JACOBSSTAF
-
Culturele avonturen beleef je mei
Pied a terre Sindbad Tours organiseert al 36 jaar culturele rondreizen. Kampeerrondreizen en hotelrondreizen over de hele wereld. Een kampeerrondreis naar SANTIAGO DE COMPOSTELA t a a t ook al jaren op ons programml Sindbad Tours Postbus 2022 6600 CA Eindhoven Bel snel voor gratis brochures en informatie: 040 -111 444
PELGRIMSGIDS NAAR SANTIAGO DE COMPOSTELA een vertaling van het 12de-eeuwse manuscript met een uitvoerige inleiding van dr. Jan van Herwaarden is natuurlijk niet het enige boek dat verscheen bij
wilt u meer weten over deze boekmakerij verzeker u dan van regelmatige toezending van het
IaABARBERIcHT Oosteinderweg 392 1432 BG AALSMEER 02977-42987
SINGEL 393
1012 WN AMSTERDAM
gidsen & detailkaarten voor bergsport. voet-, fiets-, kano-, langlauf- en skitochten
SANTI AGO-GANGERS !
S t u w f0.65 aan postzeg& i n een e n v e h p en U a d vangt onze nieuwe b a á d &jbZ "SINT-JACOBSROUTE" open ma t/m za 11-17 (van 114 tot 3U7 do ook van 17-21) postorderservice op schriftelijke bestelling telefoon 020 - 274455
36 JAAR Daarom vieren wîj feest in 1989 met een UNIEKE AKTIE. Wif geven een korting van j"200,-aan elke 36ste inschrifv(fst)er op een van 'onze reizen. Daarom ook op deze reis door ons georganiseerd naar SANTIAGO DE COMPOSTELA o.l.v. theoloog-reisleider. Een rondreis die ons voert langs mooie landschappen, maar ook langs kerken en kloosters, uit de tüd van de bedevaartstochten.
Gratis reisgids kunt u telefoniech of schrifteliik bif ons aanvraeen.
COLOFON
INHOUD
DE JACOBSSTAF is
h e t verenigingsblad v a n h e t Nederlands Genootschap v a n S i n t Jacob. Het verschijn t viermaal per jaar. ISSN 0923- 1 145 Redactie: A n n e t v a n Wiechen e n Frank Claessen. Redactie-adres: Rijndijk 22 2394 AHHazerswoudeRd, telefoon: 01 71415386.
nr. 4 jaargang 1 (1989) december
Van de redactie
122
Oproep
122
Fenioux (De Vaan)
123
Maastricht, 15-17 september 1989 (FC)
124
Heilige pelgrims en pelgrimsheiligen (Madou)
126
Nijkerk, 18 november 1989 (FC)
131
Rustende pelgrims (V.d. Werff)
135
Pelgrims in k a a r t gebracht
138
Van onze buitenlandse vrienden
139
Een echte of een alternatieve pelgrimstocht?
140
Ziekenzorg in de pelgrimshospitalen I1 (EW)
141
Uit de regio's
148
Zoekertjes
151
Jahrestagung in Bremen (Stokmans)
152
Zoekertjes
152
Jacobus-boeken
153
Q Nederlands Genoot-
Oude Santiago-gangers: Lieven de Caluwe (vW) 156
schap v a n Sint-Jacob. Niets u i t deze uitgave mag worden verveelvoudigd e n / o f openb a a r g e m a a k t door middel v a n druk, Potokopie o f op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestem ming van d e uitgever.
Asquins (Dik)
157
Langs de Weg
158
Omslag: R. Conens
Geknipt voor u
...
159
Langs de Weg: ervaringen v.e. loper (V. Dieserdl60 Langs de Weg; ervaringen v.e. fietser (Alfrink) 162 Met een ezel naar Compostela Zoekertje
164 164
Jaco-bus
165
Bezinning op de pelgrimstocht
165
Zoekertje
165
Los Hermanos Holandeses, Astorga (C & vW)
166
Agenda
168
Ons Postorderbedrijf
168
VAN D E R E D A C T I E
Een e x t r a dik nummer voor de komende feestdagen. De redactie is blij d a t e r zoveel kopy van hoge kwaliteit binnenkomt. Zoals gezegd tijdens de jaarvergadering in Nijkerk willen wij graag reacties en aanvullingen op de inhoud van ons tijdschrift publiceren. Dus biijf ons schrijven! Dit blad is niet alleen vóór de leden bestemd, maar moet ook dóór de leden gemaakt worden. Dat betekent d a t de redactie h e t niet altijd eens hoeft t e zijn met het gepubliceerde. Wij wensen u een goede Kerst en een voorspoedig 1990.
de redactie Annet van Wiechen en Frank Claessen
De uiterste inleverdatum van kopy voor het volgende nummer is 7 januari.
OPROEP
Wij verzoeken u de contributie (minimaal f 25,-- ; huisgenoten f 20, --) van het Genootschap voor het jaar 1990 over te maken op POSTBANK (giro) nr. 515.11.46 of banknr. 48.48.85.693 t.n.v. de penningmeester van het Nederlands Genootschap van Sint-Jacob te Rotterdam.
E
2
FENIOUX
Drie bogen vroomheid voor al wie geloven, bars en neerbuigend in bijbelse beelden. Donkere dierenriem welft zich daarboven, enige steen die niet sleet of vergeelde. Virtus heeft al onze zonden verslagen, Agnus door zes serafijnen geschraagd, God s l u i t Zijn deur voor de vijf dwaze maagden Cancer omklemt ze en dreigt en belaagt.
-
Er i s geen priester. Een muntautomaat neemt de dienst over. Wie zijn franc betaalt, hoort hoe een stem van boven spreken gaat die de symbolen nauwgezet verklaart, zó hees d a t d a t verkondigt, vrij vertaald: ook mijn keel heeft de kanker ingeschaard. Paul de Vaan
M a a s t r i c h t . 1 6 - 1 7 september 1989 Op instigatie van h e t Nederlands Genootschap van Sint-Jacob werd in september een internationale pelgrimsreunie georganiseerd in Maastricht. De bedoeling van deze bijeenkomst was d a t zij die elkaar in de afgelopen jaren (misschien) vluchtig ontmoet hadden op hun weg naar of van Santiago nu nog eens de kans zouden hebben uitvoerig met elkaar over hun ervaringen t e praten. De opzet was d a t men gedurende enige tijd bijeen zou komen in jeugdherberg "De Dousberg", waar vele mogelijkheden waren om rustig met elkaar t e praten en van waaruit ook nog enige gemeenschappelijke aktiviteiten konden worden ondernomen. De inschrijving op h e t weekend verliep zeer traag. Dit ondanks het feit d a t e r op de Camino op verschillende punten meer dan 2000 aanmeldingsformulieren in vijf talen waren "uitgezet". De verklaring hiervoor kwam tijdens het weekend zelf. De organisatie had h a a r hoop gevestigd op h e t uitgiftepunt van de Compostellana's; eenieder die zijn compostellana ging afhalen was immers een potentiele deelnemer! Uit de reacties van de deelnemers bleek d a t niemand in Santiago een uitnodiging had ontvangen. Niettemin waren e r uiteindelijk 68 deelnemers uit Spanje, Luxemburg, België, Duitsland en Nederland die unaniem van een succesvolle bijeenkomst spraken. Op vrijdagmiddag en zaterdagmorgen kwamen de deelnemers, zowel aangekondigde a l s onaangekondigde, binnendruppelen, en vrijwel meteen kwamen de eerste fotoboeken al t e voorschijn. Na de gezamelijke lunch werd allereerst een groepsfoto gemaakt en vervolgens vertrok het gezelschap naar het centrum van Maastricht waar twee V.V.V.-hostessen klaar stonden om de groep mee t e nemen voor een stadswandeling en een bezoek aan de schatkamer van de Sint-Servaasbasiliek. De kerk zelf was wegens een verbouwing slechts voor een klein deel t e bekijken. De schatkamer daarentegen bood een grote hoeveelheid kerkelijke middeleeuwse kunst met voor het gezelschap a l s "hoofdmoten" drie verschillende afbeeldingen van de heilige Jacobus. Eenmaal als klein kind op een schilderij van het voorgeslacht van Jesus, eenmaal a l s apostel op de schrijn van Sint-Servatius en eenmaal, wederom a l s apostel, maar nu voorzien van hoed met schelp en s t a f , op een houtsnijwerk d a t het Laatste Avondmaal uitbeeldt. Na deze stadswandeling ging iedereen weer terug naar de jeugdherberg voor h e t avondeten. Om 9 uur ' s avonds stond het volgende gemeenschappelijke onderdeel op het programma: een lezing door padre José Ignacio Diaz. Aan de hand van enige praktijkvoorbeelden gaf deze a a n de Spaanse Camino wonende priester zijn
mening over pelgrims en pelgrimeren naar Santiago de Compostela. Hierbij dient vermeld t e worden d a t de toespraak van padre José Ignacio door ons lid Gerrit van Lent consecutief u i t h e t Spaans in het Nederlands vertaald werd, terwijl Herbert Simon van de Deutsche St. Jakobus-Gesellschaft
zich op de
achtergrond bezig hield met een soortgelijke Spaans-Duitse vertaling. Tot h e t einde luisterden de aanwezigen geboeid naar dit verhaal. Daarna was e r de gelegenheid om aan padre José Ignacio vragen t e stellen en daarvan werd dankbaar gebruik gemaakt. De onderwerpen die behandeld werden gingen van de kwaliteit van de refugio's via de hygiëne langs de Camino n a a r de houding van de Spanjaarden t e n opzichte van vrouwelijke pelgrims. De zaterdag eindigde voor velen zoals die begonnen was: met praten e n nog eens praten.
Zondagmorgen was e r in de naburige kerk van Christus Hemelvaart een eucharistieviering die geconcelebreerd werd door de parochiegeestelijke samen met padre José Ignacio en Dom Willibrord Mondelaers, de algemeen secretaris v a n het Vlaams genootschap. Het weekend eindigde officieel met een gezamelijke lunch, waarbij ook nog geproefd kon worden van de regionale specialiteit: Limburgse vla(ai). Toen om vier uur 's middags uiteindelijk de l a a t s t e gast vertrokken was, kon de organisatie, mede gezien de tevreden racties van de deelnemers, terugzien op een geslaagd weekend. De toekomst zal uitwijzen of een herhaling mogelijk is. A.F.M.W.L. Claessen
HEILIGE PELGRIMS.
pelgrimsheiligen en heiligdommen langs de weg HET PRAALGRAF VAN SAN JUAN Opgericht tussen 1464 en 1474, op l a s t van de Condestables van Castilië, Don Pedro Fernández de Velasco en zijn vrouw Dofía Mencia de Mendoza, heeft dit monument nooit de functie gehad h e t lichaam van San Juan t e bergen. Het i s in de letterlijke zin van h e t woord een praalgraf, een artistieke en somptueuze hulde a a n de nagedachtenis van de heilige. Het praalgraf i s uitgevoerd in witte zandsteen ven Briviesca, waar de
Condestables gronden en steengroeven bezaten. Het b e s t a a t uit een schuin aflopende sokkel met daarop een sarkofaag en een baldakijn, in twee zones verdeeld, d a t ongeveer drie maal zo hoog i s a l s de sarkofaag. Hierop ligt de albasten gisant van San Juan. Het baldakijn is een juweeltje van laat-gotische
architectuur.
Het
bestaat uit zes spitsbogen, a a n elke korte zijde een en twee a a n elke lange zijde. De bogen, gevat tussen stevige pijlers, zijn bovenaan gevuld met maaswerk. Deze tracering omvat a a n h e t hoofd- en voeteneinde h e t
wapenschild
van
de
Velasco. De zes spitsbogen zijn omlijst door gotische florale motieven G en bekroond met een weelderige kruisbloem. Boven deze zes grote
w
2
open bogen verheft zich een tweede zone, met in totaal twaalf bogen,
id
k
eveneens gedeeltelijk met maaswerk gesierd. De pijlers, die de balda-
2h
kijnconstructie dragen zijn voorzien van ondiepe nissen, ondersteund door een console en afgedekt met een wimperg. Naar boven toe lopen de zes
2
5
'a
pulers u i t in pinakels, a a n de voet waarvan telkens een engel met open vleugels c a l s schildhouder fungeert. De schilden bevatten de familiewapens van de Velasco 126
e n Mendoza. Tussen de pinakels loopt een opengewerkte rand die als een balustrade h e t baldakijn bekroont. In de nissen van de pijlers zijn thans barokke gepolychromeerde houten heiligenbeelden gezet. Ze geven een niet onaardige kleurige noot a a n het geheel. Of e r ooit 15de-eeuwse beelden gestaan hebben i s niet bekend. De gisant of liggende figuur van San Juan r u s t op de sarkofaag met de voeten naar het oosten, in de richting dus van h e t hoofdaltaar. Dit i s conform a a n h e t liturgische gebruik. Het oosten i s immers de k a n t waar de zon opkomt en waar op de Laatste Dag Christus zal verschijnen. Wanneer de dode -hier gesymboliseerd door de gisant- zich opricht, zal hij met h e t gelaat naar de Opperste Rechter gekeerd s t a a n . San Juan i s gekleed in een priestergewaad en houdt de handen samen voor de borst. Zijn ogen zijn half geloken en zijn hoofd wordt gesteund door twee kussentjes. D e glans van h e t albast vormt een delicaat contrast met de matheid van de witte steen. Zoals eerder gezegd is h e t praalgraf in de Sint-Martinuskerk
te
Ortega een hulde a a n de heilige stichter van kerk, klooster en dorp. De talrijke pelgrims die in de loop der eeuwen aldaar een onderkomen kregen waren vermoedelijk wel op de hoogte van het heilige leven en de wonderdaden
van San Juan.
Misschien werd hun dit alles ook t e r plaatse verteld. g ~ e episoden s uit dit stichtelijke verhaal illustreren de sarkofaag. Aldus wordt u LI o het praalgraf n a a s t een hulde, ook nog een pia memoria a a n de man die zijn a
a leven in dienst van de pelgrims stelde. Het beeldverhaal i s gespreid over zes E
2 reliëfs
die op de wanden van de sarkofaag zijn aangebracht. Elk reliëf i s een
r,
,rechthoekig veld (circa 50 x 80 cm) verdeeld in twee zones. Bovenaan wordt Q
m ongeveer een derde van de oppervlakte in beslag genomen door architecturale
motieven. Een driedubbele spitsboog met een kruisbloem bekroond i s gevat tussen twee pijlers die rechts en links h e t paneel begrenzen. Tussen de bogen en boven de pijlers verheffen zich forse pinakels. De ruimte tussen kruisbloemen en pinakels i s opgevuld door een blinde tracering. Het geheel vertoont zeer veel gelijkenis met h e t metselriewerk, de in hout nagebootste architectuur, zo kenmerkend voor de gotische houten retabels. Tenslotte i s elk tafereel a a n de onderkant begrensd door een fries bestaande u i t vierlobben en de rand van de sarkofaag, die de beeldvlakken a a n de bovenzijde afsluit, is versierd met florale motieven. Laten we nu onze aandacht wijden a a n het beeldverhaal rondom de sarkofaag. Aan h e t voeteneinde ziet men een zeilschip bedreigd door hoge golven. Vijf personages kijken over de scheepsrand en twee klampen zich v a s t a a n het touwwerk. Op de achterplecht s t a a t San Juan, de handen in gebed gevouwen. Dit tafereel herinnert a a n de wonderbare redding u i t een zeestorm, dank zij de tussenkomst van Sint Nikolaas. Dit mirakel deed zich voor toen San Juan uit het Heilig Land naar Ortega terugkeerde. Uit dankbaarheid voor zijn behouden thuiskomst s t i c h t t e San Juan t e Ortega de kapel t e r ere van Sint Nikolaas.
A
U
De zijkanten van de sarkofaag zijn telkens geïllustreerd met twee reli8fvlakken. 5 Links van h e t voeteneinde komt eerst h e t broodwonder. De heilige ontvangt een groep van drie pelgrims en nodigt ze uit v o o r . e e n maaltijd. Een broeder, afgebeeld in een open gebouwtje rechts op h e t tafereel, ontdekt t o t zijn ontzetting d a t e r geen brood is. Door e e n C>
mirakuleus ingrijpen van San Juan zou het de pelgrims echter a a n niets
C>
ontbreken, want de kist raakte op wonderbare wijze gevuld.
w
Het volgende tafereel illustreert bondig het leven d a t San Juan leidde: gebed e n zorg voor de pelgrims. Terwijl twee mannen onder de bomen slapen, knielt de
7
Q>
2
Q
C
heilige biddend neer. Zijn Vita verhaalt d a t hij tijdens de werkzaamheden a a n
2
de bouw van zijn kapel, steeds ging bidden wanneer de werklieden hun r u s t genoten. Het beschadigde rechter s t u k van h e t reliëf toont San Juan die met opgeheven hand een tweetal geknielde pelgrims zegent. De rechterzijde (van het voeteneinde u i t gezien) verhaalt nog twee mirakelen door San Juan tijdens zijn leven verricht. Men ziet links op het religf twee mannen, gewend n a a r een paar dieren die half schuilgaan achter een gebouwtje. Aan de voorkant van dit kleine bouwwerk s t a a t San Juan die de handen legt op de ogen van een geknielde man die vergezeld is van een andere persoon. Het gaat hier om h e t mirakel van de gestolen ossen. Gedurende de bouw van de kapel beschikte men over ossen die h e t materiaal moesten aanvoeren. Op een nacht kwamen twee rovers om de trekdieren t e stelen. Ze liepen de hele nacht om zich zo ver mogelijk van Ortega t e verwijderen. Doch God sloeg hen met blindheid e n de volgende morgen bevonden ze zich voor de deur van de kapel met de ontvreemde dieren bij zich. Ze hadden de hele nacht rond h e t heiligdom gedwaald. Ze erkenden hun misdrijf e n vroegen de heilige om vergeving. Deze legde hun de handen op en maakte hen weer ziende. Het l a a t s t e reliëf op de zijkant s t e l t een grote ossekar voor die naar links schijnt t e rijden (foto p. 127). Rechts in het beeld knielt een man. San Juan s t a a t voor hem e n omvat zijn beide handen. Het wonder d a t hier i s uitgebeeld gebeurde tijdens de bouw van een brug over de Oja. De heilige leidde zelf de werken. Verschillende wagens reden af en a a n , beladen met stenen die u i t Grafion werden gehaald. Op zeker ogenblik werd een span ossen opgeschrikt en sloeg op de vlucht. In deze verwarring werd een pelgrim, die op de wegberm t e slapen lag, doodgereden. De wagenmenners gaven de heilige de schuld van h e t ongeluk. Doch hij ging n a a r de dode toe e n bad met grote vurigheid. De pelgrim stond op en dankte San Juan voor zijn wonderbare tussenkomst. Dit is h e t wonder van la rueda d a t ook in Santo Domingo de l a Calzada i s uitgebeeld. Aan het hoofdeinde van de sarkofaag ziet men h e t l a a t s t e tafereel van de cyclus. Het midden van h e t reliëf wordt ingenomen door de voorstelling van een grafmonument. Links naderen twee kreupelen en rechts knielen twee personages met gevouwen handen. Het geheel is een illustratie van de verering, die de heilige n a zijn dood t e beurt viel. De pelgrims die in Ortega voorbijkwamen e n vertoefden, konden zichzelf zonder moeite herkennen in dit tafereel. De rijke iconografie van dit praalgraf is dus geenszins funerair, in tegenstelling tot de taferelen op het deksel van de 12de-eeuwse sarkofaag. Een verklaring hiervoor i s niet moeilijk a a n t e voeren. In de 16de eeuw waren funeraire
motieven, zoals ontslapen en begrafenisritueel niet meer gebruikelijk in de grafkunst. Het praalgraf was bovendien niet bestemd om de stoffelijke resten van de heilige t e ontvangen, maar was bovenal bedoeld om hem t e eren en e r voor t e zorgen d a t zijn wonderdaden in de gedachtenis van de latere generaties pelgrims zouden voortleven. Men neemt aan d a t het geheel, met uitzondering van de gisant, ontworpen en uitgevoerd was door Juan de Colonia, alias Hans von Köln. Deze architect kwam omstreeks 1440 naar Burgos op aandringen van de toenmalige bisschop Don
2
Alonso de Cartagena. Als afgevaardigde van koning Juan I1 van Castilië, vader , -d van Isabella de Katholieke, woonde deze prelaat in 1434 het concilie van Base1 2 al bij. Het i s mogelijk d a t hij op zijn reis door Duitsland in Keulen kennis maakte a met bovengenoemde bouwmeester.
m
W
&
Als beeldhouwer van de gisant wordt wel eens de beroemde Gil de Siloé ge- 3 m noemd. Dit i s evenwel niet mogelijk, gezien deze meester eerst in het l a a t s t e E a kwart van de 16de eeuw in Castilië werkzaam was. m Het praalgraf van San Juan de Ortega past aristiek gezien volledig in de rij van 2 44
l
indrukwekkende laat-gotische monumenten die de rijkdom van de kerken van 6 Burgos uitmaken. Het i s een der oudste getuigenissen van de overdadige en 2 weelderige stijl die tot ver in de 16de eeuw zal doorleven. c m s 3 Een volgende bijdrage zal gewijd zijn aan Santo Domingo de Silos. C Mireille Madou 2
Nijkerk, 1 8 n o v e m b e r 1 9 8 9 Zoals onderhand gebruikelijk was de dag van de algemene ledenvergadering in november een stralende herfstdag. Aangelokt dor h e t mooie weer e n een uitnodigend programma waren ongeveer 160 leden en belangstellenden n a a r Nijkerk gekomen. Na de opening van de vergadering om i e t s na half elf leest de voorzitter de namen voor van hen die zich voor de vergadering hebben afgemeld en hij s t a a t even s t i l bij h e t overlijden van de heer P. van Gils, die de afgelopen zomer zijn l a a t s t e tocht n a a r Compostela nog heeft kunnen maken. Bij het onderdeel bestuurssamenstelling leest de voorzitter de namen van de bestuursleden en hun respectievelijke taken op. Ook de jaarlijkse benoeming van de kascommissie verloopt vlot. Mevrouw Veenenbosch u i t Huizen en de heer Bosters uit Den Bosch geven zich op om in februari 1990 de boekhouding over 1989 t e komen controleren. Als inleiding bij de onthulling van het vaandel vertelt de voorzitter d a t ruim een jaar geleden, tijdens de jaarvergadering in Galder, d e vergadering
besloten heeft
dat het
genootschap ook een vaandel zou moeten hebben. Toen heeft mevrouw van de Mijl u i t Tilburg h e t op zich genomen om aan dit karwei t e beginnen. Er werd een ontwerp gemaakt door Ruud Conens, er werd nagedacht over materialen, e r werd genaaid e n geborduurd
e n voor de finishing touch
verhuisde h e t doek n a a r Maarssen waar mevrouw Pouderoyen e r de l a a t s t e hand a a n legde. Toen waren e r inmiddels ruim 176 uren werk in gestoken. Te zelfder tijd was e r tussen de heren Claessen senior e n junior overleg geweest over ontwerp en uitvoering van stok e n standaard. Nu, tijdens de vergadering, zijn de verschillende onderdelen voor h e t eerst bij elkaar. Nadat de voorzitter a a n de dames-maaksters een geschenk heeft overhandigd, krijgen de heren-makers h e t voor-
recht h e t vaandel t e onthullen. Het geheel ontlokt vele oh's e n a h ' s a a n de aanwezigen en e r volgt een donderend applaus. Hoewel de redactie van DE JACOBSSTAF reeds vele complimenten heeft mogen ontvangen wenst de voorzitter toch ook een a a n t a l reacties rechtstreeks uit h e t veld t e horen. Er volgen nu ook weer lovende woorden, maar e r i s ook kritiek. Een artikel over San Juan de Ortega roept bij pelgrims onweerstaanbare associaties op met knoflooksoep. Een stukje daarover wordt gemist. De heer Roebert ziet graag wat meer uiting v a n de aktiviteiten e n van wat e r leeft in de regio's. Het aanwezige redactielid antwoordt op de eerste opmerking d a t aanvullingen altijd kunnen worden gedaan door een ingezonden brief e n bij de tweede met een oproep a a n de regio's om toch vooral zo veel mogelijk t e schrijven over hun doen en laten. Als aanvulling hierop wordt gemeld d a t een rubriek 'ingezonden brieven' e r t o t nu toe nog niet i s geweest, maar best kan komen. Op de vraag van mevrouw Meyer naar een v a s t telefoonnummer wordt uitgelegd d a t h e t redaktie- en secretariaatswerk wordt gedaan door mensen met een volledige baan, zodat h e t onmogelijk is om op v a s t e tijden een telefoon t e beantwoorden. Er wordt dan ook een beroep gedaan op de leden om de zaken zo veel mogelijk schriftelijk af t e handelen. De heer Tilanus toont zich enthousiast over de vele historische en achtergrondinformatie die h e t blad bevat maar zou graag wat meer plaats zien ingeruimd voor wat wat e r heden t e n dage onderweg gebeurt. Ook zou hij graag tips van pelgrims vermeld zien. Deze zijn o.a. ingestuurd door de heer Buijnsters, die op zijn vraag hieromtrent t e horen krijgt d a t hij zijn opmerkingen in no 4 van dit jaar kan terugvinden. Ook de heer Oerlemans, die wel eens beschreven wil zien wat de huidige pelgrim beweegt, wordt op zijn wenken bediend. Een in de zaal aanwezig lid d a t in h e t kader van een studie a a n de Utrechtse universiteit bezig i s met een scriptie over dit onderwerp, zal hierover in een van de volgende nummers publiceren. Tenslotte wordt e r nog gevraagd of h e t mogelijk i s routebeschrijvingen t e krijgen die door h e t genootschap in Dusseldorf worden uitgegeven. Het bestuur belooft daar achteraan t e gaan. Over h e t Pelgrimsweekend in september in Maastricht s t a a t elders in dit nummer een verslag. De vragen hierover betreffen de wijze van aankondiging. Het blijkt d a t sommige leden nergens in Spanje op h e t weekend gewezen zijn, terwijl anderen wel drie uitnodigingen gekregen hebben. Vermoed wordt d a t door de drukte van het Pausbezoek het uitdelen van uitnodigingen in Santiago enigszins op de achtergrond is geraakt.
Ondanks d a t de vorige twee agendapunten al tot veel vragen en opmerkingen hebben geleid, komt men tijdens de rondvraag pas goed los. De eerste vraag betreft h e t vaandel. Wat doen we e r mee? Het ligt in de bedoeling om tijdens iedere ledenvergadering h e t vaandel op t e stellen. Maar men vindt het ook wel een idee om tijdens de jaarlijkse rondgang door Santiago op 26 juli het vaandel daar aanwezig t e zien. Mevrouw Roebert biedt aan h e t vaandel in de zomer van 1993 mee t e nemen. De leden worden opgeroepen zich in andere jaren erover t e ontfermen. De heer Rademaker u i t zijn teleurstelling over het feit d a t de door hem op 26 juli georganiseerde bijeenkomst in Valburg moest worden afgelast wegens een ogenschijnlijk gebrek aan belangstelling. Reacties achteraf hadden hem geleerd d a t e r veel meer interesse was dan aanvankelijk bleek. Hij biedt aan om in de toekomst i e t s dergelijks alleen nog mede t e willen organiseren. Een lid d a t zijn dank en waardering uitspreekt voor de aktiviteiten van h e t bestuur krijgt spontaan applaus. Op een vraag van de heer Bettonvil wordt geantwoord d a t de lijst met refugio's, die is samengesteld door een van de leden, nu via het "postorderbedrijf van het genootschap verkrijgbaar is. Nogmaals wordt erop gewezen d a t een dergelijke lijst op h e t moment v a n uitgifte al weer verouderd is en dus altijd fouten zal bevatten. Op een vraag of het mogelijk is een replica van het vaandel in de verkoop t e brengen, wordt geantwoord d a t de mogelijkheden hiertoe misschien wel aanwezig zijn en onderzocht zullen worden. Zo zal eventueel nieuws van de Raad van Europa, in vergadering bijeen geweest in Siena, zo spoedig mogelijk gepubliceerd worden. Vervolgens krijgt de heer Smits de gelegenheid uiteen t e zetten hoe hij met een a a n t a l andere leden een werkgroep heeft opgericht die mogelijkheden wil onderzoeken om in Spanje een refugio t e gaan bemensen. Deze werkgroep heeft -+
4
) vanzelfsprekend
kosten e n t e r bestrijding daarvan wordt een gironummer'
opengesteld. Bestuurslid Ederveen wijst erop dat ledenlijst en logo van h e t genootschap alleen bedoeld zijn voor intern gebruik en hij verzoekt de leden het bestuur melding t e maken van misbruik. De voorzitter doet een oproep a a n de regio's zich a a n t e melden voor h e t organiseren van de volgende ledenvergadering op 24 maart 1990. De heer Ruud Harmsen uit Beuningen s t e l t zich voor a l s de nieuwe leider van de activiteiten in de regio Nijmegen. Er volgt nog een opmerking over de instanties waar je in Frankrijk h e t beste om onderdak k u n t 'Dat gironummer is: 647666 t . n . v . werkgroep Oprichting Pelgrimshuis, Louis Couperusplaats 313, 2902 XH Capelle ald IJssel.
vragen. Men adviseert zich t e wenden t o t gemeentehuis (mairie), politie, V.V.V. (Syndicat dfInitiative of Bureau de Tourisme) of de plaatselijke pastoor. En a l s l a a t s t e neemt men kennis van een initiatief van de Koningin Wilhelminaschool in Rekken om met haar leerlingen een leer-werkproject op t e zetten, waarbij langs of a a n de wegen naar Compostela werkzaamheden zullen worden verricht. Deze school zoekt werk en vraagt (leden van) h e t genootschap daarin t e bemiddelen. In de pelgrimsparade leest Alphons van Horen een pagina voor uit de t e k s t die hij over zijn tochten naar Compostela op papier heeft gezet. Vervolgens verhaalt de heer van der Zalm over zijn voorbereiding (één keer per week van werk naar huis lopen), zijn bagageproblemen (alles wat je thuis l a a t i s meegenomen) en over de belangrijkste waarden van zijn tocht: de herinnering aan de contacten die hij onderweg heeft gemaakt en de vriendschappen die hij eraan heeft overgehouden. Na een korte reclameboodschap van de secretaris zijn de 650 in h e t "winkeltje" aanwezige Jacobus-wenskaarten uit Zwitserland, België, Engeland en Nederland in een mum van tijd uitverkocht en gaat men opgewekt koutend t e r tafel. De lunchpauze blijkt eigenlijk veel t e kort maar om kwart voor twee s t a r t h e t volgende programmaonderdeel, de "superparade". Achtereenvolgens horen de aanwezigen een korte uiteenzetting over vier verschillende mogelijkheden om zich naar Compostela t e begeven. Ria Janson vertelt over ontstaan en uitwerking van de gecombineerde vlieg-busreis van de KRO. Bert Alfrink legt nauwkeurig uit waar een fietser op voorbereid moet zijn en leest enige hilarische passages voor uit zijn in de toekomst t e verschijnen boek. Hanny Pouderoyen wijst op de voor- en nadelen van een groepsvoettocht met begeleidende auto en Nico Zijp vertelt, met een koffer vol materialen binnen handbereik, over de technische kanten van h e t alleen lopen van Den Helder t o t Santiago. De vier sprekers vinden een aandachtig gehoor en die aandacht blijft a l s er, na opdeling in groepen, doorgepraat wordt over deze verschillende reismogelijkheden, zeker a l s er op een bepaald moment een heuse fiets op de tafel wordt gezet om eens precies a a n t e wijzen wat nu een driebladsbiopacetrapstel is. Ook deze bijeenkomst was weer zeer geslaagd t e noemen. Commentaar van een lid: "Ofschoon ik daar niet n a a r zocht, ontkwam ik wederom niet a a n h e t gevoel d a t Sint-Jacobspelgrims één grote familie vormen" en van een niet-lid: "Je merkt d a t dit een jonge verenigipg i s waar mensen met h a r t voor de zaak enthousiast t e werk gaan."
A.F.M.W.L. Claessen
RUSTENDE PELGRIMS Lucas van Leyden i s een van onze vroege Noordnederlandse
schilders.
Vermoedelijk werd hij in 1494 in Leiden geboren en stierf hij aldaar vóór 1534. Hij werd dus nog geen 40 jaar oud. Zijn opleiding kreeg hij o.a. bij de Leidse schilder Cornelis Engebrechtsz. Hij was een "wonderkind", d a t a l op zeer jeugdige leeftijd een voortreffelijk tekenaar bleek t e zijn. Al snel kreeg hij belangrijke opdrachten. Omdat in de maatschappij waarin hij leefde de Kerk een van de belangrijkste opdrachtgevers was, hebben zijn schilderijen meestal een religieuze voorstelling a l s onderwerp. Het zijn meestal z.g. paneelschilderingen, d a t wil zeggen d a t zij op hout geschilderd zijn. Deze zijn intussen over de gehele wereld verspreid geraakt. In de musea die e r een bezitten behoren zij altijd t o t de meest gekoesterde objecten. Ook in Nederland bevindt zich nog een a a n t a l van zijn werken, gelukkig tevens de belangrijkste. Zo bezit het Museum De Lakenhal in Leiden zijn belangrijkste altaarstuk Het Laatste Oordeel; in h e t Rijksmuseum in Amsterdam hangt De
Dans om h e t Gouden Kalf e n Museum Boymans-van Beuningen t e Rotterdam toont u zijn Jozef en de Vrouw van Potifar. Ondanks zijn korte leven was Lucas a l s schilder zeer productief; veel van zijn werk ging echter verloren. Maar hij was, zoals gezegd, ook een voortreffelijk tekenaar en behalve van zijn tekeningen is er vooral van zijn gravures een groot a a n t a l t o t ons gekomen. Hij is dan ook mede a l s graveur zeer bekend gebleven. Men zou zijn werk heel wel kunnen vergelijken met d a t van zijn Duitse tijdgenoot Albrecht Dürer, de schilder/houtsnijder/graveur/boekverluchter die van 1471 t o t 1528 leefde. Samen met J a n van Score1 (1496-1562) kan men Lucas van Leyden in de Noordnederlandse schilderkunst in zekere zin a l s een *
modernist beschouwen. Hij vormt a.h.w. de overgang van de Vlaamse perfectie in de eerste helft van de 15de eeuw (Jan van Eyck, Rogier van der Weyden) n a a r
.
de latere manieristische Haarlemse school (Cornelis Cornelisz., Goltzius), die nog weer l a t e r zal leiden t o t de picturale rijkdom van onze Gouden Eeuw (Rembrandt, Vermeer). De naam Durer werd hiervoor niet voor niets genoemd. In 1521 maakte deze n.l. een rondreis door de Lage Landen, want de schilders uit die gebieden hadden reeds toen Europese vermaardheid gekregen. DUrer hield van die reis een dagboek b4 waarvan wij de inhoud nu nog kennen. Daaruit blijkt o.a. d a t hij ook een ontmoeting met Lucas van Leyden heeft gehad; een bewijs van de
belangstelling die de toen a l beroemde Durer voor h e t werk van zijn veel jongere Hollandse collega a a n de dag legde.
b#
Omgekeerd heeft Lucas van zijn broeder in de kunst veel invloed ondervonden. Neem bijv. Dürers gravure De Zondeval u i t 1504 en vergelijk die met de compositie van Lucas' gravure uit 1508 over hetzelfde onderwerp.
Q> O In rl
d ,
m
b al
w
C O N
al
n C
al.
w
z'
; I
C
*m C
al
d
Q O
In rl
d
m
*al
w
C
o
N
al
n Li al
h Q
n
Dat de jonge Lucas toen nog veel moest leren i s duidelijk: zijn figuren zijn houterig, de boom en de bladeren zijn weinig realistisch. Het eerste ouderpaar zit e r maar wat zielig bij. Dat hij l a t e r véél beter kon, terwijl hij toch aan dezelfde compositie a l s die van Durer vasthield, blijkt uit zijn tekening uit 1530. Lucas moet zich in zijn jonge jaren veel op graveren hebben toegelegd, want in datzelfde jaar 1508 maakte hij een prent die onze bijzondere belangstelling verdient: de voorstelling (15 x
12cm; afb. p. 137) van twee
pelgrims die een ogenblik uitrusten van de zware tocht die zij die dag al achter de rug hebben. Zij zijn daartoe opzij van de weg in de schaduw van een bosje gaan zitten. Op de
achtergrond zet een andere pelgrim, blijkbaar minder vermoeid, zijn weg voort. Ook deze voorstelling heeft het wat houterige van een jeugdwerk. De pelgrims, een man en een vrouw, zijn herkenbaar a a n de Jacobsschelpen op hun hoed. Daarop i s overigens ook een z.g. veroniek aangebracht. Dat i s een afbeelding van h e t gelaat van Jezus, d a t tijdens diens kruisdraging op een doek, die Veronica hem aanreikte om h e t bloed en zweet van zijn gelaat t e wissen, zou zijn achtergebleven. Dit zou erop kunnen wijzen,
d a t deze pelgrims
niet
alleen n a a r Compostela op weg zijn (geweest), maar ook n a a r Rome. Overigens ontbreken ook de s t a f en de pelgrimstas niet. De consumptie i s wat schraal: die beperkt zich t o t een peer, die door de man wordt geschild. Let eens op, hoe onhandig deze h e t mes vasthoudt: zo schilt men niet! Een echtpaar onder een boom, met een vrucht die zij elkaar aanreiken, d a t doet onmiddellijk denken a a n de zondeval in h e t paradijs. Is d i t tweetal soms op boetetocht? De compositie van twee mensen in een landschap onder een boom i s door Lucas O
5 in 1508 nog minstens tweemaal gebruikt voor andere gravures. Voor de Heilige +
2 Familie e n Rust op de Vlucht n a a r Egypte (zie p. 138). W i j vinden hier weer 2 dezelfde elementen terug, niet alleen in de opstelling, maar ook in de details.
.r(
,-l
a De boom s t a a t centraal, de personen
I
ervóór, h e t landschap d a t zich daarachter
.$ uitstrekt; de vorm v a n de bladeren, de arcering van de boomstammen, de plooien C
in de gewaden. Dat ook hier weer de invloed van Albrecht Diirer aanwezig is, UI
2
moge blijken u i t diens prent u i t 1503 (zie p. 138). De Maria van de gravure
,' Madonna op d e Grasheuvel vinden wij, met kind en al, in vrijwel dezelfde O E houding terug op Lucas' Rust op d e Vlucht n a a r Egypte. al
Overigens heeft Lucas zich l a t e r t o t een graveur e n schilder van groot allure O
2
ontwikkeld, met een geheel eigen stijl. Hij kweet zich met succes van opdrach-
t e n met veel ingewikkelder thema's, die een veel complexer compositie noodzakelijk maakte. Maar dan spreken wij over de bloeiperiode van zijn leven. In de tijd waarin onze Rustende Pelgrims t o t stand kwam was hij immers pas 14 jaar! Koos van der Werff PELGRIMS IN K A A R T G E B R A C H T
Van de unieke gravure Rustende Pelgrims van Lucas van Leyden, waarover hiervóór door Koos van der Werff werd geschreven, heeft uw bestuur een reproduktie l a t e n maken. In de vorm van een dubbel gevouwen, stevig, glanzend witte correspondentiekaart, die in elke gewone enveloppe past. Vóórop de afbeelding van de Rustende Pelgrims; de overige zijden zijn blanco en daarom i s de kaart ook goed bruikbaar a l s wenskaart, bijv. voor de komende feestdagen. De prijs (alléén voor leden!) bedraagt f 10,OO per 10 s t u k s franco thuis. Op de ledenvergadering kunt u ze voor f 8,00 per 10 s t u k s zelf meenemen. Voorlopig hebben wij l 0 0 0 s t u k s l a t e n drukken. Wij nemen a a n d a t die spoedig uitverkocht zullen zijn. Bestuur
V A N ONZE B U I T E N L A N D S E VRIENDEN
...
In DE JACOBSSTAF nr. 2 (p. 68) stond een oproep van de Heer ~ n d r é sMuñoz Garde, voorzitter v a n de Amigos de Santiago de Santiago en Navarra, Calle Sierra de Alaiz 3/10, E-31006 Pamplona. Zijn plannen voor een pelgrimstocht langs de Via de l a Plata en de Camino de Santiago zijn a l s volgt: 13-20 april 1990 16 juli-l aug 1991 16 juli-l aug 1992 16 juli-25 juli 1993
-
Sevilla Cáceres Astorga Cáceres Roncesvalles Astorga Santiago de Compostela Astorga
-
-
267 403 487 239
km km km km
,-"f:;"F;
Men komt dus in Santiago a a n in het Año Jubilar Compostelano. Deze vierjarige tocht s t a a t in h e t teken v a n religie e n cultuur en de vriendschap tussen mensen uit alle windstreken (f 160 deelnemers). Vereisten zijn: goede omgang met elkaar en voldoende training. De groep zal vergezeld worden door volgwagens. kantine, EHBO-dienst. Slaapgelegenheid in tenten voor drie personen. De bijdrage wordt g e s c h a t op 25.000 pesetas per jaar, plus reiskosten. Belangstellenden worden verzocht zich vóór 1 januari 1990 aan t e melden bij bovenstaand adres (met een tegenwaarde van 100 pesetas a a n postzegels). Gevraagd worden: naam, adres, telefoon, geboortedatum, paspoortnummer, beroep-werk-studie, motivering van de pelgrimstocht. The Confraternity of St. James i s bezig met een fund-raislng voor de wederopbouw van een Hostal in Rabanal del Camfno. Met h e t aanschrijven van personen en instanties e n door h e t houden van ludieke acties wil men S 50.000 bijeen krijgen (eind oktober was de s t a n d S 4000). Der Sternenweg nummer 4 bevat o.a. artikelen t e r gelegenheid van de jaarvergadering van de Deutsche St. Jakobus-Gesellschaft e.v. in Bremen. In Le Pecten (nummer 13), h e t blad van het Waals Genootschap, wordt veel aandacht besteed a a n h e t bezoek van de paus a a n Santiago omdat de redactie e r zelf bij was. Het novembernummer van Ultreïa, het blad van Les Amis du Chemin de Saint Jacques in Zwitserland, i s maar liefst 60 pagina's dik. Het Zwitsers genootschap heeft onlangs meegewerkt a a n een programma van de Zwitserse televisie over pelgrimeren naar Santiago, Uit een artikeltje, overgenomen uit de krant La Suisse, blijkt d a t die op bezoek is geweest bij de Nederlandse broeders i n Astorga. Daar waren h e t afgelopen jaar maar drie Zwitsers langs gekomen
...
E E N E C H T E OF EEN ALTERNATIEVE PELGRIMSTOCHT ?
Het artikel in de reeks van Herman Vuysje in de NRCvan 30 september bevatte twee passages die mij in h e t bijzonder i e t s t e zeggen hadden. De eerste: "Je loopt, je maakt een plan, maar a l s een of andere Santo niet wil d a t je daar die dag aankomt
...".
Sinds ik tijdens mijn schooljaren (circa 1950) het toneelstuk
van Henri Ghéon L'histoire du pendu dépendu moest lezen, heeft Santiago de Compostela bij mij een sluimerend bestaan geleid. Door een a a n t a l toevalligheden werd ik in 1977 uit deze sluimer wakker geschud en ik besloot ooit deze tocht t e gaan maken, a l s gezin e n werk daartoe de vrijheid zouden bieden. Kees, mijn man met wie ik al die jaren -ook met de kinderen- vele lange voettochten maakte, werd door de jaren heen ook gegrepen door de camino; tenslotte werd a l s datum van vertrek 9 maart 1989 (vóór Kees zijn 58ste verjaardag) op de kalender geschreven. Vanuit Engelen (bij 's-Hertogenbosch) zouden we t e voet naar Santiago vertrekken en terug in elk geval t o t a a n de Pyreneeën. Daarna zouden we wel zien; thuiskomst n a 20 oktober (mijn 55ste verjaardag). De benodigde kaarten werden verdeeld, we zouden ieder een a a n t a l trajecten uitstippelen. Die kaarten liggen nog op dezelfde plaats, met de kladjes met aantekeningen. Op 13 september 1988 i s Kees op een kruispunt dichtbij huis op de f i e t s aangereden door een vrachtauto, waarvan de chauffeur door rood licht reed. Ernstig hersenletsel, vier weken lag hij in coma. Blijkbaar had dus "een of andere Santo niet gewild" d a t we die tocht zouden maken. Of de urenlang draaiende cassettebandjes met o.a. pelgrimsmuziek en h e t uren hardop praten over wandeltochten-maken maakten d a t Kees u i t zijn coma werd gehaald, we zullen het nooit weten. Na vier maanden ziekenhuis werd Kees overgeplaatst n a a r het revalidatiecentrum "De Hoogstraat" in Utrecht, waar hem vanuit de rolstoel opnieuw lopen werd geleerd. Tweede passage van Herman Vuysje: "Echt moeilijk is het niet: wat i s eenvoudiger dan steeds je ene been voor het andere t e zetten? Eerst deze s t a p , dan de volgende
...".
Op 6 oktober j.1. i s Kees ( n a bijna 13 maanden) thuisgekomen. Voor mijzelf heb ik steeds de gedachte gehad d a t wij in de tussentijd onze échte pelgrimstocht gemaakt hebben, met alle bergen, dalen, diepe rivieren, boze veermannen, gloeiende zon, regen- en sneeuwbuien die erbij horen. Kees i s nog lang niet de oude; wie hem ziet begrijpt vanzelf hoe moeilijk lopen is! De vertrekdatum voor onze "alternatieve" tocht i s voorlopig twee jaar uitgesteld (1991 dus). Miskchien zijn we dan zover d a t we op de tandem kunnen gaan.
Mea Oosterveld
Z I E K E N Z O R G I N DE P E L G R I M S H O S P I T A L E N
deel 2 Wat deed men in de gasthuizen voor de zieken en welke zorg ontving de vermoeide reiziger, die bij de gasthuispoort aanklopte n a een lange dagreis langs vaak nauwelijks gebaande wegen? Vooral uitputting, voetklachten, koorts en buikloop kwamen veel voor en men besteedde hieraan de meeste zorg. Tegen vermoeidheid schreef men zeer warme baden voor en wrijvingen met aftreksels van sarsaparilla, braambladeren en lindebloesem. In Roncesvalles konden de zieken zich in stromend water wassen en wie d a t wilde kon een bad nemen. Een barbier knipte baarden en haren, waarin de parasieten wemelden. Voor de voeten had ieder gasthuis zijn eigen pommade of olie, zoals bijvoorbeeld pelgrimsbalsem samengesteld op basis van een collodium van wilgenbast, t e gebruiken bij likdoorns, wratten, eelt en eksterogen. Als we lezen over de veel voorkomende voeteuvels, dan vragen we ons onwillekeurig af wat voor soort schoeisel de pelgrim vroeger droeg. In de vroege middeleeuwen was leren schoeisel erg duur, alleen tamelijk welgestelde mensen konden zich veroorloven leren schoenen t e dragen. Arme mensen droegen schoenen van ongelooide huid, of gingen blootsvoets. Boeren droegen gevlochten, biezen schoenen, houten klompen of gingen ook barrevoets. Aan het eind van de l l d e eeuw, toen de welvaart toenam, werd h e t gebruik van leren schoenen algemener. Wij zien wel eens pelgrims met blote voeten afgebeeld, maar d a t is een ideaalbeeld. Jacobus zelf wordt meestal zo voorgesteld en ook andere heilige pelgrims. Dit gaat terug op het bevel d a t Christus zijn apostelen gaf om op hun reizen geen schoeisel t e dragen: "Draagt geen beurs of reiszak of sandalen
..." (Lc.
10:4) en blootsvoets gaan werd ook a l s een vorm van boetedoening beschouwd. Als we afgaan op de afbeeldingen van pelgrims op prenten e n schilderijen e n in sculptuur of houtsnijwerk, dan blijken ze toch wel goede leren schoenen of 1.
sandalen gedragen t e hebben. Maar de leren zolen sleten natuurlijk wel op de lange voettochten en zeker bij het overtrekken van bergpassen. Dat t e Roncesvalles een broeder in h e t hospitaal schoenen kon herstellen was dan ook geen overbodige weelde. Er werd veel gevergd van de voeten en het i s geen wonder d a t voetklachten legio waren. De broeders e n zusters van de hospitalen wasten met de nederigheid van wie in alle handelingen God ontmoet die moede, vuile,
gekwetste voeten van de pelgrims die dagelijks zo'n 30 kilometer aflegden. Het i s bij uitstek h é t gebaar van ontvangst, hét symbool van de caritas, verricht in navolging van Christus, die de voeten van zijn leerlingen waste. "Maar a l s Ik, de Heer en Leraar, uw voeten heb gewassen, dan behoort ook gij elkaar de voeten t e wassen. Ik heb u een voorbeeld gegeven, opdat gij zoudt doen zoals Ik u gedaan heb." (Joh. 13:14, 15). De regel van Aubrac schreef voor d a t men h e t met warm water deed. Het fries tussen 1514 e n 1526 aangebracht a a n de voorgevel van h e t Ospedale del Ceppo t e Pistoia, l a a t ons zien hoe Jacobus de voeten worden gewassen bij zijn ontvangst in h e t hospitaall.
De apostel draagt a l s overkleed een
schapevacht e n houdt de pelgrimsstaf in de hand. Een broeder knielt vóór hem en houdt zijn rechterbeen omvat, een tweede broeder overgiet d a t met water uit een kan. Op de grond s t a a t een kom. Jacobus draagt sandalen, die slechts bestaan uit een zool met riempjes om de voet.
k
De pelgrims van een beeldje uit Lyon, d a t in 1986 op de tentoonstelling in Gent Santiago d e Compostela
-
1000 jaar
Europese B e d e v a a r t t e zien was, draagt de hierbij afgebeelde
mannenschoen u i t de 15de eeuw.
Daarboven draagt hij beenwindsels. Misschien heeft hij daaronder kousen
gedragen. Kousen werden weliswaar op maat geknipt en van linnen of wol gemaakt, maar omdat e r geen rek in h e t materiaal z a t , zakten ze af en hield men ze op de plaats met banden die kruiselings om het been geslagen werden. De behandeling in de gasthuizen was niet altijd even zachtzinnig; hoort u maar wat een 18de eeuwse pelgrim, Bonnecaze, overkwam. Hij komt in Silheiro, een kleine havenstad, waar hij een armzalig hospitaal binnengaat, omdat hij uitgeput i s door een elke dag terugkerende koorts. De gastvrouw zegt d a t ze daar wel i e t s op weet e n hij stemt erin toe d a t zij hem behandelt. Zij h a a l t een handvol brandnetels, t r e k t hem zijn hemd uit, l a a t hem op zijn buik op h e t bed liggen e n geselt hem de lendenen met brandnetels. Hij lijdt verschrikkelijke pijnen. Vervolgens doet zij hem zijn hemd weer a a n e n dekt hem goed toe, zodat hij acht of tien hemden vol zweet van ' s morgens 6 of 7 uur tot 3 uur in de namiddag. Dan l a a t ze hem met zweten ophouden door hem minder zwaar toe t e dekken. De dag daarop komt de koorts niet meer terug. Maar zijn reisgenoot i s zo geschrokken van dit paardemiddel d a t hij maar liever koorts houdt. 'Voor afbeelding zie DE JACOBSSTAE' nr 3 , pagina 100. 142
Schoen u i t d e l l d e eeuw, met hoge s c h a c h t , d i e met d r i e t o t z e s knoppen g e s l o t e n wordt. De knoppen gemaakt van l e d e r , z i t t e n op d e z i j k a n t van de s c h a c h t . I n een o v e r s l a g met d u i d e l i j k e lobben z i t t e n de knoopsgatenl. De hoge l a a r s van S i n t Rochus, de p e s t h e i l i g e d i e z e l f een pelgrim n a a r Rome was. Eiken b e e l d u i t R i l l a a r , S i n t Niklaaskerk. E e r s t e kwart 16de eeuw. De l a a r s j e s van r u s t e n d e pelgrim op een p r e n t van Lucas van Leyden, 16de eeuw ( z i e ook p. 1 3 7 ) . De schoenen van d e h e i l i g e Colomanus op een p r e n t van Hans S p r i n g i n k l e e , 17de eeuw. Colomanus was een u i t I e r l a n d komende p e l g r i m , d i e op weg n a a r h e t H e i l i g e Land i n O o s t e n r i j k a l s een vermeende s p i o n werd opgepakt en i n 1012 opgehangen. Patroon b i j p e s t , krop en voeteuvels en voor de t o t de s t r o p veroordeelden. De schoenen van d e pelgrim (op de r u g g e z i e n ) van P i e t e r Breugel de Oude u i t d e 16de eeuw z i e n e r n e t zo u i t . Aderlatingen, purgeren e n h e t geven v a n lavementen zijn d e meest t o e g e p a s t e middelen. Er zijn ook meer speciale, zoals bolletjes v a n spinneweb t e g e n tr
bloedspuwingen e n bouillon v a n addervlees om d e bloedmassa t e zuiveren. Recept: "Een o n t v e t t e kip, pimpernel, chichorei, k e r v e l e n latuw (kropsla) v a n elk een handvol. Goed gezuiverd, gewassen e n dooreen gesneden. Voeg d a a r a a n t o e e e n levend gevilde a d d e r , die u i n s t u k j e s snijdt n a hem o n t d a a n t e hebben v a n d e kop, s t a a r t e n ingewanden, s l e c h t s overhoudend h e t lijf, h e t h a r t e n d e l e v e r . L a a t d i t i n drie p i n t e n w a t e r t o t ongeveer driekwart inkoken. Neem h e t v a n h e t v u u r , doe h e t door e e n zeefdoek, verdeel h e t i n twee porties e n neem e r iedere morgen op d e n u c h t e r e maag v a n i n . Men h o u d t d a t 15 dagen vol, e n purgeert zich voor e n n a d e kuur." Tegen ademhalingsmoeilijkheden werd een a f t r e k s e l v a n pepermunt met honing 'Overgenomen u i t : De schoen a l s bodemvondst voor h e t v o e t l i c h t / Olaf Goubitz in: Kostuum ( j a a r u i t g a v e v a n d e Nederlandse Kostuumvereniging) 1986.
gegeven e n tegelijkertijd werden omslagen aangebracht. Kruidenthee van bernagie (komkommerbloem, borago officinalis L.) of wilde viooltjes tegen verstopping van de luchtwegen, en bij steken in de zij z e t t e men droge laatkoppen. De kruiden, waarvan de geneesmiddelen gemaakt werden, werden in de kruidhof van de kloostertuinen gekweekt en door de kloosterlingen toebereid. In de 14de eeuw was e r een a r t s verbonden a a n h e t hospitaal t e Oviedo, don Yuçaf, een joods geleerde. Een chirurgijn werkte t e Marseille in 1321, maar over h e t algemeen verschijnen e r voor de 16de eeuw -en dan nog lang niet overal- geen a r t s e n in de hospitalen. De geestelijkheid, alhoewel zij in hoofdzaak vertrouwde op de hemelse geneeskunde van hun patroonheiligen, a c h t t e zich niet t e verheven om de aardse geneeskunde u i t t e oefenen, a l t r a c h t t e de kerk dit van tijd t o t tijd tegen t e gaan. Het gebed en h e t vertrouwen in de macht van de heiligen vormden de vanzelfsprekende toevlucht voor de zieken. "For good people who a r e sick, Thomas is t h e best of physicians", zei men in Engeland. Daarbij kwam h e t geloof in min of meer magische dingen, bijvoorbeeld
E
m
5
in geneeskrachtige stenen.
o 5 w w
In het nieuwe Hostal de los Reyes Católicos t e Santiago, d a t in de eerste kwart
W
van de 16de eeuw gereed kwam, kwam een doctor in de medicijnen bij het bed
* a u
-PI
k
JJ
-z
mx
van de zieke pelgrim. De patiënt werd dan geregistreerd en ging naar de Sint-
W N*
Jacobskamer. Daar werd hij door de ziekenzaalbewaarder ontvangen. Deze ziekenboeg was dus, evenals in veel andere hospitalen, gescheiden van de algemene slaapzaal. Niet alleen in de hospitalen, ook in de heiligdommen zelf gaf men zorg en aandacht a a n de zieken. Bij aankomst op het plein voor de kerk trof de pelgrim een grote menigte a a n , Jongleurs en goochelaars, souvenierverkopers en zakkenrollers oefenden e r hun bedrijf uit. Marskramers ventten met hun waren en gammele voedselkraampjes waren omringd door hongerige reizigers. Kreupelen, hinkenden op stokken en zieken, die op draagbaren of -stoelen vervoerd werden, probeerden hun weg
g
*SZ
n a a r de kerk t e vinden. Op het kerkplein t e Compostela verkocht men geneeskrachtige kruiden. Pelgrimstekens kon men op deze markten kopen om mee n a a r huis t e nemen en exvoto's om a a n de heilige t e offeren; d a t wil zeggen, men kon handen, voeten, benen of andere lichaamsdelen kopen van hout of zilver, oren en ogen in zilver of was. Ook in was afgebeelde organen en zweren werden geofferd. Dit werd gedaan ná de genezing van h e t zieke lichaamsdeel, maar ook wel vóórdien om de genezing af t e smeken. Rijke, kinderloze echtparen schonken babypopjes in zilver gemodelleerd. De kerken konden nooit genoeg was krijgen voor de vele kaarsen, die voor de altaren brandden. Men gaf, bijvoorbeeld, ook was in de vorm van votiefkaarsen opgerold a l s kabels, met de lengte of het gewicht v a n de schenker. In de kerk was h e t al h a a s t n e t zo lawaaiig en druk a l s op h e t kerkplein. De priesters moesten zich een weg banen door de mensenmenigte om de zieken t e kunnen onderzoeken. Deze werden ingeschreven in een register, soms kwamen ze met een geleidebrief, maar men verlangde niet d a t zij h e t bestaan van hun ziekte door enige autoriteit lieten bevestigen. Wel e i s t e men op straffe v a n terugval in de ziekte, d a t de pelgrim zijn verkregen genezing openlijk bekend maakte. Achter in de kerk probeerden pelgrims, ondanks h e t lawaai en de h i t t e v a n duizenden brandende kaarsen, wat t e slapen. Tijdens de vigiliedagen -de dagen die voorafgaan a a n de viering van de naamdag van de heilige- brachten pelgrims de hele nacht door in h e t schip van de kerk of dicht bij de heiligenschrijn. Gedurende de vigilign gebeurden de meeste wonderen. Bij h e t aanbreken van de eigenlijke feestdag keerden de pelgrims n a a r hun gastverblijf terug. Helpers ruimden de rommel in de kerk op en alles werd klaargemaakt voor de diensten van die dag. Bij deze vieringen waren nog meer mensen aanwezig, want bij de pelgrims voegden zich dan ook nog de inwoners van de plaats. Sommige zieken bleven weken en zelfs maanden in de bedevaartsplaats. Men geloofde d a t de heilige verwachtte d a t men enige tijd in de nabijheid van de schrijn verbleef. In de tombes van sommige waanzingenezers was een holte uitgespaard, waarin de zieken hun hoofd konden steken om contact met de feitelijke houten of stenen kist, die de relieken bevatte, mogelijk t e maken. Op een keer wurmde een behendige geesteszieke zich een weg door een van de gaten in de tombe van Sint Thomas en lag zo binnen de marmeren bekleding.
Terwijl de monniken bespraken of zij de schrijn met hamers zouden openbreken, kwam hij op wonderbaarlijke wijze weer t e voorschijn. Maar over het algemeen werd h e t de pelgrim niet toegestaan de relieken van dichtbij t e zien of a a n t e raken. Dat was praktisch niet t e verwezenlijken bij zoveel bedevaartgangers. In plaats daarvan werden de zieken in aanraking gebracht met voorwerpen die in contact waren geweest met de heiligenschrijn, zoals stenen, stukjes papier of met stof, d a t op de tombe had gelegen. Dit stof deed men dan bijvoorbeeld in water of wijn e n gaf h e t mengsel de zieke t e drinken. Het leek op h e t innemen van een medicijn en werd geacht bijzonder werkzaam t e zijn. Of de zieke dronk van h e t water, waarmee de tombe gewassen was of a t de was van kaarsen die voor de schrijn brandden. Ook h e t in water of wijn dippen van relieken en d a t t e drinken geven was een algemeen gebruikelijke genezingsmethode in de l l d e en 12de eeuw. Op deze gemakkelijke manier deelde men de wonderdadige kracht van de relieken u i t a a n veel mensen. Biecht e n communie stonden a a n h e t begin van de behandeling en er werd met de zieke gebeden en de handen werden hem opgelegd. Sommige pelgrims kregen in hun dromen raadgevingen van de heiligen e n genazen a l s zij deze opvolgden; wij zien hier een overeenkomst met de tempelslaap bij de oude Grieken. Eens was e r een pelgrim die in zijn droom hoorde d a t hij in de kerk t e Santiago in gebed moest blijven t o t Jacobus zijn verlamde ledematen zou komen losmaken. In de derde nacht van waken e n bidden nam iemand hem bij de hand, richtte hem op op zijn benen en maakte zich bekend: "Ik ben Jacobus, apostel van God". Zulke genezingen werden vastgelegd in de mirakelboeken van de heiligdommen. Wij kennen In ons land ook dergelijke mirakelboeken. Dat van Onze Lieve Vrouwe van Amersfoort wordt in de Oud-Katholieke kerk daar bewaard. Het mirakelboek van Onze Lieve Vrouwe van Den Bosch is bewerkt en in 1978 uitgegeven. Soms werden e r ruimten voor zieken gebouwd, annexen a a n de kerk, die in verbinding stonden met h e t heiligdom. Een voorbeeld daarvan i s de ziekenkamer bij de kerk van Sinte Dympha t e Geel, h e t Belgische stadje d a t zo bekend i s geworden door de gezinsverpleging van geesteszieken. Naast d i t ziekenverblijf ontstonden hier en daar hospitalen speciaal voor pelgrims die a a n een bepaalde ziekte leden, waarvoor de heilige in die plaats aangeroepen werd. Zoals een hospitaal voor waterzuchtigen t e Saint-Quentin (Aisnel en voor epilepsie in Rufach in de Elzas, waar de schedelreliek bewaard werd v a n Sint Valentijn, de epilepsie-patroon.
Als de pelgrim weer naar huis terugkeerde, nam hij een pelgrimsteken mee waaraan men kon zien waar hij geweest was. Dit waren meestal eenvoudige van lood en t i n gemaakte insignes, waaraan men een beschermende en genezende kracht toekende. De schelpen, die vanuit Santiago de Compostela meegenomen werden, werden zorgvuldig h e t leven lang bewaard en door de familie tenslotte meegegeven in het graf. Men gebruikte ze ook om onheil af t e weren door ze boven de staldeur aan t e brengen of op bijenkorven, of ergens a a n of in h e t huis op t e hangen. Bij ziekte dompelde men h e t pelgrimsteken in water of wijn, zoals ook gedaan werd met relieken, e n dronk dit a l s medicijn. Door het pelgrimsteken had de pelgrim niet slechts een aandenken a a n zijn pelgrimage, maar de heilzame gevolgen bleven daardoor zijn hele leven doorwerken. S.M.C. Ebbinge Wubben Literatuur, algemeen: The pilgrim's way / Joh Adair.
-
London, 1978
Priez pour n o u s a Compostelle / Pierre Barret, Jean-Noë1 Guraand. - Paris
:
Hachette, 1978. - ISBN 2-01-004949-7 In het Nederlands verschenen: Bid voor o n s t e Compostella : h e t l e v e n v a n d e pelgrims o p d e wegen n a a r Sint-Jacob / Pierre Barret e n Jean-Noë1 Guraand ; Ned. bewerking en vertaling van Jacques Fieuws. Beveren : Orbis en Orion, 1982. - (Orions historische bibliotheek}. - ISBN 90-264-3460-X Santiago d e Compostela : 1000 jaar Europese bedevaart / L u i s Vazquez d e Parga e n anderen. Gent : Gemeentekrediet, 1985 Catalogus van tentoonstelling in Gent, Sint Pietersabdij in h e t kader van de Europalia 85 Espafia. Ook verschenen in Franse editie. Pelgrimstochten / J . v a n Herwaarden. - Bussum : Fibula-Van Dishoeck, 1974. (Grote Fibula Reeks). ISBN 90-228-3989-3 Pelgrims door d e eeuwen heen: Santiago de Compostela i n woord e n beeld / red.: J. v a n Herwaarden. - Utrecht : H&S, 1985. - ISBN 90-6194-035-4 Gedeeltelijke vertaling en bewerking van: Saint-Jacques de Compostelle / par Alphonse Dupront ... e t al. Turnhout : Brepols, 1985. - ISBN 2-503-55001-0 The way o f S a i n t James : or t h e Pilgrims' Road t o Santiago / T.A. Layton.London : Allen & Unwin, 1976. - ISBN 0-04-914058-2 Pilgrimage :a n image o f mediaeval religion / J o n a t h a n Sumption. - London : Faber & Faber, 1975. - ISBN 0-571-10339-1 Literatuur, schoenen: Schoenen e n t a s s e n / Ina Bosse. - De Bilt : Cantecleer, 1988 The mode i n footwear / R. Turner Wilcox. - London, 1948
-
-
-
-
RECTIFICATIE
I n DE JACOBSSTAF nr. 3 i s i n het a r t i k e l van S.M.C. Ebbinge Wubben, het e e r s t e d e e l van Ziekenzorg i n de pelgrimshospitalen, een z i n fout overgekomen. Pagina 103 r e g e l 1 9 e.v. moet z i j n : De babies, d i e i n hun hospitalen geboren werden van vrouwen d i e op pelgrimsreis war e n , kregen wiegjes, zodat z i j a l l e e n konden slapen en n i e t door onr u s t i g e moeders werden gestoord.
UIT DE REGIO'S
REGIO TILBURG Contactpersoon:
E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, "Leyehorst", Gemullehoekenweg 14c, 5062 CD Oisterwijk, telefoon: 04242-16582
Op 24 september kwamen ongeveer 20 leden bijeen in de Sint-Jan va'n Den Bosch. Na een ruim één uur durende rondleiding door de heer en mevrouw Papavoine langs alle Jacobalia in en op de basiliek ging h e t gezelschap n a a r de Uilenburgwijk voor een welverdiend kopje koffie. Daarna scheepte men in op een rondvaartboot, waarop, begeleid door twee gidsen, een tocht werd gemaakt over de Binnen-Dieze, een van de rivieren die door de s t a d stromen. Na deze werkelijk zeer bijzondere (en aanbevelenswaardige) ervaring werd de dag besloten met een gezamenlijk etentje bij een lokale Griek. Op 6 oktober was e r een bijeenkomst in Oosterhout waar gastheer Huub Broeders vertelde over zijn tocht van ongeveer drie maanden met zijn metgezel Ed. De volgende bijeenkomsten zijn op 26 november en 28 januari. REGIO MIDDEN NEDERLAND Contactpersoon:
Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576, 3607 DG Maarssenbroek, telefoon: 03465-69133 (Midden Nederland omvat Het Gooi, provincie Utrecht minus de s t a d Utrecht)
Op 20 september j.1 waren 12 leden van de regio Midden-Nederland bijeen bij Ria Janson. Drie leden: Jaap v.d. Berg, Coby van Eijk e n Pierre Storimans hebben de tocht dit jaar gelopen. Hun persoonlijke ervaringen stonden deze avond dan ook centraal. Door de geïnteresseerde vragen van de overige aanwezigen was e r verder geen tijd voor andere onderwerpen. Zelfs a a n h e t bekijken van de meegebrachte foto's kwam niet iedereen toe. Op 7 oktober hebben we met a a n t a l enthousiasten weer gewandeld; deze keer van Rhenen n a a r Veenendaal
V.V.
Misschien was deze keer het dreigend regenachtige weer e r de
oorzaak van d a t slechts vijf leden aanwezig waren. Op de volgende regiobijeenkomst (donderdag 14 december om 20.00 uur) willen we dan ook de doelstelling van onze regio a a n de orde stellen en afspraken maken over toekomstige aktiviteiten. Deze bijeenkomst zal zijn bij Hanny Pouderoyen. REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND Contactpersoon:
C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 15, 2215 GE Voorhout, telefoon: 02522-31 147
Verslag van de vierde bijeenkomst op zaterdag 9 september 1989: Langs de weg l48
van Haarlem naar 's-Gravenhage. Een van de Nederlandse St. Jacobssteden i s ongetwijfeld Haarlem. Pelgrims, naar verluidt vooral u i t de noordelijke landen, deden Haarlem aan. Op hun tocht naar h e t zuiden, die ongetwijfeld ging over de oude duinruggen naar Den Haag (St. Jacobskerk), kwamen zii zeker langs Noordwijk. Deze plaats was h e t doel van onze bijeenkomst. De pelgrims maakten heilige St. Jeroen. Deze Apostel van Kennemerland kerstende de regio, nadat een a a n t a l eerdere pogingen door de
daar kennis met de plaatselijke
Romeinen en de Franken waren mislukt. Jeroen kwam uit Engeland en was daardoor minder bedreigend; hij won h e t vertrouwen van de mensen. De geschiedkundige u i t Noordwijk, heer G. Slats, gaf voor de aanwezige leden van h e t Genootschap e n introducés een boeiende toelichting over d e s t a d en de heilige. Zo vertelde hij d a t Jeroen in 847 een boerderii bewoonde op een s t u k grond, waarvoor sedert die tijd nog steeds maar f 36,-- per jaar pacht wordt betaald! De heilige Jeroen werd onthoofd door de Noormannen. Zijn lichaam werd in 970 overgebracht n a a r Egmond en tijdens de reformatie n a a r Haarlem. Een mysterie i s nog h e t hoofd van de heilige. Jeroenkenners zijn ervan overtuigd d a t ergens in Noordwijk, waarschijnlijk bij de gotische Jeroenkerk, ooit de schedel zal worden gevonden. In de R.K. kerk bezochten wij de reliekschrijn van de heilige. Deze schrijn, gemaakt door de edelsmid Gerard Brom, wordt op de feestdag van de heilige, 17 augustus, rondgedragen. Hierna bezochten we de Grote of St. Jeroenkerk (N.H.), een gotische kruiskerk, prachtig gerestaureerd. We werden rondgeleid door een vrijwilligster, die ons in het koor op de vloer een tegel l i e t zien. Dáár zou de schedel van St. Jeroen gevonden moeten worden. In begin tachtiger jaren verrichtte men, zonder succes, opgravingen. Het hoogtepunt van de dag was wellicht de schuchtere blik die wij mochten werpen op h e t schuttersveld van de Schutterij St. Joris Doelen. De schutters waren op h e t veld. Deze groep notabelen zet de traditie van de schutterij voort, die reeds bestaat sinds 1477. Er werd om beurten geschoten door de leden met een soort kruisboog. Doelwit was een houten vogel op een paal. Vroeger werd e r in h e t Hof van Noordwijk recht gesproken, wij dronken e r nu een kopje koffie of glaasje bier. Met een dankwoord a a n gastvrij Noordwijk e n a a n de aanwezigen werd dit geslaagde bezoek afgesloten. Volgende bijeenkomst: zaterdag 9 december 11-00 uur. Een winterwandeling langs strand en duin. Verzamelen bij de Wassenaarseslag, vlak bij zee, dus nog voorbij Duinoord. De bijeenkomst worden steeds op de eerste zaterdag van de 3e, 6e, 9e en 12e maand gehouden.
Bert Roebert
REGIO DEN HAAG Contactpersoon:
Geertruy van Traa, Elia Kazanstrook 104, 2726 VG Zoetermeer, telefoon: 079-425344 en Janneke Kootte-v.d. Heuvel, Parkweg 137, 2271 AH Voorburg
REGIO NIJMEGEN Contactpersoon:
Ruud Harmsen, Vizier 5, 6641 HJ Beuningen, telefoon: 0889771183
Ruud Harmsen heeft gevolg gegeven a a n de oproep van Harry Peters uit Nijmegen om de coördinatie van de aktiviteiten in de regio Nijmegen over t e nemen. REGIO BREDA Contactpersoon:
A. Claessen, Raaimoeren 38, 4824 KD Breda
REGIO 's-HERTOGENBOSCH Contactpersoon:
-
OSS
Annemarie Roebert, Ridderstraat 45, 5342 AK Oss, telefoon: 04120-40677
De eerste bijeenkomst van de regio heeft op 21 september 1989 plaats gevonden. Er i s besloten niet met een bestuur en werkgroepen t e werken, maar op informele manier een keer of drie per jaar bij elkaar t e komen. Op zondag 19 november hebben we de Jacobalia in de Sint Janskathedraal bekeken. REGIO FRIESLAND Contactpersoon:
C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden
Op de ledenvergadering in Nijmegen zaten de heer Visser uit Dokkum e n ondergetekende, u i t Leeuwarden, bij "toeval" a a n dezelfde tafel. Snel ontstond het plan om de a c h t Friese leden van St. Jacob e e n s bijeen t e brengen. Telefonisch werden de eerste contacten gelegd en op 2 juli was dan het eerste "samen-zijn" v a n zes leden, twee waren verhinderd. Die avond was e r vruchtent a a r t , zoals vroeger bij de geboorte werd gegeten, opdat h e t borelingske, de St. Jacobsvereniging in Friesland, ook vruchtbaar mag zijn. Een feestelijk boeket hortensia's e n
... Jacobsladder
verhoogde de sfeer van de St. Jacobustafel.
Spontaan werden onderling allerlei gegevens uitgewisseld m.b.t. St. Jacob e n Compostela. De belangrijke vraag was: "Hoe houd je een zo'n nieuwe loot v a n St. Jacob bijeen?". Er moet i e t s gemeenschappelijks zijn, waar ieder van ons zich in kan vinden. Wij komen t o t de volgende punten: - Zoeken van informatie m.b.t. h e t onderwerp en elkaar hierover informeren. - Reconstructie van: "De oude pelgrimsroute van St. Jacob in Friesland". De
heer Van de Wal heeft ver gevorderd onderzoek gedaan. Wij gaan gezamenlijk h e t traject fietsend, lopend achterhalen, uitzetten zodat het op schrift komt. De tocht begint in St.Jacobi-parochie e n zal in Heerenveen eindigen. - Is e r in Friesland een St. Jacobustraditie? En zo ja, in welke plaatsen? - Wij stichten eventueel een "fondsje" om gegevens t e achterhalen en advertenties t e plaatsen in kerkblaadjes i.v.m. Jacobalia. - De avonden van de Friese loot van St. Jacob zijn alleen toegankelijk voor mensen, die lid zijn van h e t Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. Dit i s gesteld met h e t oog op de sfeer en samenwerking in de groep. - De bijeenkomsten zullen bij toerbeurt bij één van de leden thuis plaatsvinden. De ontvangende persoon verzorgt en verzendt de uitnodiging en legt de afspraken voor die avond v a s t . - Wij zullen elkaar informeren over gelezen literatuur. Per avond kan één persoon een inleiding over een onderwerp houden. Na deze afspraken maakt h e t geestrijk vocht, uit de stad van Bonifatius, onze spirit levendig. Er wordt geklonken, gedronken, geflitst rondom de afbeelding van Jacobus. Om ongeveer 23.00 uur eindigt deze vrolijke en vruchtbare bijeenkomst.
Cecile Meijer
Ferslach f a n é Bijienkomst: in de stormachtige avond van 29 oktober arriveerden de leden van de Friese afdeling van het genootschap in Balk. Zoals voor pelgrims gebruikelijk schoven ze eerst aan in een kerkbank terwijl een viering bezig was. Daarna was er koffie en werd gezellig bijgepraat over heden en verleden en luisterden we naar het verslag van onze enige echte thuisgekomen pelgrim van dit jaar, Cees Visser, die de tocht per fiets volbracht. Toen de Rioja-wijn was ingeschonken en de Friese kaas in mootjes gehakt, vertelde Cecile Meijer over de voet en a l zijn symboliek. De volgende bijeenkomst zal plaatsvinden in maart. ZOEKERTJES
Vrouw, begin 40, l e r a r e s , zoekt t o c h t g e n o ( o ) t ( e n ) om i n &n of twee zomervakanties (1990 of 1990 + 1991) het Spaanse t r a j e c t van de pelgrimsroute naar Santiago de Compostela t e lopen. Tineke Hulsebosch Alles i n gezamenlijk overleg. 020-6654117
Wie loopt mee vanaf St.-Jean-Pied-de-Port r i c h t i n g Santiago ? Gedurende een week of v i e r v66r of na het warme seizoen i n 1990. Mieneke J a s Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn, 02290-14334
J A H R E S T A G U N G IN B R E M E N
Van vrijdag 29 september t o t en met zondag 1 oktober 1989 hebben mijn vrouw en ik deze bijeenkomst van de Deutsche St. Jacobus-Gesellschaft mogen meemaken. De deelnemers logeerden heel gerieflijk in Hotel Munte am Stadtwald in Bremen. Tijdens h e t verloop van deze Tagung luisterden wij n a a r drie lezingen van vooraanstaande referenten, respektievelijk over de ontwikkeling van de broederschappen sedert de middeleeuwen, over pelgrimstochten vermeld in Hansiatische testamenten ( U p d a t m y got barmherzich sey) en over pelgrimstochten per schip naar Santiago de Compostela. Naar aanleiding van deze referaten werd door de aanwezigen levendig gediscussieerd. Zaterdagochtend werd ons door de twee Bremer broederschappen, die al sinds de middeleeuwen bestaan, een onvergetelijke excursie door het stadscentrum aangeboden. Het gezelschap werd o.a. rondgeleid langs de Silberschatz der Schwarzhaupter in het Roselius-Haus, door de Böttcherstrape e n h e t oude stadhuis waar de grote zaal met de hangende scheepsmodellen veel indruk maakte, en in de St. Petri-Dom, waar in de kloostertuin een klein standbeeld van Jacobus s t a a t . Verder werden de Krypta en h e t Dom-Museum bezichtigd. Na h e t Mittagsgebet in de Dom volgde een uit Bremer specialiteiten bestaande pelgrimsmaaltijd in de Ratskeller. Daarna was een ontvangst door de praeses van de Kamer van Koophandel. Het gezelschai nam ook deel a a n de Vorabendmesse in de Propsteikirche St. Johann in h e t beroemde Schnoorviertel. Ter afsluiting volgde op zondag de algemene ledenvergadering van de Deutsche St. Jakobus-Gesellschaft. weekend.
Wij konden allen terugzien op een zeer geslaagd Herman Stokmans
ZOEKERTJES
Ik zoek (een) p a r t n e r ( s ) voor een pelgrimstocht van Maastricht naar Santiago de Compostela gedurende de maanden a p r i l , mei en j u n i 1990. M i j n l e e f t i j d i s 38 j a a r . Cees Rooijackers 079-514287 Medereiziger(s1 gezocht om de weg naar Santiago per f i e t s af t e leggen en a l s pelgrim aan t e komen. B i j voorkeur i n het voorjaar 1990. Jan Meijssen, Nassaukade 9 , 1052 CE Amsterdam, 020-842100 Wandelaar/metgezel gezocht vanaf Pyreneesn naar Santiago. Tocht v i a refugio's/campings. Voorkeur tussen a p r i l en september 1990. Tel. 01751-79934.
JACOBUS-BOEKEN Strapen nach Santiago d e Compostela : a u f den Spuren d e r Jakobspilger / Text von Alois Fink ; Photographie von Hans-Günther Kaufmann.- Miinchen : Siiddeutscher Verlag, [f 19881.- 204 p., ill. (waarvan 128 i n k l e u r ) , 3 5 cm.- ISBN f f 85,-3-7991-6348-4. In de e e r s t e 70 pagina's v a n d i t boek geeft Fink e e n uitgebreide inleiding (met enkele zwart-wit foto's) over de pelgrimage n a a r Santiago d e Compostela en d e s i t u a t i e v a n Spanje v a n a f de 9e eeuw: Spanien zwischen Halbmond und Kreuz met a a n d a c h t o.a. voor de Reconquista e n d e ontdekking v a n h e t graf v a n Jacobus. In Der mühselige Weg d e r Pilgerschaft g a a t Fink i n op o.a. de Liber S a n c t i Jacobi, Roeland e n d e crisis v a n de bedev a a r t . Na Der grope Heilige und s e i n e Diener met o.a. bedevaart a l s machtsmiddel, ridderordes, g a s t huizen en "Jacobus e x machina" i n de Nieuwe Wereld eindigt h e t t e k s t g e d e e l t e met h e t l a a t s t e korte hoofdstuk Das Ziel a l l e r Mühen. Er z i t t e n nogal wat 'slordigheden' i n d e t e k s t : bijv. p. 13 Covadonga ( n i e t Cavadonga), p. 17, 1 9 n i e t in I r i a Flavia werd h e t vermeende graf v a n J a c o b u s gevonden, p. 24 v a n e e n heilige j a a r i n Santiago de Compostela i s s p r a k e i n de 15de eeuw ( n i e t 1124), p. 32 de e e r s t e n i e t Spaanse pelgrim was de bisschop van Le Puy i n h e t midden v a n d e 10de eeuw ( n i e t in 10631, Franciscus v a n Assisi leefde v a n 1181/2-1226 ( n i e t in de 14de of 15de eeuw). Na d i t t e k s t g e d e e l t e volgen 120 pagina's met kleurenfoto's v a n d e Jacobusweg ( v a n a f Vézelay) met k o r t e beschrijvingen. Deze kleurenfoto's zijn redelijk t o t goed (alleen jammer d a t ze v a a k twee pagina's beslaan e n d u s in h e t midden onderbroken worden), maar e r zijn ook foto's met e e n zó grove korrel (o.a. p. 110, 146, 152, 176, 181) d a t ik e r n a a r v a n werd. Een enkele k e e r kloppen d e onderschriften n i e t bij de foto's; zoals op p. 126-127. (verwisseld), p. 128- 129 e n p. 174. Summiere kunsthistorische beschrijvingen v a n Spaanse s t e d e n langs de Camino, register en e n k e l e literatuuraanwijzingen besluiten h e t boek. Als men d e genoemde (schoonheids)foutjes op d e koop t o e neemt, i s d i t e e n informatief en kleurrijk boek, d a t n i e t s nieuws brengt, maar wel de b e s t a a n d e kennis m.b.t. d e geschiedenis v a n d e Santiago-bedevaart l e e s b a a r aanreiktAvW
Guide des chernins de Cornpostelle / Jean Bourdarias e t Michel Wasie1ewski.Paris : Fayard, 1989. - ISBN 2-213-02386-7. Prijs FF 160,-
-
De a u t e u r s zijn ooit begonnen een stukje van een van de wegen naar Compostela t e lopen en hebben vervolgens over een periode van zeven jaar de vier Franse hoofdroutes en de Spaanse Carnino grondig bestudeerd. Hun doelstelling was h e t beschrijven van ook de bescheiden halteplaatsen op de wegen naar Compostela. Na een inleiding van 10 pagina's is h e t boek ingedeeld in vijf hoofdstukken die achtereenvolgens de vier wegen in Frankrijk en de Spaanse Carnino beschrijven. Dat voor de a u t e u r s de nadruk op Frankrijk ligt blijkt u i t het volgende overzicht:
-
Sauveterre de Béarn 'Parijs 'Vézelay - Saint-Palais Puenta la Reina *Le Puy Puenta la Reina 'Arles Santiago 'Puenta l a Reina
-
-
= 839 km = = 786 km = = 663 km = = 626 km = = 736 km =
40 50 60 26 20
pagina's; pagina's; pagina's; pagina's; pagina's.
Per route wordt telkens een traject tussen twee grote plaatsen eruit gelicht en van d a t traject worden alle tussenliggende plaatsen opgenoemd met hun onderlinge afstand. Die kan variëren v a n 2 t o t 46 kilometer, maar meestal gaat h e t om 10 a 20 km. Af en toe wordt e r ook een variant beschreven. Het i s niet de w e g d i e beschreven wordt, maar de plaatsen die eraan liggen. Per plaats vermeldt men h e t departement, het nummer van de Michelin-kaart waarop de plaats t e vinden is, h e t inwoneraantal ( t o t dorpjes met 101 inwoners toe) e n de aanwezigheid van V.V.V., hotel, restaurant, garage en station. De a u t e u r s hebben voornamelijk aandacht voor kerkelijke architectuur en natuurlijk voor iedere verwijzing naar Jacobus. Zij zien dit boek a l s een kennismaking met vooral de minder bekende architectuur langs de wegen n a a r Santiago. Het lijkt ons niet een boek om mee t e dragen maar wel goed voor voorbereiding, achteraf nagenieten of, vooral, a l s gids in een auto.
FC
Le Chernin de Saint Jacques de Compostelle : guide pratique du pelerin en Espagne / Georges Bernes, Georges Veron e t Louis Laborde Balen. Editions ISBN 2-905621-10-4. Prijs FF 1I s , - . randonnées pyrénéennes, 1986.
-
-
-
Ook dit boek begint met 13 pagina's historische inleiding, maar daarna blijkt het toch heel wat anders t e zijn dan het vorige. Er volgen namelijk een achttal pagina's met zeer wetenswaardige informatie voor h e t die t e voet willen gaan. De r e s t van h e t boek beschrijft de route van Saint-Jean-Pied-de-Port
tot
Santiago de Compostela t e n behoeve van lopers en fietsers. Iedere pagina is 154
verdeeld i n twee kolommen t e k s t . Links, i n zwart gedrukt, e e n beschrijving v a n s t e d e n , bruggen, gebouwen, geschiedenis, zeg maar de touristische informatie. Rechts, i n blauw gedrukt, e e n nauwkeurige beschrijving v a n de t e lopen (fietsen) weg, kompleet met wegnummeraanduiding, hoogte v a n passen, nummers v a n grenspalen e n beschrijving v a n de soort weg ( a s f a l t , zand enz.) Verder worden tijd e n a f s t a n d nauwkeurig vermeld. Bij ieder t r a j e c t s t a a t e e n getekend kaartje, e n de onderweg gelegen overnachtingsmogelijkheden worden aangegeven, soms met telefoonnummer. Helaas i s h e t k a a r t j e t e schematisch om v a n enig n u t t e zijn voor de loper of f i e t s e r . Zo op h e t oog i s d i t e e n i d e a a l werk om onderweg mee t e nemen. Ruim 300 gram e x t r a gewicht lijken ons e c h t e r wat veel gevergd van d e "draagkracht" v a n een pelgrim die zijn hele hebben en houwen meesjouwt.
FC
Op zoek n a a r l o u t e r i n g : oorsprong e n ontwikkeling van d e e n k r a t i t i s c h e a s c e s e t o t i n h e t begin van d e d e r t i e n d e eeuw n.Chr. / A.E.M.G. Mantz-van d e r Meer.Hilversum : Verloren, 1989.- 377 p. ; ill. ; 24 cm. - (Middeleeuwse s t u d i e s ien Ook verschenen a l s proefschrift Utrecht, bronnen ; 161.- ISBN 90-6550-223-8.
1989.
-
Enkratieten zijn christenen die e e n extreme a s c e s e aanhangen: zij onthouden zich v a n huwelijk, v l e e s e n wijn, bezit e n e e n v a s t e woonplaats. De a u t e u r deed een onderzoek n a a r d e oorsprong e n de ontwikkeling v a n deze vorm v a n e x t r e me ascese uitgaande v a n h e t Oudfranse Lied van Alexis, waarin Alexis, e ~ e n Syriër u i t h e t begin v a n de 5de eeuw n.C., wil pogen volmaakt t e worden v i a rigoureuze ascese. Bij de bestudering v a n alle vormen v a n enkratisme in h e t oosten e n westen, komt de a u t e u r ook i n Noordwest-Spanje, waar rond 3 7 5 Priscillianus, lid
v a n d e a r i s t o c r a t i e , zich
bekeerde
t o t een ascetisch
christendom. Dit gedeelte is vooral voor ons i n t e r e s s a n t , omdat h e t immers deze Priscillianus was v a n wie sommige geleerden aannemen d a t zijn lichaam -ook hij werd onthoofd- in d e k a t h e d r a a l v a n Santiago de Compostela begraven lag/ligt e n d a t e r e e n duidelijk verband aanwezig zou zijn t u s s e n de Jacobus-cultus e n h e t priscillianisme.
AvW
Van onze correspondent i n België ontvingen wij de volgende mededeling. De indrukwekkende catalogus v a n d e Santiago-tentoonstelling i n Gent in l 9 8 5 blijkt nog i n voldoende a a n t a l i n voorraad t e zijn bij de "sponsor", h e t Gemeentekrediet v a n Belgie, Dienst, Verkoop, Passage 44, Kruidtuinlaan 44, 1000 Brussel, tel.: 09.32.2.2144701, bankrekening 057-6370330-16, prijs 1400 BF + verzendkosten n a a r Nederland 380 BF = samen 1780 BF. Grensbewoners wordt aanbevolen t e bestellen bij e e n agentschap v a n h e t Gemeentekrediet. Dat s c h e e l t ongeveer f 20,--.
O U D E S A N T I A G O - G A N G E R S : Lieven de Caluwe1
Midden zomer 1536 z a t Antheunis v a n den Bossche nog l a a t i n zijn stamkroeg a a n d e Gentse Doornstraat. Hij kwam e r graag, want behalve zijn broer Beern a e r t , h a d hij geen familie e n niemand wachtte t h u i s op hem. Financieel kon hij h e t zich gemakkelijk veroorloven; hij was e e n bemiddeld man. Dat hij j u i s t deze kroeg koos, had a l l e s t e maken met h e t leuke knappe meisje, d a t de g a s t e n bediende. In de e e r s t e u r e n v a n donderdag 24 a u g u s t u s nam hij afscheid e n zocht zijn weg n a a r huis. Toen hij door d e v e r l a t e n stegen liep, maakten plotseling twee schaduwen zich los v a n d e muur, renden op hem t o e e n voor Antheunis door had wat e r gebeurde, werd e e n hand over zijn mond gelegd. De overvallers gingen hem met b r u u t geweld t e lijf e n doodden hem door een dolk dwars door zijn hoofd t e s t e k e n . Het lichaam bleef i n e e n grote p l a s bloed op s t r a a t liggen e n werd enkele uren l a t e r gevonden door nachtwakers. De b r u t a l e moord schokte de s t a d Gent e n met ijver probeerde men d e d a d e r s op t e sporen. Al spoedig liep h e t onderzoek dood e n Gent was e e n onopgeloste misdaad rijker. Althans, d a a r leek h e t op
...
Twee j a a r l a t e r , in 1538, pelgrimeerde Lieven d e Caluwe v a n u i t Gent n a a r Santiago d e Compostela. Hij had zo zijn eigen redenen om de lange en moeilijke t o c h t n a a r Spanje t e ondernemen. Zijn geweten werd gekweld door e e n verschrikkelijke zonde, waarvoor hij absolutie wilde krijgen. Toen hij i n Santiago aankwam, ging hij d a n ook direct i n de k a t h e d r a a l biechten. Daarna voelde hij zich zó opgelucht, d a t hij besloot n i e t d i r e k t n a a r Gent t e r u g t e keren, maar enkele dagen i n Compostela t e blijven. Hij vond e e n onderkomen i n de Vlaamse herberg, waar hij zijn eigen t a a l kon spreken. Hij bestelde e e n lekker wijntje (zal h e t Ribeiro geweest zijn?), nog e e n e n nog een. Hij dronk n e t i e t s t é veel; hij werd vertrouwelijk met h e t dienstertje: "Het was zo akelig, ik z a t e r zó erg mee, ik kon e r n i e t mee blijven leven
....".
Het meisje kon
langzaam maar zeker u i t h e t onsamenhangende v e r h a a l de gebeurtenissen i n Gent twee j a a r eerder reconstrueren. Samen met Beernaert v a n den Bossche, die op h e t geld v a n zijn broer a a s d e e n e e n forse beloning in h e t vooruitzicht s t e l d e , had Lieven de Caluwe de rijke Antheunis vermoord. Het d i e n s t e r t j e i n Compostela kende n u h e t geheim v a n Lieven en ze v e r t e l d e 'Gegevens uit: Vlaamse herberg t e Compostella, 1638 / A. V[iaenej ; Biekorf 1964, 279-281.
het hele verhaal aan Symoen de Ruddere en J a n Paridaen, die enkele maanden l a t e r ook in de Vlaamse herberg verbleven. Symoen en J a n namen, behalve pelgrimstekens in de vorm van een Jacobusschelp, ook de oplossing van de 1636moord op Antheunis van den Bossche mee naar huis,
... naar
Gent!
Het onderzoek werd heropend en het recht kreeg zijn loop: op 2 1 april 1539 werden Beernaert van den Bossche en Lieven de Caluwe levend op de brandstapel verbrand.
AvW ASQUINS
Omdat wij rond
9 juni
in
Digoin zouden s t a r t e n met de vierde etappe van onze tocht n a a r Santiago, besloten wij op de heenreis langs Asquins t e gaan waar op 10 en 11 juni de installatie zou plaatsvind~en van de gerestaureerde 17de eeuwse reliekhouder van Slnt Jacob. W i j waren getuige v a n een intiem Frans gebeuren; de aartsbisschop van Sens, Mgr. Ernoult, en de president v a n het Frans Jacobus genootschap, M. René de la CosteMesseliere, verwoordden h e t belang van de religieuze en culturele
rijkdom
van
de
pelgrimage n a a r Santiago.
-
G
Tijdens de feestelijke receptie erna maakten wij kennis met mevrouw Janlne
*
Warcollier en met een free-lance fotograaf, op zoek n a a r "moderne pelgrims".
?aI,
Onze stille hoop werd bewaarheid: wij beschikken nu eindelijk over een foto
a,
waar we samen op s t a a n .
2
Daarna genoten we van de schoonheid van de Madeleine-kerk in Vézelay, waar
a
we na de hoogmis afscheid namen van onze Franse vrienden om op weg t e gaan
'2 naar het s t a r t p u n t van onze vierde etappe. Pas onderweg en nu al ons hoofd en C
s
rugzak vol belevenissen e n herinneringen.
Adrie Dik
LANGS DE W E G
Rustpunt voor pelgrims op weg naar Vézelay Gîte du Morvois, Mme Evelyne Charpy, Nesle la Reposte, F-61120 Sesanne, telefoon: 26.80.42.92 Op de grens van drie departementen, Marne-Aube, Seine en Marne, ligt een klein dorp, Nesle la Reposte. Om precies t e zijn 6 km van Villenauxe, 10 km van Esternay en 20 km van Provins, vindt u de gîte d'étape van Yves e t Evelyne Charpy. Hun verbouwde boerderij en de daarnaast gelegen gîte d'étape liggen zeer idyllisch aangeleund tegen de ruihe van een oude abdij, die dateert uit de tijd van koningin Clothilde, de vrouw van Clovis. Nestle la Reposte i s vanouds een rustplaats op de weg n a a r Santiago de Compostela, speciaal voor pelgrims u i t Noord-Frankrijk, de Benelux en Scandinavië. Na de verbouwing van de oude boerderij, die n a a s t hun woning ligt, hebben Yves e n Evelyne d a t huis omgedoopt t o t een gîte d'étape op de weg n a a r Compostela. Mevrouw Warcollier, secretaris van centrum voor studies over Compostela t e Parijs heeft in 1988 de plaquette onthuld, die het kenmerk i s van een erkende gîte d'étape op deze pelgrimsweg. Ik heb me laten vertellen d a t een gîte eigenlijk zoiets betekent a l s een leger voor een haas, een plaats waar deze zich veilig neer kan leggen om uit t e rusten. Dit kan een vermoeide pelgrim heel goed doen in h e t zeer n e t t e gastenverblijf, waar keurige bedden, een open haard, een keuken met toebehoren en een goede douche de nodige sfeer geven voor een welverdiende rust. De gastheer Yves en gastvrouw Evelyne zijn ook écht gastvrij. Ze hebben aandacht voor hun gasten, weten veel van de omgeving en van de geschiedenis. Deze gîte d'étape i s overigens ook heel geschikt voor een langer verblijf voor wandelingen of fietstochten in de mooie omgeving. Er zijn uitgezette wandelroutes en voor het gemak van de wandelaar kan men ook een ezel huren, die de bagage draagt. Voor aanvullende informatie: Ignaas Brekelmans, de Brabantse Pelgrim, Heidijk 53, 6261 KM Vlijmen, telefoon: 04108-7344. 12% km n a Portomarin e n Cacabelos Fiets- e n autokaarten verouderen snel. Dat bleek ook bij h e t gebruik van h e t overigens zeer goede boekje St. Jacob's Fietsroute, deel 3, samengesteld door Clemens Sweerman. Op veel plaatsen bleken de wegen de afgelopen jaren t e zijn opgeknapt of werd e r nu a a n gewerkt, zoals de C647 vanaf Arzua t o t aan het vliegveld van Santiago. Van belang is ook h e t volgende. Komend vanaf Portomarin bereik je n a 1 2 , s km de N640. Ga daar NIET rechtsaf richting Lousadela, zoals h e t boekje aangeeft, maar steek schuin n a a r links over. Er ligt daar een smalle asfaltweg, die bij Palas de Rey op de C647 komt. Het i s een twee jaar gelegen geasfalteerd pad met elke 600 m een aanduiding d a t je op de camino bent. De weg loopt door een prachtig gebied en snijdt bovendien een s t u k af. Bewoners t e r plaatse attendeerden ons op de weg. Een zeer eenvoudige, maar uitstekende, hostal langs de oorspronkelijke camino i s t e vinden in Cacabelos (El Molino, Santa Maria 10). Men spreekt e r Engels. K. Verhage Kanttekeningen bij de Guiai Rabanal del Camino: Refugio i s een puinhoop. Bar Camino de Santiago, Casa de sefiora Chonina, fantastische vrouw. Na Cruz de Ferro s t a a n langs de weg rood-groen gestreepte palen om'de weg
IE1 camino d e Santiago :'guia del peregrino / Elias Valiña Sampedro y equipo. León : Everest, 1986. ISBN 84-241-4200-4.
-
-
a a n t e duiden na hevig sneeuwval. Villafranca del Bierzo: Stempel in plantenzaak bij de Santiago-kerk. Refugio: smerig. Fonda El Carmen bij Plaza Mayor (760 pts.). Cebreiro: Hospederia Sant Geraldi de Auri (f 2000 pts. incl. cenar). Triacastela: Fonda Vilasante. Refugio: vies. Stempel: in bar in huis met schelpen. Sarria: Bij paters geen onderdak, wel bij Hotel Londres, Calvo Sotelo. Bar Marseille heeft geen kamers. Portomarin: Direkt n a de brug rechts: jeugdherberg. Overnachting plus cenar en desayuno minder dan 1000 pts. Prima logeerplaats. Lid van N.J.H.C. Stempel links, n a a s t kerk San Juan (huisnummer 2). Santiago de Compostela: veel Nederlanders vinden onderdak in Hotel Suso, Rua M.A. Buijnsters de Villar (1000 pts.).
G E K N I P T VOOR U
.. .
Lezers van h e t AD of h e t Katholiek Nieuwsblad vernamen in september d a t twee klokken u i t de Berenguela-toren v a n de kathedraal van Santiago de Compostela n a a r de Koninklijke Eijsbouts in Asten zijn vervoerd om e r kopieën van t e maken. Deze Nederlandse firma heeft deze opdracht gekregen om d a t zij veel ervaring heeft heeft in h e t maken van kopieën. Het betreft hier een een grote uurklok u i t 1729 van 6600 kilo en een kleinere luiklok van 1800 kilo. Rond de Kerst hoopt men in Asten klaar t e zijn met het gieten e n in h e t volgende nummer wil de redactie hier uitgebreid op terugkomen. Deze advertentie werd geplaatst door
Uit de Volkskrant:
Sasja Nicolaï (Stieltjesstraat 89, 3614 J B 4/1.11~1~ Wie gin op bedevaart naar SANTIA~ODE COMP~STELA en wil daarover vertellen? Br.o.nr. 100-39204 bur.v.d.bl. '9 hec 4 4 me s?lijth~id
-
I
Utrecht) die in het kader van h a a r studie Culturele Antropologie een onderzoek doet n a a r de beweegredenen van mensen
op
weg
naar
Santiago
de
Compostela. In h e t oktober-nummer van Contrastma (voorlichtings- en verenigingsblad van h e t Nederlands Astma Fonds) stond een artikel over Arie e n Oliver Willemsen, vader en zoon, die 2267 km fietsten naar Santiago de Compostela. De opbrengst van deze sponsor-fietstocht was bestemd voor het Astma Fonds. Het Spaans Nationaal Bureau voor Vreemdelingenverkeer (Laan van Meerdervoort 8, 2517 AJ Den Haag, telefoon: 070-465900)
heeft voor u informatie over
Spaanse kloosters die logies aanbieden voor mannen en/of vrouwen. 159
L A N G S D E W E G : ERVARINGEN VAN EEN LOPER
Mijn ervaringen dateren van juli/augustus 1988, toen ik met twee vrienden h e t traject St-Jean-Pied-de-Port n a a r Santiago de Compostela liep, Helaas moesten we meerdere malen constateren, d a t de stroom pelgrims door de jaren heen i e t s gekregen heeft van een vretende rups, die een spoor achtergelaten heeft van afkeer bij de autochtonen. Vooral h e t pelgrimeren in groepen (groepen van jongeren ?l heeft bij de plaatselijke bevolking i e t s teweeggebracht van een afweerhouding, minstens een s t e r k e terughoudendheid. We hebben een groot a a n t a l keren kunnen zien, lopend een paar weken na de grote groep die op 2 5 juli in Santiago wilde zijn, d a t een refugio was achtergelaten in een s t a a t v a n volkomen verwaarlozing, vervuiling, ja zelfs destructie. In Hospita1 del Orbigo was de keuken een afzichtelijke vuilnisbelt geworden, waar niets meer functioneerde. Omdat wij ons voorgenomen hadden op onze tocht zoveel mogelijk af t e zien van h e t hedendaagse, waren we volledig aangewezen op refugio's of wat daar voor doorging. Onze informatiebron, de Guial, bleek daarin niet nauwkeurig (meer) of de plaatselijke bevolking was toch minder bij de camino betrokken, dan wordt gesuggereerd, omdat, wat ik reeds opperde, e r een groeiende terughoudendheid is. Overigens is de Guia een perfecte routekaart, n a a s t de werkelijk overal voortreffelijke gele signalering. Zelfs zonder k a a r t i s het nagenoeg onmogelijk fout t e lopen. Slechts tweemaal op de dikke 800 kilometer liepen we even mis (voorbij Cizur Menor en bij h e t verlaten van Ponferrada), zodat je best kunt zeggen op de gele signalering t e kunnen vertrouwen. De Guia echter biedt eerstens een enkele maal een historisch onderbouwd alternatief. Vervolgens biedt h e t n a a s t elkaar plaatsen van Guia en gele markering langzamerhand een echt dilemma. Een dilemma d a t geaccentueerd wordt door een uitgave a l s die van Georges Veronz. Zowel in dit boek a l s in sommige delen van de gele signalering begint de neiging t e o n t s t a a n (en s t e r k e r dan d a t ) niet de voorkeur t e geven a a n de meest oorspronkelijke route, maar aan de minst geasfalteerde, minst bereden weg. Natuurlijk, h e t is een verschrikking van Villafranca del Bierzo naar Ambasmestas t e moeten lopen langs de N-VI. Echt ruimte heb je niet a l s wandelaar: vrachtwagens denderen in volle v a a r t en met krachtige zuigwlnden langs je. Toch kun je je afvragen, en elke pelgrim moet d a t voor zichzelf doen, of je h e t randonneren moet laten prevaleren boven de oorspronkelijkheid. Dan i s de Guia in combinatie met de gele stippen, strepen, pijlen en linten een prima hulp. Over hulp gesproken: zorg d a t je in ieder geval een fragmentje Spaans spreekt, zodat je i e t s van de bevolking begrijpt en de bevolking i e t s van jou. Ook de Europese Gemeenschap i s e r niet in geslaagd een minder "vreemde" t a a l , zoals h e t Engels, door t e laten dringen, zeker niet in de honderden vlekken als As Pasantes en San Xil. Het i s bekend d a t je in de grotere plaatsen geen refugio's meer hebt. ~nformátie in Burgos ingewonnen leerde ons d a t diefstal en vernieling t o t de sluiting daar geleid heeft. Maar een verzoek a a n het bisschoppelijk paleis aldaar (met pelgrimspas en geleidebrief van bisschop Ter Schure) leverde ook niets op, terwijl h e t charitas-huis alleen voor werklozen is. In Logroño daarentegen waren we op voorspraak van de politie in het charitas-huis toegelaten (na een verplichte warme douche). Door de bank genomen inderdaad: de grote plaatsen
-
'El camino de Santiago : guia del peregrino / Elias Valiña Sampedro y equipo. León : Everest, 1986. ISBN 84-241-4200-4. =Le chemin de Saint-Jacques de Compostelle en Espagne : guide pratique du pelerin / AbbB Georges Bernes, Georges Veron, Louis Laborde Balen. Gditions ISBN 2-905521-10-4. Randonnées Pyrénéennes, 1986.
-
-
-
mijden a l s overnachtingsplek. Meestal werden we verwezen naar h e t plaatselijke schooltje: Zubiri, Hontanas, Boadilla, Ledigos, Sahagún, Rabanal (hoewel op de kaart escuela vieja s t a a t , leek het ons meer een verlaten, lage koeienstal). De plaatselijke bevolking brengt je er, meestal wel n a een drie a vier keer vragen, naar toe. Als e r geen specifieke plek is in een gehucht denken de mensen wel met je mee e n bieden je, zoals in Lorca, h e t overdekte portaal van een huis of een kerk aan. Overigens was in Lorca de pastoor bijzonder vijandig. Dat s t e r k afwijzende vonden wij ook in Trabadelo, waar niemand i e t s van een overnachting wist of wilde weten, terwijl de tuinman (bij wie je overigens ook k u n t overnachten) van Villafranca del Bierzo bij de Santiagokerk beweerde d a t e r in Trabadelo wel een refugio was. Even buiten Trabadelo loopt echter een stroompje, waar je heerlijk beschut in de buitenlucht kunt slapen. Hetzelfde deden we bij de Vierge dlOrisson, bij Villoria de Rioja en a a n de rand van Burgos. Dan zijn de nachten wel bijzonder koud; de sterrenhemel echter van een ongeëvenaarde pracht: de camino heet niet voor niets ook Melkweg (en andersom). De meeste overnachtingsplaatsen worden door de geestelijkheid geboden. De kloosters van Roncesvalles en Nájera bieden onderdek. Slapen mag je ook in de gymzaal v a n h e t klooster van de paters Mercedarios t e Sarria. Overigens verwees de pastoor van Palas do Rey ons ook n a a r de kleedkamer van een tennishal op de campo do futbol vlak voor het dorp. Smerig ! ! Verder zijn e r de pastorieën van San Juan de Ortega (een geweldige ontvangst) en Ponferrada (De l a Encina), de kerken e n de sacristieën van Carrion de los Condes (Santa Maria del Camino) en Arzua. De vervallen Capilla de San Roque in Lavacolla was goied genoeg om t e overnachten. In Santiago de Compostela i s e r tenslotte h e t Semenario Menor. Maar ook de overheid biedt de helpende hand. Voor een overnachting in e e n middelbare school in Sahagun (in de buurt van de Iglesia del Peregrinia) verstrekte men op h e t gemeentehuis een bonnetje. Zowel in El Burgo Ranero a l s in Triacastela ben je welkom op de bovenverdieping v a n h e t gemeentehuis, d i e ook a l s schooltje dienst doet. Tenslotte hebben we nog gebruik gemaakt van de specifieke refugio's. In Villalcazar de Sirga hebben we onze siesta gehouden bij Pablo e l Mesonero, maar je k u n t e r ook overnachten. In Mansilla de l a s Mulas en in Puertomarin kun je zelfs douchen. Ik vond h e t overigens beschamend in h e t l a a t s t e refugio in het gastenboek een opmerking t e zien s t a a n van een Nederlander die klaagde over de 100 pesetas die hij moest betalen. De weg weten i s minder belangrijk, dan de stijl. In Hospita1 del Orbigo kun je terecht in Casa la Vega, waarvoor je de sleutel kunt krijgen bij de alcalde, die de kantine rechts onder bij de brug runt. De Casa ligt een 1000 meter voorbij de camping. In Cebreiro wijst zich vanzelf de weg n a a r de palozza die a l s refugio dient. Voor mensen met bescheiden wensen is er bijna overal onderdak t e vinden. J e bent, zoals wij, al blij met h e t portaal van de kerk in Los Arcos. Het blijft echter vermoeiend, a l s je na een dag lopen nog eens uitgebreid op zoek moet naar een slaapplaats, vaak via drie of vier informanten. Daarom is een overzicht van refugio's een uitstekend initiatief, hoewel h e t de massaliteit van h e t een e n ander zal bevorderen. Een misschien wat anachronistische oproep t o t ingetogenheid is daarom uit mijn h a r t gegrepen. Het i s onthutsend om a a n t e komen in Santiago de Compostela. Na de r u s t e n de inkeer van wekenlang lopen op een middeleeuwse manier door een middeleeuws land, overvalt je de toeristiek van de grote s t a d . Alle verhalen t e n spijt over de halleluja-stemming die de stad op je overbrengt, loop je toch h e t risico van een ontgoocheling, a l s je niet tijdens je tocht los bent geraakt. Want: onderweg zijn is belangrijker dan aankomen. Martien v a n Diesen
L A N G S D E W E G : ERVARINGEN VAN EEN FIETSER
De fietspelgrimage werd gemaakt van 8 mei 1989 t o t 3 1 mei 1989 e n wel in negentien fietsdagen en vijf rustdagen. Totale afstand Soest-Santiago: 2327 km. Er werd iedere morgen rond 8 uur vertrokken en meestal tussen half 4 en 6 uur 's middags gestopt. Onderweg n a steeds twee uur fietsen 20 minuten r u s t e n een wat langere lunchpauze. Na verfrissen en omkleden, in het etappe-hotel, werd steeds ongeveer een klein uurtje gewandeld om "de benen t e strekken". Afhankelijk v a n h e t tijdstip v a n h e t avondeten werd doorgaans tussen 9 e n 10 uur naar bed gegaan. Veel en goede nachtrust is beslist noodzakelijk, in ieder geval voor mij a l s 61-jarige fietser. REIS-SCHEMA
,
-
Soest Leuven 195 KM Leuven Hirson r u s t d a g t e Hirson Hirson Fere e n Tardenois 109 KM Fere Nogent sur %ine 101 KM Nogent - Vezelay 14* KM r u s t d a g t e Vezelay Vezelay Sanscoins 129 KM S a n s c o i o n s - Gueret 131 KM Gueret - S t - Y r i e i x l a Perche 128 rustdag te S t - Y r i e i x Yrieix Villergal 147 KM
-
-
Villeral - s t . Justin St. Justin - St.Palais S t . P a l a i s - Pamplona rustdte Pamplona Pamplona - N&iera Nuera Burgos Burgos - Sahagun Sahasun Astorsa rustdag te Astorga ktorga Trabadelo Trabadelo - Portomarin Portomarin - S a n t i a g o
-
-
131 KM 120 KM
los KM
,,,
,
,,
,
8 7 KM 139 KM 'O4 KM
De route door Frankrijk werd bewust door de uitlopers van h e t Massif Centra1 genomen om wat klim-kilometers op t e doen i.v.m. de Pyreneeën en de bergen in Noord-Spanje. Er zijn maar twee "vlakke" stukken en d a t is in Les Landes e n de Spaanse hoogvlakte tussen de Puerto de la Pedraja en Astorga. Voor de r e s t gaat h e t constant omhoog en omlaag. De gekozen C- en D-binnenwegen zijn heerlijk rustig terwijl de drukke N-wegen voor de fietser een verschrikking zijn, hoewel de automobilisten in 99 van de 100 gevallen, na het geven van een signaal, zeer ruim om de f i e t s e r h e e n g a a n bij h e t i n h a l e n . Fietspaden in Frankrijk e n Spanje bes t a a n niet, maar de wegen met wat meer verkeer hebben doorgaans een vrij brede strook waar h e t veilig fietsen is, maar wel letten op de rotzooi die hier ligt.
96 KM 110 KM
VERVOERMIDDEL & KLEDING Gebruik werd gemaakt van de normale race-fiets, Vitus Dural (aluminium) van h e t merk J a n Janssen met een Agu-achterdrager met tasafhouders. Een grote s t u u r t a s en twee achtertassen van Agu-Quorum. Deze tassen zijn voor een beetje regen wel waterdicht, maar voor de ondervonden stortregens en sproeibaden v a n passerende vrachtwagens verdient h e t aanbeveling de kleding en waardezaken (camera etc.) in plastic zakken t e doen en ook een plastic zak over de voortas t e trekken. De banden waren van Vredestein, type Race 25 mm e n de wielen waren over vier gespaakt. Totaal onderweg drie lekke banden. In de banden had ik Mr.Tuffy-strips aangebracht die menig lekke band hebben voorkomen, gezien de vele sneetjes in h e t loopvlak. De totale bagage, dus drie tassen met inhoud e n de dragers, woog 14 kg. Hierbij komt wel onderweg de proviand en de flessen mineraalwater (1,s 1) wat toch gauw weer 3 kg is. Het trapstel bestond u i t drie bladen Biopace, 28, 38 en 48 tanden en h e t freewheel had 16, 18, 19, 21, 23 en 26 tanden. Alle hellingen konden fietsend gedaan worden met 28x21 of 28x26 met een stijgsnelheid van 6 t o t 8 km/u in de steils t e stukken. Gebruikt werd een Sachs-Multronic fietscomputertje d a t zonder kabeltjes werkt en snelheid, dagafstand en de totale afstand geeft. Meegenomen twee complete race-outfits (twee truien, twee zweethemden, twee broeken met zeem, twee paar sokken), regenpak, windjack en petjes. Een l62
complete s e t kleding v o o r ' s avonds (sportief netjes). Verder toiletgerei etc. Een paar raceschoenen en een paar "avond-schoenen". RESERVE-MATERIAAL EN GEREEDSCHAP Twee buitenbanden(v0uw) Racer en vier binnenbanden, zeven spaken met nippels van twee lengtes, want de spaken a a n de kant van h e t freewheel zijn 2 a 3mm korter dan de rest. Twee s e t s remblokjes en boutjes en moertjes van de dragers. Verder had ik bij me een EHBO-doosje e n medicijnen (Paracetamol, Trachitol [keelpijn], Tormentavena-druppels tegen diarree, zouttabletten, sportvitaminen en ATP-tabletten in geval van uitputting). In Frankrijk gebruikte ik regelmatig Sportenine-tebletten, een soort dextro, maar met toevoegirigen v a n arnica en zincum sarcolacticum voor weerstand e n herstel. Een pot zitvlakcreme van Ruud Bakker; d a t i s echt een "must" wil je niet "doorgezeten" raken. Gereedschap meenemen i s ook noodzakelijk, want je komt door gebieden waar absoluut niets i s en je jezelf moet depanneren als h e t noodlot eens toeslaat. Ik had het volgende bij mij: doos bandenplakspullen met veel tip-top pleisters, inbussleutels 3, 4 , 5 en 6mm, klein en middel schroevendraaier, freewheelafnemer met passende steeksleutel (want bij spaakbreuk a a n de freewheelkant moet h e t freewheel eraf), nippelspanner (om af en toe de wielen bij de spannen), kettingpons, steeksleutel 8-9 e n 10-11, handcleaner in tube, kniesleutel 14-15 om trapasbouten na t e trekken (wanneer de cranks gaan kreunen), zadelpenbout. Het lijkt overdreven, maar denk eraan: beter mee verlegen, dan om verlegen. Deze hele opsomming i s begrepen in het totale bagagegewicht van 14 kg. VERZORGING J e moet constant eten en drinken, ook al heb je geen trek en zorg steeds d a t je van alles voldoende bij je hebt. Koffie kun je onderweg genoeg drinken, want e r zijn duizenden bars langs de route, die vroeg open zijn e n de hele dag e e n voortreffelijke "bak" schenken, weliswaar meestal zwart, maar lekker s t e r k . Goede koffie i s a l s een turbo voor de fietser! Bruin brood i s nu ook in Frankrijk en Spanje algemeen t e koop en is beter dan stokbrood. Zorg d a t je ' s avonds al de ingrediënten bij elkaar hebt voor een ontbijt, want wat je a l s ontbijt in Frankrijk en Spanje krijgt voorgezet, i s belachelijk en levert n e t genoeg calorieën op om 100m t e rijden. Ik heb geslapen in kleine hotelletjes e n herbergen, weliswaar niet goedkoop, maar een goed bed en een lekkere douche zijn het meer dan waard. De hotels in Frankrijk kostten mij tussen de 75-160 FF, één keer 200 FF, maar d a t was uit nood. In Spanje lagen de prijzen tussen de 1250-2000 pesetas, één keer 3300 pesetas, maar ook weer omdat ik niet verder wilde die dag. Ontbijt -of wat daar voor doorgaat- wordt a p a r t berekend. KAARTEN Ik gebruikte uitsluitend Michelinkaarten. Voor België en Frankrijk 1:200.000 en voor Spanje 1:400.000. De route werd eerst met markeerstift ingetekend e n daarna op papier -plaats voor plaats- geheel uitgewerkt. Met de kaarten ben ik steeds u i t probleemsituaties gekomen. Alleen op de Michelinkaarten van Spanje s t a a n de hellingen pas aangegeven, wanneer ze boven de 9% uitgaan en ik kan je verzekeren d a t een niet aangekondigde helling van 8 of 7% voor een zwaarbeladen fiets een hele kluif is. Zet je maar schrap! Dit waren zo in h e t algemeen wat zakelijke en materiële dingen betreffende mijn fietspelgrimage naar Santiago de Compostela. Wie serieus bezig is om hetzelfde t e gaan doen en daarover van gedachten wil wisselen, die melde zich maar. Bert Alfrink G. v.d. Veenstraat 6, 3762 XL Soest, tel.: 02155-19407
M E T EEN E Z E L N A A R C O M P O S T E L A
Op 30 juni j.1. om 7 uur ' s morgens bracht ik Saartje n a a r de wei bij een boer op de Heidijk in Vlijmen. Op de hoek van de dijk, waar twee wegen de polder ingaan, bood Saartje weerstand. Zij wilde de polder in, ik wilde recht vooruit. Wij waren niet alleen. Een jongen en een meisje, die ieder een wijk hebben voor h e t rondbrengen van h e t Brabants Dagblad, hebben hier op dit punt een rendez-vous e n roken gezellig een sigaretje. ZiJ zagen toe hoe ik worstelde en overwon om Saartje rechtdoor t e l a t e n gaan. Dit i s één van de vele momenten die zich voordoen in mijn oefenschema, sinds ik in januari 1989 besloten heb om een ezeltje t e kopen e n daarmee n a a r Compostela t e wandelen. In april ben ik erin geslaagd, n a enkele maanden zoeken en overleggen, om een jonge ezelin van drie jaar t e vinden. Zij werd bij mij afgeleverd op de eerste Pinksterdag. Sindsdien oefen ik iedere dag gemiddeld twee uur om Saartje t e wennen, om h a a r op t e voeden en h a a r voor t e bereiden op de grote tocht. Ik ben lid geworden van de Vereniging h e t Nederlandse Ezelstamboek, heb een vergadering bijgewoond, literatuur doorgewerkt, een ezeltjesdag met keuringen meegemaakt en reeds enkele goede vrienden gemaakt onder de Nederlandse ezelvrienden. Ik s t a voor de zoveelste keer in mijn leven voor een nieuwe opgave om i e t s nieuws t e leren en om vertrouwd t e raken met i e t s wat vreemd is. "Maar ge moet het samen eens worden", zei de grote ezelvriend tegen mij, toen hij Saartje bij mij afleverde. In d a t proces van a a n elkaar vertrouwd raken en een relatie opbouwen, ben ik nu. Mijn plan i s om in april 1990 vanuit Vlijmen t e vertrekken. Ik ben dan 65 jaar geworden; de verjaardag van mijn vrouw i s dan juist geweest, alsook h e t tweede lustrum van h e t Liliane Fonds, waarvoor we ons beiden de l a a t s t e tien jaar hebben ingezet. Mijn idee i s om de route t e volgen door België, via Bouillon n a a r Vézelay. Vandaar wil ik richting Bourges, omdat ik in Issoudun de basiliek wil bezoeken v a n O.L.V. van h e t H. Hart. Vanuit Issoudun kies ik de richting Limoges-Pérlgueux en vandaar n a a r Dax, waar de H. Vincentius geboren is. Daar zou ik dan willen doorgaan n a a r de streek rond Bayonne om ergens over de Spaanse grens t e gaan naar Loyola. Mijn moeder heeft mij namelijk de naam Ignaas gegeven en ik zou de geboorteplaats van Ignatius willen bezoeken. Nu zou ik heel graag de hulp van de lezers van DE JACOBSSTAF willen inroepen om mij te helpen. Met name vraag ik U: Heeft u suggesties voor de overnachtingen voor mij en Saartje, goede adressen, waar ruimte i s en waar verzorging van Saartje mogelijk i s ? Heeft iemand de tocht gemaakt, zoals ik die hierboven aangegeven heb e n heeft u voor mij informatie over de grensovergangen n a a r San Sebastián. - Heeft u ook alternatieve routes voor mij en Saartje, daar waar grote delen van de Camino samenvallen met autowegen? Verder houd ik mij aanbevolen voor gebruikte kaarten (1:50.000 of 25.000) omdat al bij al de hele onderneming nogal kostbaar is. Mocht u iemand weten die deze reis zou willen sponsoren, dan houd ik mij ook zeer aanbevolen. Ignaas Brekelmans, De Brabantse Pelgrim Heidijk 53, 5251 KM Vlijmen, tel.: 04108-7344
-
ZOEKERTJE B i j wie mogen mijn hond -Beagle- en i k -vrouw, 56 j a a r - ons lopend a a n s l u i t e n op weg naar Santiago de Compostela ? A.A. Wouters Sweelincklaan 6 9 , 3723 JC Bilthoven, 030-293470
JACO-BUS
In het novembernummer van Nouveau, Maandblad voor de vrouw met smaak, stond een drie pagina's groot artikel bedoeld a l s omlijsting van een reisaanbieding van een vlieg-bustocht naar Santiago de Compostela t e houden van 1 t o t en met 8 juli 1990. Te uwer informatie: de reissom bedraagt f 3490,op basis van tweepersoonskamer en volpension. Toeslag éénpersoonskamer f 525,-. Inlichtingen: 020-220001. Gedurende de maanden juli en augustus 1990 zal de Camino de Santiago Expreso ongeveer tien maal de Camino de Santiago afleggen. De t r e i n vertrekt vanuit Barcelona en gaat via Pamplona, Burgos (dag l ) , León e n Ponferrada (dag 2) naar Santiago de Compostela (dag 3). De terugreis n a a r Barcelona verloopt via León (dag l ) , Burgos en Logroíío (dag 2). Deze speciale t r e i n i s een luxe trein, vergelijkbaar met een vijf-sterren hotel. Naast de slaapwagons zijn e r ook een restaurant, een disco- e n videotheek en verschillende recreatie-salons aanwezig. Alle wagons zijn schitterend gedecoreerd met spiegels, gordijnen en kunstvoorwerpen en ademen een eigen nostalgische sfeer uit, vandaar de vergelijking met de zo vermaarde Oriënt Expres. Prijzen vanaf f f 1800,OO p.p. Inlichtingen bij Royal Hansa Tours, tel.: 020-245512. Een vergelijkbaar soort trein, El Transcantabrico, rijdt negen maal Uuni t o t en met september) van León, via Arangurén en langs de Cantabrische kust, n a a r Santiago de Compostela V.V. Inlichtingen bij Trans Vakantiereizen, tel.: 033622276. In de 1989/1990 folder van Royal Hansa Tours (020-245612) zijn de fly/driive tours in Spanje en Portugal opgenomen. De nadruk ligt op natuur, cultuur e n rust. Bij aankomst op de gewenste luchthaven s t a a t een huurauto klaar. De verschillende uitgestippelde routes kunnen makkelijk aangepast worden a,an persoonlijke voorkeur. Een individuele reis dus, maar met van t e voren besproken overnachtingen, o.a. in de schitterende paradores. De Camino de Santiago wordt opgenomen in de tochten door Castilië e n León (Madrid-SegoviaLeón-Sto Domingo de l a Calzada-Cardona-Barcelona), Galicië (Oporto-Villafranca del Bierzo-Santiago de Compostela-Oporto), Galicië, Asturië en Cantabrië (Oporto-Villafranca del Bierzo-León-Santillana del Mar) e n in de tocht langs de Weg e n de Costa Verde (Barcelona-Cardona-Sto Domingo de la Calzada-LeónVillafranca del Bierzo-Santiago de Compostela-Vila Nova de Cerveira). BEZINNING O P D E PELGRIMSTOCHT
Huize Kafarnaüm t e Vessem organiseert twee weekenden (6-7 en 20-21 januari 1990) om hen, die naar Santiago de Compostela willen gaan of a l zijn geweest, met elkaar van gedachten t e laten wisselen. Kosten van een weekend f 35,--. Inlichtingen: Br. Fons van der Laan, Servatiusstraat 11, 5512 A J Vessem. ZOEKERTJE
A
& Q !
I k zoek t o c h t g e n o ( o ) t ( e n ) voor een sobere pelgrimstocht t e voet vanuit Nederland naar Santiago. Voorjaar 1990. Wilt u nadere informatie, neem dan eens c o n t a c t op met de heer J . G . Huybens (601, g r a f i c u s Witte de Withstraat 1 , 2161 VD L i s s e , telefoon: 02521-16164
LOS HERMANOS H O L A N D E S E S
In Astorga kwamen we dit keer niet alleen voor de kathedraal e n h e t prachtige Gaudi-paleis. We wilden ook graag kennis maken met de Hollandse Broeders die hier zorgen voor opvang v a n de mens onderweg n a a r Santiago de Compostela. De congregatie van de Broeders van O.L.V. van Lourdes werd in het begin van de vorige eeuw gesticht door Stephanus Modestus Glorieux, die getroffen werd door de bittere armoede waarin de mensen van zijn Belgische parochi.eRonse moesten leven. Sindsdien hebben de Broeders (en l a t e r ook de Zusters van Ronse of de Zusters van Barmhartigheid) zich ingezet voor de minstbedeelden in o.a. Indonesië, Zaïre en Canada. In 1968 begonnen de Nederlandse Broeders uit Dongen een klein i n s t i t u u t voor geestelijk gehandicapten in Astorga d a t nu i s uitgegroeid t o t een instelling (Colegio Santa Maria Madre de la Iglesia) met 250 pupillen e n 100 man/vrouw personeel. Op de school leren de leerlingen ( t o t 18 jaar) zich zo zelfstandig mogeluk in de maatschappij staande t e houden en G a
krijgen ze een eenvoudige beroepsopleiding. Op die manier i s h e t mogelijk een X
baan voor de pupillen t e vinden, bijvoorbeeld a l s loopjongen in de bouw.
g
5
Broeder Wim Vonk ontving ons. Hij woont en werkt al 1 5 jaar in Astorga e n i s al
coördinator van de sociale werkplaats, die ook gerund wordt door de broéders al
e n waar ongeveer 60 volwassen gehandicapten hun geld kunnen verdienen. Daar-
z
-r(
n a a s t vangt hij de lopende en fietsende pelgrims op die ondergebracht worden &
in h e t zgn. kleine zaaltje (max. ongeveer 10 personen). Er zijn bedden, douche, toilet en toilettafel; kortom, alles waar de vermoeide mens naar snakt.
4 E
%-
In het broederhuis wonen nu vier Nederlandse e n twee Spaanse broeders. Een t e kleine bezetting om in de zomer de grote stroom v a n lopers en fietsers, op weg naar Santiago, t e ontvangen. Vandaar d a t in de maanden juli en augustus versterking u i t Nederland komt. We troffen de broeders J a n van Kempen e n Wim van der Linden. Z4 hebben de taak in 1989 op zich genomen om de pelgrims op t e vangen. Voor broeder Jan niet de eerste keer! De school i s in de zomermaanden gesloten, omdat de pupillen thuis vakantie vieren of verblijven in h e t vakantiehuis van de broeders in Puente de Orbigo. De grote gymzaal wordt dan gebruikt a l s slaapzaal en op het voetbalveld kunnen tentjes worden opgezet. De regels zijn eenvoudig: alleen pelgrims t e voet of op de f i e t s kunnen onderdak krijgen (max. f 100 personen per dag), men mag niet roken en koken en groepen moeten van t e voren worden aangemeld. De broeders Van Kempen en Van der Linden zorgen ervoor d a t de pas aangekomenen zich t h u i s voelen en maken de gymzaal en bijbehorend sanitair dagelijks "lekker schoon". Een zware t a a k , want het a a n t a l pelgrims neemt toe; vorig jaar ontvingen de broeders f 1000 mensen, vanaf 1 juli tot 18 augustus 1989 had men al ruim 1600 overnachtingen! Broeder J a n van Kempen, een verwoed fotograaf, liet ons al zijn kleurrijke plakboeken zien met foto's van mensen en plekjes langs de camino. We blevren nog lang praten en maakten foto's van de broeders voor de ingang van h u n broederhuis. Naast hun fantastische werk voor de gehandicapte medemens i s de zorg van de broeders Vonk, Van Kempen en Van der Linden belangruk voor de mens onderweg; een voortzetting van de activiteiten van middeleeuwers als J u a n (de Ortega) en Domingo (de l a Calzada)!
RC & hvW
AGENDA Vermeld in deze AGENDA worden de volgende activiteiten: (diallezingen, film-, muziekuitvoeringen, radio-uitzendingen, tentoonstellingen e.d. die door anderen georganiseerd worden e n die 'iets' met de pelgrimage n a a r Santiago de Compostela t e maken hebben, regio-bijeenkomsten van h e t Genootschap etc. Vergissingen e n wijzigingen zijn altijd mogelijk, controleer daarom de gegevens voor u op pad gaat. Wilt u verzekerd zijn van een plaats, neem dan altijd van t e voren contact op met de organisator via h e t genoemde adres/telefoonnummer.
9 dec 14 dec l 8 dec 6-7 jan vanaf 8 jan 20 jan 20-21 jan 28 jan 16- 18 mrt zo 18 mrt
za 24 mrt Eind 1990
Bijeenkomst regio Bollenstreek (zie p. 149). Bijeenkomst regio Midden Nederland (zie p. 148). 9.30 uur KRO radio-uitzending waarin pelgrimsliederen voorkomen. Vessem, Huize Kafarnaüm: bezinning pelgrimstocht (zie p. 165) Nijmegen e.o.: Instituut Posterheide, Molenbosweg 15, Berg e n Dal tel.: 08895-43920. Cursus "De pelgrimswegen n a a r h e t graf van Jacobus", op maandagochtend. Inschrijfgeld f 135,- voor 10 lessen. Vergadering van de Confraternity of Saint James in Londen. Vessem, Huize Kafarnaüm: bezinning pelgrimstocht (zie p. 165) wandeling regio Tilburg (zie p. 148). Internationale conferentie in Suffolk Pilgrims from the British Isles to Santiago de Compostela i n the Middle Ages. Inl.: Marion Marples, 45 Dolben Street, GB-London SE1 OUQ. Haarlem, Frans-Halsmuseum, 14.30 u: Santiago de Compostela, diaconcert door het Ensemble Peregrino e n Conens & van Wiechen. Liederen o.a. u i t Codex Calixtinus (12e E), Cantigas de Santa Maria (13e E) en Llibre Vermell (14e E). Inl.: 023-319180. Jaarvergadering Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. Speyer West-Duitsland, Jacobustentoonstelling, opening/onthulling van pelgrimsfontein t.g.v. 2000-jarig bestaan van de stad.
ONS POSTORDERBEDRIJF C=Y====: Hieronder vindt u een lijst van de verkrijgbare artikelen, elk voorzien van een nummer en de prijs inclusief verzendkosten. U voldoet h e t totaalbedrag door middel van betaling op Postbank-nummer 515.1 1.46 t.n.v. de Penningmeester Nederlands Genootschap van Sint-Jacob t e Rotterdam onder vermelding van het (de) nurnmerb) van de door u gewenste artikelen. Indien u een ~ e l p l r i m s ~ wenst, as dient u ook uw paspoort- of toeristenkaartnummer t e vermelden. Na ontvangst van h e t bedrag door de penningmeester e n na controle of de aanvrager wel lid is én zijn contributie heeft betaald, wordt het bestelde toegezonden a a n h e t adres d a t op h e t giro-formulier s t a a t vermeld. Indien u niet per giro betaalt, maar per bank, dient u een lijst van de bestelde artikelen separaat toe t e zenden aan: J.M.A. v.d. Werff, Burgemeester Koningssingel 27, 3042 NK Rotterdam.
ARTIKEL Alfabetische ledenlijst Ledenlijst volgens postcode S t a t u t e n en huishoudelijk reglement Stickers (10 s t u k s ) Literatuurlijst Pelgrimspas correspondentiekaart Rustende Pelgrims Lijst refugio's
f f f
f f
f (per 10 s t u k s ) f f
PRIJS 2,50 2,50 2,50 5,00 1,OO 7,50 10,OO 1,50
F
4
1
FlyIDrive Tours langs Paradores en Pousadas
Privé Vakanties per KLM Iijndienst/Europcar of per Eigen Auto langs Romantische Hotels, gevestigd in Paleizen, Kloosters, Burchten en andere Historische Gebouwen in het Onbekende Spanje en Portugal.
Speciale op Maat gemaakte Fly/Drive Tours van Parador tot Parador langs de Camino de Santiago en de Costa Verde. Ook met Eigen Auto Mogelijk. Tevens per Luxe, Nostalgische A l Andalus Expreso van Barcelona naar Santiago de Compostela. U kunt de brochure aanvragen bij
R O m L HANSA
TOURS
"SANTIAGO DE COMPOSTELA" Voor pelgrims die naar Compostela willen gaan en ook voor hen die al geweest zijn, biedt 'Huize Kafarnaumt in Vessem, in twee weekenden gelegenheid om met elkaar van gedachten te wisselen en zich te bezinnen op deze pelgrimstocht. De weekenden zijn: 1. zaterdag 6 jan. 1990 van 15.00 uur tot zondag 7 jan. 16.00 uur. 2. zaterdag 20 jan. 1990 van 15.00 uur tot zondag 21 jan. 16.00 uur. De kosten voor een weekend bedragen f 35,- p.p. Voor elk weekend kunnen we aan tien personen plaats bieden. Schriftelijke aanmelding Br. Fons v.d. Laan Servatiusstraat 11 5512 AJ Vessem
NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT-JACOB redactieadres: Rijndijk 22, 2394 AH Hazerswoude
