Rampen dichterbij dan je soms denkt

voorwoord

Rampen dichterbij dan je soms denkt V oor de jongere generaties begint de Watersnoodramp van februari 1953 steeds meer te vervagen. Dat is op zich niet zo gek, het is inmiddels 59 jaar geleden. Waarom noem ik het dan toch? Dat heeft te maken met het feit dat in 1953 de laatste Nederlandse waterdode ,als gevolg van een overstroming, is gevallen. Daarna gelukkig nooit meer. Het waren er in die donkere dagen wel gelijk meer dan 1800, los van het vele vee dat verdronk en de gigantische materiële schade. Deze ramp was het startsein om nog serieuzer werk te maken van onze veiligheid met water.

De daarna uitgevoerde Deltawerken zijn nog steeds in de wereld ongeëvenaard. In 1995 dreigden in het rivieren­ gebied de dijken door te breken. Het gevaar kon worden afgewend en ook hier werd met voortvarendheid de veiligheid verbeterd. In de wereld geldt Nederland als het voorbeeld hoe je in zo’n laag gelegen delta toch veilig kunt wonen, werken en recreëren. Uit de hele wereld komen ‘watermensen’ en ‘waterbestuurders’ kijken hoe we het hier allemaal hebben geregeld en georganiseerd. En toch hoor je hier regelmatig geluiden dat die waterschappen wel kunnen worden opgeheven.

Daarom heeft Waterschap Zuiderzeeland eens geïnventariseerd in de landen om ons heen. Negen landen in Europa waar ze heel veel last hebben gehad van het water. Niet 59 jaar geleden, maar onlangs. Wateroverlast met doden, veel materiële schade en totale ontreddering. We hebben expres gekozen voor de landen om ons heen en niet voor de rest van de wereld. Van de rest van de wereld zouden we net zo’n Waterdossier kunnen samenstellen. Maar dit zijn landen waar we makkelijk met de auto naar toe kunnen, waar we op vakantie gaan: gewoon onze ‘buren’. In dit Waterdossier wil ik u laten zien wat het kan betekenen als we de essenties van de functionele democratie i.c. de waterschappen opheffen en onderbrengen bij bijvoorbeeld de algemene democratie. Opheffen zou op termijn een ramp kunnen betekenen. En zeg nu eerlijk: dat wil toch niemand meer!

Henk Tiesinga, Dijkgraaf Waterschap Zuiderzeeland

inhoudsopgave

Turkije Frankrijk Groot-Brittannië Ierland Italië Noorwegen Polen Spanje Duitsland

5 13 21 29 37 45 55 61 71

Met dank aan

79

Colofon

Het Waterdossier is een uitgave van Waterschap Zuiderzeeland © April 2012 Grafisch ontwerp Simons en Boom Fotografie omslag en titelbladen Simons en Boom Druk Kampert Nauta Met dank aan onze correspondenten en fotografen uit Europa (pagina 79).

Turkije

Turkije

2010

Waterfeiten Turkije waterbeheer

GündoGdu (rize) t u r k i j e

land plaats. Het oosten van het Zwarte Zee gebied is de afgelopen decennia het hardst getroffen. Een aantal recente overstromingen: • juli 2002, Zuid Oost en Noord-Turkije (40 doden) • november 2006, Zuid-Oost en Noord-Turkije (39 doden) • september 2009, Istanbul, Tekirdağ (31 doden) • augustus 2010, Gündogdu - Rize (14 doden) Op 26 -27 augustus viel in Gündogdu - een dorp van zo’n 6500 inwoners - nog geen 24 uur viel er 166 mm. neerslag. De schade in het dorp met 6.500 inwoners was enorm. De neerslag veroorzaakte overstromingen en enorme aardverschuivingen. Er kwamen veertien mensen om het leven. Er was schade aan honderdvijftig huizen, 24 bedrijven en 600 hectare landbouwgrond. • september 2011, Rize centrum (1 dode)

Het Ministerie van Bosbouw en Waterwerken werd opgericht in 2011. Onder het ministerie vallen twee instituten, Staats Water Werken (DSI) en de Staats Meteorologische Dienst (DMI). DSI is de instelling met een eigen budget, belast met de planning, management en ontwikkeling en beheer van alle waterwerken in het land. DSI is verantwoordelijk voor de irrigatie van de agricultuur, de hydro-elektrische energiewinning, de watertoevoer tot de grote steden en preventie van wateroverlast. DSI heeft een hoofdkantoor in Ankara en 25 regiokantoren, waar in totaal 20.770 personeel werkzaam is. Het budget voor 2012 bedraagt zo’n 3 miljard euro.

2010 Rampen

Turkije heeft te maken met verschillende natuurrampen: aardbevingen, overstromingen, aardverschuivingen en lawines. Na aardbevingen eisen overstromingen de meest slachtoffers. Jaarlijks komen gemiddeld in Turkije 25 mensen om het leven bij een overstroming. Tussen 1955 en 2010 vonden maar liefst 2.189 overstromingen plaats, waarbij in totaal 1427 mensen omkwamen. De totale economische schade wordt geschat op zo’n 2.7 miljard euro. Overstromingen vinden door het hele

Neerslag

Gemiddeld valt er per jaar in Turkije 643 millimeter aan de neerslag. Zeventig procent van de neerslag valt in de wintermaanden, tussen oktober en april. De regionale verschillen zijn groot. Van 250 mm per jaar in Centraal Anatolische binnenland, tot meer dan 2500 mm in de Noord-Oostelijke Zwarte Zee gebied.

waterfeit jaarlijks komen gemiddeld 25 mensen om door overstromingen.

6

7

Turkije

Turkije

waterfeit

Halil Bakirci, Burgemeester van Rize

gemiddelde neerslag per jaar in mm

“Kleine gemeenten zijn niet in staat de problemen aan te pakken”

turkije frankrijk

643 693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

T ussen 1929 en 2011 hebben we in deze regio - in de

van de bergen naar de zee brengen. Ze zijn allemaal afgedekt. Op sommige gedeelten staan zelfs gebouwen.

provincie Rize - ruim dertig ernstige overstromingen gehad, met in totaal 582 dodelijke slachtoffers. Afgelopen september viel de zwaarste neerslag in zeventig jaar. In nog geen drie uur tijd hadden we schade van meer 45 miljoen euro en alle kelders 80.000m2 - zaten vol met modder. Doordat we de bevolking tijdig konden waarschuwen, is het aantal slachtoffers gelukkig beperkt gebleven. In een nabijgelegen dorp is een vrouw om het leven gekomen.

Bijkomend probleem is dat veel bomen op de bergen, die het water tegen hielden, zijn gekapt voor de theeplantages die hier vanaf de jaren vijftig zijn aangelegd. Dit leidt tot erosie en aardverschuivingen. Ook de wegen die de bergen zijn aangelegd maken de situatie erger. Ze zijn slecht ontworpen, geen rekening houdend met de afwatering. De stad Rize is bovendien snel gegroeid. Er is een hoop tempo gebouwd. Overal. Legaal en illegaal. Vroeger bouwden mensen niet op de rivierbeddingen of bovenop de bergen. Het was bekend dat dit bij hevige regen problemen kon geven. Ouderen in de dorpen werden zelfs om advies gevraagd waar te bouwen, maar dat gebeurde later niet meer. Zonder na te denken is alles volgebouwd. De constructies zijn vaak van slechte kwaliteit. Hierdoor zijn de gevolgen van overstromingen slachtoffers en schade - veel groter dan in het verleden.

Het probleem in dit gebied is enerzijds de geografie en klimaat. Veel regen, hoge bergen, zee en weinig ruimte om te bouwen. De afgelopen decennia zijn tal van kleine rivieren - die voor de afwatering naar de Zwarte Zee zorgen - zijn afgedekt. Bij hevige regenval raken deze tunnels meteen verstopt. Er komt niet alleen water naar beneden, maar ook modder, bomen, puin en dieren. Het water kan vervolgens geen kant op. Alleen hier in het centrum van Rize - hebben we over een afstand van 13 kilometer, 23 riviertjes die he water

Ik ben hier nu acht jaar burgemeester en ik wil de rivieren opgooien en verbreden. Ik heb me daar erg sterk voor gemaakt, maar mijn pleidooi stuit op veel weerstand. Van de bevolking, van de politiek, ook binnen mijn eigen partij. Maar we hebben nu eindelijk toestemming van Ankara gekregen en we zijn begonnen met het werk aan een rivier. Maar het werk gaat langzaam, dit probleem is niet van de een op de andere dag opgelost. De overstroming in september 2011 heeft ons jammer genoeg gelijk gegeven en meer mensen zien nu in dat het beleid moet veranderen. We zijn nu ook veel strenger, we geven geen toestemming meer om naast de rivieren te bouwen. We hanteren nu strikte regels waar er precies gebouwd mag worden. Het probleem met het waterbeheer in dit land is dat er veel onduidelijkheid bestaat over de taken van de verschillende instanties, van lokale overheid, de staat.

650

spanje

656

Duitsland

800

bezig met grote waterwerken, niet met de ‘kleine’ problemen van de gemeenten. We werken ook wel samen met hen. Maar we kunnen niet wachten tot DSI hier in Rize zaken aanpakt. Dat duurt te lang. Wij zitten ondertussen wel met de gevolgen van de overstromingen. Dit houdt in dat veel waterbeleid afhankelijk is van de lokale overheden. Kleine gemeenten zijn echter niet in staat, niet kundig genoeg om dit probleem aan te pakken. Het zijn ook vaak maatregelen waarmee de lokale bestuurders geen stemmen winnen. Daardoor zijn in het verleden veel fouten gemaakt. Maar gelukkig begint er wel wat te veranderen. Ook de bevolking begint zich meer en meer bewust te worden van de problematiek.

DSI, de Turkse Staatswaterwerken, is een enorme organisatie - met een ingewikkelde structuur en veel bureaucratie. Ze houden zich voornamelijk

waterfeit Het probleem met het waterbeheer in dit land is dat er veel onduidelijkheid bestaat over de taken van de verschillende instanties, van lokale overheid, de staat.

8

2150

polen

9

Turkije

Turkije

waterfeit

slachtoffer Ibrahim Kutay (Oud-schooldirecteur)

jammer genoeg, vergeten mensen ook weer snel. Tot de volgende

“Het was een echte hel”

ramp. In Ankara zijn ze niet echt bezig met onze problemen.

Wanneer: 2010

al naar beneden gestroomd. Mijn schoonouders klommen via het keukenraam het huis uit. We hebben nog wat stenen rond het huis gelegd om het huis te beschermen. Toen zijn we naar beneden gelopen. We besloten niet via de grote weg te lopen, daar stond al een halve meter water. We waren bang dat we meegesleept zouden worden naar de zee. We kozen voor het kleine pad tussen de theeplantages. Mijn broer en oom liepen twintig meter voor ons uit. Ineens klonk er een enorm kabaal. Van drie verschillende plaatsen tegelijk ging het land schuiven. Het leek alsof de grond ineens een rivier was geworden. Het was een echte hel. Plotseling zagen we mijn broer en oom niet meer. We riepen, maar het bleef stil. We zijn - al vallend in de modder - naar huis gegaan. Toen we bij ons huis kwamen, zagen we dat twee huizen - van twee verdiepingen - in onze straat waren verdwenen. Later hoorden we dat een buurman de twintig bewoners tien minuten voor de aardverschuiving uit hun huis had gehaald. Ze wilden eigenlijk hun woning niet verlaten. Hij heeft hun leven gered.

Waar: GündoGdu (rize) H et was een vrijdagmiddag in de Ramadan, na de

middag begon het te regenen. Harder en harder. De lucht werd donker, het bliksemde. Buren riep ons dat we naar het huis van mijn schoonvader moesten gaan. Hij woont zo’n vijfhonderd meter hoger. Het water had zijn huis al bereikt. Samen met een aantal mannen uit het dorp en mijn twee broers ben ik naar boven gelopen. Ik heb nog nooit van mijn leven zo’n regen gezien. Lopen ging moeilijk. De modder kwam

waterfeit

Meest recente rampjaar

We brachten onze familie naar de haven, achter de snelweg. Daar waren ze veilig. We bleven zoeken naar mijn broer. We graaiden in de modder. Maar zonder resultaat. De volgende ochtend toen het licht werd,

2012 turkije

2010

frankrijk groot-brittannië

2010 2009

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

zeventien maanden na de ramp, we zijn nog steeds aan het herstellen. Ik heb vanmorgen nog aan de riolering van ons huis gewerkt. Eigen initiatief, de gemeente heeft al die maanden nog niets gedaan.

zagen we de ravage. Het was onbeschrijfelijk. Alles zat onder de modder. Op meer dan driehonderd plaatsen in het dorp was de aarde gaan schuiven. Een paar uur later vonden we mijn broer - driehonderd meter lager tussen de struiken. Mijn oom konden we niet vinden. Ook professionele reddingteams arriveerden in het dorp. Zij vonden mijn oom pas na drie dagen. In totaal zijn die avond veertien mensen om het leven gekomen. Van kleine kinderen tot ouderen. Zes leden van een familie hebben de ramp niet overleefd, hun huis werd door de aardverschuiving weggevaagd. Ik hoop dit nooit meer mee te maken. Ik werkte voor de ramp nog als schooldirecteur. Maar ik heb na die nacht niet meer gewerkt. Ik kon niet meer.

Ook de nieuwe snelweg die hier parallel aan de zee is aangelegd, heeft veel schade aangericht. De weg werkt als een soort dam en houdt het water van de bergen tegen. Het maakt ons dorp tot een zwembad. Iemand in Ankara heeft opdracht tot de bouw van de snelweg gegeven, zonder zich te verdiepen in de lokale omstandigheden. De regen, de bergen, het klimaat. De heren in Ankara denken het allemaal beter te weten. Er is totaal niet nagedacht over het project. De vele onderzoeken en rapporten van experts over de aanleg van de weg zijn in een la verdwenen en ze zijn gewoon begonnen met de aanleg. De constructie is slecht en er zijn maar weinig tunnels waar het water door kan. Dit alles heeft de ramp nog groter gemaakt.

Na de ramp kregen we hulp uit het hele land. Een week later waren meer dan tweehonderd kranen uit heel Turkije bezig met puin ruimen. Het probleem in dit land is dat we pas na gaan denken na een ramp. Lange tijd is in dit land gebouwd en gebouwd, zonder echte planning, zonder handhaving en controles. Pas na een ramp worden we wakker. De huizen die nu worden gebouwd zijn beter, de regels worden beter gehandhaafd. Maar jammer genoeg, vergeten mensen ook weer snel. Tot de volgende ramp. In Ankara zijn ze niet echt bezig met onze problemen. Het is nu

waterfeit

2011

De vele onderzoeken en rapporten van experts over de aanleg van de weg zijn in een la verdwenen.

10

11

Turkije

12

Frankrijk

Frankrijk

2010

Waterfeiten frankrijk waterbeheer

Neerslag

In Frankrijk ligt de verantwoordelijkheid voor het waterbeheer bij de gemeenten en de EPTBs (Etablissements Publics Territoriaux de Bassin). De gemeenten nemen de ‘kleine watercyclus’ voor hun rekening, hoofdzakelijk het drinkwaternet. De EPTBs, verantwoordelijk voor de ‘grote watercyclus’, zijn te vergelijken met waterschappen. Er zijn dertig EPTBs. Er is echter een verschil. Een EPTB is een instituut waar een groot aantal lokale en regionale autoriteiten in samenwerken, die ook het budget verschaffen.

De neerslag vertoont enorme regionale verschillen. De natste grote stad is Bordeaux op de zuidwestkust, met 850 mm per jaar. Het droogst is Marseille aan de Middellandse Zee, 537 mm per jaar.

Overstromingen

Overstroming is veruit het grootste natuurlijke gevaar in het land. Volgens een door het ministerie van Milieuzaken gepubliceerde kaart lopen 2.200 gemeenten het gevaar onder te lopen. Van de grote steden staat 90 procent potentieel bloot aan overstromingen. Die statistieken vertalen zich in jaarlijkse overstromingen, waarvan sommige zeer lokaal zijn. In de meeste gevallen gaat het om buiten de oevers getreden rivieren.

f r a n k r i j k

2010

waterfeit

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije frankrijk

643 693

groot-brittannië

1165

ierland italië noorwegen

waterfeit draguignan

2.200 Franse gemeenten lopen

15

2150

polen

650

spanje

656

Duitsland

het gevaar onder water te lopen.

14

1208 600

800

Frankrijk

Régis Thepot, Directeur-generaal van EPTB Seine Grands Lacs

“PARIJS STAAT AAN DE VOORAVOND VAN EEN RAMP” R égis Thepot deponeert een beduimeld exemplaar

van het tijdschrift Paris Match op tafel en zegt: “Dit nummer is uit 1955, de laatste keer dat Parijs blank stond. Voor zover Parijzenaren herinneringen hebben aan de laatste zondvloed, gaan die terug naar dat jaar.” Als directeur-generaal van EPTB Seine Grands Lacs, een soort waterschap, is Thepot (58) verantwoordelijk voor het waterbeheer in Parijs. Maar hij heeft één probleem: niemand is geïnteresseerd in “de ramp die ons te wachten staat”. Thepot heeft alles geprobeerd, met inbegrip van voorlichtingsavonden in zijn gebied. “Maar er komen hooguit honderd mensen opdagen. Parijzenaren hebben hun band met de rivier verloren.”

waterfeit De reservoirs kunnen het waterpeil in de Seine hoogstens 70 cm laten zakken.

De overstroming van 1910 was een beetje het Franse ‘1953’, toen Zeeland onder liep. Maar de ramp is zo lang geleden dat de herinneringen eraan zijn vervaagd. De herdenkingen in 2010, precies een eeuw later, hadden een vleugje nostalgie. Thepot: “De teneur was: kijk eens wat erg het toen was, gelukkig kan dit nooit meer gebeuren.”

De reservoirs, die tussen 1950 en 1990 werden aangelegd, zijn beter dan niets. Maar het record van 1910 kan makkelijk worden overtroffen. “Die overstroming was er een van het type dat zich gemiddeld eens per eeuw voordoet. Wat als je er een hebt van het soort dat maar een keer per duizend jaar voorkomt, zoals in 2002 in Praag?”

Maar dat is dus niet waar. Stroomopwaarts van Parijs zijn vier grote meren gemaakt, die overvloedig water kunnen opvangen. Die meren worden in de zomer, als er minder regen valt, geleegd opdat de Seine in Parijs niet half droog staat. “Dat weet ook niemand,” zegt Thepot.

Bij een Seine-stand van 8.62 meter zouden volgens Thepot vier tot vijf miljoen mensen worden gedupeerd, onder meer door het uitvallen van elektriciteit en vervuild drinkwater, en bedraagt de materiële schade 17 miljard euro.

Kunnen de vier meren, waar 830 miljoen m3 water in kan worden opgeslagen, Parijs voor een zondvloed behoeden? Thepot denkt van niet. In het gunstigste geval, zegt hij, kunnen de reservoirs ervoor zorgen dat de Seine in Parijs 70 centimeter lager staat. “Maar 70 centimeter is niet genoeg. En die 70 centimeter zijn alleen te realiseren als de meren leeg zijn op het moment dat zware regenval begint.”

Hij beent naar een enorme kaart aan de muur, en legt zijn vinger op de bron van de Seine. “Als hier regen valt, is dat water acht dagen later in Parijs. Maar er is niemand die dat weet.” Dan vouwt hij een brochure open, en toont een grafiek. “Het hoge water in 1955 was niets. Op de brug van Austerlitz stond het peil op 7.14 meter. In 1910 was dat 8,62 meter.”

Frankrijk

waterfeit

krachtige pompen gekocht om zijn 450.000 grand cru flessen droog te houden. Dat is peanuts, zegt hij. Nonchalance blijft overheersen. “We hanteren hier andere maatstaven dan in Nederland,” zegt hij. “Bij jullie wordt alleen een kans van 1 op 10.000 op een grote overstroming als aanvaardbaar gezien, hier is dat 1 op 100.” De komende jaren krijgen de vier grote meren gezelschap van een omvangrijk stelsel van bassins, omzoomd door 58 km dijken. Daarin kan nog eens maximaal 55 miljoen m3 water worden opgeslagen, wat zich vertaalt in een nog iets lager peil van de Seine. Maar ook die 55 miljoen m3 is peanuts, aldus de directeur-generaal, als de hemel zich echt opent.

Ziekenhuizen zouden moeten worden geëvacueerd, metrotunnels zouden onder lopen evenals bijvoorbeeld het Louvre. Elektriciteit en de drinkwatervoorziening zou uitvallen. Tienduizenden automobilisten zouden proberen hun ondergronds geparkeerde auto’s op het droge te krijgen, daarmee de stad in chaos dompelend.

Grootste vooruitgang is eigenlijk geboekt in de wijze waarop water nu wordt beheerd in Frankrijk. Het hele land wordt sinds een tiental jaren gecoverd door EPTBs, waarin een groot aantal gemeenten en departementen samenwerken om hun activiteiten de coördineren.

Maar Thepot blijft een roepende in de woestijn. Sommige diensten en bedrijven hebben draaiboeken, zegt hij. Het Louvre zou proberen de meest waardevolle doeken, zoals de Mona Lise, in veiligheid te brengen. Het restaurant La Tour d’Argent heeft zes

“Zelfs mijn Nederlandse collega’s zijn in dit concept geïnteresseerd.”

in 1955 stond parijs voor het laatst blank, de parijzenaren denken dat dat nu niet meer kan gebeuren.

16

17

Frankrijk

Frankrijk

slachtoffer Bruno Cassière

“de droom werd een nachtmerrie” Wanneer: 2010

Staande in de modder, zei Cassière: “Mijn zoon was bezorgd om zijn paard. We hebben er de halve nacht naar gezocht. Het was een prachtige Arabische hengst. Uiteindelijk vonden we hem in een boom, twee kilometer meegesleurd door de stroom. Mijn zoon was kapot. Tranen stroomden over zijn gezicht.”

Waar: draguignan Z oals zovelen had Bruno Cassière, een 55-jarige

Parijzenaar, een droom: een kasteel in Zuid-Frankrijk. Zijn kans kwam toen hij een manoir kon bemachtigen aan de rand van Draguignan, de heetste stad van Frankrijk. Hij moest zijn baan in Parijs eraan geven, maar geen nood: de kasteeltuin was groot genoeg voor een viersterrencamping.

Niettemin gloorde er hoop op camping Château Rouge. Dertig jonge vrijwilligers waren bezig modder te ruimen, en de genie kwam langs om het zwembad te repareren. “Het zal niet perfect zijn,” zei de eigenaar, “maar ik hoop dat we 10 juli weer open zijn. Ruim anderhalf jaar later is die hoop ijdel gebleken, de droom een nachtmerrie geworden. Zijn camping is nog steeds dicht. “Alle land aan weerszijden van de rivier is ‘zone rouge’ verklaard,” zegt Cassière nu. “Dat betekent dat iedere economische activiteit daar verboden is. Ik mag zelfs geen schuurtje voor gereedschap bouwen.”

Alles ging voorspoedig tot het op een dinsdag in juni, wijnjaar 2010, begon te regenen. Een dag en ruim 300 millimeter water later was zijn camping, pittoresk gelegen aan een stroompje, veranderd in een slagveld. Verwrongen skeletten van stacaravans lagen tegen bomen aan gekwakt, een Nederlandse camper rustte op zijn zijkant bij het zwembad, een dode pauw had voor de laatste keer zijn veren uitgespreid op een bemodderd pad. De 600 meter lange stenen muur die zijn land begrensde was gereduceerd tot puin.

Bruno Cassière en zijn vrouw Isabelle hebben het geluk dat hun – hoger gelegen - kasteeltje groot genoeg was voor enkele appartementen. “Anders zouden onze inkomsten tot nul zijn gedaald.”

waterfeit De overstroming in de Var kostte officieel aan 26 mensen het leven.

Afgelopen november dreigde ‘zijn’ charmante riviertje, La Nartuby, opnieuw over te stromen.

Château Rouge was een van de vijf campings die door het wassende water in het departement Var werden geruïneerd. Cassière zit nog steeds te wachten op een uitkering van zijn verzekeringsmaatschappij, die echter alleen de materiële schade zal vergoeden. “Voor verlies aan inkomen was ik niet verzekerd,” zegt Cassière. De overstroming van juni 2010 in de Var kostte officieel aan 26 mensen het leven, maar veel inwoners van het departement geloven dat het werkelijke aantal hoger ligt. Hulpdiensten slaagden erin 2.450 mensen uit hun benarde positie te redden, van wie er 300 in levensgevaar verkeerden. Sommige ramingen van de economische schade lopen tegen de miljard euro. President Nicolas Sarkozy reisde destijds af naar het bedreigde gebied, en beloofde geld en maatregelen om herhaling te voorkomen.Het geld kwam, zij het mondjesmaat – zo’n 20 miljoen euro. Maar is de regio nu beter voorbereid op een plensbui? “Er zijn plannen gemaakt om de rivier op sommige punten buiten zijn oevers te laten treden om problemen elders te voorkomen,” zegt Cassière. “Maar het is bij plannen gebleven.”

waterfeit

Meest recente rampjaar 2012 turkije frankrijk groot-brittannië

2010 2009

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

waterfeit Château Rouge was een van de vijf campings die door het wassende water werden geruïneerd.

19

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

18

2010

2011

Frankrijk

20

Groot-Brittannië

Groot-Brittannië

2009

Waterfeiten Groot-Brittannië

cockermouth

2009

g r o o t b r i t t a n i ë

Waterbeheer

neerslagcijfers per jaar

Het Britse milieuagentschap (Environment Agency) is verantwoordelijk voor het waterbeheer in Groot-Brittannië. Het houdt zich bezig met de kwaliteit van het water en overstromingsrisico’s. Het milieuagentschap is een publiek orgaan dat met overheidsgelden in stand wordt gehouden. Het orgaan rapporteert direct aan het Britse ministerie van Milieu, voedsel en plattelands zaken. Het Britse milieuagentschap verstrekt beurzen en subsidies aan lokale autoriteiten voor de bouw van nieuwe waterverdedigingen.

2011 1166.1 mm 2010 950.5 mm 2009 1213.3 mm 2008 1295.0 mm 2007 1200.3 mm (bron: The Met Office) meest recente ramp

De meest recente grote waterramp in Groot-Brittannië voltrok zich in november 2009 in Cumbria, in het Lake District. Binnen 24 uur viel er 316 mm water. 1500 huizen kwamen onder water te staan. Een politieagent kwam om het leven. Bruggen stortten in, wegen moesten worden afgesloten. Grote delen van Cockermouth liepen onder water. Doordat bruggen beschadigd waren, was het gebied een tijd lang moeilijk te bereiken en moesten bewoners zo’n 60 km omrijden om bij scholen, werk en winkels te komen. Vanwege de verkeersproblemen die de overstromingen veroorzaakte in Workington, hadden 7000 Britten geen toegang tot hun huisartsenpost. Diverse scholen in West Cumbria moesten tijdelijk sluiten. Voor 461 leerlingen moest vervoer geregeld worden omdat ze anders niet bij hun school konden komen.

In Groot-Brittannië zijn er de afgelopen jaren een aantal gevallen van wateroverlast geweest. In november 2009 viel in de regio Cumbria extreem veel regen. Ongeveer 1500 huizen kwamen onder water te staan. Er viel een dode. In september 2008 werd Morpeth in de regio Northumberland getroffen door extreme regenval. 1250 huizen kwamen onder water te staan. In de zomer van 2007 werd het noordoosten van Engeland en de regio Midlands getroffen. 55000 huizen hadden wateroverlast en er vielen 13 doden. In Cumbria in 2005 kwamen 2500 huizen onder water te staan waardoor het lokale leven tijdelijk plat kwam te liggen.

waterfeit In 2005 kwamen in Cumbria 2500 huizen onder water te staan.

22

23

Groot-Brittannië

Groot-Brittannië

waterfeit

waterfeit

Tony Cunningham, Labour Kamerlid voor Workington

“Als je nu niet investeert, betaal je straks het dubbele”

de Britse regering overweegt voor risicogebieden een overstromings­-

Meest recente rampjaar

heffing in te voeren.

2012 turkije

2010

frankrijk

D e waterramp in Cockermouth van 2009 staat voor eeuwig in zijn geheugen gegrift. Tony Cunningham, sinds 2001 het Labour Kamerlid voor Workington, herinnert zich nog goed dat bewoners uit de lokale gemeenschap door de brandweer uit hun huizen moesten worden gered. “We werkten destijds goed samen met allerlei mogelijke organisaties. We hadden een hulpcentrum opgezet met daarin afgevaardigden van de Environment Agency, de politie, de brandweer, de kustwacht, de Koninklijke luchtmacht en de reddingsbrigade. De toenmalige minister Hilary Benn is direct naar de ramp toegekomen evenals premier Gordon Brown. Het was een ramp die veel aandacht kreeg. En de directe noodhulp verliep heel goed. Slechts een persoon overleed, terwijl dat er veel meer hadden kunnen zijn.”

nieuwe televisie of een nieuw gasfornuis ging? Er waren ook veel bewoners die niet verzekerd waren omdat ze de premie niet konden betalen of omdat ze werkloos waren. Het dilemma is of de overheid mensen moet helpen die niet verzekerd zijn. Dat is misschien niet eerlijk voor degenen die wel maandelijks premie hebben betaald. Maar dat ligt natuurlijk veel ingewikkelder. Huishoudens met kinderen of oudere, kwetsbare mensen kun je niet zomaar van hulp ontzeggen. Je zult toch iets moeten doen.” De huidige regelgeving, waarin staat dat verzekeringsmaatschappijen slachtoffers van wateroverlast moeten blijven verzekeren, loopt af in 2013. “Als die regels niet hernieuwd worden, komen er heel veel mensen in de problemen. Lokale bewoners, die geen verzekering kunnen krijgen tegen wateroverlast kunnen hun huis dan niet verkopen. Niemand wil een huis kopen in dat gebied dat niet verzekerd is tegen waterschade. En voor sommige mensen geldt dat de eerste 20.000 pond zelf moet worden betaald. Dat is niet voor iedereen haalbaar. En dus zitten veel mensen op die manier gevangen in hun eigen huis, dat ze niet kunnen verkopen.”

Cunningham noemt de verzekeringskwesties als een van de grootste problemen na wateroverlast. “Het is extreem lastig om de echte waarde terug te krijgen van je bezittingen. Kun je bewijzen dat het om een

Daarnaast bezuinigt de huidige Britse regering fors op watermanagement. De Environment Agency

groot-brittannië

zal jaarlijks niet meer 354 miljoen pond tot zijn beschikking hebben, maar 259 miljoen pond. Volgens Cunningham is dit een kortzichtige beslissing. Hij refereert aan de waterverdediging in Carlisle die na de hevige overstroming in 2005 werd gebouwd. Het kostte 38 miljoen pond om de muren langs de rivier te verhogen en om een gemaal te installeren. Maar bij de overstromingen in 2008 hielden de verdedigingswerken stand. “Hadden we niet geïnvesteerd, dan was de schade enorm geweest en had dit de Britse belastingbetaler ongeveer 80 miljoen gekost. Door de installatie van de waterverdediging, hebben we dus meer dan 40 miljoen pond gespaard. Bij wateroverlast is het niet verstandig om op de korte termijn te denken. Je kunt nu wel bezuinigen op investeringen en onderhoud tegen wateroverlast, maar je betaalt straks het dubbele als grote gebieden overstromen.”

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

2011

werd een lokale brug beschadigd door een stuk hout. Dit soort kosten kun je voorkomen door de rivier te onderhouden.” Bovenop deze bezuinigingen, overweegt de huidige Britse regering een overstromingsheffing in te voeren in gebied waarin een hoog risico is voor overstromingen. Volgens Cunningham is dat oneerlijk, omdat bewoners allang mee betalen. “De Environment Agency wilde wel meebetalen aan de waterverdediging in Cockermouth, maar dan kon het slechts tweederde van de bouw bekostigen. De rest moet de lokale bevolking zelf ophalen. Vroeger was de staat gewoon verantwoordelijk om de burgers te beschermen en nu moeten mensen mee betalen.”

Cunningham vreest dat er de komende jaren noodgedwongen bezuinigd zal moeten worden op onderhoud van rivieren. “Als stenen en stukken hout ophopen in de rivier en de rivier wordt niet uitgebaggerd, dan zal het water automatisch al hoger staan en neemt de kans op een overstroming toe. Hetzelfde geldt voor houtbrokken die in de rivier terecht komen. Tijdens de overstromingen van 2009

waterfeit in carlisle is geïnvesteerd in een goede waterverdediging, dat heeft in 2008 meer dan 40 miljoen pond bespaard.

24

2010 2009

25

Groot-Brittannië

Groot-Brittannië

waterfeit

slachtoffer Sue Cashmore

“water in huis is het makkelijke deel, daarna begint het pas”

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije

Wanneer: 2009

Het was een lastige tijd voor Sue Cashmore. Haar dochter Sarah zat in haar eindexamenjaar en moest studeren terwijl het huis gedeeltelijk onder water stond. Daarnaast moest Cashmore haar ouders bijstaan, die ook in Cockermouth wonen. “Ze zijn in de zeventig en ook hun huis was overstroomd. Voor oude mensen is het extra lastig. Het is heftig, maar je gaat direct over in een soort vechtmodus. Je moet doorgaan, je kunt niet bij de pakken neerzitten.” Wel kreeg ze een maand later flinke griep. Zelf denkt ze dat het door alle inspanningen en stress kwam. “Uit onderzoek blijkt dat er meer zelfmoorden zijn dan een half jaar geleden nadat er in een gebied een overstroming is geweest. Mensen weten niet hoe ze het moeten oplossen.”

Waar: cockermouth M et strijden tegen het water heeft Sue Cashmore

veel ervaring. Drie keer overstroomde haar huis in Cockermouth. In januari 2005, oktober 2008 en november 2009. “In 2005 ging het om ruim een meter water, in 2008 iets meer dan een halve meter, en in 2009 meer dan twee meter water.” Tijdens de laatste overstroming dreven haar meubels rond in de huiskamer. Samen met haar dochter en hond werd ze vanuit het bovenste raam van haar huis door de brandweer in een bootje geëvacueerd. Ze konden enkel het hoognodige meenemen. Drie weken kon ze niet terugkeren naar haar huis. “Zodra de kachel weer aan kon, zijn we weer teruggegaan. We hebben er gewoond terwijl de reparaties in volle gang waren. Onze buren bleven maanden weg tot alles weer in orde was, maar dat is een persoonlijke keuze.”

Het grootste probleem is volgens Cashmore het onderhandelen met de verzekeringsmaatschappijen. “Er is geen enkel toezicht op bedrijven die de schade komen taxeren. Er zou veel meer hulp moeten zijn van de centrale overheid. Het herstel van alle schade duurt nu minstens een jaar omdat je continu in gevecht bent met de verzekeringsmaatschappij. Omgaan met het water in je huis, is het makkelijkste van alles. Daarna begint het echte werk, het weer opbouwen van je leven.”

waterfeit

frankrijk

Cashmore heeft het geluk dat haar huis verzekerd is tegen waterschade. “De premie is weliswaar omhoog gegaan, maar het is nog te overzien. Mijn ouders moesten na de tweede overstroming in 2008 bovenop de premie, 20.000 pond betalen om hun verzekering te behouden. Tijdens de laatste overstroming waren ze dus niet verzekerd. En dus zitten ze nu met tweedehands meubels in hun huis. Ze zijn al hun vertrouwde spulletjes kwijt en dat is een flinke aanslag op je mentale staat, zeker als je wat ouder bent.” Haar ouders zijn echter niet de enige Britten die met verzekeringen worstelen. In sommige postcodes is het extreem moeilijk om een verzekering af te sluiten tegen wateroverlast. De huidige wetgeving verplicht verzekeringsmaatschappijen om slachtoffers van wateroverlast te blijven verzekeren. Maar die regeling loopt af in 2013. Cashmore vreest dat veel mensen straks aan hun lot worden overgelaten.

693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

2150

polen

650

spanje

656

Duitsland

800

overnemen. En dus kan ik mijn huis niet verkopen, het heeft hierdoor geen enkele waarde.” Met behulp van de lokale actiegroep, The Cockermouth Flood Action Group, waar Cashmore voorzitter van is, hoopt ze de problematiek onder de aandacht te brengen. “We werken nu al twee jaar samen met de lokale overheid en andere organisaties.” Het is vooral belangrijk dat de lokale gemeenschap goed geïnformeerd wordt over de weersverwachtingen zodat men zich kan voorbereiden op een eventuele

“Het gevolg is dat er groepen mensen in onbewoonbare huizen worden gehouden. Ik kan mijn huis momenteel niet verkopen want niemand is in staat om het te verzekeren. Ik ben verzekerd, maar als ik verhuis, kan een ander die verzekering niet

in 2009 stond er meer dan twee meter water in cockermouth.

waterfeit in cockermouth waren veel bewoners niet verzekerd, ze konden de premie niet betalen.

26

643

27

Groot-Brittannië

overstroming, meent Cashmore. “We houden nu de website bij met een flood alert, een noodmelding als er een overstroming dreigt. Hierdoor hebben we de tijd om een team van vrijwilligers samen te stellen om ouderen te helpen.” Hoewel haar leven drastisch is veranderd door wateroverlast, ziet Cashmore ook positieve kanten. “Door de overstroming ben ik een gemeenschapsactivist geworden en pleiten we met de actiegroep voor betere verdedigingswerken. Wateroverlast is vervelend, maar wel goed voor het gemeenschapsgevoel. Je voelt je machteloos en niemand houdt er van om zich zo te voelen. Je moet samen weer de boel onder controle krijgen.”

waterfeit het aantal zelfmoorden is hoger nadat er in een gebied overstromingen zijn geweest.

28

Ierland

Ierland

2011

Waterfeiten Ierland Waterbeheer

Clare. In de winter van 2010 werd Cork wederom geraakt door wateroverlast. In oktober 2011 werd de regio Dublin geraakt door extreme regenval.

Het Ierse Office for Public Work (OPW) houdt zich bezig met waterbeleid en voorziet in subsidies, maar lokale autoriteiten zijn verantwoordelijk voor het omgaan met overstromingen. Het is een publiek orgaan. Het rapporteert direct aan Brian Hayes, minister voor Public Service Reforms, onder wiens verantwoordelijkheid het orgaan valt. Het OPW kan op twee manieren waterverdedigingen financieren. Via de Major Flood Relief Schemes en via het Minor Works Projects (projecten onder de 500.000 euro). Voor deze kleinere projecten doen lokale autoriteiten voorstellen aan het OPW om maatregelen te treffen om wateroverlast in hun regio te voorkomen.

i e r l a n d

2011

Het Ierse weerbureau Met Eireann levert geen gemiddelde neerslagcijfers voor heel Ierland omdat er grote verschillen kunnen zitten tussen de neerslagcijfers van de oost- en de westkust. De Ierse neerslagcijfers worden op dertien vaste weerstations gemeten, waaronder Cork Airport en Dublin Airport. Het jaarlijkse neerslagcijfer voor Cork Airport in 2011 is 1022,7 mm. Het gemiddelde jaarlijkse neerslagcijfer voor Cork Airport is 1207,9.

Wateroverlast Dublin

waterfeit

Ierland heeft historisch gezien regelmatig last gehad van overstromingen. Ook in recente jaren hebben de Ieren geregeld te maken gehad met wateroverlast. In 1999-2000 had Ierland de ergste overstroming gemeten tot dan toe in de buurt van Shannon. In 2000 waren er door het hele land overstromingen. In 2002 kampten Dublin en andere steden en dorpen langs de oostkust met wateroverlast. In 2004 overstroomde een deel van het zuidoosten van Ierland. In de zomer van 2008 werden diverse delen van Ierland geraakt door wateroverlast, waaronder de regio Dublin, Cork, Limerick, Galway en Kilkenny. In 2009 werden diverse delen van het land geraakt door hevige wateroverlast, waaronder de regio’s Cork, Shannon, Tipperary en

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije frankrijk

693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

31

2150

polen

650

spanje

656

Duitsland

30

643

800

Ierland

Ierland

Aoife Brennan, Councillor voor de Fianna Fail party

“economisch is het onmogelijk om Ierland volledig te beschermen”

waterfeit In oktober 2011 werd de regio Dublin geraakt door extreme regenval.

verpleegkundige overleed in haar huis vanwege de wateroverlast. Ook in graafschap Wicklow overleed een politieagent nadat hij door het water was meegesleurd.

Het jaarlijkse neerslagcijfer voor Dublin Airport in 2011 is 671,8 mm. Het gemiddelde jaarlijkse neerslagcijfer voor Dublin Airport is 732,7 mm. In oktober (toen de uitgewerkte ramp plaatsvond) werd er bij Dublin Airport 169,5 mm neerslag gemeten. Het gemiddelde neerslagcijfer voor oktober voor Dublin Airport is 70,1 mm. meest recente waterramp

In oktober 2011 werden Dublin en andere gebieden aan de Ierse oostkust geraakt door extreme regenval en daardoor wateroverlast. Op maandag 24 oktober 2011 overstroomden een aantal delen van Dublin. Wegen waren onbegaanbaar, ongeveer 1000 huizen stroomden vol met water. Het winkelcentrum Dundrum moest eerder sluiten vanwege de wateroverlast. De Luas Green metro lijn kon tijdelijk niet rijden vanwege een stroomstoring door de wateroverlast. In de 24 uur na de overstroming werd er 900 keer gebeld naar de hulpdiensten. De meeste telefoontjes hadden betrekking op mensen die vast zaten in auto’s, parkeergarages of gebouwen. Een

waterfeit

Meest recente rampjaar 2012 turkije

2010

frankrijk groot-brittannië

2010 2009

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

2011

G rote delen van Dublin werden in oktober 2011 verrast

Niettemin werden de Ierse autoriteiten verrast door de overstroming in Dublin, vindt ze. “Het waren ongekende omstandigheden”, aldus Brennan. “De brandweer, het leger, politie en alle andere hulpdiensten hebben goed gehandeld in deze extreme situatie. Een politieagent is omgekomen toen hij automobilisten probeerde te waarschuwen voor een beschadigde brug.” Een nauwe samenwerking tussen de hulpdiensten is volgens Brennan cruciaal om dergelijke overstromingen te lijf te gaan. “Ik denk dat lessen uit het verleden zijn geleerd op dit punt en dat de samenwerking steeds beter verloopt.” Na een overstroming als die van afgelopen oktober, komt echter veel neer op de gemeente. “De lokale autoriteiten zijn verantwoordelijk voor het herstellen van straten en wegen en moeten er voor zorgen dat afvoerleidingen goed werken.”

door enorme regenval en daardoor wateroverlast. Aoife Brennan, councillor in Dublin South voor de Fianna Fail Party, denkt dat deze omstandigheden zich de komende jaren alleen maar vaker zullen voordoen. “Overstromingen op grote schaal zijn de afgelopen jaren steeds gebruikelijker geworden in Ierland. Dit komt voornamelijk door een toename in extreme weersomstandigheden. Het aantal Ieren dat last heeft van overstromingen neemt ook toe doordat er grote woonwijken zijn neergezet in de afgelopen jaren en bij sommige projecten niet goed is nagedacht over eventuele overstromingen. Deze wijken zullen altijd gevoelig zijn wat betreft overstromingen.” Volgens Brennan is er de afgelopen jaren veel geld besteed aan preventieve maatregelen. “Dorpen en steden die al honderd jaar eens in de zoveel tijd overstromen, zijn nu beschermd door verdedigingswerken. Onze hulpdiensten zijn goed getraind en uitgerust en de samenwerking tussen de diverse hulpdiensten en de verschillende overheidsinstellingen is enorm verbeterd.”

Onverzekerde huisbezitters zijn na een ramp vooral op zichzelf aangewezen. Dit is een groot probleem, erkent Brennan. “Het is niet verplicht voor huizenbezitters om verzekerd te zijn tegen wateroverlast. Het euvel

waterfeit een nauwe samenwerking tussen hulpdiensten is cruciaal tijdens overstromingen.

32

33

Ierland

Ierland

slachtoffer Isobel Butler waterfeit Onverzekerde huisbezitters zijn na een ramp vooral op zichzelf aangewezen. Dit is een groot probleem.

tegen wateroverlast. In die tijd is er veel geïnvesteerd, maar momenteel is het budget heel krap en zal er enkel geïnvesteerd worden in de projecten die de meeste prioriteit hebben.”

is dat verzekeringsmaatschappijen geen huizen of bedrijven zullen verzekeren die zich in gebieden bevinden die geregeld onderlopen. In het verleden was de overheid in staat om financiële steun te verstrekken aan slachtoffers van wateroverlast die niet verzekerd zijn. Ook kon de overheid lokale gemeenten extra subsidies geven voor opruimingsoperaties na een overstroming. In de huidige omstandigheden is hier heel weinig budget voor.”

Het zal dan ook heel lastig worden voor Ierland om toekomstige overstromingen te voorkomen, vreest Brennan. “Ik ben bezorgd over de effecten van klimaatverandering en de bijbehorende extreme weersomstandigheden. De overstroming in Dublin in oktober 2011 was het resultaat van de ergste regenstorm uit de afgelopen honderd jaar. Hierna kwam een van de warmste novembermaanden ooit. Hoewel er voorbereidingen worden getroffen om met dit soort weersomstandigheden om te gaan, is het vanwege de huidige financiële situatie onmogelijk om alle huizen en bedrijven te beschermen van toekomstige natuurrampen.”

Brennan denkt dat preventieve maatregelen de beste oplossing zijn tegen wateroverlast. “Als we leidingen in goede staat kunnen houden en de verdedigingswerken kunnen onderhouden en verbeteren, dan kan het aantal overstromingen gereduceerd worden.” Ze is echter sceptisch dat dit de komende jaren ook zal gebeuren. “De Ierse regering heeft helaas geen controle meer over haar overheidsuitgaven, sinds de Europese Unie en het Internationale Monetaire Fonds financieel hebben moeten bijspringen. Tijdens de goede economische jaren was er al een hele lijst met verdedigingswerken die moesten worden gebouwd

“Het overstromen van je huis is net zo heftig als een sterfgeval in de familie” H aar huis in Dublin bevindt zich niet bij een rivier.

“Het water stroomde hevig en ik ben een paar keer gevallen. Ik was doorweekt.”

Toch liep in oktober 2011 de woonwijk waar Isobel Butler (47) woonde, vol water. “Toen ik uit mijn werk kwam, stonden de wegen al blank. De riolering was overbelast geraakt, en de afvoer dreef door de straten. Ik probeerde het met een bezem weg te krijgen. Rond tien uur ’s avonds nam ik weer polshoogte en zag ik dat het water in een rap tempo onze tuin in stroomde. Het vulde de oppervlakte als een zwembad.”

Het was angstaanjagend, aldus Butler. “Door de kracht van het water konden we de voordeur niet dicht doen. Maar thuisblijven was ook geen optie. Ik wist echt niet goed wat ik moest doen.” Butler en haar kinderen brachten de nacht door bij vrienden. De volgende ochtend stond haar huis nog steeds vol water. “De plaatselijke pub opende vroeg. Ze schonken gratis koffie en lieten slachtoffers bellen naar vrienden en familie. Ik had mijn laptop en telefoon weten te redden. Ik ben maar gewoon naar mijn werk gegaan. Dat was bizar. Toen ik terug kwam, kon de brandweer het water uit mijn huis pompen. Maar zelfs nu (januari 2012), zit er nog water in de fundering. We kunnen er nog steeds niet wonen. De begane grond is compleet verwoest. De keuken is onbruikbaar.”

Achterin Butler’s tuin bevindt zich een tweehonderd jaar oude muur, die zo’n 1,5 meter hoog is. “Ineens zag ik dat het water door de muur kwam. Toen duurde het nog tien minuten voor het water in huis kwam. Ik rende naar binnen en riep tegen mijn zoon en dochter dat ze de belangrijkste spullen naar boven moesten brengen. Terwijl zij dat deden, probeerde ik de achterdeur te blokkeren, maar dat had geen zin want het water kwam door de vloer heen. Het water steeg en ik wist dat we moesten vertrekken.” Buiten zag Butler dat de doorgaande wegen volledig overstroomd waren.

Butler en haar kinderen wonen nu in een on­gemeubileerde flat waarin ze kamperen. “We zijn afhankelijk van vrienden. Ik kon nergens een

waterfeit huizenbezitters in ierland komen niet in aanmerking voor noodhuisvesting na waterschade.

34

35

Ierland

waterfeit afvoerleidingen moeten goed in de gaten worden gehouden zodat er sneller kan worden ingegrepen bij hevige regenval.

Ze is niet te spreken over de hulp die er werd geboden tijdens de ramp. “Ik weet dat er een noodplan was van de gemeente, maar op de avond zelf had ik daar niets aan. De hele wijk stond onder water en niemand van de officiële hulpdiensten bood me de helpende hand.” Dankzij haar verzekering zal het huis kunnen worden opgeknapt. Maar of ze er echt terug wil keren weet ze niet. “Twee jaar geleden zou ik er niet over gepeinsd hebben om daar weg te gaan. Het is een geweldig huis, we wonen er nu 7 jaar, maar ik weet niet of ik er nu nog wel kan wonen. Het voelt niet meer als een thuis, ik voel me er niet meer veilig.”

driekamer appartement huren voor een korte termijn, de huurcontracten gingen per half jaar. En als ik het korter wilde huren dan kostte het 850 euro per week.” Butler komt als huizenbezitter niet in aanmerking voor noodhuisvesting van de gemeente. “Alleen als ik in een sociale huurwoning woon, moet de gemeente voor mij een huis regelen.” Als zelfstandig ondernemer moest Butler gewoon door blijven werken, maar dat viel niet mee. “De eerste twee dagen na de overstroming kon ik me echt niet concentreren. Ik kon niet goed functioneren, ik kon niet slapen. En toen dacht ik: ik moet hiermee omgaan, ik moet alles opzij zetten en gewoon doorgaan. Het overstromen van je huis is net zo heftig als een sterfgeval in de familie of dat je te horen krijgt dat je een levensbedreigende ziekte hebt.” Butler is nu lid van de lokale gemeentecommissie om de oorzaken van de ramp te onderzoeken. “De afvoerleidingen voldoen niet, weet Butler. “We willen een onderhoudsprogramma. Bovendien moeten de leidingen goed in de gaten worden gehouden zodat er sneller kan worden ingegrepen bij hevige regenval.”

36

Italië

Italië 2011

Waterfeiten Italië

vernazza

it

a

l

ië

2011

waterbeheer

Overstromingen

Italië is een land met enorme regionale verschillen en dat weerspiegelt zich ook in het waterbeheer. “Er is geen landelijk model, wat voor het noorden opgaat, kan zinloos zijn in het zuiden”, zegt Fausto Guzzetti, directeur van het onderzoeksinstituut CNR en Italië’s belangrijkste autoriteit op het gebied van waterbeheer.

Italië werd het afgelopen jaar (2011) vele keren getroffen door overstromingen. De ernstigste waren: • 3 maart. Verschillende rivieren treden in de regio’s Le Marche en Emilia-Romagna buiten hun oevers na intense regenval (4 doden). • 25 oktober. Intense regenval veroorzaakt overstromingen en landverschuivingen in het gebied Le Cinque Terre (Ligurië), waarbij dorpen deels worden verwoest en 12 doden vallen. • 4 november. Overstromingen in de stad Genua (Ligurië) na korte maar hevige regenval (6 doden) • 22 november. Overstromingen na zware regenval in de provincie Messina, Sicilië (3 doden).

Wat voor heel Italië opgaat is dat het probleem structureel wordt onderschat, er te weinig wordt gedaan aan preventie en onderhoud, er uiterst weinig geld (via het ministerie van Milieu) beschikbaar is en er zo veel instanties in theorie betrokken zijn bij water, dat dit verlammend werkt en op veel plaatsen tot bestuurlijke chaos leidt.

Neerslag

De regionale overheid kan taken delegeren naar de kleinere provincies en de gemeenten, maar er bestaan ook specifieke organen voor bijvoorbeeld de grote rivieren en historische ‘consortiums’, ooit gevormd voor droogleggingen, te vergelijken met waterschappen. Hun voortbestaan staat echter ter discussie. De zogenaamde ‘autorità del bacino’, ook een specifiek lokaal orgaan voor waterbeheer, zijn al opgeheven.

In Italië valt gemiddeld per jaar 600 millimeter neerslag, maar het afgelopen jaar volgens een sterk afwijkend patroon, waarbij lange periodes van droogte, vooral in het midden van het land, worden onderbroken door korte, extreem hevige neerslag (‘waterbommen’). 2011 was een van de drie heetste jaren sinds 1800.

waterfeit italië werd het afgelopen jaar vele malen getroffen door overstromingen.

38

39

Italië

Italië

waterfeit

Vincenzo Resasco, burgemeester van Vernazza

“Besturen en beslissen is moeilijk, er is veel bureaucratie” H ij is enorm afgevallen en een hartpatiënt geworden,

500 millimeter water was gevallen, net zoveel als in een heel jaar.”

zo ernstig dat hij onlangs met een helikopter naar het ziekenhuis moest worden vervoerd voor controle, maar hij gaat door. “Ik laat mijn dorp en mensen niet alleen”, zegt Vincenzo Resasco en steekt de zoveelste sigaret op.

Hij tuurt naar boven, waar brede strepen zijn getrokken in de hellingen met de karakteristieke terrassen, die de grond van oudsher stabiliteit geven. “We hebben 140 aardverschuivingen geteld. De troep beneden hebben we in recordtijd weten op te ruimen, maar nu daar boven nog. Het zal tijd kosten en geld, geld dat er eigenlijk nooit is.”

De burgemeester van Vernazza loopt als een opzichter tussen manoeuvrerende kleine bulldozers door. Hij complimenteert arbeiders en moedigt met ironische opmerkingen dorpsbewoners aan die aan hun huis werken. Bij het kleine treinstation wijst hij naar een modderige gleuf waardoor vrachtwagens langzaam rijden volgeladen met bagger en stenen: “dit is de Vernazzola, een klein riviertje die de 25ste oktober veranderde in een woest beest.”

Resasco blijft onderstrepen dat zo’n ramp door niemand was te voorzien, maar vindt ook dat zwakheden zijn blootgelegd. “We leven van het toerisme - elk jaar bezoeken vijf miljoen toeristen dit gebied - en hebben ons daar te veel op geconcentreerd. Het lukraak bouwen, een plaag in andere delen van Italië, gebeurt hier niet, maar het territoir wordt niet meer onderhouden zoals vroeger de boeren dat deden: eindeloos terrassen repareren, greppels schoonhouden en vooral muurtjes bouwen. De Comunità Montana (een soort staatsbosbeheer - red.) betaalde ook die boeren voor onderhoud, maar de Comunità Montana is opgeheven en de boeren

Resasco vindt niet dat Vernazza getroffen werd door een overstroming. Hij grijpt zich vast aan een Engelse term: debris flow. “Een fenomeen dat in de dolomieten voorkomt, maar niet hier: een enorme massa van stenen, bomen, modder - van alles - die als een lawine naar beneden suist - een Apocalyps. Alles veroorzaakt doordat er in een paar uur tijd meer dan

Water was tot nu redelijk onder controle, maar veel systeem zit er niet in.

Maar Resasco heeft zich heilig voorgenomen structurele maatregelen te nemen. “We hadden al de regel dat wie iets bouwt of verbouwt, verplicht is een stuk grond van 3000 vierkante meter te gaan bebouwen en dus ook te onderhouden zoals de boeren dat deden. De afgelopen jaren is het percentage landbouwgrond iets toegenomen, maar nog veel te weinig. Het probleem blijft dat je het hebt over particulier eigendom waarover ik niet zo maar kan beslissen.”

Water was tot nu redelijk onder controle, maar veel systeem zit er niet in. “We hebben in Italië een eindeloze reeks van bestuurslagen en instellingen. Vernazza is ook nog deel van een Nationaal Park, dus de staat doet ook mee, zelfs de wereld, want we zijn erfgoed van Unesco. In theorie moeten we van voor tot achter zijn afgedekt, in de praktijk komt waterbeheer neer op de schouders van de gemeentes en een burgermeestertje die 300 euro in de maand krijgt.”

Resasco is toch optimistisch over de toekomst. De bewoners tonen enorme veerkracht en Vernazza en de Cinque Terre hebben het geluk wereldberoemd te zijn, waardoor er eerder potjes met geld worden gevonden dan in andere getroffen gebieden. Op de vraag of hij bang is dat zo’n ramp zich nog eens kan voordoen, volgt een lang zwijgen en dan een droog: “Ja”.

Wie wat doet, is ook door Resasco niet zo snel uit te leggen. “Veel instanties en organen worden opgeheven, of gaan op in nieuwe verbanden, vaak in opdracht van de EU, maar het zijn meestal vooral verkapte bezuinigingen, veel meer efficiëntie levert het niet op.” De burgemeester klaagt over gecompliceerde, soms tegenstrijdige wetgeving van zowel nationale als regionale herkomst. “Besturen en beslissen is moeilijk, er is veel bureaucratie. Daarbij

waterfeit

waterfeit

in een paar uur tijd viel er meer

onderhoud en preventie zijn

dan 500 milliliter regen.

nooit populair geweest.

40

zijn onderhoud en preventie nooit populair geweest. Die cultuur ontbreekt.”

verhuren nu kamers. Dat moet anders. Het landschap hier is uniek want mede door de mens gecreëerd maar blijft daarom ook altijd behoefte houden aan die mens.”

41

Italië

Italië

waterfeit

slachtoffer Umberto Callo

“Als je het niet zelf hebt gezien, valt het niet voor te stellen”

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije

Wanneer: 2011

Het bruine water uit de kraan was de voorbode van een ramp zoals die ze in dit toch delicate gebied met al zijn bergen, heuvels en terrasbouw vlak bij zee, nog nooit eerder hadden meegemaakt. Umberto: “Plots gutste het water door deze straat, onze hoofdstraat, die uitkomt bij het plein en de haven. Eerst 50 centimeter, daarna een meter. De eerste auto’s dreven voorbij, daarna van alles...”.

Waar: Vernazza U mberto Callo, 66 jaar, gepensioneerd, veel in

Zwitserland gewerkt, inwoner van Vernazza, een van de dorpen van de Cinque Terre. Het gebied werd op 25 oktober 2011 door een verwoestende water- en moddermassa getroffen.

Het was het moment waarop het grootste gevaar zich aftekende. Vernazza heeft veel kleine oude huizen, en winkels die niet meer zijn dan één grote ruimte. “Dodelijke vallen”, zegt Umberto. Naast zijn eigen woning, die bestaat uit een ingang op straatniveau, een kelder en een trap naar de eerste en enige etage, heeft Umberto zo’n winkel: een vierkante lage ruimte met één toegangsdeur. Een meisje, Barbara, runt er een bijouterie.

Hij kijkt je indringend aan en zegt, zoals iedereen hier in dit zo mooie maar getraumatiseerde dorp aan de Middellandse Zee: “Als je het niet zelf hebt gezien, valt het niet voor te stellen.” Umberto Callo heeft het gezien. “Het regende, ja veel ook, die morgen, maar het leek me nog te overzien. Totdat er bruin water uit de kraan kwam. Ik belde de burgemeester, die nog van niets wist - ik hoorde vooral vloeken.” Umberto grimast en staart naar de graafmachines voor zijn deur. Ze zijn eindelijk aangekomen op straatniveau; de laag van ruim vier meter bagger is zo goed als weg. Het kerkje, waarvan alleen de punt van het dak zichtbaar was, is weer tevoorschijn gekomen.

“Ik wist dat ze er was, hoorde geroep, ze zat opgesloten, durfde niet naar buiten”, zegt Umberto. In een reflex, die hij zelf nog niet precies begrijpt, kleedde hij zich uit. “Ik ging naar beneden, naar de kelder die volledig onder water stond, de boot die ik

frankrijk

er heb liggen en alle motoren, waren al weg. Ik zocht een stuk touw, waarbij ik ben uitgegleden en, zo bleek later, mijn voet is gebroken.”

693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

Umberto maakte het touw in de hal vast en wist ermee bij de winkel aan te komen. “Het water was nu anderhalve meter. Barbara zat op een kast, met haar hoofd tegen het plafond. Ze durfde gelukkig mee en we zijn erin geslaagd, tegen de stroom in, mijn huis te bereiken. Maar we waren nog niet de trap op, of ik hoorde lawaai: een nieuwe vloedgolf die de hele straat opvulde. Het water steeg tot aan het raam van de eerste etage.”

2150

polen

650

spanje

656

Duitsland

800

bewoners en hulpverleners laat in- en uitstappen. Er is elektriciteit en water, maar geen gas. De enorme tank die het hele dorp van LPG voorzag, is tijdens de overstroming door de straat gesuisd en als door een wonder in zee terechtgekomen zonder te ontploffen.

Umberto zwijgt. Ze waren aan de dood ontsnapt. Het water steeg ook in zijn woning, maar kon er via een zijraam weer uit. “Via dat raam zijn we uiteindelijk ook weggekomen. Het heeft weken dienst gedaan als voordeur, want de straat was opgevuld met een meters dikke koek van grond, stenen, bomen - van alles.”

De bewoners (975, een veelvoud ‘s zomers) komen overdag om hun huis op te knappen of te helpen. Umberto is een van de weinige dorpelingen die weer thuis slapen. “Je pakt de draad weer op, we moeten

Vernazza is vandaag nog een spookdorp. De toegangsweg is geblokkeerd, de enige manier om het dorp te bereiken is de trein, die echter alleen

waterfeit

waterfeit

de laag modder was ruim 4 meter

na 5 maanden kunnen slechts enkele inwoners

hoog in de straten van vernazza.

van vernazza weer in hun huis wonen.

42

643

43

Italië

waterfeit

Meest recente rampjaar 2012

verder, hopelijk lukt het om voor de zomer weer voor toeristen toegankelijk te zijn.”

turkije

2010

frankrijk groot-brittannië

Er zijn drie personen omgekomen, twaalf in het hele getroffen gebied. Umberto vindt het een wonder. “De bar hier tegenover zat vol mensen. Als iemand zich niet had herinnerd dat achter een muur een trap omhoog liep, en er geen gat in was gehakt, waren er tientallen mensen verdronken.”

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

Umberto spreekt van een niet te voorziene natuurramp, weigert schuldigen aan te wijzen. “Zo veel water in zo korte tijd had niemand hier ooit meegemaakt.” Hij wil met zijn vrouw in Vernazza blijven wonen. Zijn schade noemt hij beperkt. “De boot is teruggevonden. Ik ben wel de motoren en mijn auto kwijt. Binnen alleen een kapotte parketvloer en wat natte meubels. Het gaat al beter - ik heb net de muren geschilderd.”

waterfeit Als iemand zich niet had herinnerd dat achter een muur een trap omhoog liep, en er geen gat in was gehakt, waren er tientallen mensen verdronken.

44

2010 2009

2011

Noorwegen

Noorwegen

2011

Waterfeiten Noorwegen

2011

waterbeheer

Neerslagcijfers

Het Noorse ministerie van Milieu is verantwoordelijk voor de doorvoering van de Europese Kaderrichtlijn Water en vertegenwoordigt Noorwegen in het overleg van Europese Waterdirecteuren. Volgens het nieuwe watervoorschrift zijn er 11 Noorse waterregio’s, 5 internationale waterregio’s (gedeeld met Zweden of Finland) en 105 watergebieden. Het DirectoraatGeneraal voor Natuurbeheer (Direktoratet for Naturforvaltning) ziet toe op de waterregio’s. De kosten voor waterbeheer worden gedeeld door de staat, provincies, gemeenten en gebruikers.

De neerslag varieert van onder 300 mm per jaar in het binnenland tot meer dan 4000 mm aan de zuid- en westkust. Het jaar 2011 was het warmste en (samen met 1983) natste jaar ooit gemeten. De neerslag voor het hele land was 125% van wat normaal is. Op 25 en 26 december 2011 worden de westkust en Zuid-Trøndelag zwaar getroffen door het extreemweer Dagmar. Een combinatie van een orkaan, hoge waterstand en hoge golven richten vele verwoestingen aan. Op het ergst zitten bijna 100.000 mensen zonder stroom. Ook het telefoonnet is dagenlang uitgeschakeld in delen van het gebied. Omgevallen bomen maken veel wegen onbruikbaar. In een paar gebieden worden mensen geëvacueerd. Op sommige plaatsen is veel waterschade.

watersnood

n

o

o

r

w

e

g

e

n

Noorwegen wordt de laatste jaren vaak getroffen door waterrampen. Bij de grootste zijn de nieuwjaarsoverstroming van 1992, de “Vesleofsen”overstroming in mei-juni 1995, en verscheidene grote (water-)rampen in 2011. In 2011 waren onder andere de Pinksteroverstroming in het Gudbrandsdal op 10 en 11 juni, een lokaal extreem zware overstroming i Holtålen (Sør-Trøndelag) op 16 augustus en de verwoestingen door extreemweer Dagmar aan de westkust en Sør-Trøndelag op 25 december.

Otterdal

waterfeit Førde

2011 was het natste jaar ooit gemeten in noorwegen.

46

47

Noorwegen

Noorwegen

waterfeit

Anne-Britt Øen Nygård, Burgemeester Hornindal

“Tijd voor een tunnel!” H ornindal is een gemeente met ruim 1200 inwoners in

Nygård drong toen aan op de snelle bouw van een weg door de berg, een tunnel, naar Otterdal. Ze wees er op dat de weg ook voor de storm al gevaarlijk was omdat er makkelijk stenen van de bergen op de weg kunnen vallen. Bovendien kan een nieuwe weg langs de kust opnieuw weggespoeld worden tijdens een volgende extreme storm. Het gevaar komt letterlijk zowel van boven als van beneden. Daarom drong Nygård aan op de bouw van een tunnel naar Otterdal, en dat snel.

het fjordengebied bij de westkust, bij het Horninmeer. Dit gebied werd erg zwaar getroffen door ‘Dagmar’. De stroom viel uit en telecommunicatie was drie dagen niet mogelijk. In Hornindal werd een laaggelegen stuk weg van 1,7 kilometer naar het gehucht Otterdal letterlijk weggewassen. Golven uit het meer sloegen met grote kracht tegen en op de weg dat ze het asfalt en de grond met zich meenamen. De drie gezinnen in Otterdal (waaronder een geëmigreerd Nederlands echtpaar) zitten nog steeds geïsoleerd en kunnen alleen per boot ergens anders komen. Die situatie zal waarschijnlijk nog vele maanden duren. Burgemeester Anne-Britt Øen Nygård geeft haar kijk op het waterbeheer in Noorwegen.

Staat moet bijdragen

“Het zou heel onredelijk zijn als de staat niet met geld zou komen”, zegt Nygård. De ministers zeiden dat zowel de staat als de provincie Sogn og Fjordane de getroffen gemeente financieel bij moeten staan. “Maar ze kwamen niet met concrete beloften. Wel verzekerden ze dat er een nieuwe weg gebouwd zou worden, maar ze gaven geen garantie dat dat een tunnel zou zijn.” Het is de provincie Sogn og Fjordene die eigenaar van de weg is. Nygård vertelt dat ze ook bij de provincie aandringt op de snelle aanleg van een tunnel. De kosten worden geschat op 225 miljoen kronen en naar schatting duurt het een tot twee jaar om die te bouwen.

Gevaar van boven en beneden

Een paar dagen na de ramp kwamen twee ministers op bezoek in het gebied, namelijk Regio- en Gemeenteminister Liv Signe Navarsete en minister van Verkeer Magnhild Meltveit Kleppa. Ze bezochten toen onder andere de hevig getroffen gemeenten Stryn en de verwoeste weg in Hornindal.

het gehucht Otterdal is sinds dagmar (25 december 2011) geïsoleerd en alleen per boot bereikbaar.

Druk op Telenor

Een nieuwe weg naar buurgemeente Volda staat al lang op stapel en die wordt deze zomer gebouwd. Die gaat door de bergen en ligt een stuk hoger dan de verwoeste weg. “Op een gedeelte was er eerst gevaar voor steenlawines, maar dat is nu verholpen.” Nygård is er van overtuigd dat die nieuwe verbinding zal leiden tot meer inwoners en meer werkgelegenheid in de kleine gemeente.

Een aantal landelijke politici wil dat er een nieuw zogenaamde kwetsbaarheidscommissie wordt opgericht, die moet aangeven hoe Noorwegen zich moet voorbereiden op extreem weer in de toekomst. Daar is Nygård het van harte mee eens. Zo’n commissie moet dan vooral kijken naar de telecommunicatie, vindt zij. Burgemeester Nygård wil net als haar collega in buurgemeente Stryn ook druk leggen op het gedeeltelijke staatsbedrijf Telenor om het net meer bestendig te maken tegen stormen. “Tegelijkertijd hadden we ook satelliettelefoons moeten hebben. Want het ergste van alles was dat we niet met elkaar konden praten, tenzij we elkaar fysiek opzochten.” Ze is vol lof over het Rode Kruis en het hjelpekorps, mensen in de gemeente die getraind zijn om als vrijwilliger op te treden bij rampen, en letterlijk bij de bewoners langsgingen om te kijken of die hulp nodig hadden. Ze prijst ook alle inwoners die goed voor elkaar zorgden.

waterfeit

gemiddelde neerslag per jaar in mm

Voorbereiden op extreem weer

turkije frankrijk

Nygård denkt dat haar gemeente zich moet voorbereiden op toekomstige rampen. “We moeten beter nadenken waar we gebouwen bouwen, niet te laag.”

643 693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

waterfeit

650

spanje

656

Duitsland

het telefoonnet was niet bestand tegen de overstromingen.

48

49

2150

polen

800

Noorwegen

Noorwegen

waterfeit

slachtoffer Sissel Bruland Gurvin

“Politici moeten ons helpen” Wanneer: 2011

en andere gebouwen. Met het water kwamen ook veel stenen, modder en gruis mee.

Waar: Førde F ørde is een kleine stad met een kleine 10.000 inwoners aan de Førdefjord aan de westkust. Dwars door de stad stroomt de rivier Jølstra. Tijdens ‘Dagmar’ trad de rivier buiten zijn oevers en kwam het centrum van de stad onder water te staan. De stroom viel uit. Bewoners van een wijk raakten geïsoleerd en werden geëvacueerd. Een verpakkingsfabriek liep grote schade op. De leider van de administratie vertelt over de schade en de gevolgen.

Water in de fabriek

De fabriek heeft een eigen drukkerij en die was er het ergst aan toe. De hele achterkant van het gebouw werd naar beneden gedrukt door een laag modder en stenen, twee meter hoog en meerdere meters breed. De massa bedekte de drukmachine. Vervolgens stroomde de massa verder de fabriek in. Die kwam 15 tot 20 centimeter onder water te staan. Ook het magazijn had grote waterschade, vooral de pallets die er lagen werden onbruikbaar. Maar ze hielden ook iets van de natuurkrachten tegen, zodat nog erger werd voorkomen. Tijdens de ramp was iedereen volop in touw om de schade te beperken, zowel de familie zelf, buren als aannemers die in allerijl kwamen. Met graafmachines maakten ze geulen om het rivierwater een andere kant op te leiden. Gurvin vertelt hoe haar vader levensgevaarlijk in het donker aan het werk was, want ook stroom was er niet.

Water en stenen

“We zijn nog niet klaar met opruimen. Dat zal nog heel wat maanden duren.” Sissel Bruland Gurvin leidt de administratie bij Bruland Pallefabrikk bij Førde. Deze fabriek maakt pallets en ander houten verpakkingsmateriaal. Het is een familiebedrijf sinds 1951 en Sissels vader Viktor Bruland staat aan het hoofd. Tijdens ‘Dagmar’ stroomde er een enorme hoeveelheid water door de rivier de Jølstra, die op kleine afstand langs het bedrijf stroomt. De rivier kon die hoeveelheid water niet aan en vond een nieuwe weg over het terrein van Bruland naar de magazijnen

“Hoewel de schade enorm is, had het nog erger kunnen zijn. We hebben nog geluk gehad”, zegt Bruland Gurvin.

De rivier de Jølstra wordt breder gemaakt, zodat die meer water kan verstouwen.

Deel zelf betalen

Bruland Gurvin hoopt dat landelijke en lokale politici zorgen voor een bijdrage in de kosten. “Er is wel veel belangstelling, iedereen leeft mee. De dag nadat het gebeurde kwam de gemeentesecretaris op bezoek. Maar tot nu toe heb ik niet gemerkt dat politici ook echt iets doen. Ik vind dat lokale en landelijke politici meer moeten doen. De staat moet geld geven. Het zou fout zijn als wij alle kosten moesten betalen.”

Begin januari is de productie weer begonnen. Ondertussen gaan gespecialiseerde bedrijven verder met opruimen. De schade loopt in de vele miljoenen Noorse kronen, schat Bruland Gurvin. (Eén miljoen Noorse kronen is ongeveer 130.000 euro). “Maar hoeveel miljoen, dat kan ik nog niet zeggen. Gisteren is de verzekering weer op bezoek geweest om de schade te taxeren, maar ze zijn er nog niet uit.” Het lijkt er in elk geval op dat de verzekering niet alles zal dekken, aangezien het hier om een natuurramp gaat, die door veel verzekeringen niet gedekt wordt. “We zijn bang dat we ongeveer 20% van de schade zelf moeten betalen. Dat wordt al snel heel veel geld. Misschien dekt het Natuurschadefonds 85%, maar ook dat weten we nog niet.” Betonblokken in de rivier

Bruland Gurvin denkt dat er in de toekomst vaker extreemweer kan komen. Nu wordt er gewerkt aan maatregelen om dergelijke schade in te toekomst te beperken. De rivier de Jølstra wordt breder gemaakt, zodat die meer water kan verstouwen. Op sommige plaatsen worden er betonblokken in gestort, die moeten voorkomen dat stenen zich ophopen.

waterfeit de schade voor de verpakkingsfabriek loopt in de miljoenen kronen.

waterfeit familie, buren en aannemers kwamen tijdens de ramp in actie om de schade te beperken.

50

51

Noorwegen

Noorwegen

Nederlands slachtoffer Jan Treffers

waterfeit

“Noorwegen kan veel van Nederland leren” Wanneer: 2011

Het echtpaar bracht de kerstvakantie door in Nederland. Via internet volgden ze hoe “Dagmar” huishield in Noorwegen. Na een tijdje kwamen er ook berichten over de verwoeste weg in Hornindal. “We maakten ons het meest zorgen over hoe het met ons huis was. We zagen foto’s van een huis in een andere gemeente waar de voorgevel helemaal was weggeslagen. Maar de buren konden we niet te pakken krijgen. Er was geen stroom, er was geen telefoon. Niemand was te bereiken.”

Waar: otterdal A nderhalf jaar geleden emigreerden Jan en Jasmine

Treffers naar het kleine plaatsje Otterdal in de gemeente Hornindal. Tijdens “Dagmar” werd een stuk weg weggespoeld, waardoor Otterdal voorlopig onbereikbaar is met de auto. Jan Treffers vertelt over hoe ze verder leven.

Begin januari kwamen ze terug naar Noorwegen, met voor de zekerheid maar een flinke kist eten bij zich. Op een open boot werden ze van het gemeentecentrum Grodås naar Otterdal gevaren. Daar werden ze hartelijk opgevangen door de buren, die een aggregaat op de diepvries hadden aangesloten. En met het huis bleek gelukkig niets aan de hand. “Het had slechter gekund.”

waterfeit

Meest recente rampjaar 2012 turkije

2010

frankrijk

2010

groot-brittannië

Voorlopig kunnen ze gewoon in hun huis blijven wonen, ondanks de slechte bereikbaarheid. Jasmine is zwanger, de baby wordt begin juni verwacht. “Zolang

2009

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

Niemand was te bereiken.

Jan is in zijn vrije tijd diskjockey op feestjes met een drive-in show. Hij zou daar graag zijn beroep van maken. Maar die plannen moeten wachten. Wat hij mee moet nemen aan apparatuur is veel meer dan in een bootje te tillen valt.

het goed gaat willen we hier gewoon blijven zitten. Het is belangrijk je eigen spulletjes om je heen te hebben.” Jan werkt bij een meubelfabriek en Jasmine in een kinderdagverblijf in het dorp Grodås. Elke dag brengt een vrijwilliger hen met zijn open bootje naar het dorp en ‘s avonds weer terug naar huis. Eerst werden de kinderen van de buren ook op die manier naar school gebracht. Maar dat vond de Fylkesmannen (soort Commissaris van de Koningin) onverantwoord. Daarom moesten de buren tijdelijk naar het dorp verhuizen. Misschien mogen ze begin februari weer naar huis, als er een dichte en grotere boot wordt geregeld.

Wie gaat dat betalen?

Hij denkt dat het lang kan duren voordat hun huis weer per auto bereikbaar is. Een tunnel kost naar schatting ongeveer 225 miljoen kronen. Op dit moment zijn de gemeente en de provincie het nog niet eens over wie die kosten moet dragen. Het is natuurlijk enorm veel geld, erkent Jan. “Maar misschien kan de steen uit de berg weer gebruikt worden voor nieuwe wegen. En een tunnel is onderhoudsvrij. Je moet de kosten bekijken over een periode van twintig tot vijftig jaar. Wat is de gemeente elk jaar kwijt aan reparaties en sneeuwvrij houden? Ik denk niet dat ze daar zo al naar hebben gekeken.”

Dj-plannen moeten wachten

Jan en Jasmine halen elke dag in het dorp de post op voor de vier andere, wat oudere, bewoners van Otterdal. “Die brengen we langs en dan doen we een bakje koffie. Dus je hebt meer contact dan normaal. We moeten ook goed nadenken als we boodschappen doen. Je kunt natuurlijk niet even terug als je iets vergeten bent.”

Knopen doorhakken?

Jan woonde in Nederland in Eethen, vlak langs de Maas. Tijdens de hoge waterstand in de winter van 1995 werden veel mensen geëvacueerd. Maar bij

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

Eigen spullen

Er was geen stroom, er was geen telefoon.

2011

52

53

Noorwegen

hen was er geen gevaar voor een dijkdoorbraak, zij mochten blijven. Verder heeft hij geen directe ervaringen met waterrampen. “Ik denk dat Noorwegen ontzettend veel kan leren van Nederland”, zegt hij. “Nederland is gewoon heel goed in werken met water. Wij hebben een grote waterramp meegemaakt en daar veel van geleerd. Niet voor niets kwamen Amerikanen na “Katrina” naar Nederland om van ons te leren.” Hij zou ook graag zien dat Noren wat sneller beslissingen namen. “Vergadering hier, vergadering daar. Het gaat allemaal zo langdradig. In Nederland was je gewend dat er snel knopen werden doorgehakt. Maar je moet gewoon wennen. Dit is nou eenmaal Noorwegen.”

waterfeit Niet voor niets kwamen Amerikanen na ‘Katrina’ naar Nederland om van ons te leren.

54

Polen

Polen

2010

Waterfeiten Polen waterbeheer

zomer van 2010 het geval was. Hevige regenslag in de bergen verspreid over drie dagen zorgden toen stroomopwaarts voor dijkdoorbraken. Op 16 mei 2010 viel in dat gebied 185 millimeter regen, en de drie dagen erop nam de neerslag amper af. Ter vergelijking: de gemiddelde neerslag per jaar bedraagt in heel Polen 650 mm (in het zuiden ligt dit iets hoger, aan de kust en in centraal Polen ligt het lager), en in 3 dagen viel bijna driekwart daarvan. Gemeentes als Wilkow en Sandomierz kwamen blank te staan, ondanks dat dijken de jaren ervoor zijn verzwaard.

Overstromingen worden in Polen volgens het Instituut voor Meteorlogie en Waterbeheer (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, IMGW) veroorzaakt door vijf mogelijke factoren: Smeltwater uit het Tatragebergte (maart tot mei), regenval (juni-september), vloed in de kustgebieden (december-februari) en kruiend ijs (november-december).

p o l e n

2010 sandomierz

Naast het IMGW zijn ook het Landelijk Instituut voor Geologie (Panstwowy Instytut Geologiczny, PIG), de Landelijke organisatie voor Waterbeheer (Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, KZGW), het Onderzoeksinstituut voor Aardwetenschappen (Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa, IUNG) en de lokale overheden verantwoordelijk voor het waterbeheer in dit land. Door deze fragmentatie is het moeilijk om aan te geven hoeveel geld de Poolse regering uittrekt voor waterbeheer. Naast gemeenschapsgeld wordt waterbeheer ondersteunt met commerciële activiteiten, bijvoorbeeld het tegen betaling aanleveren van gegevens aan het bedrijfsleven. Voor pan-Europese projecten zijn ook EU-fondsen beschikbaar.

waterfeit

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije

Overstromingen

frankrijk

Overstromingen zorgen ieder jaar voor problemen. Ergens komen altijd wel kelders blank te staan of treedt een aftakking van een grote rivier buiten zijn oevers. Maar gemiddeld vormen overstromingen om de vier jaar een nationale ramp, zoals in de vroege

693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

57

2150

polen

650

spanje

656

Duitsland

56

643

800

Polen

Polen

Jerzy Borowski, burgemeester van Sandomierz

slachtoffer Piotr Chojnacki

“Iedereen heeft in Polen een chronisch tekort aan geld”

“Voor we het wisten stond er 3,5 meter water”

A ls burgemeester van Sandomierz, een gemeente in Zuid-Oost Polen met 25.000 inwoners, kreeg Jerzy Borowski in 2010 te maken met de zwaarste overstromingen die het land de afgelopen 10 jaar hebben getroffen. Het water kwam niet één, maar twee keer omhoog: eerst op 19 mei, en de tweede keer op 5 juni. Inwoners moesten worden geëvacueerd, en velen waren lange tijd (soms wel een jaar) veroordeeld tot de noodopvang. In totaal werden 2.500 inwoners getroffen. 800 woningen en grote delen van de infrastructuur werden verwoest.

Borowski belangrijke lessen getrokken, en een ramp van die omvang zou zich niet mogen herhalen.

Wanneer: sandomierz

Helaas kampen de betrokken partijen stuk voor stuk met een banaal probleem. “Iedereen heeft in Polen een chronisch tekort aan geld”, verzucht Borowski. “Pas na de ramp van 2010 is daadwerkelijk geïnvesteerd in het versterken van de dijken. Als dat direct was gebeurd, dan was de schade aanzienlijk minder geweest. Maar zelfs nu klaagt alles en iedereen dat ze niet genoeg middelen hebben.”

P iotr Chojnacki (32) woont in Sandomierz. Zijn huis

Waterbeheer is voor Borowski vooral een kwestie van schadebeperking. De gemeente draagt pas verantwoordelijkheid op het moment dat het mis gaat. “Gemeentes zijn in Polen niet verantwoordelijk voor he water tussen de dijken”, legt Borowski uit. “Die taak is weggelegd voor de Marszalk van de vojvod, het districtsbestuur en de lokale afdelingen van de waterschappen. Wij komen pas in het spel bij overstromingen en de reddingsacties.”

Ook de besluitvorming gaat niet snel. Structureel is sinds 2010 niets veranderd aan het Poolse waterbeheer, zo merkt Borowski op. “Dat loopt nog allemaal, maar we zitten in dezelfde situatie als 2010. Niet dat deze situatie per sé slecht is, alle onderdelen hebben het geld gekregen dat hen toekomt. Wie daar niet genoeg aan heeft, moet zelf naar het extra geld op zoek gaan.”

Met die rolverdeling is volgens hem weinig mis, al is het vooral reactief ingericht. In 2010 zijn volgens

redden. Electronica en zo. Tussen 8 en 9 kwam het water.” Dat water bleef een week staan. Alsof dat niet genoeg was, kreeg de buurt van Chojnacki twee weken later zijn tweede portie te verwerken. De buurt stond nog eens twee weken blank.

Waar: 2010

kwam in de vroege zomer van 2010 tot twee keer toe onder water te staan. “We werden van tevoren gewaarschuwd dat het water door de dijken zou kunnen breken”, herinnert Chojnacki zich. “Maar er was niemand die zich zorgen maakte. We hadden hier al honderd jaar geen overstromingen gehad. We hebben wel vaker hoog water, maar de dijken waren altijd sterk genoeg.” Maar op 19 mei 2010, om 3 uur ‘s ochtends, kwam dan toch het bericht dat de dijken waren doorgebroken.

De schade was groot, vooral aan de gebouwen zelf. “Mijn huis is gelukkig van baksteen, dus we konden renoveren. Maar anderen woonden hier in houten huizen. Die moesten worden gesloopt.” Auto’s die niet op tijd werden veiliggesteld, moesten naar de sloop om over verloren gegane huisraad en electronica te zwijgen. De renovatie van Chojnacki is nog steeds niet helemaal afgerond.

“We hoorden dat het water rond een uur of 8 in onze straat zou staan. Maar dat het zo veel water zou zijn en dat het zo snel zou stijgen, daar kon niemand ons op voorbereiden. We dachten aan een halve meter, misschien een meter water. Voor we het wisten stond er 3,5 meter.”

De meeste slachtoffers konden bij familie terecht. Wie een huis met verdiepingen had kon na de over­ stroming op zijn bewoonbare 2e verdieping terecht. Wie dat niet had, werd al die tijd ondergebracht in hotels, studentenkamers, internaten, en later in opvangcontainers.

De evacuatie van zijn straat ging dan ook langzaam. Rond een uur of 7 was de familie van Chojnacki veilig. “Ik ging toen terug om te kijken of ik wat spullen kon

“Wie verzekerd was, kreeg dat uitgekeerd”, zegt Chojnacki. “Daarnaast was er ook overheidssteun, voor onverzekerden en de schade die niet gedekt werd.”

waterfeit

waterfeit

De gemeente draagt pas verantwoordelijkheid

We werden van tevoren gewaarschuwd dat

op het moment dat het mis gaat.

het water door de dijken zou kunnen breken.

58

59

Polen

waterfeit

Meest recente rampjaar 2012

Slachtoffers konden aankloppen voor 20.000 zloty (ongeveer 5.000 euro) aan hulp. “Wie meer schade had geleden, moest dat bewijzen. Het maximumbedrag was 100.000 zloty”, herinnert Chojnacki zich. “Wij waren verzekerd, dus voor ons viel de schade uiteindelijk mee.”

turkije

2010

frankrijk groot-brittannië

2010 2009

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

Ondertussen zijn veel dingen sterk verbeterd. Toch vindt Chojnacki dat er nog veel moet gebeuren aan het waterbeheer in zijn land. “Er is voortdurend strijd tussen de beheerders en natuurverenigingen”, stelt hij. “De kade van de Wisla was op een gegeven moment overwoekerd met bomen. Natuurverenigingen gaven aan dat die bomen niet gekapt mochten worden vanwege de ecologie. Maar daardoor was de capaciteit van de Wisla ook veel kleiner. We moeten een gulden middenweg zien te vinden, maar dat proces duurt veel te lang. De regelgeving is één grote chaos.”

2010

spanje

2010

Duitsland

waterfeit De regelgeving is één grote chaos.

60

2011

polen

2011

Spanje

Spanje

2010

Waterfeiten Spanje Waterbeheer

grootste gebieden bestrijken. Ze vallen onder het Ministerie van Landbouw en Milieu, dat de salarissen van de medewerkers betaalt. Daarnaast hebben de confederaties inkomsten uit een gebruikersheffing en uit Europese fondsen.

Waterbeheer speelt een wezenlijke rol in Spanje. Het klimaat en het bergachtige landschap geven daar alle aanleiding toe. In belangrijke delen van het land valt te weinig neerslag om aan de behoefte te voldoen. Periodes van jarenlange droogte worden afgewisseld door korte intermezzo’s van intense regenval, wat bijna onvermijdelijk tot overstromingen leidt. Om de waterhuishouding te reguleren en het effect van droogteperiodes en overstromingen te beperken, hebben de Spanjaarden in de loop van de vorige eeuw zo’n duizend stuwdammen gebouwd. De zoetwatervoorraad uit de stuwmeren wordt gebruikt voor de landbouw, de elektriciteitsvoorziening en als drinkwater.

Het beheer van rivieren waarvan het stroomgebied binnen één gewest ligt, is intussen overgedragen aan de gewestelijke regeringen (comunidades autónomas). Zo hebben zeven gewesten nu hun interne agentschappen voor waterbeheer. Hun werkwijze en financiering komen sterk overeen met die van de confederaties.

waterfeit

Voor het beheer van de schaarse watervoorraad werden in 1926 gespecialiseerde bestuursorganen opgericht. Deze zogeheten hydrografische confederaties kregen een hoge mate van zelfstandigheid, wat zeker voor die tijd bijzonder was. Ze werden georganiseerd per stroomgebied van de grote rivieren in het land.

s p a n j e

2010

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije

Tegenwoordig telt Spanje negen van zulke confederaties, waarvan die van de Ebro in het noorden en de Guadalquivir in het zuiden de

Jaén

frankrijk

643 693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen 650

spanje

656

Duitsland

62

63

2150

polen

800

Spanje

Spanje

waterfeit Jaarlijks veroorzaken overstromingen een schade van naar schatting 800 miljoen euro.

eisten overstromingen meer dan 1500 mensen mensenlevens, hoewel het aantal dodelijke slachtoffers door een verbeterde infrastrucuur in de laatste decennia sterk gedaald is. Grote rampen van de afgelopen halve eeuw: • 1962 - Catalonië en de Balearen. Door intense regenval treden de rivieren Besós en Llobregat nabij Barcelona buiten hun oevers. De Besós, onder normale omstandigheden een bescheiden stroompje, krijgt 3.000 m3/s te verwerken en veroorzaakt een groot deel van de in totaal 700 slachtoffers. • 1973 - Murcia en oostelijk Andalusië. Zware regens in het stroomgebied van de Segura. In de stad Lorca en omgeving vallen ruim 100 doden door instortende bruggen en huizen. In de rambla (natuurlijk afwateringskanaal dat gewoonlijk droogstaat) van Albuñol komt 2.500 m3/s naar beneden. Veertig mensen komen om en eenzelfde aantal wordt vermist. • 1983 - Baskenland. Bilbao beleeft de grootste wolkbreuk uit de geschiedenis van deze noordelijke havenstad. Plaatselijk wordt meer dan 500 mm in een dag geregistreerd. De Nervión treedt buiten zijn oevers en veroorzaakt zware materiële schade en tientallen doden. • 1987 - Valencia en Murcia. De Júcar en de Segura

In de afgelopen decennia is het traditionele waterbeheer, gekenmerkt door grote openbare werken die sterk ingrepen in de natuurlijke waterhuishouding, in toenemende mate ter discussie komen te staan. Ook in Spanje wint de ecologische benadering terrein ten opzichte van de simpele uitbating van water als natuurlijke hulpbron. Overstromingen

Overstromingen zijn in Spanje een veel voorkomend verschijnsel. Jaarlijks veroorzaken zij een schade van naar schatting 800 miljoen euro. Ook de menselijke tol is hoog. De afgelopen vijftig jaar

waterfeit

Meest recente rampjaar 2012 turkije

2010

frankrijk groot-brittannië

2010

mensen door de brandweer geëvacueerd. Boeren en tuinders melden een schade van 1,2 miljard euro. Neerslag

De mediaan van de neerslagcijfers sinds 1940 is 656 mm per jaar. Door de enorme regionale verschillen geeft dit landelijke cijfer echter een beperkt inzicht, nog afgezien van grote afwijkingen van die mediaan. Een beter beeld geeft een indeling per regio. a) Het natte Spanje - meer dan 800mm/jaar: Noord- en Noordwest-Spanje en de grote bergketens. b) Het seminatte Spanje - 600-800 mm/jaar: de middelhoge bergketens en de strook langs het natte Spanje. c) Het droge Spanje - 300-600 mm/jaar: de valleien van de Ebro en de Duero en een groot deel van de zuidelijke submeseta (hoogvlakte). d) Het woestijnachtige Spanje - minder dan 300 mm/ jaar: Zuidoost-Spanje (Almería, Murcia, Alicante, Albacete), delen van Andalusië en de Ebrovallei.

2009

ierland

2011

italië

2011

noorwegen

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

overstromen na extreem intense en zeer plaatselijke regenval, de zogenaamde gota fría (“de Mediterrane moesson”). Gandía breekt het nationale record met 720 mm regen in 24 uur en de Segura zet 20.000 hectare land onder water. • 1996 - Aragón. In het Pyreneeëndorpje Biescas vaagt een wolkbreuk camping La Nieves weg. Het is hoogseizoen en 87 kampeerders komen om het leven. • 1997 - Valencia en Murcia. De gota fría houdt opnieuw huis in zuid-oostelijk Spanje. Vooral Alicante wordt getroffen. Daar vallen vier slachtoffers. De schade is vooral groot in die gebieden waar de wildgroei aan bebouwing - met name vakantiewoningen - de natuurlijke afwatering heeft vernietigd. • 2000 - Catalonië, Valencia en Murcia. Hevige stortregens ontregelen het openbare leven in heel oostelijk Spanje. Bijna alle rivieren overstromen, na regens die plaatselijk de 500 mm overstijgen. Een stuwdam met een gat in het fundament staat op het punt door te breken. • 2010 - Andalusië. Aanhoudende winterstormen doen de Guadalquivir buiten zijn oevers treden. Ter hoogte van Andújar bereikt de rivier een volume van 2.000 m3/s, de hoogste waarde sinds 1963. In de provincies Jaén, Córdoba en Sevilla worden 1500

waterfeit overstromingen eisten meer dan 1500 mensenlevens in de afgelopen 50 jaar.

2011

64

65

Spanje

Victor Cifuentes, waterschap van de Guadalquivir

“ik moet ze regelmatig uitleggen dat ik helemaal geen water in mijn rivieren heb” “H et waterbeheer in Spanje is een geval apart.” Vanuit het hoofdkantoor van de Confederación Hidrográfica del Guadalquivir in Sevilla opent Victor Cifuentes met deze woorden een uitvoerig relaas over zijn vakgebied. Al snel wordt duidelijk dat het hoofd planning van het waterschap van de Guadalquivir een gedreven man is. Stel hem één tamelijk algemene vraag over waterbeheer en je bent het komende halfuur onder de pannen. Cifuentes heeft passie voor zijn vak.

Maar de tijden veranderen en ook de rol van de confederaties. Halverwege de jaren 80 van de vorige eeuw worden hun bevoegdheden uitgebreid naar milieutaken. Vanaf dat moment zijn de confederaties verantwoordelijk voor het complete waterbeheer. Tegelijkertijd komt de centralisering van de Spaanse staat op gang en krijgen de zogeheten autonome gewesten steeds meer taken op hun bord. Rivieren waarvan het stroomgebied volledig binnen een gewest ligt vallen voortaan onder verantwoordelijkheid van het betreffende gewest. Maar de grote rivieren die door meer dan één gewest stromen, zoals de Guadalquivir, blijven volledig onder controle van de confederaties. Dat leidt soms tot spanningen, legt Cifuentes uit. “De gewesten zijn verantwoordelijk voor het landbouwbeleid. Maar je kunt moeilijk je eigen landbouwbeleid voeren als je het waterbeheer niet controleert. Zeker hier in Andalusië met zulke droge provincies als Jaén en Córdoba.”

“Spanje was op het gebied van waterbeheer zijn tijd vooruit”, zegt hij. “Kijk maar naar de Tennessee Valley Authority, in 1933 opgericht onder president Roosevelt als een wapen in de strijd tegen de Grote Depressie. Het organisatiemodel, een door de staat opgericht organisme met een uitgesproken technisch karakter en een hoge mate van onafhankelijkheid, was een rechtstreekse kopie van de Spaanse hydrografische confederaties uit de jaren 1920.” Ook het takenpakket vertoonde overeenkomsten: overstromingsbeheer, stroomopwekking en werkverschaffing bij de aanleg van grote waterwerken als stuwdammen en kanalen.

De overstroming van 2010 toont de dilemma’s aan van het waterbeheer in een extreem klimaat als het Zuid-

Spanje

waterfeit Dit is geen Frankrijk of Nederland, waar je de statistische zekerheid hebt van een behoorlijk gelijkmatige regenval.

Het jaargemiddelde in Sevilla is volgens Cifuentes met 600 liter misleidend, zelfs vrij hoog. Maar sommige jaren blijft het bij 250 en dan komt er opeens weer duizend liter uit de lucht.

Spaanse. Hoewel het beheer van de stuwmeren op dat moment tijdelijk onder de Andalusische regering viel en dus niet onder het waterschap van Cifuentes, laat hij zich niet verleiden tot makkelijke kritiek op de gewestelijke autoriteiten. “In de eerste drie maanden van 2010 regende het heel erg veel. Er komt dan een moment waarop al het regenwater rechtstreeks in de rivier terechtkomt omdat de stuwmeren vol zitten en de bodem verzadigd is en ook geen water meer opneemt. Achteraf kun je zeggen, ze hadden de stuwmeren in februari leeg moeten laten lopen om meer opvangcapaciteit te hebben. Maar je moet wel bedenken dat we juist bijna vijf jaar droogte achter de rug hadden. En wie weet van tevoren dat na een extreem natte winter op het laatst nog meer regen valt? Onze regens zijn grillig en onvoorspelbaar. In vier jaar kan het nauwelijks regenen en dan in één jaar het drievoudige. Dan moeten je stuwmeren vollopen, want je moet daar lang op kunnen teren. Dit is geen Frankrijk of Nederland, waar je de statistische zekerheid hebt van een behoorlijk gelijkmatige regenval zonder al te grote jaarlijkse uitschieters.”

Zelfs deskundigen blijken lang niet altijd bewust van deze situatie. “Op congressen en in werkgroepen van de Europese Unie over waterbeheer kost het vaak moeite om aandacht te vragen voor het schaarsteprobleem. Watervervuiling is zeker belangrijk. Maar voor Duitsers, Denen en Nederlanders lijkt het soms het enige probleem en willen ze het alleen maar hebben over nitraten. Dan moet ik ze uitleggen dat ik regelmatig helemaal geen water in mijn rivieren heb, omdat het niet regent of omdat de landbouw alles opslokt. Dat vind ik nog wel eens verbijsterend!”

waterfeit vier jaar kan het nauwelijks regenen en dan in één jaar het drievoudige.

66

67

Spanje

Spanje

slachtoffer Francisco González Salvador

waterfeit

“negentig procent van de gewassen ging verloren” Wanneer: 2010

deel van mijn land bleef gespaard. Maar negentig procent van de gewassen ging verloren.”

Waar: Jaén F rancisco González Salvador zal de ochtend van 24

Francisco nam foto’s om bewijzen te hebben voor de verzekering. Dat was zinloos, zoals later zou blijken. Even zinloos als de verzekering zelf, hoewel hij die had afgesloten bij een als degelijk bekendstaande maatschappij.

februari 2010 niet snel vergeten. De 53-jarige tuinder en akkerbouwer uit de Zuid-Spaanse provincie Jaén stond op het punt om de koolrabi te oogsten die een Duits bedrijf bij hem had besteld. Het had flink geregend de afgelopen dagen en het water in de Guadalquivir stond hoog. Maar toen hij die ochtend op zijn finca in Mengíbar aanbelandde, op zo’n honderd meter van de rivier, wist hij niet wat hij zag.

“De schade-expert taxeerde de verliezen op 150.000 euro. Maar omdat het een natuurramp was, ging het dossier naar een consortium van verzekeraars en het eind van het liedje was dat ik geen cent kreeg uitbetaald voor mijn gewassen. Ze vergoedden alleen 12.000 euro voor de motoren van het irrigatiesysteem.”

“Het water stond twee meter hoog op het land, op de lagere stukken zelfs tweeënhalve meter. De sterke stroming had mijn complete bevloeiingsinstallatie opgetild en meegesleurd”, zegt Francisco. Een deel van die installatie vond hij terug in de bomen langs de oever.

Francisco is zijn hele leven al boer en heeft nu vijftig hectare grond in het hart van de provincie Jaén. Hij verbouwt tuinbouwproducten en industriële gewassen zoals koolrabi, mais en katoen. De streek is erg droog en irrigatie is dan ook een onverbiddelijke noodzaak in de plaatselijke land- en tuinbouw. Toch kan het er ook erg hard en veel regenen. Niet vaak, maar het gebeurt.

“Bijna de hele oogst ging naar de knoppen. Een week lang stonden de gewassen onder water en de planten waren bedolven onder de rotzooi, want de rivier had veel bezinksel meegesleurd. Alleen het hoogst gelegen

door slechte regulering van de stuwmeren overstroomt het land.

de inkomsten uit de agrarische fondsen van de Europese Unie. Anders zou het verkrijgen van een banklening een vrijwel onmogelijke opgave zijn en zou hij zijn bedrijf zo goed als zeker moeten sluiten. Zijn drie kinderen voelen zich niet aangetrokken tot het boerenbestaan. Maar hoewel hij flink de schrik te pakken heeft na de overstromingen van 2010, wil Francisco niets liever dan zijn bedrijf draaiend houden. Alleen moet de Guadalquivir dan wel een beetje meewerken. “Want als de rivier nog een keer mijn land te grazen neemt, zal ik naar Nederland moeten emigreren. Dan ga ik wel schepen repareren of iets dergelijks.”

Francisco had het in ieder geval niet eerder meegemaakt. “De laatste keer dat hier zo veel regen in zo’n korte tijd viel was aan het begin van de jaren ‘60. En alsof dit nog niet erg genoeg was, kwam in december 2010 mijn land opnieuw onder water te staan. Dat kwam door een slechte regulering van de stuwmeren, we hebben er hier in Jaén een stuk of tien. Die waren bijna helemaal gevuld en toen het in december weer begon te regenen, moesten ze de sluizen open gooien. Binnen de kortste keren raakte mijn land weer overstroomd. Iets minder dan in februari, maar opnieuw stonden vijfendertig hectares onder water.” Francisco en zijn gezin zullen de gevolgen van de overstromingsramp nog jarenlang ondervinden. “Je wordt in één klap een paar jaar teruggezet. Ik had een miljoen planten op het land staan, daar zat al mijn spaargeld in. Dat ben je van het ene op het andere moment kwijt.” Sindsdien staat Francisco geregeld bij de bank op de stoep voor een voorschot op zijn oogst. Hij heeft het geluk dat de Spaanse overheid garant staat voor

waterfeit Ik had een miljoen planten op het land staan, daar zat al mijn spaargeld in. Dat ben je van het ene op het andere moment kwijt.

68

69

Spanje

70

Duitsland

Duitsland

2011

Waterfeiten duitsland waterbeheer

d u i t s l a n d

2011

watermanagement en schoon drinkwater, bijvoorbeeld via het kaderprogramma FONA, dat onderzoek financiert op het gebied van duurzame ontwikkeling. De gemeenten beslissen lokaal hoe ze de (drink)watervoorziening en riolering ten behoeve van de burgers ontwikkelen en organiseren. Deze voorzieningen worden zelfstandig door het lokale bestuur beheerd. Gemeenten hebben meestal ook veel inspraak in de waterbedrijven. Ook kunnen ze samenwerken met buurgemeenten op het gebied van watervoorziening. Met een totaal geïnvesteerd bedrag van ruim € 110 miljard sinds 1990 is de Duitse watersector één van de grootste opdrachtgevers binnen de particuliere sector.

De Duitse waterschappen en wateragentschappen voeren vooral taken uit in overeenstemming met de regelgeving van een deelstaat en of stad. De waterschappen hebben de verantwoordelijkheid voor handhaving van de federale waterwetten en de waterwetten van de bondsstaten. Ze zijn ook verantwoordelijk voor het keuren van de rioleringen, waterzuiveringsinstallaties, watergebruik, voor handhaving van de waterwetten en voor waterdistributiesystemen. De waterschappen zijn per deelstaat in meerdere niveaus ingedeeld. De hoogste waterschappen zijn de ministeries van de deelstaten. De regionale kantoren of het bestuur van een deelstaatsdistrict is het één na hoogste niveau. De lagere waterschappen zijn vaak provinciale of stedelijke autoriteiten.

Binnen de Duitse (drink)watersector bestaan al decennialang publieke en private organisatievormen naast elkaar. In de private organisaties hebben de gemeenten meestal de meerderheid van de aandelen. Daardoor werken publieke en private organisaties vaak naast elkaar. Maar het aantal private organisaties is de laatste jaren sterk toegenomen. Op dit moment is 40% van de waterbedrijven privaat en leveren ze 60% van het watervolume. (Bron: AgentschapNL)

koblenz

In Duitsland is (drink)watervoorziening volgens landelijke waterwetten en gemeentelijke regelgeving een gemeentelijke taak. Op federaal niveau valt drinkwater onder de verantwoordelijkheid van het ministerie voor Volksgezondheid (BMG). Het ministerie van Milieu, Natuurbescherming en Nucleaire Veiligheid (BMU) heeft ook als één van zijn doelstellingen: voorzien in voldoende drinkwater van goede kwaliteit, maar dan vanuit het milieuperspectief. Het ministerie voor Onderwijs en Onderzoek (BMBF) subsidieert onderzoeksprogramma’s op het gebied van

waterfeit in duitsland zijn de ministeries van de deelstaten de hoogste waterschappen.

72

73

Duitsland

Duitsland

waterfeit

Ulrike Höfken, Minister van Milieu

deelstaat saksen werd in 2002 zwaar

“waterbeheer is een kwestie van goed samenwerken”

getroffen, 30.000 huizen beschadigden door een overstroming van de elbe.

rampen

verdronken toen ze probeerden een wasmachine te redden uit een kelder die onder water liep. Toen bij een stuwmeer in Polen ook een dam doorbraak werd er in de Duitse stad Görlitz gevreesd voor een vloedgolf in de Neisse, een grensrivier tussen Duitsland en Polen. Ruim achthonderd bewoners van het gebied zijn in augustus 2010 geëvacueerd. Andere bewoners werden opgeroepen om hoger gelegen gebieden op te zoeken.

Naast de Watersnoodramp van 1953, die buiten Nederland ook Duitsland trof zijn er in de afgelopen 10 jaar drie recente voorbeelden van watersnoodrampen/ overstromingen in Duitsland. 2002

In augustus 2002 richtten desastreuze overstromingen van de Elbe in het oosten van Duitsland voor miljarden euro’s schade aan in het voormalige Oost-Duitsland, dat zich in 2002 (twaalf jaar na de eenwording van Duitsland) economisch nog altijd niet met het westen kan meten. In de zwaarst getroffen deelstaat Saksen waren 30.000 huizen beschadigd, 740 kilometer weg weggespoeld, waren 180 bruggen verwoest en stonden 11.000 bedrijfjes met 100.000 werknemers voor een faillissement. In de hoofdstad van Saksen, Dresden was de schade aanzienlijk. Zwaar getroffen werd ook het dorpje Hitzacker. Ook in 2006 overstroomde de Elbe weer, en werd Hitzacker wederom getroffen.

2011

In januari 2011 werden Duitse woningen langs de Rijn onder water gezet door het smeltwater uit de rivieren. Bij overstromingen als gevolg van de dooi en de overvloedige regen waren in vier dagen tijd vier mensen om het leven gekomen. De Rijn kende zijn hoogste peil aan de kruising van de Moezel in Koblenz. In die stad maken overstromingen al honderden jaren deel van het leven uit. Water liep kelders van woningen langs de rivier binnen en overspoelde sommige straten. Andere waren beschermd door aluminiumwaterkeringen die klaar waren gehouden voor de bijna jaarlijks weerkerende overstromingen. Een plaatselijke bewoner zei: “De mensen vinden het hier gewoon. Zij verhuizen al hun bezittingen naar boven en wachten tot het voorbij is”.

2010

Overstromingen in Duitsland, Polen en Tsjechië kostten begin augustus 2010 zeker elf mensen het leven. In het grensgebied regende het zo hard dat de rivieren buiten hun oevers traden. In de Duitse deelstaat Saksen vielen drie doden. De slachtoffers

M inister van Milieu, Ulrike Höfken, is

Baden-Württemberg en Saarland. Overigens ook met de Franse regering vanwege de nabijheid van Frankrijk. Op lokaal niveau financieren wij op onze beurt de gemeenten. Wij bepalen het beleid, maar de gemeenten voeren het beleid uit. Ik vind dit een prima manier van organiseren. Maar je moet wel een situatie creëren waarbij iedereen precies weet welke taken hij heeft en welke verantwoordelijkheden daarbij horen. Dat moet je heel goed regelen tot en

verantwoordelijk voor het waterbeheer in de deelstaat Rheinland-Pfalz (Rijnland-Palts). Door dit Zuid-Westelijke deel van Duitsland stromen onder meer de rivieren Rijn en Moezel. Tijdens recente overstromingen hebben overstromingen het openbare leven ontwricht. Met zelfs ongevallen met dodelijke afloop naar aanleiding van incidenten veroorzaakt door het water. In de deelstaat Rijnland-Palts wonen in totaal 4 miljoen mensen. “Bij ons wordt geen discussie gevoerd over de financiën. Wat mij betreft is het waterbeheer een kwestie van goed samenwerken. Juist als je te maken hebt met verschillende ketenpartners.”

waterfeit

“Het is in Duitsland zo geregeld dat de deelstaten en de gemeenten eigen verantwoordelijkheden en uitvoeringsorganen hebben. De landelijke regering in Berlijn geeft ons wel geld, maar draagt geen verantwoordelijkheid voor het beleid. Dit betekent in de praktijk dat wij als deelstaten de belangrijkste schakel zijn in de bestuurlijke keten. Bij grensoverschrijdende rivieren zoals de Rijn werken we in de uitvoering van het waterbeheer samen met andere deelstaten. In Rheinland-Pfalz betekent dit een samenwerking met de deelstaten Hessen,

gemiddelde neerslag per jaar in mm turkije frankrijk

693

groot-brittannië

1165

ierland italië

1208 600

noorwegen

75

2150

polen

650

spanje

656

Duitsland

74

643

800

Duitsland

waterfeit

Duitsland

slachtoffer Werner Treichel

bescherming tegen hoogwater en overstromingen kostte deelstaat Rheinland-Pfalz al 800 miljoen euro.

“Wij hebben gemerkt dat het versterken van de dijken niet eeuwig door kan gaan. Er is nu beleid in voorbereiding om landbouwgrond te laten onderlopen. We doen dit in samenwerking met de boeren en laten hen gewassen planten die ook voor hen commercieel interessant kunnen zijn. We rekenen ook op burgers om de waterproblemen te bestrijden. Dan moet je lokaal of regionaal georganiseerd zijn. Dichtbij mensen staan.”

met het laatste detail. De planning is essentieel. Voor elk scenario moet iedere partner weten welke stappen te nemen. Uiteraard stijgen ook de kosten als met meer partners wordt samengewerkt. Toch denk ik dat een bezuiniging geen efficiëntere praktijk creëert. Efficiëntie bereik je door helder communiceren en een gezamenlijke doelstelling. Daar werken we continue aan.” “Waterbeheer is een kerntaak van de overheid. Onderdeel van ons risicomanagement. Met de veiligheid van burgers willen we niet marchanderen. Dat gevoel van urgentie proberen we van het begin af aan op te wekken. De gelijke standaarden worden gebaseerd op basis van gezamenlijke risicoanalyses, waarbij de deelstaten leidend zijn. ”

“Onze ‘Hochwasserschutz’ kostte de afgelopen jaren 800 miljoen euro. Alleen voor onze deelstaat. We investeren de komende jaren nog eens 500 miljoen extra in de infrastructuur. Daarnaast is er 130 miljoen euro beschikbaar voor preventieve maatregelen. Door de hoge waterstanden in de afgelopen twintig jaar blijven we alert.”

“In onze samenwerking formuleren we eerst gelijke standaarden. Anders valt er geen beleid te maken. Dit is wel eens ingewikkeld vanwege de vele partners in het overleg. De situatie in NoordRijn-Westfalen ten noorden van onze deelstaat is weer anders met de zogeheten “Wasserverbänden”. En dan heb ik de internationale commissie ter bescherming van de Rijn nog niet genoemd. We hebben bij de recente wateroverlast gezien dat de samenwerking beter kan. Maar met een heldere visie kom je er wel uit.”

waterfeit

“Ze zijn hier een week bezig geweest de stad te evacueren” Wanneer: 2011

hoekje. De mensen die ik ken die nieuwe vloeren hebben moeten nemen, zijn talloos. Ach ja. Het hoort er hier in Boppard een beetje bij.”

Waar: Koblenz D e 80-jarige Werner Treichel woont in Boppard

“We hebben een gouden regel in Boppard. Als het water 1 meter hoog stijgt in Mannheim is het 24 uur later in Boppard. Toch is het in 1988 en 1993 voorgekomen dat het in 12 uur bij ons door de Rijn stroomde. Bij hoogwater betekent dat een snelheid van 12,4 kilometer per uur. Ik woon hier sinds 1956. Dan ben je wel wat gewend.

een klein stadje in het Rijndal tussen Koblenz en Mannheim. Water maakt onderdeel uit van het DNA van de gemeenschap van zestienduizend inwoners. Als oud-voorzitter van het lokale bureau voor Toerisme is Treichel goed vertrouwd met de geschiedenis van Boppard. “Ik zit hier met een magistraal uitzicht op de Rijn in mijn appartement op de vierde verdieping. Het water is zelfs een keer tot de derde verdieping gekomen. Dat was wel even schrikken, ja.”

“Vorig jaar was er in januari in het naburige Koblenz weer hoogwater. Dan volg je het nieuws heel intensief. De video’s kijk ik op internet. Bij ons op de Rheinallee stond het water in de straten. Alle kelders zijn dan al volgelopen. Het verkeer ligt lam. Voor het toerisme is het ook niet goed. De mensen zien de beelden en denken dat het mogelijk niet veilig is om naar Boppard te komen. We hebben vooral dagjesmensen en voor een weekendje weg plan je toch snel wat anders. Voor de inwoners zelf is het niet meer dan normaal. Bijna zes meter hoog stond het water. Overigens was de wateroverlast in Koblenz in de herfst van 2011 van een heel andere orde. Want toen was het meest opvallende nieuws afkomstig uit een situatie met heel laag water. Eigenlijk wel vreemd voor mijn gevoel. Juist door het

“Kijk. Echt bang voor het water zijn we niet. De kelders lopen hier regelmatig onder en daar raak je aan gewend. Als je een huis koopt, dan doet de architect zijn werk niet goed als er niet standaard een pomp is ingebouwd. Ik heb het ooit meegemaakt dat iemand een breekijzer tegen de gasverwarming had aangezet om het water tegen de houden. Het breekijzer moet de deur vastklemmen. Nadat hij terugkeerde van het hoogwater had het breekijzer de gasverwarming vernield door de druk van het water. Zijn hele huis stonk naar gas. Toen zat een ongeluk in een heel klein

Deelstaten bepalen het beleid en de gemeenten voeren het uit.

76

77

Duitsland

waterfeit

met dank aan

Als het water 1 meter hoog stijgt in Mannheim is het 24 uur later in Boppard.

Correspondenten Turkije Frankrijk

: Jessica Maas, freelance journalist Turkije : Cees van Zweeden, gebieden Frankrijk/Maghreb/ Balkan, functie:journalist/media consultant Groot-Britannie : Yolanda Bobbeldijk, correspondent GB & Ierland Ierland : Yolanda Bobbeldijk, correspondent GB & Ierland Italië : Eelco J.A. van der Linden, correspondent Italië en Griekenland Noorwegen : Karin Swart-Donders, journalist en vertaler Polen : Michiel van Blommestein, correspondent Polen Spanje : Lex Rietman, correspondent Duitsland : Derk Marseille, correspondent (interviews), Koos Wieriks, Hoofd Afd. Infrastructuur en Milieu bij Hr.Ms. Ambassade te Berlijn (Waterfeiten), Laura Boon, Ministerie van Infrastructuur en Milieu in Den Haag (Waterfeiten)

lage water kwam een oude vliegtuigbom uit de Tweede Wereldoorlog vrij te liggen. Toen hebben ze een ziekenhuis en gevangenis geheel moeten ontruimen vanwege het mogelijk explosiegevaar. Moet je nagaan met de mensen die op de intensive care lagen?! Of wat denk je van alle gevangenen. Het speciale transport moest uit het hele land komen. Ze zijn hier een week bezig geweest de stad te evacueren. Tenminste het deel dat direct aan de rivier ligt. Dat is een gigantische logistieke operatie geweest. Zelfs tot in Berlijn spraken ze erover. Enfin. Ook al komen er vijf overstromingen per jaar in Boppard. Dan nog blijf ik hier wonen.”

Fotografie Turkije Frankrijk

waterfeit

“Ik voel me veilig in Boppard. Als het water stijgt, weten we dat ruim van tevoren via de televisie en tegenwoordig het internet. De hele gemeenschap staat in een noodsituatie voor elkaar klaar. De gemeentelijke diensten worden aangevoerd door de brandweer. Ze leggen zandzakken neer en nemen voorzorgsmaatregelen. Je leest ook voortdurend in de krant dat de deelstaat allerlei projecten uitvoert. Dat heet volgens mij de ‘Hochwassermeldedienst.’ Maar het fijne weet ik er niet van.

Meest recente rampjaar 2012 turkije

2010

frankrijk groot-brittannië ierland

2011

italië

2011

noorwegen

2011

polen

2010

spanje

2010

Duitsland

78

2010 2009

2011

: Gemeente Rize : Cees van Zweeden, gebieden Frankrijk/Maghreb/ Balkan, functie:journalist/media consultant Groot-Brittannië : Sue Cashmore, Cockermouth, Cumbria Ierland : Isobel Butler Italië : Eelco J.A. van der Linden, correspondent Italië en Griekenland Noorwegen : Bengt Flaten, Fjordingen (foto familie Treffers en de foto van de ministers op de weggespoelde weg naar Otterdal) Bent Are Iversen, FIRDA (de foto van de verwoeste fabriek in Førde) Polen : IMGW-PIB (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy) Spanje : Francisco González Salvador Duitsland : Koos Wieriks