in een envdop en U u&-

SINGEL 393 c 1012 VVN AMSTERDAM

g~dsen& detailkaarten voor bergspofi. voet-, fiets-, kano-, langlauf- en skitochten

SANTIAGO-GAWG

Skuw f 0 . 6 5 xafi p

i n een envdop en U u&Informatie over

open ma t/m za 11-17 (van 114 tot 3117 do ook van 17-21) postordercervice op schriftelijke bestelling

O 23 augustus - 15 september

1991

Vanaf de Frans/Spaanse g r e n s ( C a n f r a n c ) n a a r S a n t i a g o de Compostela. Gemiddelde d a g a f s t a n d c a . 5 0 km. E l k e dag b e p a a l t u z e l f o f u een t r a ~ e c t t e voet, met de f i e t s o f met onze mini-bus aflegt. Heen en t e r u g r e i s p e r t r e i n . W - i j v e r z o r g e n h e t f i e t s - en b a g a g e v e r v o e r . R e i ssom f 2440, Inbegrepen: h o t e l o v e r n a c h t ~ n g e n treinreis/couchettes

begeleiding streekdokumentat~e bagage-, f ie t s - en personenvervoe

I n 1 i c h t i n g e n i 020

-

6.204.304,

16-20 uur.

DE JACOBSSTAF is

nr. 10 jaargang 3 (1991) juni

het verenigingsblad van het Nederlands Genootschap van Sin t Jacob. Het verschijn t viermaal per jaar. Oplage: 776 ISSN 0923-1 l 4 6

Redactie: Annet van Wiechen en Frank Claessen. Redactie-adres: Rundijk 2 2 2394 AHHazerswoudeRd, telefoon: 01 714-

Zoekertje (Hofstee)

16386.

Oude Santiago-gangers (AvW)

Van de redactie Bij de tiende Jacobsstaf (Dircksens) Heilige pelgrims en pelgrimsheiligen (Madou) Eerste lustrumviering (EvH) Van onze buitenlandse vrienden Een fietser t e r bedevaart

Evenwicht I1 (De Vaan) Uit de regio's

@Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of open baar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelüke toestem ming van de uitgever.

Zoekertje (Bonekamp) Jacobus-boeken Jaco- bus Schelp in kruisjes (V/d Mijl) Internationale pelgrimsreiinie Maastricht Bestelformulier Pelgrimspas Langs de weg (AvW) IN-DRUK Praktisch Agenda Ons postorderbedrijf

binnenzijde achterkaft

LEDENADMINISTRATIE :

Omslag :

R. Conens

Druk: NV SDU 's-Gravenhage

Nico Zijp, Marsdiepstraat 512, 1784 AZ Den Helder telefoon: 02230-32572 41

DE REDACTIE

Met veel plezier hebben Frank en ik weer aan dit nummer van DE JACOBSSTAF gewerkt. We hebben boeken gelezen, artikeltjes geschreven, uw ingezonden kopy gelezen en overgetypt, contacten onderhouden met uitgevers en (potentiële) adverteerders, de printer laten ratelen, de drukker aan het werk gezet, etiketten uitgeprint en opgeplakt, uw tijdschriften gestempeld en voor de post gesorteerd en gebundeld om uiteindelijk deze zware l a s t af t e leveren bij het postkantoortje van Hazerswoude. Al deze bezigheden heb ik altijd met plezier gedaan en vind het dan ook jammer dat ik me met ingang van het eerste nummer van het volgend jaar (het bij uitstek Spanje-jaar 19921) moet terug trekken uit de redactie van DE JACOBSSTAF. Want werken in een redactie betekent ook juist op die dagen beschikbaar t e zijn dat h e t tijdschrift wordt gemaakt; vier keer per jaar in februari, mei, augustus en november. In 1992 zal ik veel in Spanje zijn juist in die weken dat DE JACOBSSTAF moet worden samengesteld. Dus ..... Frank en ik zoeken enthousiaste leden die graag mijn plaats willen innemen. Wilt u ook (misschien) in de redactie 'meedraaien' l a a t dat dan even weten op het redactieadres (vóór 1 augustus). In dit nummer nemen wij u mee kriskras door Europa; naar León, waar Mireille Madou het tympaan bespreekt d a t ze ook in Den Bosch belichtte, naar Istanbul, waar we een Nubiër ontmoeten, naar Parijs, waar we heel wat leden tegenkomen, naar Vézelay en naar Den Bosch, waar niet alleen veel Nederlandse Santiago-gangers bij elkaar kwamen, maar ook Belgische, Duitse en Franse Santiago-verenigingen vertegenwoordigd waren. Wilt u een Jacobusschelp borduren, boeken lezen, camino-affiches ophangen of een brood bakken zonder oven; het kan allemaal met DEze JACOBSSTAF! namens de redactie: Annet van Wiechen

De u i t e r s t e inleverdatum van kopy voor het volgende nummer is 1 augustus.

TIPS, SUGGESTIES, LEUKE ATTRACTIES, OPMERKINGEN, IDEEeN e t c . over DE JACOBSSTAF nummer 11 t r a j e c t SAHAGUN - LE6N naar het REDACTIE-ADRES: Rijndijk 22, 2394 AH Hazerswoude-Rd

.....................

BIJ DE T I E N D E JACOBSSTAF Dit jaar bestaat h e t Nederlands Genootschap van Sint-Jacob vijf jaar! Daarom op deze plaats a a n alle ruim zevenhonderd leden van ons Genootschap een welgemeend PROFICIAT I Het was ergens in Frankrijk, om precies t e zijn in Châteaudun, d a t de eerste gebeurtenis plaats vond, die l a t e r aanleiding zou worden t o t de oprichting van ons Genootschap. In de zomer van 1986 liep ik daar de tweede etappe van mijn tocht naar Santiago. In 1984 was ik t o t Chartres gekomen en voor h e t tweede s t u k wilde ik diep in Frankrijk zien t e komen. Het was regenachtig weer e n ik schoot dus lekker op. Immers, a l s het regent maak je meestal langere trajekten alvorens t e rusten. Tegen het middaguur was ik aangekomen in Châteaudun en ik sprak een voorbijganger a a n , zoals ik zovaak in stadjes deed, om de beste weg t e vragen naar de volgende plaats. Terwijl ik met die man stond t e praten, stopte e r een R-4 en daaruit sprong een vijftiger die me vroeg, of ik een pelgrim n a a r Santiago was. Ik bevestigde d a t en hij legde me uit, d a t hij een paar maanden tevoren op dezelfde plek een Nederlandse pelgrim de weg had gewezen. Als ik zus en zo zou lopen, zou hij me ' s middags achterop rijden en h e t adres van die andere Nederlander geven, dan kon ik, terug in Nederland, de groeten v a n hem doen. Het adres dat ik kreeg was d a t van Rien van Aalst. Toen ik Rien een paar weken daarna belde vertelde hij me, d a t hij n e t a l s ik veel reakties kreeg van pelgrims-in-spe. Toen werd eigenlijk h e t idee geboren, die reakties en vragen wat meer gestruktureerd t e gaan behandelen. In h e t najaar van 1985 rijpte h e t idee van de vereniging en de tweede impuls kwam op 10 november. De Franse Société des Amis de Saint-Jacques de Compostelle organiseerde een weekeinde in Gent, waarbij een bezoek werd gebracht a a n de tentoonstelling Santiago de Compostela 1000j a a r Europese bedevaart. Tijdens de maaltijd die daarop volgde, maakten een a a n t a l Nederlandse leden van h e t Franse genootschap kennis met elkaar. Mireille Madou en ik besloten de kar t e gaan trekken. We besloten, allebei zoveel mogelijk geïnteresseerden t e benaderen voor een eventuele broederschap.

-

Op 26 april 1986 werd een bijeenkomst uitgeschreven, waarop een ons overrompelend a a n t a l mensen zich boog over een viertal alternatieven: een onderafdeling van het Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela, aansluiting bij h e t slapende, in 1983 in Schoonhoven opgericht Gilde van Sint Jacob. een stichting, of een nieuwe vereniging. De voorkeur ging u i t naar een vereniging e n een honderdtal leden gaf zich a l op a l s lid. Een werkgroep boog zich over s t a t u t e n en huishoudelijk reglement en fungeerde a l s voorlopig bestuur. Op 25 juli 1986, de feestdag van Sint-Jacob, vond t e n overstaan van de notaris de officiële oprichting plaats. Ik hoop d a t ons Genootschap erin zal slagen, niet alleen de lange traditie van het pelgrimeren n a a r Santiago vanuit de Nederlanden voort t e zetten, maar ook op t e wekken t o t een nieuwe bezieling ervan! Koen Dircksens, voorzitter

HEILIGE PELGRIMS.

pelgrimsheiligen en heiligdommen langs de weg SAN ISIDORO, LEON

De translatie van de relieken van de heilige Isidorus naar León in 1063 was de reden waarom de aldaar nieuwgebouwde stenen kerk onder de aanroeping van de Sevilliaanse heilige gesteld werd. Dofia Sancha die het koninkrijk León van haar broer Bermudo I11 (gestorven 1037) geërfd had, koesterde plannen om bij die nieuwe kerk een Panteón voor de koningen van León in t e richten. Haar gemaal, Ferdinand I van Castilië, was aanvankelijk niet enthousiast daarvoor. Zelf verkoos hij begraven t e worden bij zijn voorvaderen in de abdij van San Pedro de Arlanza. Uiteindelijk stemde hij toch in en bij de wijding van de kerk in 1063 was het Panteón reeds in aanbouw. Alfons V (gestorven 10271, vader van Bermudo I11 en van Sancha was e r reeds bijgezet. In 1065 werd Ferdinand I e r begraven en in 1067 volgde zijn vrouw hem in het graf. Hun dochter Urraca, bijgenaamd la Zamorana, omdat zij de stad Zamora als erfdeel kreeg, liet de werken aan het Panteón voortzetten. Zij besloot ook een

V1

C

8

2

I

r x

i

2

nieuwe bouwwerf t e openen voor de oprichting van een grotere kerk t e r ere van San Isidoro. De werken begonnen in de laatste decennia van de elfde eeuw. Na de dood van Urraca l a Zamorana in 1101 zorgden koning Alfons V11 van Castilii! en León, e l E m p e r a d o r ( l l 2 6 - 11671,en vooral zijn zuster Sancha (+l169) voor de afwerking van de bouw. Het heiligdom werd op 6 maart 1149 met grote plechtigheid geconsacreerd. Het is deze kerk, waaraan de naam van de architect Pedro Diostamben verbonden is, die men thans nog kan bezoeken. Het Panteón d a t a l eerder voltooid was, werd onder de regering van Ferdinand I1 van León (1 157- 1188)versierd met schitterende gewelf- en wandschilderingen. Ze zullen besproken worden in de vierde JACOBSSTAF van de lopende jaargang. Intussen was door de zorgen van de zeer vrome doAa Sancha in 1148 een communauteit van reguliere kanunniken in het klooster van San Isidoro geïnstalleerd. De opeenvolgende abten droegen allen bij t o t de verrijking van de kerk, de kerkschat en de bibliotheek. Abt Juan de Cusanza (1483-1609)besliste tot de bouw van een nieuwe en grotere koorpartij. De werken werden In de laatgotische stijl uitgevoerd en waren in 1613 voltooid. Een opengewerkte fries werd aangebracht op de zuidelijke gevel, eenzelfde fries a l s die welke het dak van het koor bekroont. Boven het hoofdportaal, de Puerta del Cordéro, plaatste men een hoog fronton met het wapenschild van keizer Karel V en daarboven (foto p. 44) een ruiterbeeld van de heilige Isidoro, voorgesteld als Matamorosl Op 30 december 1808 trokken de Napoleontische troepen León binnen. Ze namen hun kwartier in de kerk van San Isidoro, plunderden en profaneerden het heiligdom en schonden de graven in het Panteón, d a t als paardestal gebruikt werd. De verdreven kanunniken konden in 1869 terugkeren. In 1866 werd het Panteón schoongemaakt; de restauratie van de kerk, in 1905 begonnen, werd voltooid in 1920.Van 1936 t o t 1940 legerden opnieuw troepen in de kerk. tussen 1960 en 1970 ondernam men restauratie- en consolidatiewerken aan het gebouw en uit die periode dateert ook de aanleg van het huidige plein voor de kerk. Vanop dit plein heeft men een volledig zicht op de zuidzijde van de romaanse kerk, die a l s het ware gevat zit tussen twee haast kubusvormige gebouwen: h e t koor van 1613 a a n de oostzijde en de bibliotheek, die stamt uit 1634, aan de westzijde. Men bemerkt ook de twee portalen: een i s aangebracht in de transeptarm en een bevindt zich ongeveer in het midden van de zijbeukmuur. Men noemt ze de Puerta del Perd6n en de Puerta del Cordéro. Beide portalen hebben een gebeeldhouwd tympaan waarvan de programma's hier besproken zullen worden.

DE PUERTA DEL PERDÓN Dit portaal, "van de vergiffenis" genoemd, was van ouds de ingang voor de pelgrims. Zo konden zij rechtstreeks komen bij de relieken van de patroonheilige die in een schrijn op h e t hoofdaltaar geplaatst waren. Het portaal s t a a t onder een met palmetten versierde boog die over de hele breedte van de transeptarm loopt. In de ruimte tussen deze boog en h e t tympaan s t a a n de figuren van de apostelen Petrus (zie p. 47) en Paulus.

Het tympaan, omgeven door twee rollijsten e n een blokjeslijst, i s samengesteld u i t drie stenen en bevat ook drie verschillende voorstellingen. In h e t midden i s de kruisafneming afgebeeld. De rechterarm van Christus i s reeds losgemaakt en Maria kust Zijn doorboorde hand. Naast haar s t a a t een mannelijke figuur die het lichaaam van Christus ondersteunt. Rechts i s een tweede man met een enorme nijptang bezig de spijker u i t de linkerhand van Christus t e verwijderen.

2al !$

v

Boven het kruis komt links en rechts telkens een wierookzwaaiende engel u i t de

a

wolken t e voorschijn.

m

Chronologisch volgend op het middentafereel i s de voorstelling rechts, met de

2

drie Maria's bij het lege graf. Een engel zit achter de open sarkofaag en houdt

5 5

2

met beide handen het deksel v a s t . Zijn vleugels zijn prachtig gestileerd onder de rollijst weergegeven. Het graf zelf i s een gebouwtje met een half zichtbare doorgetrokken boog die r u s t op een zuiltje. Uiterst rechts is nog een tweede zuiltje

te

zien.

Beide

hebben een gedraaide, rijk versierde schacht e n een kapiteel met versierde bladeren. Links op h e t tympaan is de hemelvaart van Christus uitgebeeld. Hij houdt

de beide

handen opgeheven en zijn voeten steunen op de lichtjes gebogen knieen van twee engelen die Hem a l s h e t ware

in

evenwicht

houden. De vleugels van de engelen lijsten op originele e n decoratieve wijze d i t tafereel in. Een inscriptie aangebracht in de ronding van de boog luidt: "ASCENDO AD PATREM MEUM ET PATREM VESTRUM" (Jo. 20,171. Aangenomen wordt d a t d i t tympaan h e t werk i s van maestro Esteban, een beeldhouwer die ook in Santiago de Compostela en in Pamplona gewerkt heeft. 0)

C

DE PUERTA DEL CORDGRO

Q)

c o

v a s 3 rr:

Ö o

C>

Het portaal van h e t Lam i s i e t s groter dan de Puerta del Pardón. Onder elk van de twee rollijsten loopt een met palmetten versierde boog en de blokjeslI.jst begrenst een brede gemetselde boog. Het tympaan (foto p. 49) is samengesteld u i t meerdere steenblokken en i s verdeeld in twee zones. Bovenaan in h e t midden s t a a t het Lam Gods in een medaillon of clipeus, gehouden door twee engelen. De

overige ruimte, links e n rechts van de centrale voorstelling, wordt telkens ingenomen door een engel. Deze engelen, met een kruis in de ene hand en met de andere hand n a a r boven wijzend, hebben het gelaat naar de hemel gewend. Als gevolg van de plaatsing van de gebeeldhouwde stenen in h e t tympaan lijkt h e t of deze engelen neerliggen. Het onderste gedeelte van h e t boogveld toont een fries met de historie van Abraham e n zijn twee vrouwen Sara en Hagar. De taferelen zijn t e lezen van rechts n a a r links. Uiterst rechts i s Sara afgebeeld. Zij zit voor een open gebouwtje en houdt met de linkerhand de ringvormige deurklopper v a s t . Haar rechterhand, met de palm n a a r buiten gekeerd, is opgeheven voor haar borst. Links van h a a r i s Isaak gezeten op een rijdier op weg n a a r de berg Moria waar hij geofferd zal worden. Vervolgens ziet men Isaak die zijn schoenen u i t t r e k t onder een boom. In h e t midden i s Isaak nog enkel gekleed in een lendenschort. Abraham t r e k t h e t hoofd van zijn zoon bij de haren achterover en zet hem een dolk op de keel. Abraham wendt evenwel het hoofd af en kijkt naar de hand van God die uit de wolken t e voorschijn komt. Onder deze hand s t a a t een ram met de voorpoten verstrikt in een struik. Een zittende engel lijkt h e t dier bij de s t a a r t v a s t t e houden. Links van de engel s t a a t Hagar, de verstoten vrouw van Abraham, n a a r h e t midden gewend. Uiterst links t e n slotte bevindt zich een ruiter, gewapend met pijl e n boog. Het is Ismaël, de zoon van Hagar, die zich omdraait om zijn pijl t e richten. Deze tympaaniconografie i s zeer ongebruikelijk in de middeleeuwse kunst en men kan zich derhalve afvragen wat de betekenis van die oudtestamentische voorstelling mag zijn. Het gehele verhaal i s t e beschouwen a l s een typologie, dit i s een parallelisme tussen h e t Oude e n het Nieuwe Testament. Hier wordt de "passie van Isaak" voorgesteld, a l s voorafbeelding van de passie van Christus. De aanwezigheid van Sara die h a a r man en h a a r zoon uitgeleide doet i s een verwijzing n a a r h e t bezoek van de drie vreemdelingen die de geboorte van Isaak voorspelden (Gen. 18,l-16). In de bijbel s t a a t echter niet d a t Isaak op een ezel naar de plaats van zijn offerdood reed. De voorstelling op h e t tympaan moet typologisch in verband gebracht worden met de intocht in Jeruzalem: Christus reed op een ezel naar de s t a d waar hij t e r dood gebracht zou worden. Als voorbereiding t o t het offer doet Isaak zijn schoenen uit. Ook hier i s een parallel t e trekken met Christus die voor Zijn kruisiging van Zijn kleren beroofd werd (Jo. 19,23-24).

Het offer van Isaak is een algemeen bekende voorafbeelding van h e t offer van Christus op Kalvarie. Boven de offerscene, in de a s v a n het tympaan, s t a a t h e t Lam Gods "dat de zonden der wereld wegneemt". De ram, h e t offerdier d a t in de takken verstengeld zit, verwijst naar Christus, h e t symbolische offerlam, die vastgenageld werd op het kruis. De ram zal geofferd worden in de plaats van Isaak. Deze wordt aldus vrijgekocht, evenals de mensheid vrijgekocht wordt door de dood van Christus. Zowel Isaak a l s Christus hebben zich vrijwillig geofferd. Indien de christen wil deel hebben aan de vruchten van de verlossing, moet hij ook met Christus gekruisigd zijn (Gal. 2,201 en vrijwillig het offer aanvaarden. Hier wordt Isaak dus t o t voorbeeld gesteld a a n de gelovigen die in de Eucharistieviering h e t leiden en de dood van Christus herdenken en opnieuw tegenwoordig willen stellen. Het thema van het offer krijgt aldus een eucharistische betekenis en inhoud, gesymboliseerd door Abraham e n Isaak e n het verheerlijkte Lam Gods. De tweede vrouw op het tympaan Is Hagar de slavin, door Abraham met h a a r zoon Ismaël de woestijn in gestuurd. Over Isma61 zegt de bijbel d a t "hij zich vestigde in de woestijn en een boogschutter werd" (Gen. 21,20). Het tweede thema op het tympaan i s d a t van de verdrijving van de slavin en haar kroost en

dit houdt verband met de verhouding tussen de christenen en de islamieten. De naam Hagar i s waarschijnlijk afgeleid van een Arabisch woord dat betekent: "zich afzonderen, uitwijken". Met de term agareni duidden de christenen in de twaalfde eeuw de Moren aan. Ismaël werd gezien als de stamvader van de Arabieren en de Berbers. Zowel westerse als islamitische bronnen verstaan onder het woord Ysmaelitae de afstammelingen van Hagar en Ismaël, namelijk de Arabieren of de Moren. In de twaalfde eeuw, een tijd waarin de Reconquista nog volop bezig was, waren de Agareni of Ysmaelitae niet enkel allegorische figuren. Ze waren integendeel als zeer reële bedreiging aanwezig. Deze bedreiging i s op het tympaan symbolisch weergegeven door Ismaël die zijn pijl richt naar boven, naar de keel van het Lam Gods. Het historische conflict tussen de kinderen van Abraham, geboren uit de slavin Hagar en de kinderen geboren uit de vrije vrouw Sara wordt.op het tympaan geprojecteerd in het theologische conflict waarin de christelijke leer tegenover die van de islam s t a a t . Maar e r schuilt nog een ander aspect achter het voorgestelde verhaal, namelijk de traditionele anti-joodse polemiek. Sara en Isaak s t a a n voor de Kerk, de Ecclesia, terwijl Hagar en Ismaël de Synagoge vertegenwoordigen. Dit alles wordt uitvoerig behandeld door de apostel Paulus in zijn brief a a n de Galaten (Gal. 4, 22-31) Samengevat kan men zeggen dat het tympaan van de Puerta del Cordéro t e lezen is op dubbel niveau: het i s anti-joods en anti-islamitisch, Dit l a a t s t e is als het voornaamste t e beschouwen omwille van zijn toenmalige politieke actualiteit. De theologische inhoud van de voorstelling is polemisch. Men kan terecht spreken van een geleerde discussie met de islam, die tevens een betoog inhoudt over de waarde van de Eucharistie, naast het Doopsel het voornaamste sacrament. Een en ander zal duidelijker worden n a het'bestuderen van het beeldhouwwerk, aangebracht tussen de ronding van het tympaan en de zestiende-eeuwse kroonlijst van het dak. Het gaat hier om een zodiak of dierenriem, bedoeld als lering voor de christenen en tevens als een wetenschappelijke discussie over de astrologie. Over deze zeer origineel uitgebeelde zodiak zal in het volgende nummer van DE JACOBSSTAF gesproken worden. Mireille Madou In de vorige bijdrage over San Isidoro s t a a t op pagina 7 dat Isidoro in 1598 in Rome heilig verklaard werd. Dit i s niet juist. De Sevillaanse bisschop i s n a zijn dood spontaan als heilige vereerd en nooit officieel gecanoniseerd. Zijn cultus was zo bloeiend dat hij niet nog eens officieel erkend moest worden. Heiligverklaringen vanuit Rome beginnen pas vanaf de tiende eeuw gebruikelijk M.M. t e worden.

I

Eerste Lustrumviering in Den B o s c h Nadat de ruim 230 aanwezigen verwelkomd waren met een kopje koffie en een "Bossche bol" werd de vergadering geopend door de voorzitter met een korte terugblik op de ontstaansgeschiedenis van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob. Hierna attendeerde de voorzitter de aanwezigen op de twee vaandels die op het podium uitgestald stonden. Mevrouw Van der Mijl uit Tilburg had namelijk een wat gewijzigd tweede exemplaar gemaakt. Dit met de bedoeling om een van de twee vaandels (het rode) permanent aanwezig t e laten blijven in Santiago. De vergadering beloonde h a a r werk met een instemmend applaus.

Vervolgens nodigde de voorzitter broeder J a n van Kempen u i t om n a a r voren t e s4

komen zodat hem het erelidmaatschap van het Genootschap uitgereikt kon Li

worden. Hiermee wil h e t bestuur, aldus de voorzitter, de Broeders van Dongen bedanken voor hun jarenlange gastvrijheid voor de pelgrims die in Astorga bij L>

hen langs kwamen.

ö

De vergadering keurde h e t jaarverslag van de secretaris en de penningmeester

O

goed, met a l s enige opmerking woorden van bewondering voor de manier waarop

Q

de penningmeester zijn werk tot nu toe heeft gedaan. Deze liet de vergadering weten volgend jaar zijn functie t e willen neerleggen en hij deed een oproep a a n de aanwezigen om een opvolger a a n t e melden. Bestuurslid Ton Ederveen werd door de vergadering herbenoemd binnen h e t bestuur. Annet v a n Wiechen deelde mee dat zij zich wegens drukke werkzaamheden met ingang van januari 1992 moet terugtrekken a l s redaktielid van DE JACOBSSTAF en zij doet een oproep voor nieuwe redaktiemedewerkers. Tijdens de rondvraag kwamen ook de diverse buitenlandse gasten aan het woord, vertegenwoordigers van de zustergenootschappen die t e r gelegenheid van deze lustrumvergadering aanwezig waren. Madame Warcollier van de Franse Société des Amis de Saint Jacques liet de vergadering weten dat, zeker in Frankrijk, de Nederlandse pelgrims in de meerderheid zijn op de wegen naar Compostela. Zij waarschuwde voor de commerciPle toeristische tendens die ook rond de pelgrimswegen a a n het ontstaan is. Zij riep de aanwezigen daarom op om de oorspronkelijke gedachte van het pelgrimeren goed t e bewaken. Zij vermeldde tenslotte dat het Frans genootschap in september een pelgrimsopvangcentrum zal openen. Op 6 en 6 oktober zal dit genootschap een vergadering houden in Straatsburg waarbij ook veel gasten van over de oostgrens verwacht worden. De heer Gellissen uit Dlisseldorf liet de vergadering weten d a t e r in juni in Paderborn een fototentoonstelling over de Jacobswegen gehouden zal worden. Het genootschap in Dlisseldorf heeft nu ook contacten met Jacobusvrienden uit Görlitz in het voormalige Oost-Duitsland. De heer Bahnen uit Aken bracht als "verjaardagscadeautje1' een afbeelding van de Karlsschrein mee voor ons jarige genootschap. Ook hij waarschuwde voor de commercialisering op en rond de pelgrimswegen. Een parallel trekkend met de geschonken afbeelding wees hij e r op d a t wij ons als mensen van deze tijd steeds moeten afvragen waartoe Jacobus ons nu oproept. Tenslotte kwam de heer Simon uit Keulen a a n het woord. Hij deelde de vergadering mede dat e r deze zomer een nieuwe, geactualiseerde uitgave van de Guia del Peregrino zal verschijnen. Daarvan komen dan weer vertalingen uit in het Duits, Frans, Engels en Galicisch (voorlopig nog niet in het Nederlands). Hij vertelde tevens dat Jacobusvrienden uit Keulen in het dorp Azofra (6 km ten W van Nájera) bezig zijn om een bijgebouw van de dorpskerk om t e bouwen tot een opvangcentrum voor pelgrims. Vanaf juli 1991 zijn e r twee douches en twee toiletten en twee slaapkamers met elk acht bedden, daarnaast nog een eenvou-

dige kookgelegenheid. In de herfst van dit jaar wordt e r door een Charitasgroep uit Freiburg in Hospita1 de Orbigo gewerkt a a n een vergelijkbaar projekt. Door de heer Bettonvil werd melding gedaan van het bestaan van de Jacobushoeve in Vessem, alwaar iedereen welkom i s bij de broeders van Dongen. Nadat de voorzitter de organisatoren van deze dag, de heer en mevrouw Bettonvil had bedankt voor hun voortreffelijke werk, konden de aanwezigen gaan kijken en luisteren naar de voordracht van mevrouw Mireille Madou over een van de portalen van de San Isidoro in León (zie p. 44-60). Na de lunchpauze opende het middagprogramma met een voorstelling door het Gheselscap Goet ende Fyn onder leiding van Robbert van Lint, dat met behulp van een veelheid aan oude instrumenten middeleeuwse muziek speelde en zong. Er werd zelfs een "gelegenheidskoor" uit de zaal samengesteld. Hierna kreeg de heer Papavoine de gelegenheid om een korte inleiding t e houden over de Jacobalia in de Sint-Jan. Aansluitend kon iedereen die d a t wenste een rondleiding langs deze Jacobalia volgen. Els van Helmond Een interessant besluit van een geslaagde dag! De heer Dirk Aerts, secretaris van het Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela kon helaas niet aanwezig zijn tijdens de lustrumvergadering. De door hem geplande toespraak, in briefvorm t o t ons gekomen, luidde als volgt: Geachte leden van het bestuur, geachte aanwezigen, Vijf jaar geleden, toen het Nederlands Genootschap t e Baarn het levenslicht zag, stond het Vlaams Genootschap mee a a n haar wieg. Het stelde haar tijdschrift De Pelgrim open voor bijdragen vanuit Nederland, waarvan de gekleurde binnenbladzijden van de jaargangen '86, '87 en '88 nog steeds de stille getuigen zijn. De toen nog kleine telg vond op die manier bij de grote zus een tijdelijk onderdak. De dochter werd echter vlug volwassen. De heer Van Lent ontdekte d a t met Jacobsstaf eertijds ook een zeevaartinstrument werd aangeduid en toen het Nederlands Genootschap deze naam weerhield voor haar blad dat begin 1989 boven de doopvont werd gehouden, was dit eigenlijk h e t sein dat het voortaan geheel alleen zijn koers zou uitzetten. Vanaf dan kwam het Genootschap vlug op kruissnelheid. Daarbij worden heel eigen accenten gelegd, zoals de zorg voor een regionale werking. Toch wordt de Europese dimensie niet verwaarloosd, getuige de internationale pelgrimsretinie, die dit jaar voor de tweede maal wordt georganiseerd. Na vijf jaar werking loopt het Nederlands Genootschap niet langer in ons voetspoor. Het i s zelf een pelgrim geworden, die samen met de Europese genootschappen op tocht is en loopt in dezelfde richting. Het i s verheugend vast t e stellen d a t in deze ontwikkeling de relaties tussen Nederland en Vlaanderen steeds uitstekend zijn gebleven. Wij zien dit a l s een bewijs van het feit dat datgene waaraan onze politici zo moeizaam elaboreren, namelijk de bevordering van de culturele uitwisseling tussen Zuid en Noord, in de praktijk wel degelijk t e realiseren valt. De herontdekking van Compostela, doet ons tegelijk herinneren aan onze gemeenschappelijke wortels, aan ons verleden d a t we samen delen en dat ons gemaakt heeft tot wat we zijn: dragers van eenzelfde Europese kultuur. DA Van harte proficiat aan onze Nederlandse Broeders in Sint-Jacob!

V A N ONZE B U I T E N L A N D S E VRIENDEN

...

EN VRIENDEN IN HET BUITENLAND In Compostella, h e t tijdschrift v a n h e t Centro Italiano di Studi Compostellani [Via del Verzaro 49, 1-06100 Perugia] lazen we voor u d a t de Italianen van plan zijn bij t e dragen a a n h e t herstel van h e t 12de-eeuwse Hospita1 de San Nicolás van Puente Fitero en d a t de vereniging op 9 juni in Perugia een tavola rotonda 1

organiseert o.a. over de Italiaanse weg naar Santiago.

Er wordt ook melding gemaakt van een (wetenschappelijk) congres over de camino de Santiago d a t van 22-26 juli a a n de Universidad Complutense v a n Madrid zal plaatsvinden. Helaas hebben wij op d i t ogenblik geen nadere gegevens van dit congres kunnen krijgen. Verder s t a a t e r een overzicht afgedrukt van het a a n t a l compostelana's d a t a a n pelgrims werd uitgereikt in 1990: 4.918 compostelana's, land v a n herkomst: Spanje (2.731), Frankrijk (4861, Duitsland (5611, België (2671, Italië (300), Nederland (1801, Zwitserland (301, Engeland (108), U.S.A. (361, Australië (21), Portugal (71, Ierland (95) e.a. Topdrukte in juli (181 1 ) en augustus (171 l ) , uiterst rustige tijd januari (8) en december (12). Ruim 3000 t e voet e n ruim 1200 per fiets. Leeftijden: 16-20 jaar (1279), 21-30 (1287),31-40 (616),41-60 (613) e n 61-70 (ruim250), 23 zeventigplussers en 23 kinderen beneden de 11. Op 8 december 1990 i s opgericht in Rome de Associazione Italiana Amici del Cammino di Santiago [Via della Caffarella, 5, 1-00179 Roma] met a l s president: l a principessa Donna Teresa Lancellotti Massimo.

avw

Het Spaans Nationaal Bureau voor vreemdelingenverkeer [Laan van Meerdervoort 8-8a, 2517 AJ 's-Gravenhagel heeft drie ~ a m i n ode Santiago- affiches voor u. Op een grijze achtergrond zijn zes beelden van Jacobus a l s apostel-pelgrim afgebeeld. De beelden zijn afkomstig uit diverse Spaanse musea of kerken, o.a. de Santiago van Puente l a Reina. Op een achtergrond van Jacobus-schelpen i s h e t relief afgebeeld met David afkomstig van de kathedraal t e Santiago de Compostela. Tegen een witte achtergrond zijn ruim dertig tekeningetjes geplaatst van kerken langs de Camino de Santiago, bijv. de kapel in Eunate, de San Marcos in León, kathedraal van Astorga natuurlijk de kathedraal van Santiago de

Compostela. (Was opgehangen tijdens de ledenvergadering in Den Bosch.) U kunt deze drie affiches krijgen door een briefje t e sturen naar het Spaans Verkeersbureau met uw naam en adres én met het verzoek deze drie Camino de Santiago-affiches toe t e sturen. Aangezien e r VIER affiches in één koker gaan moet u ook even vermelden welke vierde affiches u wilt krijgen, bijvoorbeeld een schitterend blauwe Gaudi plaat of een affiche met het heldere Miró-logo van Spanje, alles onder de zon! De affiches zijn gratis, MAAR u moet wel de porto betalen d.m.v. het meesturen van vijf gulden in ~ o s t z e g e l s(dus NIET extra frankeren, maar de ongestempelde postzegels in uw briefje bijsiuitenl). Mocht u met een auto rijdend op loodvrije benzine naar Santiago de Compostela willen gaan, dit Spaanse verkeersbureau heeft ook een lijst met verkooppunten avw van loodvrije benzine in Spanje.

Fred en Mien Moussault (resp. 62 en 64 jaar) fietsen vanaf 22 april naar Santiago de Compostela, Een zusje van Mien schreef het bovenstaand gedicht. ZOEKERTJE

Ton Hofstee, Da Costalaan 2 6 , 1985 AL Driehuis (67 j a a r , r e d e l i j k goed getraind) zoekt tochtgenoten om i n juni met de f i e t s naar Santiago t e gaan.

OUDE SANTIAGO-GANGER

7':

koning van Nubië, f 1203 Robert de Clari, die in de 13de eeuw de gebeurtenissen tijdens d e vierde kruistocht op schrift vastlegde, vertelt over een interessante ontmoeting in Constantinopel tussen de kruisvaarders en een koning met een kruis op het voorhoofd gebrand. De naam noemt Robert niet, maar wel komen we t e weten dat deze donkerhuidige vorst afkomstig was uit Nubië en tijdens zijn verblijf in de hoofdstad van het Oostromeinse rijk in een rijk klooster verbleef. De christelijke Nubiër was met een groep van 60 man vertrokken uit zijn rijk ten zuiden van Egypte. Na een honderddaagse reis langs de bedevaartplaatsen in Egypte kwam hij in Jeruzalem a a n met slechts tien mede-pelgrims. Of de reis vanuit Jeruzalem naar Constantinopel over zee of over land plaatsvond en hoeveel dagen deze in beslag nam, vermeldt Robert niet. Dat de tocht gevaarlijk was mogen we misschien concluderen uit het feit dat de koning tijdens de kennismaking met de kruisvaarders nog slechts vergezeld was van twee landgenoten. Het lag in de bedoeling van de Nubische vorst om zijn pelgrimage voort t e zetten naar Rome en naar "Saint Jake", Santiago de Compostela. Daarna zou hij weer terug komen in Constantinopel om daar de rest van zijn leven t e slijten. Deze opmerking doet vermoeden dat de vorst zich uit Nubische staatszaken had teruggetrokken óf d a t hij politiek was uitgerangeerd. Verder lezen we ook de betekenis van het kruis op het vorstelijke voorhoofd; in Nubië, een gebied d a t toen geheel door christenen werd bewoond, kreeg elk kind tijdens de doop het kruisteken op die plaats ingebrand. Uit opgravingen en onderzoek i n Nubië (in het tegenwoordige Soedan) blijkt dat e r geen sprake i s van een speciale Jacobus-verering. H i j werd alleen afgebeeld tussen andere apostelen en ook de naam Jacobus komt slechts zelden voor. De Nubische vorst ging dus naar Santiago de Compostela, omdat hij naar de vier belangrijkste christelijke loca sancta, heilige plaatsen, van zijn tijd wilde pelgrimeren. We weten niet óf de Nubiër Constantinopel op tijd -dus vóór de plundering van de stad door de kruisvaarders in april 1204- heeft verlaten en evenmin 6f hij zijn plannen voor een bezoek a a n Rome en Santiago de Compostela heeft kunnen uitvoeren. Maar de korte vermelding van Robert de Clari geeft wel aan d a t aan het begin van de 13de eeuw zelfs een koninklijke pelgrim uit h e t verre AvW Nubië het graf van Jacobus hoopte t e zien.

WEEGSCHAAL

I1

Een stenen weegschaal weegt niet, maar bevrijdt gewogenen e n wegers en gewicht van zwaartekracht en de nog zwaarder plicht t e buigen voor blinde gerechtigheid Ook brengt beeldhouwer Gislebertus tijd tot stilstand. Wat opeens bij 't l a a t s t gericht de evenaar doet doorslaan, maakt hij zichtbaar in een beeld d a t niet verschiet of slijt. Michaël, met zijn vleugels hoog gestrekt, daalt zegenend omlaag en wiegt devoot de bange ziel die op het oordeel wacht. Liederlijk satansvolk stroomt toe e n t r e k t en sleurt u i t alle macht en stampt en stoot t o t h e t Gods onbevangenheid verkracht. Paul de Vaan

U I T DE REGIO'S REGIO FRIESLAND Contactpersoon:

C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden

REGIO BOLLENSTREEK Contactpersoon:

-

RIJNLAND

C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 16, 2216 GE Voorhout, telefoon: 02622-31 147

REGIO DEN HAAG Contactpersoon:

Geertruy van Traa, Elia Kazanstrook 104, 2726 VG Zoetermeer, telefoon: 079-426344 e n Janneke Kootte-v.d. Heuvel, Parkweg 137, 2271 AH Voorburg

REGIO NIJMEGEN Contactpersoon:

Ruud Harmsen, Vizier 6, 6641 HJ Beuningen, telefoon: 0889771 l 8 3

REGIO MIDDEN NEDERLAND (Het Gooi, provincie Utrecht minus s t a d Utrecht) Contactpersoon:

Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 676, 3607 DG Maarssenbroek, telefoon: 03466-69133

Op 20 maart j.1, zijn wij weer bij elkaar geweest. Dit was de eerste keer in 1991, want de op 16 februari geplande wandeling werd vanwege de onverwachte felle sneeuwval op vrijdagmiddag letterlijk weggeblazen. De avond t e n huize van J a n Velema stond in het teken van zijn vertrek en d a t van Netteke Wouters en Han Veenenbos. Hun plannen, uitrusting, routeplanning, verwachtingen t e n aanzien van de tocht stonden centraal. J a n v e r t r e k t op 16 mei vanuit Roncesvalles en Netteke gaat de uitdaging op de fiets a a n vanuit Nederland. Zij vertrekt op 7 mei. Han Veenenbos loopt vanuit Nederland. Op 6 april hebben we haar uitgeleide gedaan vanaf r e s t a u r a n t Parnassia a a n h e t Bloemendaalse strand. De volgende bijeenkomst zal zijn op 2 september 1991 bij Katrine v.d. Berg, Vossenstraat 7, Amersfoort, tel.: 033-660623. Onze pelgrims zullen dan zeker veel t e vertellen hebben!

HP

REGIO TILBURG Contactpersoon:

E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, "Leyehorst", Gemullehoekenweg 14c, 6062 CD Oisterwijk, telefoon: 04242-16682

Op vrijdag 16 maart waren we bijeen bij Kees en Stella van der Mijl, Als gast hadden we de heer God u i t België die zich erg verdiept heeft in alles wat met het deel van de Nlederstrape in Belgie t e maken heeft. Hij liet ons meegenieten d.m.v. een prachtig dia-klankbeeld d a t hij van deze weg en de bezienswaardig-

heden rondom heeft gemaakt. Een a a n t a l van onze kringleden vertrekken in de zomer weer n a a r Santiago, o.a. René en Marianne, die daar hun voettocht willen beëindigen. Kring Tilburg heeft gewandeld op 14 april in landgoed De Utrecht, t e n zuiden van Tilburg. Op zondag 26 mei gaan we n a a r Tongeren (België), waar we met begeleiding van de heer God de oude Niederstrape van Borgloon t o t Tongeren zullen lopen.

EvH

In Memoriam René Abrahams: Woensdag 24 april heeft de regio Tilburg helaas afscheid moeten nemen van René Abrahams. Samen met zijn geliefde Marianne was René a l enkele jaren, tijdens vakantie-etappes, onderweg naar Santiago, waarbij t o t Fromista waren gevorderd. René was initiatiefnemer tot de zo gezellige e n steeds weer interessante samenkomsten van de groep Jacobsgangers uit Tilburg en omstreken. Na zijn ogenschijnlijk redelijk herstel van een zware operatie, die een jaar uitstel van de voettocht had geëist, hoopten zij dit jaar hun pelgrimsreis ook samen af t e ronden. Zondag 21 april werd René volkomen onverwacht door een hartstilstand getroffen en naar de "Grote Meester" teruggeroepen. Onder grote belangstelling, o.a. van zijn vrienden van Sint Jacob, is hij in Rotterdam bijgezet in h e t familiegraf. Wij hopen d a t Marianne de kracht zal worden gegeven dit zo plotselinge en zware verlies t e dragen. Namens hun vrienden in de regio,

Kees van der Mij1

REGIO OOST NEDERLAND Contactpersoon:

A. van Gessel, Enschedesestraat 116, 7561 ES Hengelo

Op 22 maart j.1. hield de regio Oost NL h a a r voorjaarsbijeenkomst. Vanwege de vermelding van deze datum in DE JACOBSSTAF was de belangstelling voor deze avond erg groot. Zó groot zelfs, d a t door plaatsgebrek (de avond was georganiseerd bij iemand thuis in de woonkamer) enkele Jacobslieden moesten worden teleurgesteld. Wij stootten daarbij op het probleem: "Waar houdt de regio Oost Nederland op???" Als westgrens werd de IJssel a l s natuurlijke grens aangehouden; noord- en zuidgrenzen lagen wat onduidelijker. Dit onderwerp was uiteraard op 22 maart a a n de orde. Na enige discussie kwamen de 14 aanwezige oostelijke Jacobusgangerstot de conclusie, d a t grenzen eigenlijk geen criterium zouden mogen zijn voor h e t toelaten van deelnemers a a n dit soort avonden. Besloten i s dan ook d a t a l s de belangstelling de huiskameromvang overstugt, uitgekeken zal worden naar een ruimere lokatie. De avond, die t e kort bleek, werd voor de r e s t gevuld met h e t uitwisselen van

ervaringen op het gebied van lopen, fietsen en het afleggen van de tocht per auto met caravan. Aspirant Jacobusgangers konden weer vele bruikbare adviezen noteren. Voor de bij de vorige bijeenkomst toegezegde overdrukken van kranteen tijdschriftartikelen van en over oostelijke camino-gangers was grote belangstelling. Er zijn weer nieuwe plannen gemaakt: een avond met het thema pelgrimsmuziek is gepland voor voorjaar 1992. Voor de komende zomer (tweede helft juni) s t a a t een zondagswandeling op het programma in de buurt van Vasse (organisatie: Gé Westgeest) en de datum voor de najaarssamenkomst i s vastgelegd op vrijdan 25 oktober 1991 bij Linda en Marc van Baars in Lochem. Marc heeft vorig jaar de tocht t e voet afgelegd en daarvan gaan we dia's AvG bekijken.

-

REGIO 'S-HERTOGENBOSCH OSS Contactpersoon: Annemarie Roebert, Ridderstraat 46, 5342 AK Oss, telefoon: 04120-40677 Zaterdagmiddag 9 maart werd in O s s een diaklankbeeld verzorgd over de pelgrimstocht naar Santiago door Maria Evelein en Harrie Wagernakers. Vooraf had een twintigtal regiogenoten elkaar ontmoet om bij t e praten, vooral over Compostela en alles wat daar voor ons mee t e maken heeft. De dia's en h e t verhaal erbij waren t o t in de puntjes verzorgd. Voor h e t eerst zagen wij hier mensen die in december op pad waren gegaan. Pakken sneeuw, decimeters hoog, prachtige plaatjes. Met goede kleding en een eigen inzet om het zó t e willen lopen geeft veel voldoening. Enkele onderwerpen waren thematisch weergegeven, zoals een serie dia's over bomen: geamputeerd, geknakt, schaduw biedend, beschuttend. Mooi! Maar wat deze middag tot iets bijzonders maakte, waren de dia's en tentoongestelde foto's van het werk van Maria Evelein. Van materialen, die zij onderweg vond, maakte zij werkstukken, zo indrukwekkend. Na Compostela bereikt t e hebben, zijn zij doorgelopen naar het strand van Galicia. Enige weken hebben zij daar doorgebracht: Harrie Spaans lerend en Maria bezig met haar werk, dat zij Finis Terrae noemt. "Wat ik in deze serie belangrijk vind, i s het open beeld, niet in besloten ruimte, maar in de open lucht, vrij. Zo komen e r de beelden voor als Estrella-ster, Molina-molen, Nido-nest ... Ze vormen een verhaal van een reis door heden en verleden". Heel bijzonder! Het waren ontroerende beelden, die -mede door de manier waarop ze gefotografeerd wareneen sterke zeggingskracht hadden. AR Het was een goede middag. 6O

4

d

REGIO BREDA Contactpersoon:

A. Claessen, Raaimoeren 31, 4824 KA Breda

REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET Y Contactpersoon:

Mieneke Jas, Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn, telefoon: 0229015210

REGIO LIMBURG Contactpersoon:

Chr. Janssen, Eurenderweg 107, 6417 PA Heerlen, telefoon: 045-419406

WAAR ? De prijsvraagfoto (zie p. 7811

Ver weg, maar zeer dichtbij Jacobusl

ZOEKERTJE

Wie fietstliietsen er met mij in 6 tot 8 weken vanuit Nederland naar Santiago de Compostela in de periode maart juni 1992 ? Ieder die gereageerd heeft ontvangt een uitnodiging voor kennismaking en nader overleg, zo spoedig mogelijk na het verschijnen van deze JACOBSSTAF. Wim Bonekamp Nieuwe Beekhoek 18, 4851 VK Ulvenhout, tel.: 076-612726

-

61

JACOBUS-BOEKEN Pelgrim zonder God / Herman Vuijsje.- Amsterdam : Uitgeverij Contact, 1991.f 32,90 234 p. : krt. ; 21 cm.- ISBN 90-254-6864-0. De journalist Herman Vuijsje maakte in 1990 een tocht van Santiago naar Amsterdam. Hij publiceerde daarover in een aantal zaterdagse afleveringen van de NRC en kwam op 24 maart als gastspreker naar de jaarvergadering van het genootschap in Bennekom (DE JACOBSSTAF 6, blz 57). H 4 probeert door h e t hele boek a a n t e geven d a t hij eigenlijk niets van godsdienst moet hebben, maar zijn beschrijvingen van de ontmoetingen, het landschap, de historische herinneringen en zijn persoonlijke ontwikkeling tijdens de tocht geven veel liefde voor Gods schepping weer. Hij probeert zoveel afstand in t e bouwen in zijn beschrijvingen dat juist de objectiviteit het boek zeer lezenswaard maakt. Dan komt ook de sociologische achtergrond van de auteur naar voren. Hij beschrijft verschijnselen, bijvoorbeeld van clericaal denken of gedrag, en verbindt daaraan zijn conclusies. Door het hele boek heen worden komen zo een aantal thema's telkens terug: wat denkt de clerus over het hiernamaals, in het bijzonder over het vagevuur; hoe maakt men in de verschillende landen een kruisteken. Hierbij ontbreekt de humor niet zoals blijkt uit het fragment waarin Vuijsje bewijst d a t je a a n bruiningspatroon van de pelgrim kunt zien waar hij vandaan komt. De redactie i s eendrachtig van mening dat dit een van de beste reisverslagen van een tocht over de camino is, die de laatste jaren zijn verschenen. De enige kritische noot geldt de volgorde van de hoofdstulQes van blz 75 tot en met 80. FC Voyage avec mon â n e s u r l e s chemins de Composteffe / Guy Duffroy.- Paris: Albin Michel 1991.-207 p.- 23 cm. ISBN 2-226-05177-5 ZW. Fr. 36,90 (FF 120,001 In hetzelfde jaar als Ignaas Brekelmans en Saartje waren ook een Fransman en zijn Ramire op weg naar Santiago. Ook deze' Fransman heeft zijn wederwaardigheden op schrift gesteld en het i s natuurlijk zeer verleidelijk om deze twee verslagen t e vergelijken: Beide pelgrims moeten hun ezel nog kopen voor zij aan de tocht beginnen, beiden belasten het beest met bagage (resp. 50 en 84 kilo), beiden moeten hun gezel aan de Frans-Spaanse grens laten s t a a n omdat het wel Spanje in mag, maar waarschijnlijk daarna niet weer eruit, beiden ontmoeten dezelfde soort positieve belangstelling voor hun tocht. Maar dat i s niet het enige. Deze Guy Duffroy maakt een tocht langs alle vier de klassieke pelgrimsroutes in Frankrijk en de camino. En passant loopt hij ook nog het omgekeerde traject van R.L. Stevenson en diens Modestine in de Cevennes: in 62

totaal 5500 km. De eerste drie hoofdstukken zijn h e t leukst. Hoe koop je een ezel e n hoe leer je hem vervolgens t e doen wat jij wilt? Al gauw blijkt d a t dit beest ook zijn hebbelijkheden kent e n bijvoorbeeld slechts met de grootst mogelijke moeite over een spoorwegovergang of brug t e krijgen is. Dat komt dus a l s running gag in h e t hele boek terug, in h e t bijzonder a l s de televisieopnamen gemaakt worden en het beest "als een trein over de rails gaat". Het boek geeft ook antwoord op de vraag waar je met zo'n dier n a a r toe moet voor overnachtingen en verzorging. Tot slot nog i e t s over h e t taalgebruik: h e t boek i s in zeer hedendaags Frans geschreven. Een woordenboek biedt dus niet altijd uitkomst.

FC

Santiago de Compostela / Paul McGreal and Carlos Casares.- London : Harrap (EveryColumbus, 1988.- 176 p. : (k1euren)ill. ; 19 cm.- ISBN 07-47100-73-X.I Fl. 13,50 thing Under t h e Sun : Travel Guide Series) Oorspronkelijke Spaanse uitgave: Madrid : Novatex Ediciones S.A., 1988.- ISBN 84-86269-40-7 In de reeks lange (19crn1, smalle (9,5cm) reisgidsjes met h e t frisse Spanje-logo, ontworpen door Joan Miró, op de omslag i s ook een deeltje gewijd a a n Santiago de Compostela. De boekjes worden in h e t Spaans en Engels uitgegeven; alleen die boekjes over de steden die goed in de Nederlandse markt liggen (zoals: Barcelona, Benidorm, Marbella en Torremolinos) zijn in h e t Nederlands vertaald. Navraag bij de uitgever leert d a t e r (nog) geen plannen zijn om dit Santiago de Compostela gidsje in h e t Nederlands t e vertalen. Het handzame boekje met soms heel verrassende en mooie kleurenfoto's -zeker de prijs in aanmerking genomen- geeft de lezer een korte inleiding, vertelt hoe we de gids moeten gebruiken en geeft primaire informatie over h e t klimaat, de taal, ligging, reisdocumenten ed. Verwacht in het stukje over kleding die u aangeraden wordt, geen praktische tips m.b.t. loop- of fietskleding. Het i s immers een gids voor de s t a d Santiago de Compostela en de wijde omgeving. Daarna volgen beschrijvingen van negen wandelingen door de s t a d Santiago, van de lokale keuken en van de cultuur (p. 33-56). In dit l a a t s t e gedeelte niet alleen aandacht voor de opeenvolgende culturen en stijlen in dit Spaanse noordwesten, maar ook voor de 'gewone' architectuur (hórreos), de film (o.a. Galicische filmindustrie), 'design' en kunstnijverheid

(van geglazuurde tegels

tot

kantklossen), Spaanse e n Galicische literatuur (van Alfonso X via Rosalia de Castro t o t Xose Neira Vilas e.v.a.), 'klassieke' en volksmuziek ( bijv. muñeira) en voor schilder- en beeldhouwkunst (ook moderne Galicische kunstenaars). In het hoofdstuk Entertainment volgens namen en adressen van bars, disco's e.d. In

Excursions nemen de auteurs ons mee naar (langs en rond) La CoruAa, Finisterre, Betanzos, Pontevedra, Rias Bajas, Orense, Lugo, Mondoñedo ..... Zelfs was ik verrast een beschrijving t e vinden van de route naar de fascinerende -maar vrijwel onbekende- Romeinse wandschilderingen van Sta Eulalia de Bóveda. In Fiestas and Festivals een helder overzicht (waar mogelijk met data) van feesten in en rond Santiago de Compostela. Eén pagina i s gewijd aan First aid and health care en 7% pagina's a a n History van Spanje (met verwijzing naar de geschiedenis van Galicië). In p. 94-102 lezen we over kampeerplaatsen en hotels, en Suso *') fondas, Paradores e.d. (van " t o t " "'". , bijv. Reyes Católicos ""* in en in de omgeving van Santiago de Compostela. Na korte stukjes over Post, Georganiseerde tours en Fotografie ("Santiago is so rich in monuments t h a t even beginners cannot fail to take good photographs"!) volgen de Places of interest (p. 106-138). Over de Spanish way of life worden we nader ingelicht n a een uitgebreide adressenlijst van restaurants en winkels in de stad Santiago de Compostela. Mocht u behoefte hebben om rond Santiago t e golfen, paard t e rijden, t e squashen e.d. dan treft u ook in dit boekje de nodige informatie naast adressen voor autoverhuur, ongevallen, taxis e.d. Een Street index (alafabetisch) en een kleuren plattegrond (met de monumenten en huizen e r driedimensioneel ingetekend) van de stad beëindigen het boekje. Een lange bespreking voor zo'n klein gidsje, maar écht het i s alle aandacht zeker AvW waard! El Carnino de Santiago :guia completa /Anaya Touring.- Madrid : Grupo Anaya, 1990.- 196 pp. : ill. ; 23 cm (310 gram!).- ISBN 84-207-3708-9 f 1790 pesetas Dit fraai uitgevoerde Spaanstalige boek met de enigszins pretentieuze ondertitel volledige gids is met meest geschikt voor hen die de weg naar Santiago per auto afleggen, eventueel afgewisseld met' enige wandelingen. Na een inleiding van 26 pagina's over geschiedenis. kunst, landschap en gestronomie volgen de beschrijvingen van zes trajecten van elk ongeveer 150 km tussen Puerto de Somport, resp. Saint-Jean-de-Port t o t aan Santiago de Compostela, met bijbehorende landkaartjes. Daarna zijn 80 pagina's gewijd a a n beschrijvingen van 20 belangrijke plaatsen langs de camino in alfabetische volgorde van Astorga tot Villafranca del Bierzo, verlucht met vier stads- en vijf kerkplattegronden. Op de l a a t s t e tien pagina's worden hotels, restaurants en pelgrimsonderkomens vermeld. Dit gedeelte is niet volledig, zo ontbreken onder meer de pelgrims-

verblijven in Pamplona, Nájera, Villafranca Montes de Oca, Burgos en Sarria en wordt bij Santiago ten onrechte het klooster van Sint Franciscus genoemd en niet het Seminario Menor. Behalve met de genoemde kaartjes en plattegronden i s de gids geïllustreerd met meer dan 100 mooie, zij het kleine, foto's. Ondanks genoemde onvolledigheid en het ontbreken van Roncesvalles en Puente l a Reina (Navarra) in de index, i s de gids een goede informatiebron voor de belangstellende camino-reiziger. WB Wandelen, een driemaandelijkse periodiek van de: Grote Routepaden v.z.w., Van Stralenstraat 40, B-2060 Antwerpen brengt in nummer 1 van 1991 een stukje van de Via Podensis, t e weten van Aumont-Aubrac tot Conques. Via het tijdschrift kan men ook mee doen a a n een georganiseerde tocht op dit traject. Er s t a a n 4 tochten gepland in de laatste week van juni, de eerste week van juli, de laatste week van augustus en de eerste week van september. Inlichtingen: zie boven.

-

The Road to Santiago de Compostela / Michael Jacobs. Viking (The Penguin group), 1991.- 22 cm.- (Architectural Guides for Travellers).- ISBN 0-670-83624S 14.99 2. Available in al1 good bookshops. De serie waarin dit boek i s uitgegeven i s bestemd voor de in deze materie belangstellende maar niet gespecialiseerde reiziger. Het begint met een historisch overzicht van de (aanleiding tot) de eerste pelgrimstochten naar Santiago tot heden. Vervolgens is er een hoofdstukje waarin termen worden uitgelegd zoals "Mozarabisch", "Mudéjar", "plateresque" en "Churrigueresque". Daarna worden van oost naar west een groot aantal kunsthistorisch interessante plaatsen langs de camino behandeld. Van ieder genoemd kunstwerk wordt een korte beschrijving gegeven. Ter vergelijking: Dat wat Mireille Madou in deze Jacobsstaf beschrijft over de twee ingangen van de San Isidoro vertelt Michael Jacobs met de volgende woorden: "(gezien vanaf het plein s t a a t ) in het midden van het gebouwencomplex en gekroond door een weelderige 18de-eeuwse versiering waarin Santiago Matamoros is afgebeeld een l a a t elfde eeuws portaal dat bekend is a l s de Puerta del Cordero, met beelden van de heiligen Isidoro en Pelayus a a n weerszijden van de boog en een tympaan met een levendige afbeelding van het Offer van Isaak. ... en bekend als de Puerta del Perdón i s ook uit de elfde eeuw en heeft een gebeeldhouwd tympaan d a t ongebruikelijk is voor de tijd waarin het gemaakt is en waarin drie scenes tesamen zijn afgebeeld (voorstellende de Kruisafname, de drie Maria's bij h e t graf en de Hemelvaart)." De afbeeldingen in het boek zijn alle in zwart-wit en e r s t a a n eenvoudige

kaartjes van de camino en plattegrondjes van de belangrijkste steden in. FC Les chemins d e Saint-Jacques d e Compostelle / Comité Régional du Tourisme Midi-Pyrénées.- Toulouse, 1990. - 236 p. ; 23 cm.- ISBN 2-0101-016533-5 FF 60,Als een zo luxueus uitgevoerd

boekwerkje

wordt uitgegeven door een

toeristische organisatie, dan i s h e t natuurlijk in eerste i n s t a n t i e bedoeld om h e t toerisme n a a r de betreffende streek a a n t e moedigen. Toch heeft h e t ook wat voor de pelgrim t e bieden. Voor zover ze door de Midi-Pyrénées gaan worden e r drie routes in beschreven: de Via Podensis (Aubrac-Eauze), de Via Tolosane (Parc Régional du Haut-Languedoc t o t voorbij Auch) en de Route des Causses (van Souillac over Rodez en Foix n a a r Lourdes). Alle t e k s t s t a a t er drie keer in (Frans, Engels e n Duits) en beschrijft zeer kort de belangrijkste bezienswaardigheden in iedere plaats e n alle eventuele Jacobalia. De gids s t a a t vol met kleurenfoto's en het belangrijkste i s wel d a t van iedere genoemde plaats de hotels (met sterren en aantallen kamers) de campings, de gîtes d'étape en de V.V.V.'S met hun respectievelijke telefoonnummers vermeld s t a a n . Achterin s t a a t een uitputtende adreslijst van toeristische organisaties in binnen- e n buitenland. FC JACO-BUS

In dit geval i s h e t misschien beter t e spreken over JACO-bezemBUS. Reisorganisatie FRIEWIEL verzorgt een gecombineerde fiets- en/of wandelvakantie (met bezemwagen) over de Spaanse Camino de Santiago. Vertrek 22-23 augustus 1991, 24 dagen (vanaf f 2250). Zie ook de advertentie op binnenzijde omslag van DEze JACOBSSTAF.

n

Wilt u uw adreswijzigingen sturen naar de administratie van het ledensecretariaat: Nico Zijp, Marsdiepstraat 512, 1784 AZ Den Helder telefoon: 02230-32572

Als U een pelgrimspaspoort wilt hebben voor uw tocht naar Santiago de Compostela, dan kunt u dat bestellen via het bestelformulier; gegevens vindt u op pagina 69 van DEze JACOBSSTAF. Vraag uw pelgrimspaspoort ZO TIJDIG MOGELIJK aan.

I

SCHELP I N K R U I S J E S

Stelde W. Bettonvil in h e t vorige nummer van DE JACOBSSTAF u in s t a a t een echt leren pelgrimsbeursje t e maken, Mevrouw Van der Mijl u i t Tilburg maakte ons op een bijzondere manier a t t e n t op dit borduurpatroon van een schelp. Ze verraste ons Genootschap met een prachtig TWEEDE eigengemaakt vaandel (zie foto p. 51). Zij vertelt erover: "de naam en het vignet van h e t Genootschap i s geborduurd in rood, de kleur die verwijst naar h e t martelaarschap van Jacobus. Twee geborduurde Jacobsschelpen stabiliseren a l s het ware de basis. Rechtsboven symboliseert een staf met kalebas de pelgrimage. Drie sterren verwijzen naar de

sterrenweg, de legende waarin Karel de Grote in een droom door Jacobus zou zijn opgeroepen h e t land achter de Pyreneeën t e gaan bevrijden van de Moren. De sterren gaan in de richting van de standaard van de Matamoros." De sterren zijn ook a l s h e t ware de handtekening van de maakster: Stella (=ster) van der Mijl, die e r de voorkeur a a n gaf h e t nieuwe vaandel hier in Nederland t e houden en h e t eerste vaandel permanent in Santiago de Compostela t e plaatsen. Hier volgt h e t borduurpatroon van de kleine schelp (in h e t volgende nummer zullen we de grote schelp plaatsen). Omslinger allereerst h e t kaaslinnen om rafelen t e voorkomen. Het borduurwerk wordt ongeveer 5 x 5 cm groot op kaaslinnen van vijf kruisjes per cm. Elk kruisje wordt geborduurd over twee draden van de stof met 2/6 draadjes DMC-garen (6-draads). Gebruikte kleuren: stiksteken 610 langs de omtrek (accentuering), en in de schelp langs alle tekens. Op de rechterhelft komen ze rechts van ; op de linkerhelft plaatst u ze links van .

3

lichtbruin 422

/\ zalmrose 945

\n @

beige 612 wit

INTERNATIONALE

pelgrimsreiinie in M a a s t r i c h t Aan alle pelgrims naar Sint-Jacob, Bet Nederlands Genootschap van Sint-Jacob organiseert in h e t weekend v a n 20 tot 22 september voor de tweede maal een internationale pelgrimsreiinie in Maastricht. Het doel van deze bijeenkomst i s d a t zij die op weg waren n a a r Compostela en, vaak kortstondig, zo vele anderen hebben ontmoet nog eens de gelegenheid hebben elkaar t e ontmoeten e n ervaringen u i t t e wisselen. Het programma i s a l s volgt: 20-9-1991

vrijdagmiddag

ontvangst van de deelnemers

vrijdagavond

avondeten e n optreden van h e t gezelschap Goet ende Fyn met middeleeuws muziektheater

21 -9- 199 1

zaterdagmiddag

middageten en lezing over Jacobalia in Maastricht

zaterdagavond 22-9-1991

Eucharistieviering

zondagmorgen

rondleiding langs de Jacobalia v a n Maastricht

zondagmiddag

middageten en afscheid

De deelnemers kunnen worden ondergebracht in een jeugdherberg of aangrenzende camping; de prijzen v a n de jeugdherberg zijn:

-

overnachting

+

ontbijt

f 25,OO

middageten

f 12,OO

avondeten

f 16,00

De organisatiekosten bedragen per persoon f 50,OO en dienen samen met de aanmelding t e worden betaald per Eurocheque. Aanmelden biJ h e t secretariaat: Raaimoeren 31, NL-4824 KA BREDA. INSCHRIJFFORMULIER zie p. 69 U WORDT VERZOCHT PER PERSOON GEN FORMULIER IN TE STUREN I!! Vanzelfsprekend k u n t U dit inschrijfformulier kopieren e n dan opsturen. 68

-

-

2 -

Ondergetekende neemt deel aan de pelgrimsrednie Naam:

.............................................................

Adres:

............................................................

GAARNE AANKRUISEN HETGEEN VAN TOEPASSING IS:

1 1

Bijgaand vindt u een Eurocheque van f 100,OO voor organisatiekosten en twee overnachtingen Bijgaand een Eurocheque van f 50,OO voor organisatiekosten

Ik neem deel aan:

u 1 0 1

avondeten van vrijdag lunch van zaterdag

De kosten voor lunch en avond-

1t

eten zal ik ter plekke betalen.

I

l

avondeten van zaterdag lunch van zondag Handtekening

...................................

Bestelformulier PELGRIMSPAS Dit formulier (of kopie) ingevuld s t u r e n n a a r de penningmeester J.M.A. v.d. Werff, Burg. Koningssingel 27, 3042 NK Rotterdam. De PELGRIMSPAS wordt alleen verstrekt a a n leden van h e t Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. De kosten ad f 7,50 dienen contant of bij schriftelijke bestelling per giro/bank a a n de penningmeester voldaan te worden. De opdracht wordt pas uitgevoerd a l s de betaling binnen is. Indien h e t paspoortnummer niet ingevuld is, kan de bestelling niet uitgevoerd worden. De pelgrimspas wordt u binnen een maand toegestuurd.

AANVRAAG PELGRIMSPAS

.............. Naam: ............................... PASPOORTNUMMER .............. Straat: ........................................................... Postcode: ............... Plaats: ................................. Bezorgadres (indien anders dan bovenstaand adres): ................ datum:

L A N G S D E W E G : Vézelay

-

Saint Léonard-de-Noblat

In dit s t u k wordt een gedeelte van de Via Viziliacensis besproken. Volgens de lade-eeuwse pelgrimsgids moeten we op dit traject in ieder geval bij de s t a r t "met de vereiste eerbied het zeer eerbiedwaardige lichaam van de gelukzalige Maria Magdalena bezoeken" en we eindlgen bij "het heilig lichaam van de gelukzalige belijder Leonardus". Tussen deze twee plaatsen, Vézelay e n SaintLéonard-de-Noblat zijn heel wat routes mogelijk. Er zijn, volgens de opgave van het Centre Européen dlEtudes Compostellanes twee traditionele wegen: via Bourges en Châteauroux en via Nevers en St. Amand-Montrond. In de omgevlng van Neuvy-Saint-Sépulchre

komen deze wegen weer bij elkaar e n via La

Souterraine en Bénevent-1'Abbaye bereiken de Santiago-gangers dan SaintLéonard-de-Noblat. In het volgende boek:

Gulde des chemins de Compostelle / Jean Bourdarias. Michel Wasielewski ;a v e c l a collaboration dfAgnes e t de Bruno Millet.- Paris : Fayard, 1989 ISBN 2-213-02386-7 bespreken de auteurs de route via Bourges. Alle plaatsen langs deze weg worden beschreven en de belangrijkste bezienswaardigheden kort genoemd: 'iO

O

m

A

rn

Vézelay, Asnois, Varzy, Champlemy, Murlin, Raveau, La Charité-sur-Loire,

al E: O

Sancergues, Sainte-Solange, Bourges, Villeneuve-sur-Cher.

C

v

Chârost, Issoudun,

a

Déols, Châteauroux, Velles, Argenton-sur-Creuse, Gargilesse, Cuzion, Eguzon (-

z !x

Chantôme), Crozant, La Souterraine, Saint-Priest-la-Feuille,

rn

Bénévent-ltAbbaye, Saint-Goussaud, Chatelus-le-Marcheix, Les Billanges, Saint-

s

d

* z

C

Laurent-les-Eglises,

Le Chatenet-en-Dognon

Le Grand-Bourg,

en Saint-Léonard-de-Noblat.

Totaal een traject van i: 350 km.

s al vo

Toen zij eind mei 1990 in Vézelay s t a r t t e op de fiets voor de tocht naar

w

Santiago de Compostela, volgde José Wienk u i t Zevenaar de volgende wegen:

al

I

w v

id r, rl

"Vanaf St. Père-sous-Vézelay

D958 kun je -met een klein ommetje- een oude

keienbrug zien bij Pierre-Perthuis. Het s t a a t aangegeven en is m.i. best de

+

moeite waard. Als je ' s maandags richting Tannay D53-D119-D6 vertrekt, zorg

m

dan d a t je eten bij je hebt, want in St.-Père was alles dicht en je komt

rn

onderweg ook niets tegen. Vervolg D6-D278 Varzy, waar in de kerk een triptiek

ai al

al

m

h 7 O

m

s t a a t , geschilderd door een Nederlander. Een schitterende fietsroute omzoomd door orchideeën e n vergezichten!

Tussen La Charité en Blet hebben we o.a. via de D63-D188-D48-D26 gefietst; bij Ignol hebben we per ongeluk de D43 i.p.v. de D42 genomen .... We kwamen uit in Germigny-lSExempt, waarvan we de kerktoren a l van verre zagen oprijzen. Een juweeltje dat de ruim 10km omweg ruimschoots vergoedde! De kerk heeft zeer mooie kapitelen en een puntgaaf Maria-tympaan nog in blauwe en gele kleuren. De kerk van Charly (vlakbij Blet) stond langs de weg aangegeven, maar was gesloten". De volgende aantekening van José Wienk brengt ons direct een stuk zuidelijker, bijv. via St.-Amand-Montrond, vlak vóór Boussac. "Aan de D997 ligt Boussac-Bourg. Aan de rechterkant zie je twee kleine kerkjes, pal naast elkaar staan. Stap af en ga h e t eerste weggetje rechts in. Er s t a a t ook een wegkruis vlakbij. In het lage kerkje, links, s t a a n oude beelden, o.a. van Rochus, een houten Piet& zó door de houtworm aangetast, dat de houtpulp e r naast ligt. Het rechter kerkje bestaat alleen uit een toren met absis, die versierd i s met fresco's in zachte tinten van o.a. het Kerst-gebeuren. Te mooi om waar t e zijn!. Vanuit Bénévent-ltAbbaye, via D 914 Marsac (mooie camping municipal met heerlijke douches!), naar St. Léonard-de-Noblat a a n de D6 s t a a t langs de weg het kerkje van St. Martin-Sainte Catherine aangegeven. De sleutel steekt in het slot, meteen a l een verrassing: een grote steen met inscriptie als deurmat! Felgekleurde fresco's in de absis. De moeite waard. En dan is e r koffie oftewel St. Léonard. Wat een kerk! Loop e r ook eens helemaal omheen en zie

....

hoe mooi!" Theo van Pinxteren uit Waalre liep in zijn eentje het traject in elf dagen, "er waren zware dagen bij, vooral de vierde, negende en elfde dag". In h e t kort beschrijft hij -met flarden herinneringen- zijn route (meer informatie kunt u bij Theo van Pinxteren opvragen): Vézelay - Fontenay prés Vézelay Champagne (geslapen bij boerderij van burgemeester) Champagne Asnan Brinon s u r Breuvron (geslapen bij brandweerman; in slaapschuur van oude boerderij) Brinon sur Breuvron Champlin - Montenoison - Oulon - Prémery - D146Mauvron (geslapen bij particulieren) Lunch even voorbij Oulon in Château -duur, luxe-, voorbij Montenoison i s een boerderij met (links) kaas, worst e.d. Route Forest de Poiseux (neem water mee!) - Urzy D207Mauvron Nevers Gimouille Le Guetin (Camping municipal netjes; bij de sluis twee cafeetjes, s'avonds mooi uitzicht) Le Guetin D46 Apremont-sur-Allier D76 - D920 - Sancoins - Jouy (geslapen langs de weg op terrein van oudere mensen links, water behulpzaam, schuur voor als het regent, boeren rechts zeer onvriendelijk) Even voorbij afslag in Apremont-sur-Allier is, zuidwaarts, een heerlijk cafe, koel. Waar D76 links af D920 opgaat is simpel café. Jouy - D41 L'Ormenay - Lienesse - Le Rhimbé - Vernais - Laugere - St.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

72

Amand-Montrond (goed uigeruste camping) St. Amand-Montrond - Loye-sur-Arnon - La Bourgeoisie - Châteaumeillant (camping zonder campingwinkel, wél met douche) Châteaumeillant - Saint Sévere-sur-Indre - D26 - linksaf D940 volgen, n a 2% km daar waar de weg n a a r rechts draait van de weg af e n zuidwaarts - pad verderop weg D87 - voor brug Genouillac (simpele camping, schoon sanitair) Saint Sévere i s dorp waar de film Monsieur Hulot m e t vacantie van Jacques Tati rond 1959 werd opgenomen. Gezellig, beetje popperig dorp. In Genouillac op hoek links een leuk cafeetje. Ze draaiden e r klassieke muziek op de avond van h e t overlijden van Herbert von Karajan. ' s Avonds i s h e t dorp uitgestorven. Genouillac Bonnat - D 1 6 - Le Bourg dlHem - Bussiere-Dunoise - Saint Vaury (camping aan noordzijde) Let op: tussen Le Bourg d'Hem en Bussiere-Dunoise i s nauweliik iets. In Bourg d'Hem was een winkeltje, d a t een zeer lange middagpauze hield e n niet opendeed! Half gebroken kwam ik in Bussiere-Dunoise aan; goed café en winkels. Café met t e r r a s tegenover de kerk. Le Grand-Bourg Bénévent-1'Abbbaye - Marsac10 Saint Vaury - D48 Arrenes Saint Goussaud (op de top i s h e t goed slapen; veldje met kraan én prachtig uitzicht!) In winkeltie schattige oude mensen; ze maakten zelfs een maaltijd voor me klaar, om half negen ' s avondsl Bénévent is natuurlijk eindeloos; een luxe gîte (restaurée avec l'aide du Shell!) J e moet h e t maar bedenken. Ik liep door. Saint Goussaud ligt hoog; een beeld van de heilige i s in zijn kerk t e bezichtigen. Saint Goussaud GR n a a r beneden langs een oude Keltische begraafplaats zwaar pad, dalend (redelijk aangegeven) bij la Volaille de weg gevolgd, Font-Léon - Le Châtenet-en-Dognonniet meer de GR - Les Billanges Saint Léonard-de-Noblat. Font-Léon heeft een (vermaak-waterfietsen)-camping, maar ik liep door; hotel wel erg mooi. In Le Châtenet rechts een goed terras-hotel-restaurant.

-

-

-

-

-

-

-

-

In De Pelgrim, contactblad van h e t Vlaamsgenootschap van Santiago de Compostela, i s men vanaf december 1990 begonnen met h e t beschrijven van de route vanuit Vézelay. Uitgangspunt voor de auteurs, h e t echtpaar Van Wonterghem, was h e t boek van Bourdarias & Wasieleski (zie p. 70). Zij vertrokken u i t Vézelay en "opteerden voor rustige, landelijke wegen, maar schuwen h e t adfalt niet" liepen de noordelijke route, via Bourges. In De Pelgrim nummer 23 wordt h e t traject Vézelay

- La Charité-sur-Loire

besproken, in h e t

-

l a a t s t verschenen nummer (24) het traject La Charité-sur-Loire

Gron.

Etienne Van Wonterghem en Nelly Teirlinck liepen:

-

-

-

20km: Vézelay D951 Chamoux (geen bevoorrading mogelijk) D166 - La D165 Metz-le-Comte Champagne ("waar men zelfs nog Maison-Dieu geen pint kan kopen") Cuzy (hotels, camping) 26 km: Cuzy D1 19 Tannay (bevoorrading, "want binnen de 20 km die nu D6 "bij een wegkruis volgen we h e t volgen i s e r geen winkel of bar") kleine weggetje richting dorp Cervenon, d a t we n e t niet aandoen" volgen Villiers-le-Sec - D102weg rechts n a a r Thurigny D6 Cuncy-les-Varzy D278 - Varzy (hotel, gemeentelijke camping) Charlay 26 km: Varzy - N151 D155 - Champlemy D253 Chaume - D140 D117"je kruist de D2 waar nogal snel wordt gereden" - Dompierre-sur-Nièvre (Bar-tabac verder niets, mogelijkheid t o t kamperen op grasveldje n a a s t kerk, vragen a a n de maire, geen s a n i t a i r ) La Celle-sur 26 km: Dompierre-sur-Nievre - D117 - Le Bas-de-la-Celle D38 Murlin volg de weg links van de D38. "Deze geasfalteerde Nievre weg g a a t verder over in een met steenslag verharde bosweg, Dit is een van de mooiste stukken van h e t traject. Gedurende 8km word je door niets gestoord. J e bent volledig door h e t bos opgenomen. Geen wagens! Na 6km kom je wel voor bij h e t maison forestiere e n de bewoners maken graag een praatje met de weinige voorbijgangers." - Raveau D179 La Charité-surLoire hotels, camping langs linkeroever Loire, n e t over de brug, alleen gedurende h e t seioen open) N151 - Sancergues - D72 - Charentonnay28 km: La Charité-sur-Loire Couy D232 Les Hiottes Chaumoux-Marcilly D10 SolerieuD72 Gron (café -op woensdag dicht-, "slaapgelegenheid in de feestzaal ofwel op h e t sportterrein waar men een tentje kan opzetten. Dit kan na zich aangeboden t e hebben op de mairie of bij de maire. Er i s een was- e n plasgelegenheid." 20 km: Gron D205 Villabon D12 D157 Brécy D52 Sainte Solange ("bars, bakker, slager ed. Op maandag alles dicht! Slaapgelegenheid: zich aanbieden op de mairie tijdens de openingsuren t o t 18 u. Daar kan men toelating verkrijgen op h e t sportterein een tentje op t e slaan. De garde champêtre l a a t je wel zien waar je kunt wassen e n plassen.") "we komen terug op 17 km: Sainte Solange D155 Saint Germain-du-Puy de drukke N151 e n industrie kondigt ons ook het naderen v a n een grote s t a d aan. Besluit: de r e s t v a n de weg wordt vervelend en soms gevaarlijk. Gelukkig kun je a l s voetganger gebruik maken v a n een fietspad d a t je t o t bijna in Bourges brengt. Toch i s h e t nog oppassen geblazen, want fietsers e n bromfietsers aanzien dit a l s hun domein en voetgangers zijn ook voor hen soms onverwachte rare vogels." - Bourges (hotels, jeugdherberg, camping) 15 km: Bouges D16 La Chapelle Saint Ursin D16 Villeneuve s u r Cher (bar-restaurants, camping)

-

-

-

-

- -

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

'i4

-

-

9

25 km: Villeneuve-sur-Cher - D16 - Chârost - D2 - Saint Georges-sur-Arnon - D9a Avail - "Neem hier niet de weg naar Issoudun zoals je wel zou denken, of je komt opnieuw op de N161 die we de hele tijd al trachten t e mijden. J e loopt bij h e t vroegere schooltje a a n h e t kruispunt rechtdoor en zo kom je dan via een rustig landweggetje op de rondweg die om Issoudun ligt." Issoudun (hotel restaurant, camping f 2-3km richting Vierzon, "voor logies kan je ook terecht in het klooster tegenover de basiliek tegen 50FF per persoon, ontbijt inbegrepen. Heel geschikt voor wie alleen reist, comfortabel e n net.")

-

-

Tot zover de route die gelopen en beschreven werd door Etienne Van Wonterghem en Nelly Teirlinck (De Pelgrim nummers 23 en 24). Zelf heb ik rond h e t traject Vézelay

-

Saint Léonard-de-Noblat

met de a u t o

gezworven e n erg veel moois gezien. In de kathedraal van Bourges vergaap je je a a n de kleurenpracht van h e t 13de-eeuwse glasraam (foto p. 70) d a t het leven van Jacobus verbeeldt en a a n h e t 16de-eeuwse huis (of liever paleis) van steenrijke Jacques Coeur, argentier -bewaarder van de persoonlijke schatkistvan Karel VII, zijn harten e n de Jacobsschelp in reliefs diverse keren afgebeeld; uiteraard refereren schelp en h a r t n a a r de naam van de eigenaar (foto p. 71). Zo heeft ook Issoudun een diepe indruk op me gemaakt, vooral het Hôpital St.

Roch, d a t i e t s buiten de middeleeuwse dorpskern werd gesticht in de 12de eeuw. Het complex, d a t nog t o t eind 19de eeuw a l s ziekenhuis in gebruik was, bestaat u i t ziekenzalen (met venster n a a r de kapel), keuken, apotheek, kruidentuin. Fascinerend zijn de volledige ingerichte apotheken u i t de 17de eeuw é n een interieur u i t de 19de eeuw. Prachtige beelden (foto p. 76), reliefs e n schilderingen (foto p. 73) brengen de wereld v a n eeuwen geleden even nabij. Rochus l a a t zich makkelijk herkennen en natuurlijk ook onze vriend, Jacobus. De kapitelen in de kerken van Vézelay, Châteaumeillant en Neuvy Saint Sepulcre, de gestileerde koppen in de kerk van La Souterraine (foto p. 411, de zonnebloemen, de bossen langs de weg

..... wat i s e r toch veel t e genieten langs

de chemins de saint Jacques!

AvW

Uiteraard i s de Nederlandse vertaling v a n de 12e eeuwse pelgrimsgids belangrijk: 0, roemrüke Jacobus, bescherm uw volk :pelgrimsgids naar Santiago / Jan van Herwaarden. - Amstelveen : Luyten, 1983. - ISBN 09-6416-047-3

Onderweg is heel wat dokumentatie-materiaal gratis t e krijgen (Syndicates dfInitiative) of t e koop in musea e n kerken, zoals kleine overdrukjes u i t de beroemde Zodiaque reeks over romaanse kunst. Gedegen informatie over Vézelay bijvoorbeeld in:

Bourgogne Romane / Jean Baudry let al.].- Zodiaque, 1962.-La nuit des temps), 200 e n verder met plattegrond. Culturele informatie over dit traject vindt u natuurlijk in elke goede reisgids, maar toegespitst op 'ons' thema, n a a s t h e t nieuwste reeds op p. 70 genoemde boek. ook in:

- Paris : Arthaud, 1964. 1983: ISBN 2-7008-04 29-2

Les chemins de Saint-Jacques / Yves Bottineau. (Bibliotheque historique ; 6).

- Ook herdruk

Routes romanes : la route aux saintes / Raymond 0ursel.- Zodiaque, f l982 Ook in h e t Italiaans e n Spaans (Rutas de peregrinación, 1983) verschenen. Vers Compostelle : grandes routes e t petits chemins touristiques / Janine Ducrot.- Paris : Nouvelle editions latines, 1962 (helaas weet ik niet of van d i t boekje een nieuwe editie verschenen is).

Die grosse Wallfahrt des Mittelalters : Kunst an den romanischen Pilgerstrassen durch Frankreich und Spanien nach Santiago de Compostela / Vera und Hellmut Hel1 ; mit einer Einfiihrung von Hermann J. Hiiffer. Tübingen

-

: Wasmuth, 1964. Vele aangevulde herdrukken, de nieuwste: 1986

KAART, o.a.: Michelin kaarten 1/200.000 nr. 66 (Auxerre-Dijon), 69 (BourgesMâcon), 68 (Niort-Châteauroux) e n 72 (Angoulême-Limoges).

IN-DRUK

Afgebeeld in DE JACOBSSTAF nummer 9 was de Tour St. Jacques, in het hartje van Parijs! Velen van u hebben a l met deze toren kennis gemaakt, blijkt uit de reacties. De toren werd gebouwd tussen 1608-1622 en i s f 62m hoog. Als u een verrekijker of via de telelens van uw camera naar boven kijkt, kunt U bovenop een hoek van de toren een kolosaal beeld zien van St. Jacques. Op de andere hoeken zijn beelden van de symbolen van drie evangelisten neergezet: adelaar, leeuw en rund. De beelden werden vervaardigd door Chenillon, die de oorspronkelijke beelden -door weersinvloeden zwaar beschadigd- exact kopieerde. De toren hoorde bij de Saint-Jacques-la-Boucherie kerk, die waarschijnlijk a l in de karolingische tijd werd gebouwd, maar sterk herbouwd in de l l d e , 14de en 16de eeuw. In 1797 werd de kerk afgebroken, de toren bleef behouden en werd in de 19de eeuw gerestaureerd en veranderd (1891) in een meteorologisch station. Als ik in Parijs ben, dan moét ik altijd even de Tour zien -al i s het maar vanuit de verte-, want dan i s mijn bezoek aan Parijs zeker geslaagdAvW A. M. Verbarendse uit Haarlem, die in 1972-1973 In Parijs studeerde, geeft

ons woordelijk de tekst op de gedenksteen aangebracht op de Tour St. Jacques: partirent De cet endroit OU s'élévait l'église Saint-Jacques-de-la-Boucherie depuis le Xe siecle des millions de pélérins de toutes nationalités vers le tombeau de l'apôtre Saint-Jacques B Compostelle pour commemorer leur souvenir. Monsieur Albert Chavanac, président du Conseil municipal de Paris a inauguré le 13 Juin 1966 cette plaque offerte sur l'initiative de l a Société des Amis de Saint-Jacques de Compostelle par Espagne B l a ville de Paris. Verbarendse's beschrijving van de pelgrimsroute door Parijs zullen we bewaren voor de rubriek Langs de weg, waarin we eens het Parijse traject zullen beschrijven. Ingrid Lijsen u i t Amsterdam, die het setje Jacobs-wenskaarten heeft "gewonnen", raakt op de fiets verstrikte in de Parijse drukte en het stratennet; ze wilde via de Rue St Jacques fietsen, "deze s t r a a t vond ik niet, maar wél Ik vertelde Jacobus d a t ik e r aan kwam, kwam in algauw deze toren tegen. nog niet wetend dat dat niet zou lukken". Ze haalde opgelucht adem toen ze Parijs heelhuids had verlaten ("ik vond Parijs soms wel link op de fiets") en fietste verder zuidwaarts. Santiago de Compostela heeft ze toen, in 1988, niet gehaald, "maar ik hoop nog eens t e gaan lopen vanuit St.-Jean-Pied-de-Port". Hans Andreoli uit Hilversum hoopt ooit zijn pelgrimstocht t e beginnen aan de voet van deze toren. Hij ontdekte op een paar honderd meter afstand de

...

prachtige grote St. Gervais-kerk, waarin f 40 broeders en zusters driemaal per 77

dag schitterende meerstemmige gebeds- en zangdiensten houden en 's avonds een eucharistieviering. De groep heet De Gemeenschap van Jerusalem. "Deze kloosterlingen, die zich als stadsmensen onderworpen hebben aan de regels van Benedictus, hebben op mij een diepe indruk gemaakt. Iedereen die naar de Tour St. Jacques gaat, kan ik écht aanbevelen om ook de St. Gervais (achter het HGtel de Ville) t e bezoeken. Op zondag schijnt de kerk helemaal vol t e zitten met bezoekers van wie zeker de helft onder de 30 jaar. Mocht iemand meer inlichtingen wensen, bel gerust het nummer: 035-43668", aldus de brief van Hans Andreoli. Fragmenten uit de brief van Joke den Dulk uit Bennebroek: "Wij waren e r 2 maart 1990, vastentijd. Bruisend, vol energie haast het verkeer zich door het labyrint van wegen, waarin je verstrikt kunt raken door richtingaanwijzers die misleidend je ontsporen op wegen zonder uitweg. De metro spoort door het ondergrondse gangstelsel van techniek alsof grondslag en onder-gang (leven en dood) een verbond zijn aangegaan. De dag wordt in de kunstverlichting opgenomen. Wij worden meegenomen van buiten naar het ingewand van Parijs om óp t e gaan naar de Tour St. Jacques. Eens het startpunt voor velen. ... Bovenop de toren s t a a t St. Jacques groot t e zijn, klein in mijn gewaarwording, maar krachtig, eeuwen trotserend. St. Jacques die in beroering brengt en in beweging zet. ... We lopen de Rue St. Jacques in, vanaf de toren nageoogd door onze vriend. We sluiten ons af voor de overdaad aan luxe artikelen die ook hier de hebzucht in de kaart spelen. Het teveel verzadigt niet, het te kort klaagt aan. Wij vervolgen onze weg". DIT IS NIET ZOMAAR EEN PRIJSVRAAG! We willen niet alleen van u weten waar de foto (p. 61) gemaakt is en wat het voorstelt, maar ook welke indrukken, herinneringen, en emoties deze Jacobus b4 u oproept. Uw reacties worden dan in het volgende nummer van DE JACOBSSTAF vermeld. Onder de inzenders verloten we dit keer een setje Jacobuswenskaarten. Graag ontvangen wij uw reacties vóór 1 augustus op het redactie-adres: A. van Wiechen, Rijndijk 22, 2394 AH Hazerswoude-Rd

I

za 9 nov

NAJAARSVERGADERING Nederlands Genootschap van Sint-Jacob in Franeker

PRAKTISCH

.....

In deze rubriek komen allerlei praktische tips die wij van u toegestuurd krijgen. Deze keer zijn het twee eet-tips voor onderweg, maar we kunnen ons ook informatie voorstellen over het lopen met of zonder tent, het merk (of soort) U kent het redactie-adres, dus geef UW praktische tips schoen, sok, fiets voor onderweg via DE JACOBSSTAF a a n anderen door!

.........

Adrie Dik uit Alkmaar liep in Navarra langs aspergevelden en "wij ontdekten d a t je in Spanje volop asperges in blik kunt krijgen, van uitstekende kwaliteit. Ze zijn groter dan bij ons en dikker ook. Maar PRIMA. Toen wij in Belorado onze inkopen deden samen met medepelgrims besloten wij asperges t e eten. Hardgekookte eieren, mayonaise en asperges. Brood erbij en een lekkere fles wijn. DIT was smakelijk eten!" Mevrouw Van der Mijl (Tilburg) bakt a l jaren -zowel thuis als onderweg- haar eigen volkorenbrood. Thuis gewoon in de oven, maar onderweg m.b.v. het grootste en het kleinste pannetje van een lichtgewicht camping-pannen-set. Hier volgt haar recept: "u hebt nodig 500 gr volkorenmeel, de ongezeefde, gemalen tarwekorrel met zemelen en vezels In Nederland verkopen molenaars uitstekende kwaliteit volkorenmeel in zakken van 5, 10 en 25 kilo. 1 zakje van 7 gram instant bakkersgist (Oetker) 2 theelepels zout 3 theelepels suiker (niet absoluut nodig) 360 gr lauwe melk (of lauw water of half om half) U doet 500 gr volkorenmeel in het grootste campingpannetje. U roert e r zorgvuldig 7 gr gist, 2 eetlepels zout en 3 theelepels suiker doorheen. Dan

maakt u in het midden een kuiltje, waarin u de lauwe melk (en/of water) giet. Vanuit het midden a l roerend h e t meel bij het vocht laten komen. Als h e t vocht i s opgenomen, kneedt u het deeg t o t een elastische massa die niet aan uw handen blijft kleven. Dan doet u het deeg in het kleinste pannetje, dat u eerst met boter hebt ingesmeerd om aanbakken t e verkomen. Vul de grootste pan met een laagje van 2 A 3cm schoon, droog rivierzand en zet daar de kleine pan met het deeg bovenop, zó dat het kleine pannetje niet boven de grote pan uitsteekt. Doe e r de grote deksel op d a t vooral goed moet afsluiten. Leg e r daarom nog extra een dubbelgevouwen theedoek overheen als tochtwering en l a a t het deeg f 1 uur rijzen op een warme, tochtvrije plaats. Zet dan het geheel zonder theedoek op uw butagaspitje (lage stand) en n a drie kwartier i s uw brood klaar! In Frankrijk en Spanje vindt u langs diverse rivieren zandstrandjes. Het i s een heel aparte ervaring t e proeven d a t brood gebakken op Ebro-zand anders smaakt dan Arlanzón-brood, omdat de geur van het zand in uw brood trekt. Over natuurlijke afwisseling gesproken! In het algemeen kunt u uw eigen brood het best bakken tijdens een rustdag, op uw gemak tussen de was- en andere rustdagbesognes door. Het voorbereidende werk vraagt hooguit twintig minuten; de rest i s een kwestie van geduld en .... zand", aldus S. v/d Mijl.

AGENDA

Vermeld in deze AGENDA worden de volgende activiteiten: (dia)lezingen, film-, muziek-uitvoeringen, tentoonstellingen e.d. die door anderen georganiseerd worden e n die 'iets' met de pelgrimage n a a r Santiago de Compostela t e maken hebben, regio-bijeenkomsten van h e t Genootschap etc. Vergissingen e n wijzigingen zijn altijd mogelijk, controleer daarom de gegevens voor u op pad gaat via het genoemde adres/telefoonnummer. 26 mei juni 1991

Wandeltocht van kring Tilburg, zie p. 59. Vlaams Genootschap organiseert een wandeling langs de GR 128 (Niederstrape) tussen Helshoven e n Tongeren. Inl.: Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela. 6-14 juli Pamplona, feesten van San Fermin. 15-16 juni Circuit jacquaire in Saintonge langs kleine romaanse kerkjes. Inl.: Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle. 16-19 juli Nijmegen, Vierdaagse, zie DE JACOBSSTAF nummer 9, p. 38. Santiago de Compostela, Santiago-feesten. Viering Sint-Jacobskerk 25 juli t e Antwerpen, inl.: Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela. 1 Congreso Internacional: Camino de Santiago, Via de la Plata in 25-28 juli Zamora. Organisator: Fundación Ramos de Castro para el Estudio y Promoción del Hombre, Apartado 206, E-49028 Zamora, tel.: (988) 531664. 2-8 augustusEstella, patroonsfeesten. Bijeenkomst Regio Midden Nederland, zie p. 58. 2 sept Opening van een gîte d'étape in Amiens, bezoek a a n kathedraal en 7-8 s e p t musea. Inl.: Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle. 20-22 s e p t Maastricht, tweede internationale pelgrimsweekend. 23-27 s e p t Mondoñedo (prov. Lugo) Estudio del camino norte de peregrinación a Compostela en l a provincia de Lugo. t o t 29 s e p t Gemeentelijk archeologisch museum, Marktstraat Aardenburg, tentoonstelling Pilgremme tot Ardenbuerch. Behalve a a n Aardenburg a l s bedevaartsplaats ook aandacht a a n motieven om op bedevaart t e gaan, de drie grote middeleeuwse bedevaartplaatsen (Jerusalem, Rome, Compostela), a a n bedevaarten en Zeeuwse archeologie, openingstijden: zo, ma 13-17 u, di-vr 11-12 & 13- 17 u. Europese ontmoeting in Straatsburg: bezoek a a n kathedraal en 6-6 okt musea, tocht naar o.a. Mont Le Haut Saint-Jacques, lezingen, film Zaragoza, Maria-feesten van El Pilar. 6-13 okt Najaarsontmoeting van h e t Vlaams Genootschap in Brugge. oktober Bijeenkomst Regio Oost-Nederland, zie p, 60. 25 okt Najaarsvergadering Genootschap in Franeker za 9 nov Bezoek a a n pelgrimsplaatsen langs de Franse Atlantische kust, 9-11 nov Soulac, Vertheuil, Mimizan etc. Inl.: Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle. t o t 19 jan 1992 Leiden, Rijksmuseum Het Koninklijk Penningkabinet: tentoonstelling Naar Jeruzalem : de dure reis van een middeleeuwse graaf, zie ook DE JACOBSSTAF nummer 9, p. 37. Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela Sint-Andriesabdij, Zevenkerken B-8200 Brugge Société des Amis de Saint Jacques de Compostelle 4 Square du Pont de Sèvres, F-92100 Boulogne s u r Seine

Hieronder vindt u een lijst van de verkrijgbare artikelen, elk voorzien van een nummer en de prijs incluerief verzendkosten. U voldoet h e t totaalbedrag door middel van betaling op Postbank-nummer t.n.v. de Penningmeester Nederlands Genootschap van Sint-Jacob t e Rotterdam onder vermelding van h e t (de) nummer(s1 van de door u gewenste artikelen. Na ontvangst van het bedrag door de penningmeester e n n a controle of de aane r wel lid i s é n zijn contributie heeft betaald, wordt h e t bestel toegezonden a a n h e t adres d a t op h e t giro-formulier s t a a t vermeld, Alleen bij bestelling van een pelgrimspas dient u gebruik t e maken van h e t bestelformulier op p. 69; uiteraard kunt u dit formulier kopiëren. Indien u niet per giro betaalt, maar per bank, dient u een l u s t van de bestelde artikelen separaat toe t e zenden aan: J.M.A. v.d. Werff, Burgemeester Koningssingel 27, 3042 NK Rotterdam.

NR

ARTIKEL

O1 O2 03 0 O O 07 O 10 11 12 13 1 15 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Alfabetische ledenlijst Ledenlijst volgens postcode Gebed v a n pelgrim Stickers (20 s t u k s ) Literatuurlijst Pelgrimspas Correspondentiekaart Rustende Pelgrims Lijst refugio's Tijdschrift DE PELGRIM nummer 10 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 11 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 12 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 13 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 24 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 15 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer Tijdschrift DE JACBBSSTAF 1990 nummer Tijdschrift DE JACOEISSTAF 1990 nummer Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer Tjjdschrift DE JACOBSSTAF P991 nummer Tijdschrift DE JACQBSSTAF 1991 nummer

PRIJS

f

3,00 3,00 f 2,Oo f 6,oo f 2,00 f 7,60 uitverkocht f 2,OO f 5,00 f 5,OO uitverkocht f 5,00 f 5,OO f 5,OO uitverkocht uitverkocht f 6,OO f 6,Oo uitverkocht f 6,OO f 6,oO f 6.00 f 6,OO f 6,00

f

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

OTSCHAP VAN SINT-JAC0