DE JACOBSSTAF
r---
Culturele avonturen beleef je met -
Pied a terre
Sindbad Tours organiseert al 35 jaar culturele rondreizen. Kampeerrondreizen en hotelrondreizen over de hele wereld. Een kampeerrondreis naar SANTIAGO DE COMPOSTELA s t a a t ook al jaren op ons programma
II
Sindbad Tours Postbus 2022 6600 CA Eindhoven Bel snel voor gratis brochures en informatie: 040 -11 1 444
PELGRIMSGIDS NAAR SANTIAGO DE COMPOSTELA een vertaling van het 12de-eeuwse manuscript met een uitvoerige inleiding van dr. Jan van Herwaarden is natuurlijk niet het enige boek dat verscheen bij
BOEKMAKERLJI-IUYTEN wilt u meer weten over deze boekmakerij verzeker u dan van regelmatige toezending van het
DABARBERIrn Oosteinderweg 392 1432 BG AALSMEER 02977-42987
SINGEL 393
1012 WN AMSTERDAM
gidsen & detailkaarten voor bergsport. voet-, fiets-, kano-, langlauf- en skitochten
SANTIAGO-GANGERS! S Z u m f0.65 aan poaZzeg& i n een e n v d o p en U o&vang2 onze nieuwe b a z e l fijaz 'lSINT-IACOBSROUTE" open ma tlm za 11-17 (van 114 tot 3W7 do ook van 17-21) postorderservice op schriftelijke bestelling telefoon 020 - 274455
36 JAAR Daarom vieren wij feest in 1989 met een UNIEKE AKTIE. Wij geven een korting van f200,-aan elke 36ste inschrijv(fst)er op een van onze reizen. Daarom ook op deze reis door ons georganiseerd naar SANTIAGO DE COMPOSTELA o.l.v. theoloog-reisleider. Een rondreis die ons voert langs mooie landschappen, maar ook langs kerken en kloosters, uit de tüd van de bedevaartstochten.
Gratis reisgids kunt u telefonisch of schrifteliik bii ons aanvragen.
COLOFON
JACOBSSTAF i s h e t verenigingsblad van h e t Nederlands Genootschap van SintJacob. Het verschijnt viermaal per jaar.
INHOUD
DE
ISSN 0923-1145
n r . 1 jaargang 1 (1989) februari Van de redactie
2
Bij de e e r s t e Jacobsstaf (Dircksens)
3
Intentieverklaring (Bestuur)
4
Nieuws
6
Zoekertje
6
In Memoriam J a n Naeff
7
Aan e e n s t u k (Le Rinesque)
8
Redactie: Annet van Wiechen e n E%ank Claessen.
Jaarvergadering Galder 1988 (Secretaris)
1O
Culinair (vW)
13
Jacobus-boeken & -CD
14
Redactie-adres: Rijndijk 2 2 2394 AH HazerswoudeRd, telefoon: 01 71 45386, v a n a f april 1989:
Zoekertje
15
Jacobalia in Nederland (Madou)
16
Lijst v a n Jacobus-parochies
19
Echebrune (De Vaan)
20
Uit de regio's
21
O 1 71 4 -I 5386.
Ideetjes
23
Heilige pelgrims en pelgrimsheiligen (Madou)
24
O Nederlands Genoot-
Het wonder van de h a a n & de hen (V.d. Werff)
30
schap van Sint-Jacob. Niets u i t deze uitgave
Geknipt
Van onze buitenlandse vrienden
34
mag worden verveelvoudigd en/of open baar g e m a a k t door middel van druk, fotokopie o f op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestem ming van de uitgever.
Oude Santiago-gangers: Evermarus (vW)
35
Campo de Trabajo (Van Weers & Ederveen)
36
Agenda
38
Jaco-bus
39
Postorderbedrijf-bestellijst
40
Oproep
40
Omslag: R. Conens
Nederland
...
32
VAN DE REDACTIE
DE JACOBSSTAF nummer 1 ligt voor u en wij hopen d a t u e r erg veel plezier a a n zult beleven. Bij het e e r s t e nummer hoort ook een nadere kennismaking met de redactie: Annet van Wiechen: direkt na mijn studie Kunstgeschiedenis en Klassieke Archeologie kreeg ik de gelegenheid om mijn kennis van de Romeinse vuurtorens verder t e verdiepen en de prachtige toren van La Coruña t e onderzoeken. Nu kon ik ook de camino de Santiago, die me tijdens de colleges middeleeuwen a l zo gefascineerd had, volgen. U voelt a l wat er gebeurde; ik werd hoe langer hoe meer geboeid door alles wat met Santiago t e maken had. Sindsdien ben ik dan ook die eeuwenoude pelgrim blijven "achtervolgen" door Europa. Frank Claessen: middeleeuwse bouwkunst vond ik altijd a l indrukwekkend. De interesse voor Santiago i s o n t s t a a n door mijn studie in Nijmegen. Voor h e t bijvak Kunstgeschiedenis der Middeleeuwen maakte ik een werkstuk over pelgrimskerken. Daartoe werd ik lid van het Frans Genootschap en naderhand ook van h e t Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. DE JACOBSSTAF i s een blad van en voor de leden van h e t Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. Hoe verschillend uw beweegredenen ook zijn lid t e worden v a n h e t Genootschap, we hebben allemaal gemeen d a t we " h e t verschijnsel Santiago de Compostela" een zeer warm h a r t toedragen. Wij, de redactie, hebben ons trachten t e verplaatsen in wat U allen interesseert. Dit betekent d a t u (kunst)historische artikelen kunt verwachten, maar d a t e r ook ruime aandacht geschonken zal worden a a n het "hier en nu". De ervaringen van de leden, zoals artikelen over h e t lijfelijk en het geestelijk beleven van de pelgrimstocht, moeten ook in DE JACOBSSTAF. Dit kan de redactie niet alleen, a l was het maar omdat wij (nog) niet "gelopen" hebben. Wij doen dan ook een beroep op U. Wij kijken uit n a a r uw kopy. Dat kunnen eigen verhalen zijn, maar ook welkom zijn ingezonden brieven, fotokopieën van Jacobus-artikeltjes in uw (plaatselijke) krant, gegevens voor de AGENDA, interessante artikelen uit een tijdschrift e.d.; kortom alles, waarvan u denkt d a t andere leden het ook willen weten. Wij wensen u een goed en informatief blad toe. Aan ons zal het niet liggen. de redactie Annet van Wiechen en Frank Claessen
De u i t e r s t e inleverdatum van kopy voor h e t volgende nummer i s 14 april.
BIJ DE E E R S T E J A C O B S S T A F
In beschrijvingen van pelgrimstochten wordt de gehele tocht vaak onderverdeeld in een drietal episoden: het vertrek u i t de eigen omgeving, de eigenlijke tocht en de aankomst, het einde. Het eigenlijke pelgrimeren begint pas, wanneer men de vertrouwde eigen streek heeft verlaten, wanneer men de akkers, die eigen dorp of stad omringen, achter zich heeft. Etymologisch kan men zo ook h e t woord pelgrim (uit het Latijnse per-egrinus) verklaren: hij die verder i s gelopen dan de akkers ( p e r agros). Zo kan men ook de eerste geschiedenis zien van ons Genootschap. Op 26 juli 1986 gingen wij van huis, maar het eerste stuk liepen wij door bekende akkers en werden wij nog vergezeld door ons zuster-genootschap uit Vlaanderen doordat wij een gemeenschappelijk verenigingsblad hadden. Als het ware zetten wij onze eerste schreden a a n de hand van oudere zus. Maar wij zijn nu op het punt gekomen dat onze wegen zich zijn gaan scheiden. Wij
) kijken
om en bedanken onze Vlaamse broeders en zusters voor het aangename
gezelschap. Maar wij kijken ook vooruit. Hier i s onze eigenlijke tocht begonnen; vanaf nu i s de weg ons doel. "Ultreia e suseia!" Vooruit, verder. Zo moedigen al eeuwenlang de pelgrims elkaar aan. De gedrevenheid, niet s t i l t e blijven s t a a n maar door t e gaan, is
) eigen
a a n de pelgrim. Laten ook wij daarom niet t e lang blijven s t i l s t a a n bij
deze nieuwe mijlpaal langs onze weg. Een eigen verenigingsblad i s geen doel, maar slechts een middel om onze tocht t e veraangenamen, doordat wij daarmee beter in s t a a t zijn, de onderlinge band t e versterken. Op de algemene ledenvergadering in Galder moest worden gekozen uit niet minder dan 36 voorstellen voor de naam van ons eigen verenigingsblad. Op voorstel van h e t bestuur werd over een zestal gestemd. Met overgrote meerderheid werd gekozen voor DE JACOBSSTAF. Daarbij werd gedacht a a n enerzijds de staf van de pelgrims naar Santiago en anderzijds aan een in vroeger eeuwen op zee gebruikt instrument om de hoogte, de hoek v a n hemellichamen t e meten. Met deze twee symbolen wordt recht gedaan a a n zowel de spirituele a l s a a n de historisch-culturele aspecten van ons Genootschap. Wij wensen de redactie van DE JACOBSSTAF, bestaande uit Annet van Wiechen e n Frank Claessen, veel succes toe met ons nieuwe blad; maar tegelijkertijd realiseren wij ons, dat zij tweeën d a t succes alleen kunnen waarmaken, a l s zij voldoende s t e u n krijgen van andere leden van ons Genootschap. De redactie redigeert slechts; schrijven, teksten van DE JACOBSSTAF aanleveren is een
verantwoordelijkheid van alle leden. In het l a a t s t e a a n a l onze leden verzonden nummer van DE PELGRIM moesten
wij helaas h e t In memoriam schrijven van Jan Naeff. Op pelgrimstochten zowel a l s in het leven moeten wij onderweg vaak afscheid nemen van mensen die ons dierbaar zijn geworden. Als hommage a a n onze eerste secretaris plaatsen wij, zoals Jan het zelf gewild heeft, een standpuntbepaling van uw bestuur over de a,l dan niet vermeende tegenstelling tussen de spirituele, dan wel culturele basis v a n ons Genootschap. Graag bevelen wij onze leden deze standpuntbepaling aan. h l s bijzondere gedachtenis a a n Jan zullen wij In DE JACOBSSTAF regelmatig gedichten en "columns" plaatsen, die hij schreef onder de pseudoniemen Paul de Vaan en P. Ie Rinesque. Koen Dircksens, voorzitter INTENTIEVERKLARING
N u wij ons voor h e t eerst met een volledig eigen verenigingsblad naar buiten -ook internationaal- presenteren, is het goed eens n a t e gaan, waarmee wij -om h e t eigentijds t e zeggen-
momenteel eigenlijk bezig zijn. Wat wil h e t
Genootschap, wat zijn zijn doelstellingen, hoe komen die t o t uiting? De s t a t u t e n spreken zich daarover duidelijk uit: "Het Genootschap s t e l t zich t e n doel, de belangstelling voor de pelgrimstochten n a a r Santiago de Compostela in Galicig, in heden en verleden, en voor andere vormen van verering voor Jacobus de Meerdere, t e verbreiden en t e verdiepen. Het Genootschap tracht d a t doel t e bereiken door - het bevorderen van die pelgrimstochten; - h e t b e s t u d e r e n v a n godsdienstige, historische en andere culturele verschijnselen die samenhangen met de Jacobusverering; - het uitwisselen van gegevens en ervaringen tussen de leden onderling; - het verstrekken van voorlichting a a n derden; - het behartigen van belangen die verband houden met het doel van h e t Genootschap; - het bevorderen van contacten met personen of instellingen, in binnen- en buitenland, die daartoe een bijdrage kunnen leveren." Ook i s over dit onderwerp op diverse vergaderingen uitvoerig gesproken. Er kan d a n ook, volgens uw bestuur, geen misverstand bestaan over de ruimte die binnen ons Genootschap aanwezig i s -en ook moet zijn- om a a n de soms zeer unteenlopende meningen, standpunten, verlangens en behoeften van onze leden p l a a t s t e bieden. Er zijn in de afgelopen jaren in Europa in snel tempo allerlei verenigingen opgericht die in hun belangstelling voor de pelgrimswegen naar Santiago de
Compostela e e n gemeenschappelijke band hebben. Zelfs de Raad v a n Europa h e e f t voor de c u l t u r e l e f u n c t i e v a n d e Weg belangstelling weten op t e brengen: op 23 oktober 1987 werd deze officieel geproclameerd t o t "Europees cultureel erfgoed". Dit neemt n i e t weg, d a t ons Genootschap temidden v a n a l die a n d e r e v e r enigingen e e n eigen p l a a t s inneemt: h e t i s e e n Nederlands genootschap, met e e n eigen k a r a k t e r e n a l s gevolg ook eigen wensen en a c t i v i t e i t e n . Gegeven de Nederlandse s i t u a t i e zal daarbij, volgens uw b e s t u u r , de nadruk moeten liggen op pluriformiteit. Wij beseffen natuurlijk, d a t de wegen n a a r Santiago de Compostela i n oorsprong pelgrimswegen waren n a a r h e t veronderstelde graf v a n de a p o s t e l Jacobus. Hoewel de proclamatie v a n de Raad v a n Europa d i t religieuze element n i e t met zoveel woorden vernoemt, i s h e t duidelijk d a t ook zij n i e t a a n d i t historisch gegeven voorbij k a n g a a n . Het begrip "cultureel" is d a a r trouwens ruim genoeg voor. Nu ( e r ) k e n t o n s l a n d e e n pluriforme samenleving, waarin d e christelijk-religieuze levenswijze n i e t bij iedere gelegenheid en n i e t overal n a a r voren komt; maar de grondslag waarop onze maatschappij functioneert, i s wel degelijk grotendeels christelijk, ondanks a l l e ontkerkelijking. Dit b e t r e f t n i e t s l e c h t s h e t godsdienstige gebied, maar ook h e t maatschappelifke, h e t politieke, juridische, a r t i s t i e k e , financiële ("God zij met ons") e t c . Onze gehele maatschappij i s nu eenmaal doordrenkt v a n e e n , historisch bepaalde, christelijke mentaliteit, zonder welke onze samenleving geheel a n d e r s zou functioneren d a n t h a n s h e t geval is. Maar ons Genootschap h e e f t zich t e n aanzien v a n de wegen n a a r Santiago de Compostela wel pluriform opgesteld: wie h e t religieuze element e r i n wil zoeken, zal h e t e r ongetwijfeld a a n t r e f f e n . Wie d i t n i e t , of n i e t i n d e e e r s t e i n s t a n t i e zoekt kan e r , a l n a a r gelang zijn of h a a r eigen voorkeur, gewild of ongewild a a n voorbij gaan. Ons Genootschap is d a n ook i n d e ware zin v a n h e t woord "Nederlands", d.w.z. open voor iedere belangstellende die zich i n onze doelstellingen kan vinden, ongeacht politieke, godsdienstige of ideële voorkeur. Samenvattend: d e Raad v a n Europa r i c h t zich op de wegen waar d e kerken langs s t a a n . De weg i s v a n iedereen, om h e t e v e n of die n a a r e e n kerk voert of e r omheen g a a t . Ons Genootschap wil allen die de wegen n a a r Santiago d e Compostela e e n goed h a r t toedragen n a a r vermogen bundelen en s t e u n e n . Wij willen ons onthouden v a n uitspraken over "oudste r e c h t e n , primaten of prioriteiten" zolang daarover
onder onze leden geen v o l s t r e k t e duidelijkheid b e s t a a t . Eigenlijk s t r e v e n wij e r n i e t e e n s n a a r om die overeenstemming t e bereiken. Wat ons b e t r e f t mag S a n t i a g o d e Compostela met Rome gemeen hebben, d a t e r , ook in figuurlijke zin, v e l e wegen n a a r t o e leiden. Het b e s t u u r v a n h e t Nederlands Genootschap v a n Sint-Jacob NIEUWS
'UITGEREIKTE PELGRIMSPASSEN 'Tussen 14 a u g u s t u s e n 31 december 1988 zijn pelgrimspassen u i t g e r e i k t a a n d e leden: Smit (Amsterdam), Roebert (Oss), C.M.M. T e r Burg (Amstelveen), B.P. v.d. :Zalm (Boskoop), A.L.G. Collée (Leiden), A.W. Grijpmoed, (Langbroek), A.J.F.M. IRaaymakers (Cromvoirt), H.A.W. Rijntjes, (Den Haag), C. v a n Luyn (Hoog S o e r e n ) , A.A.J. v a n Oss (Loon op Zand), P. Storimans (Soesterberg), F. v.d. Laan ((Vessem), Th. Goossen-Dencker
(Nijmegen) e n J.W.M. v a n Eijk-v.d.
Voort
((Hilversum). COMPOSTELANA'S T o t n u t o e hebben d e volgende leden doorgegeven d a t zij in 1988 h u n Compostelana hebben ontvangen: G. v a n Aalst-Fereau e n R. v a n Aalst (Cappelle a.d. IJssel), C.H. J a g t (Vught), Wim e n Anneke Bettonvil ('s-Hertogenbosch), H.J.M.G. F r a n k e n e n J . Franken-Brandon (Zevenaar), R. Tulleken (Wassenaar), J.C. Rademaker (Zwolle), J.C. v a n Rutten (Huizen) e n L. Ploumen (Voerendaal). LEDENVERGADERING VOORJAAR l 9 8 9 De volgende ledenvergadering v a n h e t Nederlands Genootschap v a n Sint-Jacob i s gepland i n begin april. U krijgt nog e e n uitgebreid programma opgestuurd. ZOEKERTJE
I Tochtgenoot gezocht voor d e p e l g r i m s - v o e t t o c h t n a a r Santiago. Mijn b e d o e l i n g i s d i t t e doen komende s e i z o e n i n c a . d r i e maanden. Route en t i j d samen o v e r l e g g e n . o Z i j p (56 j a a r ) , M a r s d i e p s t r a a t 512, 1784 AZ Den Helder
I N M E M O R I A M JAN NAEFF
De Pelgrim a l bij h e t naderen in h e t d a l v a n de Cure waar de rivier volstroomt met betekenis nog vóór hij zelf e e n stemming k a n bepalen v a l t ongezien e e n pij om zijn schouders zijn v o e t wordt s c h u c h t e r op h e t gaspedaal diep i n zijn h a r t g a a n oude bronnen open e n h e e f t hij d o r s t n a a r zuiverder dan w a t e r - onder de motorkap a c h t e r miljoenen eksplosies v a n geweld begint een klok aanhoudend t e beieren
-
-
was hij a l eerder op weg n a a r Vézelay? Wij leerden J a n kennen bij d e oprichting v a n h e t Genootschap i n Baarn. Daarna mochten wij nog v a a k samen zijn op vergaderingen e n bijeenkomsten. Wij schreven e l k a a r a l s e r bijzondere dingen gebeurden. Toen J a n afscheid nam v a n h e t onderwijs kreeg h u e e n rugzak cadeau. Zijn e e r s t e t o c h t n a zijn pensionering zou n a a r Vézelay gaan. H i j vertrok i n september. Wat hadden wij hem graag vergezeld. Wij volgden in gedachten zijn weg, want e e n maand e e r d e r gingen wij zelf n a a r Vézelay e n p r a a t t e n we e r v a a k over hoe hij op bepaalde plekken zou lopen e n wat voor uitzicht hij zou hebben. J a n ... e e n aimabel mens. Hij was voor ons e e n v a d e r , vriend e n voorbeeld. Een voorbeeld hoe e e n zeer e r u d i e t mens zich bescheiden k a n opstellen. Een voorbeeld hoe hij samen met zijn vrouw l i e t zien wat h e t b e t e k e n t a l s mensen e l k a a r respecteren en vrijheid geven om t e groeien, om e e n harmonische r e l a t i e * ~ e d i c h tuit: Vézelay / Tirii Visser ei? Hans 1,oyten.- Boekmakerij/Uitgeverij Luyten, 1978.
t e hebben. J a n z a t vol humor: zijn glinsterende pretogen a l s hij e e n s i t u a t i e feilloos karakteriseerde. Hij schreef ons wat de oorzaak v a n zijn ziekte was. Vanaf die dag hebben wij J a n altijd i n gedachten gehad. Vaak moest ik t r a n e n l a t e n om d a t w a t t e gebeuren stond e n h e t onherroepelijke e r v a n . Wij bleven hem schrijven -en i n onze gedachten houden. J a n i s heengegaan. Weer moest hij alleen gaan. Weer begeleidden we hem i n onze gedachten. Hij blijft voor ons aanwezig. Zijn beeld vergezelt ons e n wij zijn d a n k b a a r d a t wij met hem e e n s t u k op ons levenspad hebben mogen lopen. Dag J a n , e e n groet v a n Ineke Claessen-Willems.
A A N EEN S T U K
Mijn grootvader gaf me een grote chocoladereep e n zei me: "Die mag je n u a c h t e r e l k a a r opeten". Het b r a c h t me in een roes. Het parool was altijd: n i e t alles tegelijk, t e v e e l i s ongezond, leuk om ook l a t e r nog wat t e hebben, bewaar wat voor je zusje. Maar deze enorme reep was hier en n u voor mij alleen. Ik verzwolg hem e n zwolg e r i n , zonder een spoor v a n misselijkheid. Dit was pas chocola e t e n , ik werd zelf chocola, e v e n was chocola a l l e s i n mijn leven. Het was e e n machtige ervaring, n i e t t e vergelijken met e e n week lang dagelijks drie Drosteflikken snoepen. Ik moet e r wel e e n s a a n denken a l s ik, n a drie of v i e r weken, mijn jaarlijkse pelgrimstraject e r weer op heb z i t t e n . Het i s mooi geweest, mijn materiaal e n ikzelf hebben h e t keurig uitgehouden. Ik ben n i e t e c h t vervuild of uitgeput, de v a k a n t i e z i t e r weer op e n h e t i s e e n aangenaam vooruitzicht volgend j a a r weer zo'n mooi s t u k voor de boeg t e hebben. Maar de e c h t e vervoering, h e t gevoel t o t de bodem t e zijn gegaan e n t o t de hoogste hoogte t e hebben gereikt, nee. Natuurlijk zijn e r honderd redenen om n i e t a l l e s op é é n k a a r t t e z e t t e n e n i n drie, vier maanden a c h t e r e l k a a r die enorme reis t e volbrengen. Een mens h e e f t e e n gezin e n andere familieverplichtingen. Zelfs a l s je n i e t meer werkt moet je toch wel e e n s vergaderen of je stem uitbrengen of belasting betalen. Hoe krijg je a l die achterstallige post verwerkt, om v a n de wekelijkse bijvoegsels v a n je lijfblad n i e t e e n s t e spreken.
.
Maar de kern van de zaak is een andere. Door je pelgrimsaspiraties onder t e brengen in het patroon van je geregelde leven, houdt alles zijn plaats, a l s flikken in een doosje. J e breekt nergens uit, je brengt geen radicale verandering a a n , je loopt geen risico. Dus ook niet h e t risico van zwelgen en verzwolgen worden, van extase en verbijstering. J e zult thuiskomen zoals je vertrokken bent, een ander mens ben je niet geworden. Ik kijk daarom met interesse en een beetje afgunst n a a r degenen die het anders doen. Die werkelijk alles op alles zetten, zich niet l a t e n weerhouden door wat de buren zeggen of het huurcontract, maar met hun essentiële hebben en houden op s t a p gaan, kome wat komt. Als e r nu één manier i s om in 1988 t e beleven wat al die honderdduizenden pelgrims sinds de vroege middeleeuwen ervaren hebben, dan is h e t deze. Zo moet het lukken los t e komen van wat Roland Holst het schrikbewind van uur en feit noemde, in echte ootmoed zich in dienst t e stellen van een ideaal, boven het alledaagse leven u i t t e stijgen en daarvan t e getuigen. Ik heb ze ontmoet e n gesproken, geharde woudlopers met schelp en wandelstaf, die zweren bij houtvuren en bospaden. Ze slapen op de barre grond, koken hun eigen potje en weten niet wie de Europacup heeft gewonnen. En h e t hoge woord moet e r maar uit: ook hen lukt h e t niet. Ze hebben dezelfde goretex-schoenen, dezelfde dubbel-focus-bril en creditcard a l s ik, ze telefoneren n e t zo hard n a a r huis om t e horen hoe het met de kinders gaat, ze slepen een apotheek mee met diacure en second-skin en ze nemen een goede slok bij het middagmaal. Over hun geloofsbeleving spreken zij zelden, maar h e t i s in ieder geval duidelijk d a t heiligenverering daarin geen wezenlijke plaats inneemt. Wie in de twintigste eeuw de dertiende eeuw wil herbeleven, moet zich niet vermommen in een middeleeuws pak en een paar daarmee samenhangende uiterlijkheden. Hij zal zich in geschiedenis en theologie moeten verdiepen, en ook in de mens van vandaag. Wellicht zal hij ontdekken d a t zijn voorstelling van h e t geestesleven van de middeleeuwse pelgrims niet juist i s e n zich dan toch met hem verwant kunnen voelen. Wat zou mijn grootvader toch met die grote reep bedoeld hebben? Wilde hij me alleen maar een onverwacht genoegen doen? Of probeerde hij me gevoelig t e maken voor h e t verschil tussen zwelgen en proeven? Ik zal het nooit weten. Het verleden i s voorbij. P. l e Rinesque
JAARVERGADERING GALDER 1S88
Op 12 november 1988 werd in Galder, gelegen in de landelijke omgeving t e n zuiden van Breda, een ledenvergadering gehouden. Er kwamen ongeveer 170 leden en belangstellenden af op een agenda die een boeiende dag beloofde. Nadat iedereen is aangekomen en zijn eerste kopje koffie van die dag heeft gehad, opent voorzitter Dircksens om kwart voor elf de vergadering door iedereen hartelijk welkom t e heten en zijn vreugde u i t t e spreken over h e t feit d a t men, ondanks concurrerende activiteiten van het Engels genootschap (in Bristol) en van h e t Frans genootschap (in Bourgondië) toch in zo grote getale naar Galder i s gekomen. En ook van zo ver: Den Helder, Drachten, maar ook Blankenheim-Miilheim (D) en Zonhoven (B). Hij vermeldt ook de schriftelijke afmeldingen, waaronder die v a n de heer Rijnenberg, die wegens h e t huwelijk van zijn zoon verstek moest l a t e n gaan, maar van h e t b e s t u w wel al de ;gelukwensen heeft ontvangen.
Vervolgens geeft hij een opsomming van de bestuursactiviteiten van de afgelopen periode: het bijwonen van de onthulling van een monument in El Acebo t e r herdenking van h e t overlijden van een Duitse pelgrim in die plaats, het bezoek aan Douai vanwege de opening van een tentoonstelling, het bezoek aan Bamberg voor het door het Duitse genootschap georganiseerde congres, de voorbereiding van het plaatsen van een gedenksteen op de plek waar in Amsterdam de Jacobskapel heeft gestaan en tenslotte de contacten met de Fietskaart Informatie Stichting en de Europese zustergenootschappen. Daarna s t a a t de bestuurssamenstelling op de agenda. Secretaris Jan Naeff heeft in de zomervakantie laten weten d a t hij wegens ernstige ziekte het secretariaatswerk niet meer kan doen. Door de omstandigheden gedwongen heeft bestuurslid Frank Claessen besloten om het secretariaat tijdelijk op zich t e nemen. Gezien de grote hoeveelheid activiteiten die dit werk met zich meebrengt, doet de voorzitter een oproep aan de leden zich op t e geven om een deel van de werkzaamheden over t e nemen. Er wordt besloten d a t eventuele aspirant-bestuursleden een half jaar zullen meedraaien en d a t de ledenvergadering van april 1989 over hun benoeming zal beslissen. Op voorstel van de vergadering wordt besloten om J a n Naeff een blijk van waardering t e sturen voor h e t door hem verrichte werk. Dan is de naam van het nieuwe tijdschrift aan de orde. Er zijn 32 voorstellen voor namen ingestuurd en e r komen e r tijdens de vergadering nog 4 bij. Uiteindelijk
wordt bij handopsteken
uit
6 namen
gekozen, waarbil
DE
JACOBSSTAF met 63 stemmen royaal winnaar wordt. Er blijken twee inzenders voor die naam t e zijn geweest: J h r Beelaerts van Blokland u i t Haarlem en Gerrit van Lent u i t Grimbergen (B). Uit de behandeling van de begroting blijkt vooral d a t onze vereniging financieel zeer gezond is, maar d a t een regelmatige oproep om op tijd de contributie t e betalen wel op zijn plaats is. Na enige vragen over details wordt de begroting 1989 aangenomen met dank a a n de penningmeester voor zijn zorgvuldige werk. De kascommissie die de boeken over over 1988 gaat controleren, zal bestaan u i t mevrouw K.E.J. van den Berg uit Amersfoort en de heer J.Ch. Stuyts u i t Bodegraven. Als de plannen voor 1989 t e r tafel komen, o n t s t a a t een geanimeerde discussie over de vraag of we a l s vereniging door moeten gaan met h e t houden van twee ledenvergaderingen per jaar. Uit de reacties van de leden blijkt dat men vindt d a t de vereniging nog t e jong i s om al de regio's voor een van de twee
wergaderingen t e laten opdraaien. Een stemming wijst u i t d a t de leden in 1989 nog twee landelijk t e organiseren vergaderingen wensen. Het bestuur plaatst hierbij a l s kanttekening dat het wel op prijs s t e l t d a t de verschillende wergaderingen telkens door een regio (mede) georganiseerd worden. ~ l tweede s punt van de plannen 1989 ontvouwt de voorzitter h e t idee om in september 1989 een internationale pelgrimsbijeenkomst t e organiseren. Dit i s d a n bedoeld als tegenhanger van de meer wetenschappelijke congressen zoals d a t in Bamberg, waar de hedendaagse pelgrim zich misschien nogal verloren voelt. Hij s t e l t zich een weekend voor, bijvoorbeeld in Zuid-Limburg, waarin pelgrims u i t heel Europa elkaar (nog) eens ontmoeten, en waar ook a.s. pelgrims welkom zijn om de sfeer t e proeven. Een bijeenkomst, kortom, waar je naar kunt verwijzen a l s je onderweg afscheid neemt van een medepelgrim: "Tot ziens in
............., in
september!"
Het derde plan voor 1989 betreft een vaandel voor h e t Genootschap. De vergadering vindt d a t dat e r moet komen en mevrouw van de Mijl uit Tilburg biedt a a n om het t e vervaardigen. Tot slot vraagt de voorzitter of h e t Genootschap ook zoiets als een erelidmaatschap moet kennen en die vraag wordt met een volmondig "ja" beantwoord. Het bestuur zal zich beraden over de voorwaarden waaronder een dergelijk lidmaatschap zal worden toegekend en met gedetailleerde voorstellen komen in h e t voorjaar 1989. Bij de pelgrimsparade verschijnt a l s gebruikelijk een bonte rij sprekers die met gedrevenheid weten t e vertellen over hun lotgevallen in den vreemde. Hun verhalen zijn dermate boeiend dat uw notulant van het begin af aan vergeet hun namen t e noteren. Op dit punt van de agenda begint de tijd ook mee t e s,preken en er wordt besloten h e t in de keuken klaar staande eten t e nuttigen. Ongeveer 150 deelnemers genieten van een Brabantse koffietafel en enkelen daarvan verklaren achteraf d a t die e r mede toe heeft bijgedragen d a t dit een v a n de gezelligste ledenvergaderingen t o t nu toe was. Na de lunch houdt de heer C. van Vliet een korte inleiding bij het door hem gemaakte diaporama over het beeldhouwwerk van de voorgevel van de kerk van St-Gilles-du-Gard. Door middel van t e k s t en muziek die een serie in elkaar overvloeiende dia's begeleiden, l a a t hij de aanwezigen kennis maken met de verbeeldingskracht en die verfijning van dit meesterwerk van de Provençaalse kunst. De indruk die deze produktie maakt, blijkt wel u i t het gulle applaus na afloop.
Het tweede deel van de culturele bijdrage van de middag bestaat u i t een schets van de geschiedenis van de Sint Jacobskapel in Galder, gehouden door de heer Willemsen u i t Galder. Gegrepen door zijn verhaal gaat een groot a a n t a l leden l a t e r op de middag nog een kijkje nemen in de kapel. Na deze uiteenzetting stopt het officiële gedeelte van de vergadering. De voorzitter neemt nog eenmaal het woord om alle organisatoren van deze uiterst geslaagde dag t e bedanken, met name mevrouw Marie-José Staps-van Roermund en de heren Toon van Miert en Adt van Dongen uit de regio Breda. Onofficieel gaat de bijeenkomst daarna nog gewoon door. Er zijn nog zo velen die i e t s t e vertellen of t e vragen hebben d a t om 5 uur nog steeds mensen aanwezig zijn die dan voorzichtig gemaand moeten worden om naar huis t e gaan. A.F.M.W.L. Claessen Secretaris C U L I N A I R : TORTILLA DE PATATAS A LA ESPAWOLA
Toen we eens twee weken de omgeving van een klein dorpje in Noord-Spanje wilden verkennen, huurden we een kamer bij Martina. Kraakhelder was ons onderkomen en kleurrijk met overal bloeiende geraniums, Chinese rozen, oleanders en bougainvillea. Martina maakte op ons verzoek een échte Spaanse tortilla. Wij keken toe:
twee middelgrote aardappelen, een ui, drie eieren, olijfolie, zout De aardappelen schillen en in grove schilfers snijden. Doe ruim olijfolie (één t o t anderhalf borrelglaasje) in de koekepan (diameter f 20 cm) en verhit deze. De aardappelstukjes in de hete olie onder voortdurend omscheppen zonder bruin jasje gaar laten worden. Na een tijdje de in kleine stukjes gesneden ui toevoegen en alles steeds husselen t o t de brij gaar is. Voeg dan deze brij toe a a n de drie losgeklopte eieren met wat zout in een bord. Alles door elkaar roeren en dan dit aardappel-ui-eimengsel weer in de koekepan laten glijden. De pan, op een rustig vuurtje, af en toe voorzichtig schudden om aanbakken t e voorkomen. Als de tortilla a l wat steviger is en de onderkant h e t goede kleurtje heeft dan de tortilla keren. Dat kan met een deksel of bord op de pan, de hele zaak omkeren (kijk u i t ! ) en de tortilla weer vanaf deksel of bord terug laten glijden in de pan. Als nu beide kanten die mooie volle kleur hebben dan i s de
tortilla klaar om van t e smullen. TORTILLA kunt u warm eten bij de lunch of a l s snelle warme hap. Het i s ook heerlijk om mee t e nemen bij een picknick of voor de eerste d a d e n ) van een reis. In Spanje wordt een klein stukje tortilla vaak koud geserveerd a l s tapa bij de borrel. AvW
Het Sint Jacobs-Godshuis (1437-1 987): 550 jaar katholieke charitas i n Haarlem / B . Speet, H. Bouwknegt.- Haarlem : De Vrieseborch, 1987.- 133 p., ill., 24 cm.- (Serie Haarlemse Miniaturen ; 101.- ISBN 90-6076-265-7. Op 6 maart 1437 maakte Lysbeth Jan Bette Heinricxzoons weduwe haar t e s t a -
ment, waarin ze bepaalde d a t h a a r huis aan de tegenwoordige Antoniestraat n a haar dood een gasthuis moest worden met beding dat h e t Sinte Jacops Gasthuus
soude hieten bestuurd door h e t Sint Jacobsgilde. De reden waarom deze weduwe Jacobus a l s patroon heeft gekozen is niet bekend, evenmin h e t feit of ze zelf wellicht n a a r Spanje i s getrokken. Na haar dood werd haar testament uitgevoerd, maar over de eerste periode van het Sinte Jacops Gasthuus is weinig bekend. In 1579 nam de s t a d h e t beheer over en liet h e t in 1600 inrichten a l s doorgangshuis voor kooplieden, reizigers en anderen op zoek n a a r onderdak voor één nacht. Nog net geen honderd jaar l a t e r moest het opvangcentrum gesloten worden vermits de dlerte van d e eetbare waeren en slegte constitutie van ' t
huys. In 1716 werd besloten het huis den Roomschen terug t e geven om t o t desselfs oud gebruick t e worden geëmploieert om haer armen t e bedienen. Vanaf die tijd heeft h e t wees- en armenhuis genaamd St. Jacob, d a t dan kon beschikken over de gebouwen tussen Anthonie-
en Hagestraat, de ontwikkeling
doorgemaakt v a n armenzorghiefdadigheid naar bejaardenzorg in de hedendaagse betekenis van h e t woord. In 1966 werd dit oude complex verlaten om in h e t nieuwe Sint Jacob in de Hout een modern onderdak t e vinden. Dit boek, geschreven t.g.v. de voltooiing van de renovatie van dit bejaardentehuis en het 550 jaar bestaan van h e t Sint-Jacobs-Godshuis, geeft een boeiend beeld van de veranderende kijk op 'arm en rijk' en zorg voor elkaar door de eeuwen heen.
Een fietstocht van een zestigplusser van 2637 km : Zwolle a Santiago de Compostela / Jan Rademaker.- [niet uitgegeven, 19883.- 22 p., compostelana. J a n Rademaker vertrok op woensdag 20 april 1988, de dag na zijn 6Oste verjaardag, met de f i e t s naar Santiago de Compostela, waar hij op 16 mei aankwam. Hij reed o.a. via Eindhoven, Diest, Reims, Vézelay (26 april), Nevers, Limoges, Orthez, St. J e a n Pied de Port ( 7 mei), Puente la Reina, León (13 mei). Geïnteresseerden kunnen dit pelgrimsverslag (f5,--) verkrijgen bij: Jan Rademaker, Larixstraat 24, 8021 V X Zwolle of op de eerstvolgende ledenvergadering.
Het Spaans Nationaal Bureau voor Vreemdelingenverkeer (Laan van Meerdervoort 8, 2617 AJ Den Haag, telefoon: 070-466900) heeft voor u (gratis) hele goede en informatieve folders klaar liggen, o.a. Asturië en de vroegromaanse k u n s t , De routes van de mudéjar, Mohammedaans S p a d e en alleen in het Engels: Romanesque a r t in Spain en
THE PILGRIMS' WAY T 0 SANTIAGO.
CD
La musica en el Camino de Santiago is een CD
door de
Grupo Universitario
de Cámara de
Compostela, director: Carlos Villanueva, uitgegeven onder HISPAVOX COMPAC DISC REF. 7696542.
1
Alle nummers komen van de eerder uitgegeven lp's La musica en el Camino de Santiago (1982) en
I
Canciones de Romeros y Peregrinos (1984). De
e e r s t e zeven
stukken zijn afkomstig
uit
de
Cantigas de Santa Maria van Alfonso X el Sabio
(13e eeuw). Uit het Liber Sancti Jacobi (Boek van Sint Jacobus, 12e eeuw) zijn vijf liederen opgenomen met o.a. het bekende Dum pater familias, waarin de woorden "e ultreia, e suseia" voorkomen. Het Llibre Vermell (14e eeuw) i s de bron voor de volgende vier composties. Onder de negen 'populaire' liederen ook het lied O conde preso waarin gezongen wordt hoe een graaf gevangen werd genomen nadat hij zich had vergrepen a a n een meisje, d a t pelgrimeerde n a a r Santiago de Compostela. Daarna nog drie stukken uit de Polifonia de la Catedral de Santiago. ZOEKERTJE INTERNATIONALE PELGRIMSREÜNIE Het plan is geopperd om i n september van d i t j a a r een i n t e r n a t i o n a l e pelgrimsrefinie t e organiseren. Gedacht wordt aan een camping i n Zuid-Limburg. Z i j n e r leden u i t deze r e g i o d i e hiervoor o r g a n i s a t o r i s c h e hand- en spandiensten willen v e r r i c h t e n ? Graag contact opnemen met: Koen Dircksens, Beukenlaan 6 , 3741 BP Baarn
!
l
JACOBALIA IN N E D E R L A N D
In 1985 waren de tweejaarlijkse Belgische culturele manifestaties "Europalia" a a n Spanje gewijd. De pelgrimswegen n a a r Santiago d e Compostela kregen binnen d i t gebeuren ruime a a n d a c h t e n Nederland l i e t zich hierin n i e t onbetuigd. Onder redactie v a n Dr. J a n v a n Herwaarden verscheen i n genoemde j a a r h e t boekl:
Pelgrims door de eeuwen heen. Hierin publiceerde genoemde a u t e u r e e n belangrijke bijdrage over de verering v a n de apostel Jacobus in de Nederlanden (p. 221-257). Hij betitelde zijn opstel zelf a l s "een verkenning". Op h a a r b e u r t betekende deze verkenning de aanleiding t o t e e n e e r s t e globaal onderzoek n a a r d e sporen die d e c u l t u s v a n Sint Jacob i n de beeldende k u n s t e n i n Nederland h e e f t nagelaten. Binnen h e t Kunsthistorisch I n s t i t u u t v a n de Rijksuniversiteit t e ,--
/(
Leiden h e e f t e e n projectgroep v a n d e r t i e n s t u d e n t e n zich gedurende e e n semest e r bezig gehouden met h e t opsporen v a n e e n e n ander. De r e s u l t a t e n v a n d i t onderzoek worden verder besproken. Vooreerst willen we s a m e n v a t t e n wat J a n v a n Herwaarden a a n basisgegevens a a n b r a c h t . Als historicus g a a t hij vooral i n op h e t o n t s t a a n , de groeiende e n weer afnemende populariteit v a n de Jacobuscultus, de bekendheid met de Jacobuslegenden, d e s t i c h t i n g v a n kerken, gasthuizen en broederschappen onder h e t patroonschap v a n de apostel e n de b e d e v a a r t e n v a n u i t Nederland n a a r Compostela ondernomen. Hij komt t o t de conclusie d a t de bijval v a n Santiago i n de Noordelijke Nederlanden nooit een zo grote omvang noch i n t e n s i t e i t gekend h e e f t a l s i n de Zuidelijke Nederlanden. In h e t kort komen zijn bevindingen hierop neer: pas i n de 12de eeuw kwam de belangstelling voor h e t heiligdom i n Galicië heel voorzichtig t o t uitdrukking. Een e e r s t e -mogelijk- bewijs hiervoor i s de s t i c h t i n g v a n e e n a a n Sint-Jacob gewijde parochiekerk t e Utrecht ( f 1150). Vóór 1500 waren overigens s l e c h t s in Den Haag e n i n Winterswijk belangrijke a a n Jacobus gewijde kerken (p. 227, 247); voor 1300 kende men i n Nederland geen enkel Jacobusgasthuis. In d e loop v a n de 14de en 15de eeuw wordt h e t a a n t a l opgevoerd t o t d e r t i e n (p. 245, 255-257); Jacobusbroederschappen bestonden i n negen s t e d e n (p. 255-257); opgelegde Santiago-bedevaarten waren, i n verhouding t o t h e t geheel v a n de verplichte boetetochten weinig talrijk. Gemiddeld ging h e t om minder d a n 10% i n de periode t u s s e n 1383 en 1563 (p. 239). Al met a l i s d u s de Nederlandse r e l a t i e met Compostela op zijn minst beschei-
IPelgrims d o o r d e e e u w e n h e e n : S a n t i a g o d e C o m p o s t e l a Herwaarden.- Utrecht : H E S . 1 9 8 5 . - ISBN 9 0 - 6 1 9 4 - 0 3 5 - 4
/
red.: J . v a n
den t e noemen. De Reformatie droeg e r verder niet toe bij de Jacobuscultus t e stimuleren. Met deze wetenschap verrijkt wilde de Leidse projectgroep vanuit kunsthistorisch standpunt de proef op de som nemen. Centraal stond de vraag: wat i s e r in Nederland nog bewaard a a n kunstwerken die de heilige Jacobus voorstellen of met hem in een duidelijk verband gebracht kunnen worden? Gezien de toch relatief beperkte onderzoeksmogelijkheden ging de aandacht vooral naar de studie van literatuur, onder meer over de monumenten van geschiedenis en k u n s t , museum- en tentoonstellingscatalogi. Daarnaast werkten de studenten in h e t archief van de Stichting Kerkelijk Kunstbezit (Utrecht), in de Prentenkabinetten van h e t Rijksmuseum t e Amsterdam, de Rijksuniversiteit t e Leiden en h e t Museum Boymans van Beuningen t e Rotterdam. De handschriftencollecties van de Koninklijke Bibliotheek en het Museum Meermanno Westreenianum in Den Haag en van de Universiteitsbibliotheek t e Leiden werden mede in het onderzoek betrokken. Alles bijeen verzamelde men ruim 200 Jacobusvoorstellingen in zowat alle takken van de beeldende kunst en daterend van de 14de t o t de 2Oste eeuw. Rekening houdend met een onbekend a a n t a l voorwerpen d a t tijdens de beeldenstorm iongetwijfeld verloren ging, i s dit resultaat toch niet overweldigend. Het bevestigt de bevindingen die J a n van Herwaarden publiceerde: in Nederland heeft leen specifieke Jacobuscultus weinig voet a a n de grond gekregen, de uitzonderingen daar gelaten. IDe voorlopige inventaris van samengebrachte kunstvoorwerpen i s nog niet diepgaand bestudeerd. Toch i s het reeds mogelijk enkele conclusies eruit t e trekken. De objecten die verwijzen n a a r een specifieke Jacobusverering in relatie met het pelgrimsoord in Galicië zijn zeldzaam. Vooruitlopend op een meer gedetailleerde behandeling van deze objecten in de volgende nummers van DE JACOBSSTAF kunnen hier a l v a s t vermeld worden:
-
p -
een laat-middeleeuwse gevelsteen met Sint Jacob e n pelgrims in h e t voormalige Sint-Jacobs-Godshuis (Sint Jacob in de Hout) t e Haarlem; een gildebeker van het Sint-Jacobsgilde t e Sint-Maartensdijk, daterend van 1595 en bewaard in h e t Zeeuws Museum t e Middelburg; een prent uit 1624 van de hand van Jacobus Matham, vervaardigd voor de Sint-Jacobsbroederschap t e Haarlem; een l a a t 16de-eeuwse gewelfschildering in de Sint-Maartenskerk t e Zaltbommel. waar de apostel samen met 19 pelgrims Is afgebeeld; verschillende pelgrimstekens en schelpen uit Compostela, gevonden bij archeologische opgravingen onder meer in Amsterdam en in Zeeland; en uiteraard een a a n t a l voorwerpen gemaakt in opdracht van de huidige Jacobusparochies.
Voor het overige zijn e r heel wat beelden van de apostel Jacobus, verschillende wandschilderingen, waaronder de recent ontdekte t e Buurmalsen, en nog een niet t e verwaarlozen hoeveelheid geborduurde Jacobusvoorstellingen op aurifrisiae die liturgische gewaden versieren. In de meeste gevallen i s Jacobus hier bedoeld a l s één van de twaalf apostelen en houdt niet de minste verwijzing in n a a r een eventuele Santiago-traditie. Het i s op zijn minst voorbarig t e veronderstellen d a t de aanwezigheid van een Jacobusbeeltenis in een kerk zou wijzen n a a r een ligging van die kerk op een pelgrimsroute naar Galicië.
J'
\
Het voorkomen van de apostel op een geschilderd paneel, a l s naampatroon van de opdrachtgever i s evenmin relevant. Hetzelfde geldt voor de miniaturen in sommige getijdenboeken, waarin een gebed t o t de heilige i s opgenomen.
E
Hoogstens kan dit geïnterpreteerd worden als een uiting van een persoonlijke devotie van de oorspronkelijke eigenaar. Wat betreft de bewaarde prenten ligt eenzelfde negatieve conclusie voor de hand: een Jacobusprent maakt h a a s t altijd deel uit van een apostelenreeks. Uiteraard komen de afbeeldingen v a n Jacobus, die in de kunsthandel opgespoord werden, ook niet in aanmerking voor devotionele interpretaties. Nederland was dus geen "Jacobsland", in tegenstelling t o t Noord-Spanje e n de gewesten in Frankrijk die zich langs de erkende Compostela-routes uitstrekken. Doch al deze voorafgaande vaststellingen mogen ons niet afschrikken. Er i s in Nederland toch voldoende materiaal voorhanden om de rubriek JACOBALIA in ons tijdschrift een ereplaats t e geven. Mireille Madou
Lijsten van de geïnventariseerde voorwerpen zullen geregeld worden gepubliceerd. De redactie zou h e t bijzonder op prijs stellen indien de leden van ons Genootschap deze lijsten -waar nodig- zouden helpen aanvullen en ook z e l f de pen t e r hand nemen om een bijdrage t e schrijven.
LIJST VAN JACOBUS-PAROCHIES IN NEDERLAND
?/ d J rf t/ V Akersloot, Bocholtz, Den Dungen, Egchel, Enschede, Fijnaart, 's-Gravenhage, ' 11
'I
L~aarlemmerliede,Us-~ertogenbosch, Hunsel, Roewacht (samen met H. Philippus), i L Lonneker, Lopik, haasdijk, ~ t j m e g e n(samen met H. Johannes), b u d e Wetering, d V Roosteren (gem. Susteren), Schiedam, ~chi~luiden,'/~uitjenhorn, Uithuizen, Utrecht, Valburg, Winterswijk, Zeeland, Zwaagdijk-West. Br. J . van Kempen
i
ECHEBRUNE
Een onbedreven hand h e e f t ze g e k r a s t i n de zuidgevel n a a s t h e t kerkportaal, e e n rij vermoeide pelgrims, allemaal toegerust met e e n lang t e dragen l a s t : e e n jas, e e n s t a f , e e n bedelzak, e e n hoed met op d e rand een Jakobsschelp, bewijs d a t Santiago doel was v a n d e reis of doel i s , met nog weken voor de voet. De hoed, e e n jas, e e n s t a f , e e n bedelzak. Wie platzak r e i s t e n bidt, komt a a n d e k o s t omdat genadebrood s c h e n k e r s verlost, op voorhand, v a n onderaards ongemak. De bedelzak, de hoed, e e n jas, een s t a f , polsstok, s t e u n , wapen e n deel v a n een k r u i s , sta-in-de-weg e n stok v a n a a n s t o o t t h u i s . Wie s t a a t zijn maat e n medeknie ooit af? De s t a f , de bedelzak, d e hoed, een j a s , boetekleed en bij kou e n regen deken, ook voor wie onderweg moet blijven s t e k e n e n slapen voor altijd onder h e t gras. De l a a t s t e pelgrim v a n e e n lange s t o e t kon v a n zijn vrienden met zijn onbedreven hand h e t gezicht n i e t , wel de d r a c h t weergeven: h u n jas, h u n s t a f , h u n bedelzak, hun hoed. Paul de Vaan
UIT DE REGIO'S
REGIONALISATIE (Nieuwe) leden van h e t Genootschap horen en lezen vaak over regio's zonder nu precies t e weten wat daar gaande is. Het onderstaande zou dit gemis a a n kennis moeten opvullen. Het Genootschap organiseert twee maal per jaar een ledenvergadering, zoals die de l a a t s t e keer in Galder i s gehouden. Het bestuur i s van mening d a t de leden daarnaast nog wel meer contact mogen hebben en moedigt het houden van regionale bijeenkomsten aan. Dat is voor de eerste keer gebeurd op 20 december 1986 in de regio Nijmegen en sindsdien i s men daar en op andere plaatsen a l
een a a n t a l keren bijeen geweest. De eerste keer p r a a t men t e r kennismaking met elkaar over wat de verschillende deelnemers e r toe gebracht heeft om lid t e worden van het Genootschap en daarna behandelt een van de aanwezigen een of ander onderwerp dat met Jacobus t e maken heeft. Dat kan gaan over de ervaringen als loper of fietser, de onderweg gemaakte dia's, een hobby a l s h e t verzamelen van Jacobuspostzegels, maar ook over de religieuze beleving van een pelgrimstocht. Soms is het ook h e t verschaffen van inlichtingen a a n hen die op weg willen gaan. Het blijkt d a t e r onder de leden wel behoefte bestaat a a n dergelijke contacten. Gezien h e t pluriforme karakter van ons Genootschap geldt ook hier d a t leden zich kunnen aansluiten bij die regio die hen h e t leukst lijkt. Een inwoner v a n Breda mag bijvoorbeeld rustig n a a r bijeenkomsten van de regio Tilburg gaan! Het bestuur ziet graag d a t e r een netwerk van regio's o n t s t a a t en d a t deze regio's h e t bestuur behulpzaam zijn bij de organisatie van de landelijke bijeenkomsten op een manier zoals dat in november jongstleden door de regio Breda is gedaan. Er zijn nu wel een a a n t a l regio's bezig, maar nog niet genoeg, zoals u in de rest van dit artikel kunt zien. Wat ons ook belangrijk toeschijnt, i s d a t het bestuur kan beschikken over een lijst van leden die als contactpersoon voor een regio zouden willen optreden. Dat wil niet zeggen d a t deze persoon alles zou moeten organiseren
- d a t dient
om beurten gedaan t e worden - maar dat er zo een steunpunt o n t s t a a t waartoe bestuur en leden zich kunnen wenden. Wanneer een regio een activiteit georganiseerd heeft en daarvan een verslag s t u u r t naar de redactie, wordt d a t altijd afgedrukt opdat iedereen op de hoogte is van wat e r gebeurt.
REGIO TILBURG Contactpersoon:
E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, "Leyehorst", Gemullehoekenweg 14c, 6062 CD Oisterwijk, telefoon: 04242-16582
De regio Tilburg i s een actieve regio. Er worden vele activiteiten georganiseerd en regio-leden worden d.m.v. convocaten op de hoogte gehouden. Op 9 december was e r weer een regio-bijeenkomst. Na het algemene gedeelte volgde e r een dialezing van Ria Seveke over de Romaanse kerken in Frankrijk, Italië, Duitsland en Nederland. De geplande wandelingen (f 15 km) zijn op de volgende zondagmiddagen (13.00 uur): 19 maart en 23 april. De volgende bijeenkomst i s bij de Broeders van Dongen op vrijdagavond 17 februari. Sjef Oerlemans zal dan dia's l a t e n zien van de tocht die hij een a a n t a l jaren geleden met twee vrienden n a a r Santiago de Compostela heeft gemaakt. REGIO MIDDEN NEDERLAND Contactpersoon:
J.H.A. de Bock, Van Rensselaerstraat 101, 3862 AN Nijkerk (Midden Nederland omvat Het Gooi, provincie Utrecht minus de stad Utrecht)
Op 13 december kwam de regio Midden-Nederland weer bij elkaar. Het was een buitengewoon geanimierde avond waarin gelijkgestemden van gedachten konden wisselen e n hun ervaring van h e t pelgrimeren uitwisselden. Voor de pauze vertelde Frank van Rooijen over de fietstocht Parijs-Roncesvalles, die hij met zijn broer maakte. Een aardige serie dia's versierde zijn verhaal. Na de pauze vertoonde Ria Janson dia's van de tocht dom Spanje met h a a r gezin. De volgende regio-bijeenkomst i s op 1 maart a.s. om 20.00 uur bij Frank van Rooijen, Alfred Nobellaan 90, 3731 DX De Bilt. REGIO BOLLENSTREEK Contactpersoon:
-
RIJNLAND
C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 16, 2216 GE Voorhout, telefoon: 02622-31 147
Verslag van de eerste bijeenkomst: Op zaterdag 10 december 1988 kwam de regio Bollenstreek/Rijnland voor de eerste keer bijeen in het broederhuis Schoonoord t e Voorhout. Hoewel de opkomst niet overweldigend was, hebben we met ons allen toch een fijne dag gehad. In de ochtend hebben wij de zakelijke k a n t behandeld en hebben we kennis met elkaar gemaakt. Daarna gebruikten wij gezamenluk de lunch. Rond half twee haalde broeder Booromeus ons op en toonde ons een prachtige verzameling van het Heilige Roomse Leven in de jaren 1900-1960. Een fraaie tentoonstelling. Tegen 4 uur keerden we zeer voldaan 22
huiswaarts. De vele brieven en wensen, die ik a l s contactpersoon heb mogen ontvangen, geven aanleiding om de bijeenkomsten voort t e zetten. Dat zal dan in h e t nieuwe jaar gebeuren en wel in Aalsmeer op zaterdag 11 maart in de zaal v a n het NIVON-centrum (Weteringstraat 18, centrum Aalsmeer), aanvang weer om
uur. Ter besparing
van de kosten worden e r geen uitnodigingen meer gestuurd.
Al diegenen, die dus de eerste maal zijn uitgenodigd, zijn weer van h a r t e welkom op deze tweede bijeenkomst.
C.G. van Tongeren
REGIO DEN HAAG Contactpersoon:
Gertrude van Traa, Elia Kazanstrook 104, 2726 VG Zoetermeer, telefoon: 079-425344 en Janneke Kootte-v.d. Heuvel, Parkweg 137, 2271 AH Voorburg
Op 15 oktober werd in Den Haag de eerste bijeenkomst gehouden van de regio Den Haag. Mevrouw dr. M. Madou hield een dia-lezing
over de vroegste
geschiedenis van Spanje. REGIO NIJMEGEN Contactpersoon:
(voorlopig) H. en J . Peters, Hobbemastraat 24, 6521 LJ Nijmegen
REGIO BREDA Contactpersoon:
A. Claessen, Raaimoeren 38, 4824 KD Breda
DEETJES
Na mijn fietstocht in 1988 was ik blij met mijn compostelana. Deze vreugde werd nadien nog groter toen ik van een Waalse pelgrim een leuke brief kreeg n.a.v. onze gezamenlijke gezellige rustdag in St. Jean Pied de Port. Hij voegde daar een kopie bij van zijn compostelana en vroeg ook een kopie van de mijne. Door dit leuke gebaar kwam ik op het idee om de pelgrims die ik heb ontmoet ook een kopietje te vragen. Naast de foto's vind ik dit een sympatiek aandenken. Misschien ook iets voor u. Verder gaan mijn gedachten nog uit naar een St. Jacobsviering in een St. Jacobuskerk in Nederland rond 25 juli. Zijn hiervoor belangstellenden? Jan. C. Rademaker Larixstraat 24, 8021 VX Zwolle
HEILIGE PELGRIMS,
pelgrimsheiligen e n heiligdommen langs de weg Het woord v a n Jahweh t o t Abraham gesproken: "Trek weg u i t uw land" (Gen. 12, 1-4)
h e e f t v a n a f de e e r s t e eeuwen v a n h e t christendom e n vooral i n de
middeleeuwen e e n diepgaande invloed op de mensen uitgeoefend. Een groot a a n t a l heilige mannen e n vrouwen begaf zich blijvend of langdurig onderweg e n
-
a l d u s "beleden zij d a t z 4 vreemdelingen waren en zwervers op aarde" (Hebr. 11, 13-16). De s t a t u s v a n vreemdeling - peregrinus -s-=---
0
-
of pelgrim werd e e n v a n de
christelijke idealen v a n onthechting e n verzaking a a n h e t aardse. Op exemplarische wijze werd d i t ideaal voorgeleefd door d e monniken u i t Ierl a n d . Reeds v a n a f de 6de eeuw v e r l i e t e n deze mannen h u n groene eiland om e r nooit meer t e r u g t e keren. Als vreemdelingen trokken zij door onbekende gebieden, omwille v a n de liefde t o t God e n om door deze vrijwillige ascese h e t eeuwige vaderland waardig t e worden. Vrij s n e l e c h t e r werden zij e r toe genoopt a l s missionarissen e n verkondigers v a n h e t evangelie op t e treden. De k e r s t e n i n g v a n West-Europa was op grote s c h a a l begonnen e n de toenmalige Frankische h e e r s e r s op h e t v a s t e l a n d z e t t e n de geleerde overzeese monniken i n voor h e t bekeringswerk. Zo komt h e t d a t de Ieren, die n i e t s a n d e r s wilden zijn d a n pergrini of vreemdelingen, e e n blijvende bekendheid gekregen hebben a l s bisschoppen, s t i c h t e r s v a n kloosters e n zelfs a l s martelaren voor h e t geloof. Men denke onder meer a a n de heiligen Columbanus, Gallus, Furseus, Kiliaan e n zijn twee gezellen e n de broers Foilanus e n Ultanus. Geen v a n hen werd i n de k u n s t bij de s c h a r e der pelgrims uitgebeeld. Een bijkomende reden hiervoor i s wellicht t e vinden i n h e t f e i t d a t deze Ierse monniken zeker pelgrims zijn geweest i n de oorspronkelijke betekenis v a n h e t woord, doch geen pelgrims i n de zin waarin d i t woord l a t e r begrepen werd. Het doel v a n hun t o c h t e n was immers nooit een of a n d e r heiligdom e n juist h e t doelgerichte op weg gaan i s kenmerkend voor de pelgrim i n de engere zin v a n h e t woord. Een pelgrim wil ergens heen, h 4 g a a t de lange weg n a a r de heilige p l a a t s e n v a n de christenheid. Een pelgrimage is e e n t o c h t ad loca sancta. De heilige p l a a t s e n i n Palestina, i n de 6de eeuw reeds alle gelokaliseerd, waren !het e e r s t e en belangrijkste pelgrimsdoel v a n d e westerse wereld. Men bezocht (de p l a a t s e n waar Christus geleefd e n geleden h a d , men zag zijn lege graf, men .kon e r letterlijk in de voetsporen v a n de Heiland t r e d e n . Onder de pelgrims
n a a r h e t Heilige Land zijn vooral de heiligen Alexius (4de eeuw), Renelde van Saintes bij Halle (gestorven f 680), Guido van Anderlecht (gestorven f 1012) en Birgitta v a n Zweden (gestorven 1373) bekend. In de loop van de 7de eeuw kreeg een tweede heiligdom grote betekenis: Rome, met de graven van de apostelen Petrus en Paulus. Daar konden de middeleeuwse pelgrims bovendien nog de Vera Ikon, de afbeelding v a n h e t gelaat van Christus op de zweetdoek van de heilige Veronika gaan vereren. Heilige Rome-pelgrims zijn onder meer Judocus of Joost van Ponthieu (gestorven f 6691, Sebaldus van Nurnberg (8ste eeuw), Guido van Anderlecht (gestorven f 1012), Birgitta van Zweden (gestorven 1373) en Rochus van Montpellier (gestorven f 1379). De derde grote bedevaart ontstond in de 9de eeuw. Het is de pelgrimage n a a r
P
-u
Santiago de Compostela in Galicië. a a n de uiterste noord-westgrens van Spanje. Men geloofde op deze plaats h e t graf van de apostel Jacobus de Meerdere ontdekt t e hebben. De aantrekkingskracht van dit oord was zo groot d a t h e t binnen de t u d van een paar eeuwen de twee hiervoor genoemde bedevaartplaatsen in populariteit overvleugelde. De beroemdste heilige die de locus s a n c t i Jacobi bezocht was Bi-anzweden.
Voor zover bekend is zij de enige hei-
lige pelgrim die gedurende de middeleeuwen de drie grote pelgrimages volbracht. De talrijke afbeeldingen van heilige pelgrims, in alle takken van de beeldende kunsten t e vinden, laten toe hen onmiddellijk a l s dusdanig t e herkennen. Zij dragen een halflang kleed, om bij h e t stappen niet al t e zeer gehinderd t e worden. Als bescherming tegen regen en koude dragen zij de mantel en een breedgerande hoed biedt beschutting tegen regen en zon. Hun stevig schoeisel is aangepast a a n de lange en lastige voettocht. In wezen dragen zij de gebruikelijke middeleeuwse reiskledij, evenwel aangevuld met enkele bijzondere iaccessoires. Vooreerst is e r de s t a f of palster, onderaan eindigend op een metaien pin e n bovenaan voorzien van een haakje, om e r de kalebas of drinkfles iaan t e hangen. De p a l s t e r verleende s t e u n bij h e t gaan en was tevens een ,verdedigingsmiddel tegen honden en wolven. 'Vervolgens i s e r de t a s of scerpe met een riem over de schouder gehangen. u
=
=
.
=
.Daarin bergt de pelgrim zijn schaarse bezittingen. Tenslotte en bovenal zijn e r
-
d e pelgrimstekens die op mantel en hoed zijn bevestigd: de Veronike op perkament geschilderd, de diverse loden vestelkens en de Sint-Jacobsschelp. Dit l a a t s t e teken, oorspronkelijk a a n de Santiagogangers voorbehouden, werd a l spoedig het herkenningsteken bU uitstek van elke pelgrim en zelfs van de apostel Jacobus. In de pelgrimsiconografie, zoals hierboven beschreven, is hij
zeker vanaf de 14de eeuw, het prototype van al de heilige pelgrims geworden, niettegenstaande het feit d a t hij zelf nooit een pelgrimage ondernomen heeft. Dit buitengewone fenomeen, de apostel voor t e stellen in de kledij van de lieden die zijn graf in Galicië bezochten, is voor een groot deel t e verklaren vanuit de immense bijval die de tocht naar Compostela genoot, de hele middeleeuwen door en t o t op onze dagen. Maar, is Jacobus dan geen heilige pelgrim, hij i s des t e meer een pelgrimsheilige. Ontelbaren zijn onder zijn patroonschap op weg gegaan in de zekerheid d a t zij op zijn bescherming konden rekenen. De pelgrimsheiligen zijn e r immers om voor de pelgrims t e zorgen, wat meestal inhoudt d a t zij hun beschermelingen geestelijke s t e u n verlenen, over hen waken en soms op mirakuleuze wijze in de gebeurtenissen ingrijpen. Er zijn echter ook pelgrims-heiligen die tijdens hun leven op zeer concrete wijze hulp verschaften, niet enkel aan bedevaartgangers, maar a a n iedereen die onderweg was. Zij richtten hospitalen op, bouwden bruggen of verzorgden een overzetdienst per boot, zij onderhielden de wegen en belastten zich met h e t begraven van hen die ver van huis stierven. Zoals gezegd bleven deze heiligen geen exclusiviteit voor pelgrims, maar kregen een algemeen reispatronaat toebedeeld. Het meest bekend en vereerd a l s reispatronen zijn de heiligen Kristoffel (3de eeuw), Romanus (gestorven 385), Gertrudis van Nijvel
(gestorven 669) en Julianus de
Herbergzame (geen datum). Speciaal voor de Santiagopelgrims moeten hieraan toegevoegd worden: Santo Domingo de la C a l q d a (gestorven 1109) en San Juan --,s, -~.cde- Ortega (gestorven 1163). Beiden vonden hun levensopgave i n h e t -
-
C
daadwerkelijk bijstaan van allen die naar Compostela trokken, en dit op velerlei wijzen. Zij zijn langs de camino begraven in de plaatsen die nu nog hun naam dragen. Al deze pelgrims- en reispatronen worden in de kunst zelden of nooit a l s pelgrims voorgesteld. In deze groep blijft de heilige Jacobus de grote uitzondering. Na de heilige pelgrims, die zelf een groot deel van hun leven onderweg waren en de pelgrimsheiligen, a l s schutspatronen van bedevaarders en reizigers vereerd, moet nog een woord gezegd over de heiligen "langs de weg". Dank zij Aimery Picaud, de 12de-eeuwse auteur van de Gids voor de pelgrim, zijn we uitstekend ingelicht over de vele heiligdommen langs de Jacobswegen in Frankrijk. De t i t e l van h e t a c h t s t e hoofdstuk in de G i d s luidt: "Over de lichamen van heiligen die langs de route naar Santiago zijn begraven en die zijn pelgrims moeten bezoeken". De auteur rangschikt de plaatsen waar de heiligen2'7
relieken bewaard worden volgens de vier hoofdwegen die n a a r Santiago leiden. Hier moge de lijst volgen van de aanbevolen genadeoorden. Langs de Via Egidiensis, de weg over Saint-Gilles-du-Gard: - Arles: relieken van de heiligen Trophimus, Cesarius, Honoratus en Genesius; - Saint-Gilles-du-Gard: relieken van de heilige Egidius of Gilles. Langs de Via Tolosana, de weg over Toulouse: - Saint-Guilhem-du-Désert: relieken van de gelukzalige Willem van Aquitanië; - Agde: relieken van de heiligen Tiberius, Modestus en Florentinus; - Toulouse: relieken v a n de heilige Saturninus of Sernin. Langs de Via Podiensis, de weg over Le Puy: - Conques: relieken van de heilige Fides of Foy. 'Voordien zal men bezocht hebben: ,VBzelay: relieken van de heilige Maria Magdalena; ,Noblat: relieken van de heilige Leonardus; - Périgueux: relieken van de heilige Fronto of Front. Langs de Via Turonensis, de weg over Tours: Orléans: relieken van de heilige Euvertus; Tours: relieken van de heilige Martinus; - Poitiers: relieken van de heilige Hilarius; - Angely: hoofdreliek van de heilige Johannes de Doper; Saintee: relieken van de heilige Eutropius; Blaye: relieken van de heilige Romanus (de pelgrimsheilige); - Bordeaux: relieken van de heilige Severinus of Seurin; - Belin: relieken van de heilige martelaren, wapengezellen v a n Karel de Grote, Olivier, Gondebaldus, Otgerius, Arastagnus en Garinus.
-
-
Men kan vaststellen d a t de Franse wegen bezaaid zijn met heiligdommen, die alle op hun beurt ook zelfstandige bedevaartplaatsen waren. Gekomen bij de Spaanse grens wordt de informatie van Aimery Picaud uitermate schaars. Hij vermeldt slechts drie plaatsen waar heilige lichamen t e vereren zijn. Vooreerst moeten de pelgrims Dominicus bezoeken. Hij ligt begraven langs de steenweg die hij aanlegde tussen Nájera en Redecilla. Bedoeld is hier: Santo Domingo de l a Calzada. Vervolgens dient de pelgrim de relieken t e eren van de heiligen Facundus en Primitivus: dit is in Sahagún. Tenslotte moet hij in León de eerbiedwaardige resten van de heilige Isidorus gaan zien. Deze drie heiligdommen zijn de opmaat tot de ontmoeting met de apostel Jacobus in de stad Compostela, alwaar van de pelgrim een zeer grote devotie wordt verwacht. Het i s opvallend d a t op h e t Spaanse traject van de Jacobsweg, over ruim 800 km, zo weinig heiligdommen bezocht moeten worden. De tegenstelling tussen
de Franse wegen en de Spaanse i s wel bijzonder groot. Men kan vele redenen aanvoeren om t e pogen dit fenomeen t e verklaren. 28
Misschien was Aimery Picaud, geboren e n getogen i n de Poitou, n i e t zo vertrouwd met de heiligenverering op de Spaanse route. Het i s ook mogelijk d a t men -eenmaal de Pyreneeën over- de a a n d a c h t v a n de pelgrim n i e t wilde afleiden v a n h e t uiteindelijke doel: Sint Jacob zelf. In d e meeste s t e d e n e n dorpen was immers e e n Jacobskerk met e e n beeld v a n de apostel. Daar h a d de pelgrim gelegenheid om t o t zijn s c h u t s p a t r o o n t e bidden. Men k a n ook nog bedenken d a t i n de 12de eeuw a l l e huidige b e s t a a n d e heiligdommen toen nog n i e t gebouwd waren. San J u a n de Ortega s t i e r f e e r s t i n 1163, ongeveer 26 j a a r n a de redactie v a n de G i d s . Burgos was i n d e 12de eeuw nog geen belangrijke h a l t e p l a a t s voor de pelgrims. De bloei v a n de hoofdstad v a n Castilië komt p a s e e n eeuw l a t e r . De Burgalese heiligen San Lesmes (Aleaume of Adlesmes) en San Amaro (Maurus), beiden v a n Franse afkomst, worden p a s v a n a f de 13de eeuw h e t voorwerp v a n e e n i n t e n s i e v e cultus. Verder moet men e r rekening mee houden d a t de pelgrims onderweg ook diverse Mariabeelden konden vereren: Onze-Lieve-Vrouw
v a n Le Puy t e Sanguësa e n t e
Estella, S a n t a Maria l a Real t e Nájera, l a Virgen del Manzano ( v a n de appelboom) t e Castrojeriz, vermeld i n de C a n t i g a s de S a n t a Maria v a n Alfonso X e l Sabio (gestorven 1284) e v e n a l s h e t mirakuleuze Mariabeeld t e Villalcázar d e Sirga. Omwille v a n d i t beeld werd zelfs de bestaande pelgrimsroute omgelegd. Even voorbij León kon de pelgrim nog La Virgen del Camino bezoeken, e e n mirakuleuze Pieta-voorstelling. In enkele p l a a t s e n toonde men de pelgrims voorwerpen die a a n eucharistische wonderen herinnerden, zoals de p a t e e n met e e n wonderbare hostie t e Frómista en d e -nog bewaarde- kelk e n p a t e e n op de Cebrero. Tenslotte zij e r op gewezen d a t pelgrims soms omwegen maakten om begraafp l a a t s e n v a n roemrijke heiligen a a n t e doen. De voornaamste zijn ongetwijfeld San Millán de l a Cogolla en S a n t o Domingo de Silos. Vanuit J a c a was e e n gebruikelijke omweg h e t bezoek a a n de heilige Graal i n h e t klooster v a n San J u a n de l a Peña. Het blijft t e onderzoeken in hoeverre de pelgrims speciale belangstelling a a n de dag legden voor de reliekenschatten v a n bepaalde k a t h e d r a l e n e n abdijen, zoals bijvoorbeeld Pamplona met San Fermin en Leyre met d e relieken v a n de twee zusjes Nunilo e n Alodia, i n 861 t e Huesca door de Moren onthoofd. Voor de devote bedevaarder was e r , zoals men ziet, ruimschoots gelegenheid de eentonige l a s t v a n h e t s t a p p e n t e onderbreken met e e n kort of langer oponthoud in zeer gevarieerde heiligdommen.
Uiteraard heeft h e t ontstaan van de camino de Santiago in Spanje en de stichting v a n de heiligdommen ook veel -zoniet alles- t e maken met de
n a s a , de geleidelijke herovering van grondgebied op de moorse bezetter. -Rec -+J
De rol van vele koningen van Navarra, Aragon, Castilië en León is bij dit alles waak van doorslaggevende betekenis geweest. I n de volgende nummers van DE JACOBSSTAF zal onderhavige rubriek voortgezet worden. Het i s de bedoeling telkens een heilige in de belangstelling t e plaatsen, zijn leven en mirakelen t e vertellen. De kunstwerken t e r ere van de betrokken heilige geschapen, of aangeschaft, zullen ook ruimschoots de aandacht krijgen. Mireille Madou H E T WONDER V A N D E H A A N & D E H E N
De wonderbaarlijke geschiedenis van het wonder in Santo Domingo de la Calzada i s altijd een van de favoriete hoogtepunten van de camino geweest. Tot in onze dagen. Zo was bijvoorbeeld in de dertiger jaren h e t toneelstuk van La Farce du
Pendu dépendu van Henri Ghéon populair; h e t behoorde (in Nederlandse vertaling) op vele katholieke middelbare scholen t o t de uitverkoren stukken voor de j,aarlijkse toneelavond. Het is hier niet de plaats om na t e gaan hoe en wanneer deze legende (of was h e t een echt wonder?) i s ontstaan. Wel s t a a t v a s t d a t een Nederlandse reizigerpelgrim omstreeks 1595 Santo Domingo bezocht en d a a r door de situatie van de h a a n en de hen in de kooi in de kerk e n het daarbij behorende verhaal zó was getroffen, d a t hij zijn ervaringen 18 jaar l a t e r door zijn notaris in Amsterdam schriftelijk op 2 februari 1613 liet vastleggen. Daardoor bezitten wij t h a n s in h e t Gemeente Archief aldaar (Notariële Protocollen; register 269; fol. 53r-54r [nieuwe foliëringl) een uitvoerig verslag d a t wij hieronder in onvervalst en cnngecorrigeerd Oud-hollands laten volgen. (f
53') Compareerde voor mij fredrick van Banchem, Notaris Publicq, bij den
hove van hollant geadmitteert, residerende binnen (f 5 3 V ) Amsterdamme, ende den getuijgen naergenoemt Jacques dtCuijper coopman poorter t o t haerlem, out cnntrent xxxv jaeren, ende Jan de Cuijper sijn broeder, woonende t e bilbau in Boschaij out ontrent xLii jaeren, Ende hebben, bij waere woorden, in plaetse wan solemnelen Eede, ten versoucke van Sr. hans van vosselen coopman hijer binnen, verclaert getuijcht ende geattesteert, hoe waer is, eerst d'voorseijde 30
Jacques de Cuijper dat inden jaere X V honderd vijffentnegentich off daer ont r e n t wesende inde Stadt santo Domingo de la Calsada in Spaengien binnen een
kercke aldaer hij getuijge gesien heeft, voor den hoogen ontaer een haen met een henne van cooper d'eene t e r rechter ende d'ander t e r slincker sijde, v a n t a u t a e r ende vragende d'luijden wat tselve mochte bedieden, ende t o t wat intentie die aldaer gestelt waren, hebben hem getuijge verclaert ende geseijt tselve een moraliteijt van een mirakel t e wesen, a l s namentlijck, d a t seecker pelgrum met sijn huijsvrou ende soon doorde voorseijde S t a t reijsende nae St.
Jacob t o t ~ o m i o s t e l l e in gallissien ende binnen d'Sat ~oXïingo vernacht hebbende, is de dochter vanden herbergier, verlieft geworden op den soone vanden voorseijde pelgrum, ende a l s zij wilden vertrecken heeft de dochter vanden voorseijde herbergier, henluijden om den soone willen beletten, seggende, d a t sijluijden noch wat vertoeven ende rusten souden, ende tselve nijet connende vercrijgen, heeft d'voorseijde dochter secretelick een silvere schale inde sack vanden gemelte pelgrums soone gesteecken ende daer mede wech laeten reijsen, ende buijten de s t a t gecommen sijnde, heeft d'voorseijde herbergiersdochter tegens haer moeder geseijt, wij missen een silveren schael die moet den pilgrum genoomen hebben, waeroven den Alcade ofte maijer, sulcx
aengedient wesende, den pelgrum vervolcht heeft ende hem vindende met d'voorseijde silvere schael die inde soons sack was, heeft d'voorseijde pilgrum sijn huijsvrou ende soone gevanckelijck inde s t a t gebracht, alwaer de justitie bij clachte sulcx hoorende ende d a t hij in schijn van pelgrummagie ende devotie reijsende, dieverije in t'landt gebruijckte, hebben d'gemelte pelgrums soone gecondemneert mette coorde geexecuteert t e werden, ende aende Galge gehangen sijnde, is den pilgrum met sijn huijsvrouwe, om heur pilgrummagie t e voltrecken voort nae St Jacob gereijst ende vandaer treckende heeft den pelgrum sijn huijsvrou commende ontrent s â t o domingo verre willen omleijden, ten eijnde sij d'galge daer haer soone aen gehanden was, nijet soude sien, (wordt vervolgd) Koos van der Werff
GEKNIPT..
..
OPGRAVINGEN IN DE KATHEDRAAL VAN SANTIAGO Een heel kort artikel verscheen in Revista de Arqueologia [92(december 19881, 57-58] over Excavaciones en la catedral de Santiago van de hand van Gonzalo Meijide Cameselle en Eusebio Rey Seara. Deze twee archeologen berichtten over h u n opgravingen in de kathedraal van Santiago de Compostela (1985 en 1988). In 1505 besloot aartsbisschop Alonso de Fonseca een nieuwe kloostergang t e bouwen voor de kathedraal. De oude, gebouwd vanaf 1124 door o.a. Maestro Mateo, werd t e klein en beantwoordde niet meer a a n de smaak van die tijd. Voor de nieuwbouw moest men overgaan t o t onteigening en verwoesting v a n verschillende huizen. Ook h e t niveauverschil tussen kathedraal en geplande kloostergang vormde een probleem, maar d a t werd opgelost door de constructies v a n grote ondergrondse gewelven en h e t opvullen met puin. Deze onderaardse ruimten deden in de loop van de eeuwen dienst als magazijnen, paardenstallen e.d. Omdat men een gedeelte ervan wilde gaan gebruiken voor expositieruimte werd archeologisch onderzoek verricht. Men vond o.a. een s t u k goed bewaarde weg, muurresten (van een toren ?) e n puin, waarin enkele beeldfragmenten van engel en van een apostel of profeet met leeuw misschien behorend bij h e t koor van Meester Mateo. HET MIDDELEEUWSE TOERISME VAN SANTIAGO DE COMPOSTELA Het blad WIJ van Financiën [43 nr. 9(1988), 137-1401 beschreef de looptocht van H. van de Pol. Hij vertrok op 28 april vanuit Turnhout en arriveerde op 29 juni i n Santiago de Compostela. DE JACOBSWEG In de Kamper Courant hebben vanaf 9 september 1988 acht bijdragen gestaan wan Jan Hunfeld, die samen met zijn dochter Katja, de 300 km (León-Santiago) liep in drie weken. DE EERSTE PELGRIMAGE NAAR SANTIAGO PER LUCHTBALLON De luchtreis v a n zeven balonnen s t a r t t e in Roncesvalles en men hoopte via Logroño e n León h e t doel, Santiago de Compostela, t e bereiken. Op woensdag 26 aktober 1988 kwam men bij Sahagun a a n , aldus de Diario de León. DE VERRE WEG NAAR HET ZIELEHEIL Der weite Weg zum Seelenheil i s een artikel met vele kleurenfoto's door professor dr. Andreas Prater, geschreven in het Duitse kunstmaandblad PAN(nr. 4-1988). Het artikel bevat weinig over kunst, geen nieuws over Jacobus en een kaartje met pelgrimsroutes d a t fouten bevat. PAN i s verkrijgbaar bij Brui1 & Van de S t a a u , Postbus 75, 7940 AB Meppel (tel.: 06220-61303). HERVORMD BUURMALSEN MOET WEL EVEN WENNEN AAN AL DIE HEILIGEN In Trouw (10-12-88) stond een artikeltje van Ada van Deijk over de restauratie v a n de kerk van de hervormde gemeente in Buurmalsen. Veertien schilderingen u i t de 15e eeuw zijn t o t nu toe onder de witkalk vandaan gehaald waaronder een apostel Jacobus met s t a f , t a s en pelgrimshoed met schelp.
X
INFORMACIONES GENERALES - ALGEMENE INLICHTINGEN Bij h e t Spaans Verkeersbureau (Laan van Meerdervoort 8 , 2517 AJ Den Haag, telefoon: 070-465900) i s in november 1988 weer een nieuwe bijgewerkte Algemene inlichtingen folder uitgegeven. Daarin kunt u lezen over in- en uitvoerbepalingen, verkeersvoorschriften, grensdocumenten e.d. m.b.t. Spanje.
VIERDE WERELDDAG VOOR JONGEREN Ter gelegenheid van de aankondiging van de vierde werelddag voor jongere<, heeft paus Johannes Paulus een boodschap gepubliceerd, waarin hij de jeugd oproept op zoek t e gaan naar Christus, aldus het Katholiek Nieuwsblad (20-1288). De kerk viert deze werelddag van de jongeren d i t jaar op 19-20 augustus in Santiago de Compostela. In de Diario de León (24-10-88) stond vermeld dat de paus wellicht uitgenodigd zal worden een stuk van de Camino af t e leggen. In het Katholiek Nieuwsblad (13-12-88)
wordt onder de kop Per schip n a a r
Compostella melding gemaakt van h e t feit dat begin augustus vele schepen vanuit Europa n a a r Santiago de Compostela zullen gaan. Deze "zee-bedevaart" met "ontmoeting, bezinning en herevangelisatie" a l s thema's wordt georganiseerd door Jeunes Chrétiens Services (J.C.S.) en de Europese scouting-beweging. Rond 10 augustus zullen de boten, die vanuit de Poolse havenplaats Gdansk vertrekken, aankomen in Amsterdam. Via Antwerpen, Zuid-Engeland en Ierland hoopt men La Coruña t e bereiken. Tevens zullen -nog steeds volgens h e t krantebericht- uit vele landen autobussen rijden n a a r NW Spanje. De coördinatie van deze welhaast volksverhuizing i s dus in handen van de J.C.S. die in ieder land een organisatie heeft gevonden om op plaatselijk niveau de bustochten voor t e bereiden. Zelf spreekt het J.C.S. van "pelgrimstochten" (pelerinages). Dit is het eerste vraagteken d a t men hierbij kan stellen: zijn deze jongeren pelgrims in dezelfde zin als zij die lopend of fietsend vanuit Nederland deze tocht hebben volbracht? Volgens h e t J.C.S. moet zich deze "pelgrimstocht" in 6 fases ontwikkelen: 1. de geestelijke, culturele en praktische voorbereiding; 2. de "vrije" fase van de reis n a a r de vijf s t a r t p l a a t s e n in Frankrijk; 3. de "geplande" fase: de reis van de startplaatsen n a a r Lourdes in twee of drie dagen; 4. de Spaanse fase, waarin in twee dagen het traject Lourdes-Santiago de Compostela moet worden afgelegd, en waarin ook nog stukken moeten worden gelopen; 6 de werelddag van jongeren in Santiago de Compostela van twee dagen, waarin een internationale conferentie van 200 vertegenwoordigers u i t de deelnemende landen en de ontmoeting met de paus; 6. de fase van de georganiseerde terugtocht.
Bij bestudering van het door het J.C.S. verstrekte programma v a l t een a a n t a l zaken op: Er zijn 5 startplaatsen die n a a r Lourdes leiden: Nantes, Parijs, Vézelay, Lyon, Aix-en-Provence.
De stroom uit h e t noorden (België en Nederland) moet via
Parijs, samen met de deelnemers u i t Polen, die in grote getale gevolg zullen geven a a n de oproep van hun landgenoot Johannes Paulus 11. De jongeren zullen 33
voor het grootste deel in t e n t e n overnachten en allemaal per bus worden vervoerd. Het Katholiek Nieuwsblad spreekt in zijn nummer van 13-01-89 over "naar schatting 250.000 jongeren". Dit is de aanleiding voor h e t tweede vraagteken d a t wij hierbij willen plaatsen. Tussen 15 en 18 augustus van dit jaar zullen zich f 4000 bussen begeven op de weg van Lourdes n a a r Santiago de Compostela en iedere avond zullen deze jongeren een overnachtingsplaats moeten vinden. Voor de "gewone" pelgrims lijkt dit grote problemen t e gaan opleveren en de organisatoren dienen wel t e beseffen wat zij zich op de hals halen! De organisatie van de bustocht u i t Nederland wordt geleid vanuit het volgende adres: Papenhulst 4, 5200 BC 's-Hertogenbosch. Deelname a a n deze tocht s t a a t alleen open voor jongeren van 15 t o t 30 jaar. V A N ONZE B U I T E N L A N D S E VRIENDEN
...
SOCIETE DES AMIS DE SAINT JACQUES DE COMPOSTELLE Van hen mochten wij de beste wensen ontvangen voor het nieuwe jaar. Tijdens de algemene ledenvergadering op 17-1288 herdacht het Franse genootschap het overlijden van Jan Naeff en van de auteurs Pierre Barret en Jean-Noë1 Gurgand
(Bid voor ons t e Compostella). ASSOCIATION DES AMIS DE ST JACQUES DE COMPOSTEL-
LE, THE CONFRATERNITY OF SAINT JAMES, LES AMIS DU -2
U
Cj'
' 8 ~ ~ ~ CHEMIN s ~ '
DE SAINT-JACQUES. Van onze Waalse, Engelse en
Zwitserse vrienden ontvingen wij de beste wensen voor het nieuwe jaar en DE JACOBSSTAF. Ook condoleerden zij met het overlijden van onze secretaris.
PEREGRINO BOLETIN DEL CAMINO DE SANTIAGO es el órgano de difusion propio de las Asociaciones españolas de Amigos del Camino de Santiago.
1
PEREGRINO is het blad van Spaanse verenigingen van de
Amigos del Camino de Santiago. Het verschijnt zes maal per jaar en geeft uitgebreide informatie met foto's; hoofdzakelijk in het Spaans. Via ons lid G.J. van Lent kunt u zich op dit blad aljonneren. Prijs f 26,- per jaar, postgironummer 2918279 t.n.v. G.J. van Lent, Brussel (kantoor Arnhem).
'
OUDE SANTIAGO-GANGERS:
EVERMARUS
Evermaar: Hoe lang en was de beeweg n i e t n a a r ' t verre Compostellen waar men de heil'ge grafstee ziet van een der twaalf gezellen. Jacobus i s ' t , hij mocht met e e r Apostel Christi heten; hij heeft, in leven, zelf de Heer gehoord, gezien, geweten! De legenden, waarin Evermarus de hoofdpersoon speelt, vertellen d a t deze 7e eeuwse Friese edelman samen met zeven metgezellen enkele bedevaartsoorden bezocht. Hij zou op weg zijn naar Santiago de Compostela (in de 7e eeuw ! ) toen hij -verdwaald in de bossen rond Tongeren- gastvrij werd onthaald door de echtgenote van een zekere Hacco, een soort struikrover-kasteelheer. De heer des huizes was van deze logeerpartij niet gediend en toen hij e r achter kwam, achtervolgde hij dan ook de reeds vertrokken Evermarus en zijn metgezellen e n doodde hen. Het graf van de a c h t zou pas in 968 zijn teruggevonden door een mirakuleuze verschijning a a n de plaatselijke pastoor. De heilige martelaar werd vanaf die tijd vooral tegen allerlei akelige koortsen aangeroepen. De gewelddadige dood van Evermarus en zijn mannen i s h e t onderwerp van h e t "enige nog levende Nederlandse" mysteriespel d a t de inwoners van h e t kleine Belgische dorp Rutten elk jaar op 1 mei opvoeren. Het spel is al eeuwenoud e n in het begin van deze eeuw waren de mondeling overgeleverde teksten bijna 35
niet meer t e begrijpen. Pastoor E.H. Cuppens zorgde in de twintiger jaren voor een vernieuwde versie van h e t s t u k , waarin behalve Evermarus en zijn metgezellen, in hun traditionele pelgrimskledij en schoudermantel versierd met Jacobsschelpen, ook Hacco, zijn haccoeren en engelbewaarders een rol spelen en zingen. Heel merkwaardig zijn de twee wildemannen, die pro- en epiloog van h e t spel verzorgen. Zij zijn gekleed in pakken van échte groene klimop, die alleen a l s de winter t e lang duurt en er geen bladeren voorhanden zijn vervangen worden door plastic exemplaren. Een bezoek op 1 mei aan Rutten (bij Tongeren) i s een hele leuke belevenis. Gewoonlijk begint het jaarlijkse feestprogramma met enkele missen en een plechtige hoogmis t e r ere van de heilige Evermarus (09.00 uur). Daarna volgt de processie door h e t dorp (10.30 u u r ) . Rond 14.00 uur begint het mysteriespel op h e t weitje bij de Evermaarkapel. De dag wordt besloten om 18.00 uur met een plechtig lof. U kunt t e r plaatse een klein boekje1 kopen waarin alle gezongen en gesproken
teksten s t a a n .
AvW
C A M P 0 DE TRABAJO
- NAVARRETE
1988
Wat zou ons s t a a n t e wachten ? Een vraag die we ons allebei stelden bij h e t vertrek n a a r h e t campo de trabdo in Navarrete, aangezien we relatief weinig info hadden gekregen. Het gaf ons echter een avontuurlijk gevoel. Na een prachtige zonsopgang vlakbij Bayonne kregen we het Spaans benauwd tijdens het passeren van de Franse grens. Miranda de Ebro liet ons kennismaken met de organisatie van het Spaanse treinennet. Men wist d a t rond een bepaald tijdstip e r een trein naar Logroño zou aankomen, maar waar d a t zou zijn was teveel gevraagd. Het openbaar vervoer eiste veel geduld
...
Via Logroño kwamen we terecht in Navarrete
(bekend om zijn keramiek-traditie), waar we verbleven in h e t college van de paters Camillos. De eerste groep, van 3 juli t o t 23 juli, bestond u i t 3 Belgen, 2 Nederlanders, 4 Fransen e n 6 Spanjaarden begeleid door Arturo, Teresa, Jose Luis en Iñaki. J e
'Eerste-mei viering van de H. Evermarus, martelaar i n Rutten ,' J . Leroi.- 1 9 6 2 .
kon elke dag kiezen uit buiten- en binnenwerk. Buitenwerk betekende urenlan,g hakken met botte sikkels op een stukje gras of schoonmaken nabij een fontein. Dit was tegenover het kerkhof met de poort van het oude 'Hospita1 de Peregrinos', waar een gedenkplaat in Spaans en Nederlands was aangebracht voor mw. Decreamer, die vlakbij omkwam bij een verkeersongeval. Het binnenwerk was uitputtend restaureerwerk in een oude stoffige 'herberg' voor pelgrims. Dit hield in: puin ruimen e n het schoonmaken van muren. De tweede groep, van 25 juli t o t 13 augustus, bestond uit 5 Belgen, 5 Fransen, 1 Nederlander, 5 Spanjaarden en 2 van de Canarische eilanden met dezelfde
begeleiders. Ingedeeld in dagelijks wisselende groepen maakten we h e t college schoon of werkten in het huis. Het harde werken van de eerste groep verlichtte ons werk aanzienlijk! We hielden ons bezig met de l a a t s t e schoonmaakwerkzaamheden en het maken van beton voor de nieuwe muren. De dagen werden ingedeeld met werken, sport, siësta's, fiestas (!l, keramiek- e n Spaanse les, excursies, een 2-daags volgen van de camino e n eten. Om 11 uur 's morgens betekende dit vaak wijn in plaats van water uit de botüo wat h e t Spaanse temperament flink aanwakkerde. Ondersteund door Spaans gezang hakt e n we e r dan ook vrolijk op los
...
Ook de taalbarrière werd hierdoor
grotendeels opgeheven. Aan ontspanning ontbrak het ons ook niet. Spaanse zon en een 'fris' zwembad. Erg leuk was bijvoorbeeld de t r a c t a t i e van de pastoor op miswijn en koekjes, evenals de fiestas met muziek, gezang en patcharan (Spaanse drank). Iets wat ons leven lang zal bijblijven is 'De pelgrimstocht'. De combinatie v a n de zelfschoongemaakte camino met h e t landschap en de onderlinge steun gaf ons een echt pelgrimsgevoel. Daarnaast kwamen we verscheidene pelgrims tegen u i t heel de wereld. De eerste groep kwam veelvuldig in het nieuws via radio, t . v . en de krant. De tweede groep moest h e t stellen met een ontvangst bij h e t bestuur van de Rioja, wat de eerste groep ook had ondergaan. Al met al trokken we flink wat aandacht. Het campo de trabajo betekende een nieuwe ervaring waaraan we veel vrienden en vriendinnen hebben overgehouden. Het afscheid was dan ook niet gemakkelijk. We vonden h e t zeker de moeite waard en hopen op een herhaling in de toekomst. Een bedankje aan het adres van het Vlaams Genootschap, die d i t kamp mede organiseerde, i s dan ook zeker op z'n plaats. iEspaña, hasta la vista!
Micha van Weers (eerste groep) Anton Ederveen (tweede groepl 37
AGENDA
Vermeld i n deze AGENDA worden de volgende a c t i v i t e i t e n : (diallezingen, film-, muziekuitvoeringen, causerieën, Tv-uitzendingen, tentoonstellingen e.d. die door anderen georganiseerd worden e n die ' i e t s ' met de pelgrimage n a a r Santiago de Compostela t e maken hebben, regio-bijeenkomsten v a n h e t Genootschap e t c . Vergissingen e n wijzigingen zijn altijd mogelijk, controleer daarom de gegevens voor u op pad g a a t . Wilt u verzekerd zijn v a n e e n p l a a t s , neem d a n altijd v a n t e voren c o n t a c t op met de organistor v i a h e t genoemde adres/telefoonnummer. z a 1 1 mrt l l u u r NIVON-centrum, Weteringstraat 18: bijeenkomst v a n de regio Bollenstreek/Rijnland (zie ook p. 22-23). AMSTERDAM v r 21 a p r 20.15 u u r Molinos de Viento, Utrechtsedwarsstraat 13': De eeuwenoude pelgrimstocht n a a r Santiago de Cgmpost e l a , dia-lezing door d r s . A. v a n Wiechen e n R. Conens. Inl.: 020-247729 (13-17 u u r ) . DE BILT wo 1 mrt 20 u u r Alfred Nobellaan 90: bijeenkomst v a n de regio Midden Nederland (zie ook p. 22). 's-HERTOGENBOSCH d i 21 feb 1 4 u u r Noord-Brabantsmuseum: dia-lezing door drs. A. Th. M. Ravels-Classen. Inl.: 073-133834. di 18 a p r 14 u u r Noord-Brabantsmuseum: dia-lezing door drs. A. Th. M. Ravels-Classen. Inl.: 073-133834. LEIDEN v r 24 feb 20 u u r Rijksmuseum v a n Oudheden, Taffeh-zaal, ingang Papengracht: Santiago de Compostela, muziek en beeld bij e e n pelgrimstocht, dia-concert door h e t Ensemble Peregrino e n Conens & v a n Wiechen. Liederen o.a. u i t Codex Calixtinus (12e E), Cantigas d e S a n t a Maria (13e E) en Llibre Vermell(14e E). Inl. e n p l a a t s e n reserveren tel.: 01714-5386. TILBURG v r 17 feb 20 u u r Broeders v a n Dongen: regio-bijeenkomst met d i a ' s v a n Sjef Oerlemans (zie ook p. 22). zo 19 mrt 13.00 uur: wandeling georganiseerd door de regio Tilburg v a n h e t Genootschap. Inl.: 013-673126 (Fam. Van de Mijl) of 04242-16582 (Els v a n Helmond) (zie ook p. 22). zo 2 3 a p r 13.00 uur: wandeling georganiseerd door de regio Tilburg v a n h e t Genootschap (zie hierboven). ZOETERWOUDE-DORP ma 3 a p r 20 u u r De Ambachtsschuur, Dorpsstraat 46: De pelgrimage n a a r Santiago de Compostela, dia-lezing door drs. A. v a n Wlechen en R. Conens. Inl.: 01715 -1987 AALSMEER
BELGIë za 18 mrt
v r 31 mrt za 1 a p r ma 1 mei
Tongerlo, Sportacentrum: lente-ontmoeting v a n h e t Vlaams Genootschap v a n Santiago de Compostela met o.a. lezing over de r o u t e in Roussillon e n Noord Catalonië en praktische informatie over de terugkeer v a n Santiago de Compostela (zie De Pelgrim 15, december 1988, p. 57). 20 u u r Ieper, St. Jacobskerk: O n t s t a a n e n betekenis v a n de S t . Jacobspelgrimstocht, lezing v a n W. Mondelaers (zie De Pelgrim 15, december 1,988, p. 42). 11.00 u u r Ieper, S t . Jacobskerk: opening St. Jacobstentoonstelling. Rutten, Sint-Evermarusfeesten (zie p. 35-36)
FRANKRIJK mei juni
tentoonstelling en s t u d i e d a g in Champagne bijeenkomst in Vézelay e x a c t e d a t a nog n i e t bekend
SPANJE Het Spaans Nationaal Bureau voor Vreemdelingenverkeer (Laan v a n Meerdervoort 8 , 2517 AJ Den Haag, telefoon: 070-466900) h e e f t e e n lijst v a n de regionale e n lokale f e e s t e n in Spanje ( t u s s e n t i j d s e veranderingen v a n welke aard d a n ook zijn ALTIJD mogelijk). Wellicht zijn d e volgende gegevens ( d a t a , p l a a t s , namam v a n f e e s t ) voor onze leden v a n belang: 23-24 mrt 26 mrt 10-15 mei
León, "La Ronda" e n "La procesión d e los Pasos" Finisterre (La Coruña), f e e s t v a n de Heilige Christus Santo Domingo de l a Calzada (La Rioja), patroonsfeesten v a n S a n t o Domingo 29 juni, 9 j1i l i Burgos, f e e s t e n v a n San Pedro e n San Pablo, "Dia de l a s Peñas" 6-14 juli Pamplona ( N a v a r r a ) , f e e s t e n v a n San Fermin 25 juli Santiago de Compostela, f e e s t v a n Santiago 4-9 a u g Estella ( N a v a r r a ) , patroonsfeesten 13-17 a u g Sada (La Coruña), patroonsfeesten v a n San Roque 14-25 a u g Betanzos (La Coruña), patroonsfeesten v a n San Roque 19-20 aug Santiago de Compostela, pausbezoek 20-26 s e p t Logroño (La Rioja), wijnoogstfeesten v a n La Rioja 8-16 o k t Zaragoza, " f i e s t a s del Pilar"
JACO-BUS
Wij willen i n deze rubriek gemotoriseerde en georganiseerde reizen opnemen d i e Santiago de Compostela a l s h a l t e p l a a t s hebben. Wij willen u alleen informatie geven, WIJ geven GEEN ENKEL waarde-oordeel over de genoemde reizen en h e t Genootschap h e e f t GEEN bemoeiing met welke reisorganisatie d a n ook. Bent u i n één of meer reizen geïnteresseerd en wilt u nauwkeurige e n uitgebreide infoirmatie ( k o s t e n , hotels, maaltijden, dagindeling etc.) d a n moet u zich wenden t o t de genoemde (reis)organisatie. INTERKERKELIJKE REISORGANISATIE v e r t r e k 1 juni 19189 Postbus 91 17 dag:en 3970 AB Driebergen autobus telefoon: 03438- 15122 ca f 1900.== Driebergen - Vézelay - Cahors - Pau - Somport - Pamplona - RoncesvallesBurgos - S de C - Oviedo - Bilbao - Poitiers - Parijs - Breda SINDBAD TOURS juli 19189 Postbus 2022 21 dag,en 5600 CA Eindhoven autobius telefoon: 040-1 11444 ca f 1295.== Lusignan - St J e a n Pied de Port - Logroño - Llanes - León - S de C - S a l a manca - S Martin del Pimpollar - Toledo - Madrid - Segovia - Burgos - Tours
(wordt v e r v o l g d ) 39
"POSTORDERBEDRIJF"
-
BESTELLIJST
Met ingang van h e t verschijnen van DE JACOBSSTAF i s de dienstverlening a a n de leden enigszins anders georganiseerd. Hieronder vindt u een lijst van de t e verkrijgen artikelen, elk voorzien van een nummer en de prijs inclusief verzendkosten. U betaalt h e t totaalbedrag door middel van een overmaking naar Postbank-
nummer 515.11.46 t.n.v. de Penningmeester Nederlands Genootschap van SintJacob t e Rotterdam onder vermelding van h e t (de) nummerb) van de door u gewenste artikelen. Indien u een pelgrimspas wenst, dient u ook uw paspo,ort- of toeristenkaartnummer t e vermelden. Na ontvangst van h e t bedrag door de penningmeester en na controle of de aanvrager wel lid is, wordt het bestelde toegezonden n a a r h e t adres d a t op de overmaking s t a a t vermeld. Indien u niet per giro betaalt, maar per bank, dient u een lijst van de bestelde artikelen separaat toe t e zenden aan: J.M.A. v.d. Werff, Burgemeester Koningssingel 27, 3042 NK Rotterdam. Te bestellen artikelen: NR 01
ARTIKEL Alfabetische ledenlijst
PRIJS
02
Ledenlijst volgens postcode
O3
Statuten e n huishoudelijk reglement
04
Stickers (10 s t u k s )
O5
Literatuurlijst
O6
Pelgrimspas
O9
Tijdschrift DE PELGRIM nummer
11
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 1 1
13
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 13
14
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 14
15
Tijdschrift DE PELGRIM nummer 15
9
OPROEP
Wij verzoeken u de c o n t r i b u t i e van het Genootschap voor het j a a r 1989 over t e maken op POSTBANK ( g i r o ) nr. 515.11.46 of banknr. 48.48.85.69: t.n.v. de penningmeester van h e t Nederlands Genootschap van s i n t - ~ a c o b t e Rotterdam.
f f f f f f f f f f f
2,50 2,50 2,50 5,00 1,OO 7,50 5,00 5,00 6,00 5,00 5,00
In twee uur heen en terug naar SANTIAGO DE COMPOSTELA Een boeiende lezlng met dia's over belevenissen en wetenswaardigheden tijdens de heenweg naar Santlago, het verblijf daar en de terugtocht langs de kustroute. Een beetje geschiedenis wordt niet geschuwd. Groepen die belangstelling hebben, kunnen zlch wenden tot: Nelly Stienstra Nieuwe Gracht 22, 3612 LR Utrecht. Vermeldt uw telefoonnummer om het maken van nadere afspraken t e vergemakkelijken.
I/
u
van de oude route te volgen (vanaf de @renee&). Honderden monumenten langs de weg herinnerennog aan de vroegerepelgrims. U reist in ca. 7dagenlangs o.a. Puente la Reina, Burgos en Leon naar Santiago. Hier bezoek u de vele bezienswaardigheden, waarvan vooral de kathedraalonbeschrijflijk mooi is. Uzultook meemaken hoe een reusachtig wierooksvat door deze kerk wordtgezwaaid en enkele bezienswaardighedenin de nmaevinohezneken Vraag vrijblijvend de SantiagoVertrek:25 mei Reissom inclusief maalprospektus aan bij: tijden, excursies en entreeKRO-reizen aelden f2850.-oeroersoon. Postbus 10050 1201DB Hilversum tel. 035-714662 I I (ma-vr9-17u.) Reistechnische verzorgmg: Spenal Tours Holland. Naarden
I
NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT-JACOB redactieadres: Rijndijk 22, 2394 AH Hazerswoude
