Geloven maakt verschil
Racisme
Thema’s voor jeugdgroepen
9
Deel 4
9. Racisme
Achtergrondinformatie De jongeren en racisme Geplaatst door Elise op maandag, 26 Juni 2000, om 11:06 's ochtends Ik weet dat ik niet mag discrimineren, maar toch heb ik een soort haat tegenover buitenlanders en dan vooral tegenover Turken en Marokkanen. Ik ben al vaak lastig gevallen door deze groepen. Twee keer is mijn fiets gestolen en ben de derde keer gewoon van mijn fiets geslagen door deze mensen. Ook ben ik aangerand door een groep Turkse jongens. Daar heb ik nog steeds een groot trauma aan over gehouden. Ik weet ook wel dat het niet goed is en dat God zegt dat je je naaste moet liefhebben. Maar ik kan dat gewoon niet. Ik weet ook wel dat niet alle buitenlanders zo zijn, maar ik blijf altijd argwaan hebben. Herkent iemand dit of heeft iemand hier een reactie op? Ik hoor het graag; positief/negatief... maakt niet uit!
Marten Knevel en Paul Jansen 2000
1
Beste Elise, Ik herken dit gevoel, omdat ik altijd wordt nagefloten en aangesproken door turken en Marokkanen, ze zijn erg opdringerig en ik heb me hier een tijd erg aan gehinderd. Doordat ik via mijn opleiding ook meer over culturelen groepen te weten ben gekomen, ben ik deze buitenlanders meer gaan zien als mensen die mijn hulp hard nodig hebben. Het zijn uiteindelijk gasten met wie je onwijs lol kunt hebben. Wel is het voor mij zo, dat ik de meisjes/vrouwen en kinderen makkelijker kan accepteren dan die jongens. Toch heb ik ze geleerd te accepteren, ze zitten in een moeilijke situatie en hebben vaak geen ander doel in hun leven dan om rond te hangen.
2
Op straat negeer ik de dingen die ze roepen volkomen, je moet ook nooit oogcontact met ze maken. Breng je probleem bij God in het gebed, dat heb ik zelf ook gedaan, het brengt je geen pasklare antwoorden, maar wel rust in je hart, iemand die bij je is. Vertel Hem ook gerust over je haatgevoelens probeer om het geval van de aanranding niet iedere buitenlander te verdedigen. Maar praat met God over al deze gevoelens. Denk niet te vaak aan buitenlanders in het negatieve, maar probeer je te richten op de positieve dingen in je leven. Als je een keer wilt praten of chatten, plaats dan een berichtje terug, ik herkende zoveel in je stukje en ik zou je nog zoveel willen vertellen. sterkte en veel liefs. Uit: Jong, discussieforum op internet
De Bijbel en racisme Racisme is een modern begrip en kom je dus niet in de Bijbel tegen. Hetzelfde geldt voor het begrip discriminatie. Er zijn wel een paar zaken die ermee te maken hebben die we in de bijbel tegen komen.
rijk (Lev. 25,47; vgl. Deut. 28:43) en Ezechiël (47: 22) voorziet dat zij in het Israël van de toekomst het land met de burgers zullen delen. Je ziet hier dus al in het begin van het oude testament een maatschappelijke gelijkwaardigheid van mensen uit andere volkeren die in Israël woonden. Het enige wat niet kon, dat was: land bezitten in Israël, want dat behoorde het Israëlitische volk toe. De volkeren / de heidenen Het OT de volkeren die Jahweh niet kennen '(Jer 10: 25) zijn de heidenen (gójim, Gen 10: 5, Neh 5:8) in tegenstelling tot het heilige en uitverkozen volk (am, Deut 7:6). De heidense volkeren zijn voor het OT een eenheid. Dit spraakgebruik zet zich ook in het latere jodendom door tot in het NT. Hier is ‘éthné’ voornamelijk de religieuze aanduiding voor heidenen (Mt 6:32, 10:5) in tegenstelling tot het verkoren volk (Mt 4: 1 5, Hand 4:25). Omdat de nieuwtestamentische gemeente zichzelf als het nieuwe Israël ziet, staat ook zij in de heilsgeschiedenis tegenover de volkeren, de heidenen, die de ware God niet kennen (1 Tess 4: 5). -
Vreemdelingen in het oude testament. In Israël hebben altijd groepen inwonende buitenlanders gewoond: vreemdelingen genoemd. Wat hun maatschappelijke positie betreft zijn die inwonende buitenlanders vrije mannen. Zij vallen dus buiten de groep van de slaven, maar hebben ook weer niet alle burgerrechten, en horen dus evenmin bij de Israëlieten. Daar de grond in handen van de Israëlieten was, waren zij wel verplicht zich als knecht te verhuren (Deut. 24,I4), zoals ook de levieten hun diensten voor geld aanboden (Richt. 17,8-10). Over het algemeen waren zij arm en worden zij gelijkgesteld met de behoeftigen, de weduwen en wezen, met alle 'economisch zwakkeren' die aan de liefdadigheid van de Israëlieten waren aanbevolen. Men moet hun de afgevallen vruchten overlaten; ze mogen de olijf en wijnstok naplukken en aren lezen achter de maaiers (Lev. 19,10; 23,22; Deut. 24,19-2f enz.; vgl. Jer. 7,6; 22,3; Ez. 22,7; Zach- 7,10). Evenals de andere armen staan zij onder Gods bescherming (Deut. 10:18; Ps. I46,9; Mal. 3,5). Als de Israëlieten hun bijstaan moeten ze bedenken dat zij ook gérim (vreemdeling) geweest zijn in Egypte (Ex. 22,20; 23,9; Deut. 24,i8.22). Om die reden moeten zij hen zelfs beminnen als zichzelf (Lev. 19,34; Deut. 10, 19). Zij hebben deel aan de drie jaarlijkse tienden (Deut. I4,29) en aan de voortbrengselen van het sabbatje (Lev. 25,6) ; de vrijsteden staan voor hen open (Num- 35,15). Bij een proces moeten de ‘gérim’ even rechtvaardig behandeld worden als de Israëlieten (Deut. 1:16), maar zij ondergaan ook dezelfde straffen (Lev. 20,2; 24,i6.22). In het leven van alle dag was er geen scheiding tussen de ‘gérim’ en de Israëlieten. Soms werden de ‘gérim’
De houding van de Bijbel tegenover heidenen en heidendom Israël onderhoudt nauwe betrekkingen met de buurlanden, en vooral met de oorspronkelijke Kanaän. bewoners van het land. Voor zijn houding tegenover hen is aan de ene kant het geloof in Jahweh bepalend. Het Verbond met Jahweh sluit de verering van andere goden, het maken van godenbeelden, toverij, waarzeggerij en dodencultus, vreemde cultische gebruiken, ja, iedere vorm van afgodendienst uit. Van hieruit gezien staat Israël in scherpe tegenstelling tot de andere volkeren. Aan de andere kant is het ook op velerlei wijze met hen verbonden (o.a. door huwelijk, Gen 38:2). Het neemt hun leefwijze en voorstellingswereld over, leert hun goden kennen, identificeert ze met Jahweh en loopt daarbij het gevaar van het ware geloof aan Jahweh af te vallen. Heidense gebruiken dringen in Israël binnen (2 Kon 18:4, Am 8:14). Vooral dreigt het gevaar dat Jahweh tot Baäl wordt (Num 25:lvv, 1 Kon 18). Daartegen verweren zich de profeten sinds Elia met hartstocht. Zij herinneren aan de verkiezing van Jahweh en zijn verbond en verkondigen dat Hij de enige God is (2 Kon 19:15). Daaraan verbinden ze een scherpe kritiek op elementen die aan zijn wezen vreemd zijn (Jes 9:9, Zef 1:8v, Hos 9:l). Zo wordt in de volgende tijd de grens tussen Israël en de volkeren scherper getrokken. Hier het heilige volk (Deut 7:6), daar de onreine heidenen (Ez 4:13), de vijanden van Jahweh en zijn volk (Ps 2:1, 79: l), wier goden niets zijn (Jer2:5, Jes41:23vv), waarmee men niets gemeen heeft, die men niet ontziet (Deut 7:2) maar uitroeit. Maar in de verkondiging van de profeten komt ook naar voren, dat de heidenen in de Messiaanse tijd tot Gods volk zullen behoren (Jes 45:20, Zach 2:15). Daarmee wordt aangesloten bij de gedachte dat God niet slechts enkelen op het oog heeft,
3
4
maar heel de schepping. Hij is immers de schepper van heel de aarde en heel de mensheid. Als Hij Abraham roept (Genesis 12) dan klinkt daarin meteen de belofte dat Abraham en zijn nageslacht tot een zegen zullen zijn voor alle volkeren. Met andere woorden God wil het beste voor alle volkeren. In het latere jodendom zet zich de afwijzende houding tegenover de heidenen door (Ezra 9:1 tot 10:44). hoewel de zending drijvende joden in de verstrooiing menig punt van verschil willen verzachten (Proselieten). Het weten dat Jahweh boven alles staat en de afschuw van de afgodendienst leiden tot een scherp oordeel (Je 44: 9vv, Bar 6). De heidense goden zijn niets anders dan demonen, die in opdracht of als tegenstanders van Jahweh door de mensen gevreesd worden (Jub. 11:4).
De zendeling Stanley-Jones zegt over Jezus Christus: Zijn liefde is sterker dan alle dingen, ze wist elk verschil tussen ras en stand uit en sluit de mensen in een grote broederschap. Racisme leidt tot vormen van onderdrukken van de een door de ander. Het is een vorm van geweld van het ene ras tegenover het andere. De Bijbel verzet zich daartegen. Zie aantekeningen over geweld in deel 1 hoofdstuk 3 over agressie en geweld onder jongeren..
In het N T, waar men uitgaat van de tegenstelling tussen Israël en de volkeren en deze nu op de nieuwtestamentische gemeente en de volkeren overdraagt, leven deze voorstellingen verder (1 Kor 8:4v, 10: 19vv). Ook hier geldt, dat de heidenen de ware God niet kennen (1 Tess 4: S). Zij zijn aan de leugen overgeleverd (Rom 1:18vv). Het dienen van God en afgodendienst staan in lijnrechte tegenstelling tegenover elkaar (Gal 5: 19v, Ef 5: 8), en het geloof in Jezus Christus betekent een radicale breuk met het heidens verleden (Rom 13:12v, Kol 1: 21 v). Tegelijk worden de grenzen tussen de volkeren en bevolkingsgroepen juist weggenomen. Het heil van God is nu voor alle mensen bestemd. Het is Gods liefde voor heel de wereld die geleid heeft tot de komst van Jezus (Johannes 3:16). Jezus begint zijn optreden volgens Mattheus (5) met het zalig spreken van de armen. Daartoe behoorden ook de vreemdelingen zoals je hierboven kon lezen. Hij heft het onderscheid tussen klassen en geslachten in belangrijke mate op. Hij geeft zijn leerlingen opdracht om het evangelie aan alle volkeren te verkondigen, zonder onderscheid (Mt 28: 28). Hij wil dat alle schapen van alle volkeren tot een kudde worden (Johannes 10:16; 17:18-23). Hij veroordeelt mensen die onderscheid maken op grond van uiterlijke kenmerken (Lucas 14:7-14) en zijn leerlingen volgen Hem daarin (Galaten 3:25-29; Efeze 2:11-22; Jakobus 2:1-4). Met Pinksteren wordt de opheffing van het onderscheid tussen de volkeren gesymboliseerd doordat de leerlingen verstaanbaar spreken voor mensen van alle talen (Handelingen 2. De vloek van Genesis 11 wordt daarmee opgeheven). Filippus doopt zonder problemen een zwarte Ethiopiër (Handelingen 8). In het geloof in Jezus Christus is alle onderscheid tussen volkeren, rassen, geslachten en klassen opgeheven. Het enige wat er nog toe doet is de verbondenheid met Jezus Christus.
5
6
Suggesties voor doelstellingen • • •
Jongeren ontdekken dat elke verheffing van de ene groep boven de andere groep mensen in strijd is met Gods bedoeling. Jongeren zien in dat leven met God helpt om problemen als racisme en discriminatie te overwinnen Jongeren worden zich bewust van hun eigen manier van omgaan met mensen en groepen die anders zijn dan zij zelf. Jongeren ontdekken hoe God ons helpt om vrede te stichten tussen mensen en groepen. Jongeren ervaren dat zij voor God net zo belangrijk zijn als welk ander mens ook. Jongeren zien in wanneer zij zelf discrimineren en dus tegen Gods bedoelingen handelen. Jongeren willen zich door deze God laten leiden in hun leven.
c.
vernederd. Moet zichzelf een luie blanke neger noemen. Laat dit toe omwille van gewonde meisje. Scene waarin een zwarte diaken in gaat tegen racisme: politiemensen die een zwarte aftuigen omdat hij een komijn heeft geschoten buiten het seizoen. De diaken neemt een geweldig risico door dit te doen.
3.
Gebruik de vraag van Elise [begin van dit hoofstuk] om het gesprek op gang te brengen, door te vragen wat zij hiervan vinden en: Hoe zou jij hierop reageren? [Gebruik in een later stadium het antwoord om verder te praten. [Wat vinden jullie van dit antwoord?] Je kunt ook een bepaalde zin uit een van die twee stukjes gebruiken als stelling.
4.
Verhaal van het Duitse nationale elftal dat actie voerde tegen het racisme onder supporters door alle allochtone spelers uit de selectie buiten het veld te laten. Er bleven toen maar drie spelers over. [Vraag reacties op deze actie: Wat vind je van deze manier om iets tegen racisme te doen?]
5.
Gedeelte van videodocumentaire: De tweede lijn, over Nelson Mandela.
Ideeën voor de inleiding of illustratie
6.
Gedeelte van videofilm Mandela. Laat zien waartoe racisme kan leiden.
1.
7.
Video: ‘Mississippi Burning’ over racisme van de Ku Klux Klan in de V.S. [Paul Jansen]
8.
Uit statistieken blijkt dat honderdduizenden Nederlanders die in het buitenland woonden zijn teruggekeerd.
9.
In Friesland vond rond de jaarwisseling een paar jaar geleden een moord in een Asiel Zoekers Centrum plaats. Het leidde tot het aftreden van de burgemeester omdat hij niet opgetreden zou zijn.
10.
WO 2 : “het achterhuis” + eventueel video Verhaal van Anne Frank.
11.
Uit onderzoek is gebleken dat er genetisch tussen veel Nederlanders onderling meer verschil bestaat dan tussen bijvoorbeeld een gemiddelde blanke Nederlander en een gemiddelde chinees of een afrikaan, dan tussen twee Nederlanders.
12.
Gebruik een van de stukjes uit de bijlage als inleiding.
• • • •
Suggesties voor de opzet van de avond
2.
Videoband over racisme op het Internet. [Programma van c.a 20 min uit 2 Vandaag, met voorbeelden van racisme op internet en met interviews met mensen die zulke internetsites maken, zelfs zie je dat een jongetje van c.a. 12 jaar hieraan meewerkt. reacties van mensenrechtenorganisaties en ook van Nederlandse jongeren hierop. Het draait om de vraag of dit allemaal moet kunnen. Wat weegt het zwaarst: vrijheid van meningsuiting of het verbod tegen aanzetten van geweld door racistische publicaties.] Gedeelte van video: The Vernon Johns story over een zwarte predikant die zich op grond van het evangelie verzet tegen discriminatie. [De Predikant is een voorloper van Martin Luther King. Interessante scenes: a. van 9 min. tot 12 min een preek over de rijke man en de arme Lazarus. Bruikbaar om de visie van het evangelie over racisme te illustreren. b. Rond 50 min. Een zwart meisje komt na verkrachting bij ds. Johns aan de deur. Hij brengt haar na ziekenhuis, kan daar niet terecht omdat meisje zwart is. Moet door naar veel verder gelegen ziekenhuis. Wordt onderweg aangehouden door blanke politie en
7
8
13.
14.
Gebruik een gedeelte uit de preek van M.L. King: ’I have a dream ...’ om de bijbelse gedachte over verschillen tussen mensen te illustreren. Misschien als afsluiting of zo. Zie Bijlage.
Te gebruiken bijbelgedeelten
Gebruik het lied: In Christus is nog West noch Oost Liedboek 308 of een couplet daarvan als gespreksmateriaal of afsluiting.
Mattheus 28:16-20. In het zendingsbevel worden alle volken opgenomen er wordt geen onderscheid gemaakt tussen rassen.
Gespreksideeën (vragen) 1. 2. 3. 4. 5.
6.
7. 8.
Johannes 3:16. Gods liefde is tot heel de wereld gericht zonder onderscheid.
Jakobus 2:1-4 en Lucas 14. Mensen verschillend behandelen op grond van uiterlijke kenmerken wordt veroordeeld.
Alle mensen lijken op elkaar! Wat vind je van die stelling? Wanneer noem je iets racisme? Wie heeft er wel eens met racisme te maken gehad, of het gezien? Vertel daar eens over? Wanneer ben je een racist? a. Als grappen maakt over domme Belgen en zo .. b. Als je vindt dat ‘buitenlanders’ profiteurs zijn c. Als je vindt dat Surinamers crimineel zijn d. Als je zegt dat Islamieten onze wetten moeten accepteren. e. Als je zegt dat Nederland vol is. f. Als je zegt dat Turken en Marokkanen erg opdringerig zijn. g. Als je zegt: ‘Ik ben buitenlanders gaan zien als mensen die mijn hulp hard nodig hebben. h. ... i. ... Welke vooroordelen hebben mensen over andere groepen mensen? [Schrijf eventueel een aantal vooroordelen op een groot vel en vraag welke ze wel eens tegenkomen] Wat vind je van de uitspraak: “Ik wil niet discrimineren hoor, maar iedereen weet dat de meeste vluchtelingen economische vluchtelingen zijn.” Wat zouden wij van bijvoorbeeld Islamieten [of andere groepen] kunnen leren?
9
Johannes 10:16 en 17:18-23. Jezus wil dat alle mensen zonder onderscheidt van ras, geslacht of klasse tot een eenheid worden: 1 kudde. Mattheus 5:1-12. Laat zien dat God allereerst hen op het oog heeft die het moeilijk hebben in het leven. Daaronder vallen ook zij die op grond van Ras gediscrimineerd of onderdrukt worden Jesaja 11:6-9. Profetie dat alle verschillen tussen mensen er niet meer toe zullen doen als Gods koninkrijk gekomen is.
10
Bijlage Samen in de naam van Jezus heffen wij een loflied aan, want de Geest spreekt alle talen en doet ons elkaar verstaan. Samen bidden, samen zoeken naar het plan van onze Heer. Samen zingen en getuigen, samen leven tot Zijn eer.
Heel de wereld moet het weten dat God niet veranderd is. En Zijn liefde als een lichtstraal doordringt in de duisternis. 't Werk van God is niet te keren omdat Hij erover waakt, en de Geest doorbreekt de grenzen die door mensen zijn gemaakt.
Prijs de Heer, de weg is open naar de Vader, naar elkaar. Jezus Christus, Triomfator, mijn Verlosser, Middelaar. Vader, met geheven handen breng ik U mijn dank en eer. 't Is uw Geest die mij doet zeggen: Jezus Christus is de Heer!
tal van opzichten lijken alle mensen ook erg op elkaar. Ieder mens heeft een geraamte van 206 beenderen, ieder mens is op dezelfde manier opgebouwd met dezelfde inwendige organen. Die kunnen een beetje van vorm of omvang verschillen, maar ze vervullen altijd dezelfde taken. De hersenen van alle mensen hebben eenzelfde samenstelling. Daarin vind je altijd zo'n 30 miljoen zenuwcellen. Het volume kan enigszins verschillen, maar dat wil niet zeggen dat je slimmer of dommer bent. Geen mens leeft helemaal alleen en op zichzelf: alle (groepen) mensen ontwerpen regels om het leven met elkaar te organiseren. Alle mensen kennen emoties als liefde, verdriet, angst, jaloezie, vreugde. Vergeleken bijvoorbeeld bij soorten in de dierenwereld zijn de verschillen die je kunt waarnemen tussen mensen miniem. Misschien wel omdat de overeenkomsten tussen mensen zo groot zijn, wordt er aan de relatief kleine onderlinge verschillen vaak een grote waarde toegekend. 2. Ieder mens is uniek Alle mensen lijken op elkaar, maar tegelijkertijd verschillen alle mensen ook van elkaar. Ieder mens is uniek, geen twee mensen zijn hetzelfde. Ieder mens, ieder gezicht, is een unieke combinatie van vormen en kleuren, van ogen, oren, neus, mond, kin, haar en huid. Geen mens heeft exact dezelfde kleur ogen of dezelfde vingerafdrukken als een ander mens. Geen mens denkt exact hetzelfde als een ander mens.
Humor is een wapen tegen vooroordelen Door: Jaap Tanja (Anne Frank Stichting) 'Wat is gebeurd, kunnen we niet meer veranderen. Het enige dat we kunnen doen is van het verleden leren en beseffen wat discriminatie en vervolging van onschuldige mensen betekenen. Mijn mening is dat iedereen de plicht heeft vooroordelen te bestrijden.' (Otto Frank in 1970) In het dagelijks verkeer worden de begrippen stereotypen, vooroordelen, racisme en discriminatie veelal door elkaar gebruikt. Vaak schept dat onduidelijkheid en verwarring. Aan de hand van een twaalftal stellingen en vragen willen we proberen duidelijk te maken waarom het zinvol is om onderscheid te maken tussen deze begrippen. 1. Alle mensen lijken erg op elkaar. Als er één ding opvalt aan de menselijke soort, is dat wel dat de verschillen tussen mensen onderling relatief klein zijn en de overeenkomsten groot. Mensen verschillen van elkaar in grootte, huidkleur, geslacht, leeftijd en gewicht, maar in
11
Gedurende de geschiedenis van de mens is er een indrukwekkende verscheidenheid ontstaan in uiterlijk, gedrag, traditie, cultuur en sociaal-economische situatie. Groepen mensen verschillen van elkaar in rijkdom, geloofsbeleving, taal en geschiedenis. Alle mensen zijn - door vrijwillige keuze, door afkomst of door geboorte - lid van meerdere groepen. Vaak worden mensen aangesproken of aangekeken op hun groepslidmaatschap(pen). Jij bent '...' (vul maar in: Duitser, moslim, zigeuner, vrouw, Spanjaard, roodharig, stadsbewoner, Franstalig, allochtoon, et cetera) en dus doe je zo. Ieder mens is echter altijd meer dan de groepen waar hij of zij onderdeel van uitmaakt. 3. Iedereen maakt indelingen De verschillen tussen mensen een naam geven betekent mensen indelen in groepen en categorieëën. Vaak zijn indelingen logisch en nuttig: natuurlijk zijn er verschillen tussen mannen en vrouwen, tussen kinderen en volwassenen, tussen ouderen en jongeren. Vaak worden mensen ingedeeld omdat ze een andere geschiedenis en een andere cultuur hebben, of omdat ze een andere taal spreken: Duitsers en Polen, Catalanen en Castillianen, Serven en Kroaten. Godsdienst, nationaliteit, huidkleur, klasse, politieke voorkeur en seksuele voorkeur zijn andere veelgebruikte criteria om mensen in te delen. Veel
12
indelingscriteria zijn min of meer onschuldig: de lengte van het haar of de kleur van de ogen, het sterrenbeeld waaronder iemand geboren is, de hobby's die iemand er op na houdt. Andere criteria zijn eerst en vooral nuttig: van mensen met dezelfde bloedgroep kun je bloed toegediend krijgen. De meeste criteria waarop mensen worden ingedeeld zijn subtiel: het dorp, de wijk of de straat waar iemand woont, het accent waarmee iemand praat, de school waar iemand naar toe gaat.
een bepaalde groep in sterke mate bepalen. Veel ideeëën bijvoorbeeld die in Europa over de islam en over islamieten de ronde doen, zijn gebaseerd op vooroordelen: het zijn (negatieve) beelden en denkbeelden die hardnekkig worden gekoesterd en nauwelijks gecorrigeerd (kunnen) worden door tegen-informatie. Overigens: veel islamieten in het Midden-Oosten koesteren op hun beurt uiterst negatieve denkbeelden over joden en christenen.
4. Iedereen gebruikt stereotypen bij het maken van indelingen Stereotypen zijn de etiketten die iedereen gebruikt bij het maken van indelingen tussen groepen mensen. Stereotypen zijn de kleuren die je gebruikt bij het inkleuren van de wereld om je heen. Het zijn generaliserende uitspraken en opvattingen over groepen mensen. Engelsen zijn flegmatiek, zigeuners zijn muzikaal, vrouwen zijn gevoelig, Italianen zijn opvliegend. Homoseksuelen daarentegen zijn kunstzinnig, Schotten en Nederlanders zijn zuinig, zwarte mensen hebben een goed ontwikkeld gevoel voor ritme. Allemaal stereotypen.
Net als stereotypen berusten vooroordelen voor een deel op gebrek aan kennis. Maar veel meer dan bij stereotypen zijn vooroordelen geworteld in emoties. Vooroordelen zijn rigide en niet of nauwelijks voor rede vatbare opvattingen en verwachtingen over (groepen) mensen. Vooroordelen hebben ook een sociale functie: mensen koesteren en uiten hun vooroordelen om zich af te zetten tegen anderen en duidelijk te maken waar ze wel bij willen horen.
5. Stereotypen zijn vaak leuk Stereotypen zijn een goudmijn voor tekenaars en voor makers van reclameboodschappen. Stereotypen kom je overal tegen: in lesmateriaal, reisgidsen en kookboeken, in soaps en in talkshows op de tv, bij de bakker en de slager en op de verjaardag van oom Herman. Het is leuk om een beetje met stereotypen te spelen. Een stereotiepe vrouw is zachtaardig en meegaand, een stereotiepe man daarentegen is zelfstandig en vastberaden. Een stereotiepe boekhouder is saai en degelijk, een stereotiepe psycholoog is een zweverige kletskous. Een doorsnee Belg houdt van lekker eten, een gemiddelde Nederlander daarentegen is eerder zuinig. Als cartoonist of reclameschrijver kun je dit soort generalisaties vaak goed gebruiken, verwerken, aandikken of omdraaien, al naar gelang de gewenste boodschap. Stereotypen vereenvoudigen de werkelijkheid en maken de wereld overzichtelijk. Iedereen gebruikt daarom dit soort eenvoudige denkbeelden over groepen mensen; iedereen heeft over andere (groepen) mensen stereotypen in zijn hoofd. Zonder een hulpmiddel als stereotypen verliezen veel mensen het overzicht in deze ingewikkelde en rijk geschakeerde wereld. Stereotypen zijn echter altijd eenzijdig en - omdáát het generalisaties zijn - nooit helemaal juist. Het gekke met stereotypen is dat ze vaak de werkelijkheid benaderen, maar nooit helemaal. Het grootste gevaar van stereotypering is dat mensen bij voorbaat in hokjes geplaatst worden. 6. Vooroordelen zijn emotioneel geladen We spreken van vooroordelen wanneer mensen hardnekkig vasthouden aan negatieve (of positieve) stereotypering van bepaalde groepen. Vooroordelen zijn negatieve (of positieve) oordelen die de houding en verwachting ten aanzien van
13
7. Vooroordelen kunnen racistisch zijn? Racisme is weer een stap verder. We spreken over racisme als iemand (een stelsel van) denkbeelden koestert waarbij uitgegaan wordt van de superioriteit van de ene etnische groep ten opzichte van de andere. Mensen met racistische vooroordelen vinden andere groepen mensen minderwaardig. Voor de Tweede Wereldoorlog werd er veel - en vaak heel openlijk - gesproken en geschreven over verschillende mensenrassen. Men sprak dan over het blanke ras, het zwarte ras, het gele ras en maakte zeer verfijnde, pseudo-wetenschappelijke onderverdelingen. Waar het rasdenken in extremis toe kan leiden, hebben we gezien in de oorlog: de racistische politiek van de nationaal-socialisten streefde naar de vernietiging van de in hun ogen minderwaardige rassen. Tegenwoordig spreken of schrijven zelfs racisten niet meer (openlijk) over mensenrassen, maar over verschillende culturen. Als iemand begint te redeneren over de superioriteit van de ene cultuur (of nationaliteit) boven de andere, of dat je verschillende culturen niet met elkaar moet mengen, moet je oppassen. 8. Discriminatie is achterstellen Stereotypen, vooroordelen en racisme zijn eigenlijk houdingen, ideeëën, opvattingen. Discriminatie houdt (meestal) een handeling in. Onder discriminatie wordt in het algemeen verstaan: het maken van onderscheid op basis van overwegingen die geen rol spelen of mogen spelen. Discriminatie is het achterstellen van groepen en individuen op grond van kenmerken die niet relevant zijn. Een makelaar discrimineert als hij (zij) om welke reden dan ook geen huizen wil verkopen aan mensen met rood haar of groene ogen. Een discotheekeigenaar die geen jongeren met een zwarte huidkleur toelaat, discrimineert ook. In veel westerse landen zijn allerlei vormen van discriminatie bij de wet verboden. Maar het is goed om te weten dat racisme en discriminatie niet automatisch in
14
elkaars verlengde liggen. Het is heel goed mogelijk om te discrimineren zonder er racistische vooroordelen op na te houden. Het omgekeerde geldt ook: je kunt racistische vooroordelen koesteren, zonder die ideeëën handen en voeten te geven, zonder discriminerend te handelen.
9. Zijn vooroordelen te veranderen? Wijdverbreide vooroordelen kunnen veranderen, maar niet gemakkelijk. Net als virussen leiden vooroordelen vaak een lang en hardnekkig leven. Veel vooroordelen over joden en zigeuners bijvoorbeeld zijn eeuwenoud. Andere vooroordelen verdwijnen of veranderen na verloop van tijd. Als groepen nieuwkomers (bijvoorbeeld arbeidsmigranten) in de samenleving worden opgenomen, of als hun maatschappelijke positie of sociale status zich wijzigt, veranderen (of verdwijnen) ook de vooroordelen over hen. Vooroordelen kunnen afnemen of zelfs verdwijnen door beter onderling contact tussen groepen mensen, maar ze kunnen ook toenemen. In Bosniëë wonen Serven en Kroaten al eeuwenlang in elkaars nabijheid en een kwart van de huwelijken is er gemengd. Niettemin zijn de vooroordelen over en weer huizenhoog en diepgeworteld. Sluimerende, ogenschijnlijk onschuldige vooroordelen kunnen in situaties van oorlog of burgeroorlog uitgroeien tot giftige wapens.
Vooroordelen worden echt gevaarlijk als ze 'van bovenaf', door een overheid (of door de media), bij mensen worden ingepompt. De geschiedenis leert dat zodra een nationale (of lokale) overheid in het geweer komt tegen minderheden in de samenleving, het hek echt van de dam is. Als de negatieve beeldvorming over nieuwkomers of minderheden 'van boven naar beneden' plaatsvindt, is er vaak geen sprake meer van onschuldige stereotypering, maar van regelrechte stigmatisering. De kans op een probleemloze integratie van de betreffende minderheid c.q. groep nieuwkomers is dan zo goed als verkeken. De geschiedenis van allerlei in Europa rondtrekkende groepen mensen, die vaak door overheden van het etiket 'zigeuners' werden voorzien en op grond van deze stigmatisering werden geweerd en vervolgd, is een sterk voorbeeld van waar negatieve beeldvorming 'van bovenaf' toe kan leiden. Het is eveneens oppassen als in een samenleving tegelijk vooroordelen en sociale afstand toenemen. Als er tussen leden van verschillende groepen in de samenleving weinig of geen contact (meer) is in de beroeps-, woon- of gezelligheidssfeer, dan zijn de mogelijkheden dat negatieve beeldvorming kan worden gecorrigeerd erg klein. En als contact tussen groepen 'van bovenaf' wordt verboden, is het zelfs te laat om vooroordelen nog te corrigeren. In nazi-Duitsland in de jaren dertig verbood de overheid het contact van Duitsers met joden. Tijdens het apartheidsregime in Zuid-Afrika moesten blank en zwart gescheiden wonen.
10. Leiden vooroordelen tot discriminatie? Komt discriminatie (de handeling) voort uit racisme (het idee)? Moeten we altijd bang zijn voor de glijdende schaal van stereotypering - vooroordelen - racisme discriminatie - vervolging? Het is gebeurd in de Tweede Wereldoorlog, het is de afgelopen jaren - op kleinere schaal - ook gebeurd in voormalig Joegoslaviëë. En het gebeurt in Midden-Afrika (Rwanda). Het kan dus weer gebeuren. Maar het is gelukkig geen wet van Meden en Perzen. Sterker nog: veel alledaagse discriminatie (ongelijke behandeling) in westerse landen is eerder het gevolg van achterdocht, domheid en angst dan van racisme.
12. Wat kan een gewoon mens doen tegen vooroordelen? Iedereen heeft te maken met vooroordelen. Iedereen hoort en kent wel de kwetsende grappen of bevooroordeelde opmerkingen over de buitenlanders, de zwarten, de zigeuners, de joden, de asielzoekers. Bijna altijd is het goed om dan iets terug te zeggen. Om te laten horen dat je niet gediend bent van dergelijke vooroordelen. Soms moet je in discussie gaan, soms moet je alleen proberen om iemand die loopt te kankeren op anderen de mond te snoeren. Maar bedenk wel dat vooroordelen veelal geworteld zijn in emoties: het is erg moeilijk, en vaak onmogelijk, om mensen van hun vooroordelen af te helpen.
Een Nederlandse makelaar die een huis niet aan een Turks gezin wil verkopen omdat 'de buren dat niet willen'. Een werkgever die geen niet-Europeanen in dienst wil nemen omdat 'die niet passen in het team'. Een disco-eigenaar die systematisch zwarte jongeren de toegang weigert 'omdat zwarte jongeren altijd rotzooi trappen'. Het zijn voorbeelden van discriminatie. Maar ze komen meestal niet voort uit racistische denkbeelden. Als je even doorvraagt, merk je dat angst, luiheid, of ingesleten gewoontes veel vaker dan racisme een motief vormen om te discrimineren.
Het is belangrijk om vooroordelen bespreekbaar te maken in het onderwijs. Het onderwijs is de plek bij uitstek om jongeren de kennis bij te brengen over vooroordelen en hoe daar mee om te gaan. In iedere (multi-etnische) samenleving moeten leerlingen op school leren om met anderen (andersdenkenden) om te gaan. Goed onderwijs maakt negatieve vooroordelen in de samenleving bespreekbaar. Niet om leerlingen te drillen om zich 'politiek correct' te gedragen. Wel om leerlingen handigheid in en oog voor de gevoeligheden van de multi-etnische samenleving bij te brengen.
11. Wanneer worden vooroordelen gevaarlijk?
15
16
Maar misschien wel het belangrijkste wapen tegen alledaagse vooroordelen is humor. Goed en adequaat reageren op vooroordelen komt meestal niet voort uit een of andere specifieke deskundigheid. Veel vaker is het een kwestie van gezond verstand en van sociale vaardigheid. Met een grap of een gevatte reactie kun je een vooroordeel soms heel effectief ontkrachten. En bij alledaagse vooroordelen bereik je vaak meer met wat relativeringsvermogen dan met een grote portie morele verontwaardiging.
mensen zullen heersen. Het zal een glorierijke dag zijn, de morgensterren zullen tezamen zingen en de zonen Gods zullen kreten van vreugde slaken. * Appalachen, gebergte in het oosten van de V.S. Economisch een probleemgebied. (Noot v. Vert.)
En bij alle discussies over mensen en groepen mensen is het goed om in het achterhoofd te houden dat de verschillen tussen (groepen) mensen onderling vaak heel klein zijn en de overeenkomsten zeer groot. Een paar gegevens en een enkele passage in dit artikel zijn ontleend aan de volgende boeken: Marita de Sterck, Een vijf met negen nullen (Uitgeverij Lannoo, Tielt, 1993), en Prof. Dr. Hans Galjaart: Alle mensen zijn ongelijk (Uitgeverij Balans, Amsterdam, 1993). Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het Anne Frank Magazine 1999.
Martin Luther King: I have a dream. Ik koester een droom dat de mensen op een dag zullen opstaan en zullen inzien dat ze geschapen zijn om als broeders samen te leven. Ik koester deze morgen nog altijd een droom dat op een dag elke neger in dit land, en elke niet-blanke persoon in de wereld, eerder op de basis van zijn karaktereigenschappen zal worden beoordeeld dan naar zijn huidskleur, en dat iedereen de waardigheid en waarde van de menselijke persoonlijkheid zal eerbiedigen. .... Ik koester vandaag nog altijd een droom dat op een dag de oorlogen ten einde zullen komen, dat de mannen hun zwaarden zullen omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen, dat de volkeren niet meer zullen opstaan tegen de volkeren en dat ook niemand meer over oorlog zal peinzen. Ik koester vandaag nog altijd een droom dat op een dag het lam en de leeuw tezamen zullen liggen en dat ieder mens zal neerzitten onder zijn eigen wijnstok en vijgeboom en niemand bevreesd zal zijn. Ik koester nog altijd een droom dat op een dag alle kloof zal gevuld worden en alle berg en heuvel zal geslecht worden, en de krommingen zullen recht en de oneffen wegen vlak worden, en alle vlees het heil Gods zal zien. Ik koester nog altijd een droom dat we met dit geloof in staat zullen zijn om de raadszittingen der wanhoop te verdagen en nieuw licht in de duistere kamers van het pessimisme te brengen. Met dit geloof zullen we de dag kunnen verhaasten waarop er vrede op aarde en goede wil tegenover de
17
18
