M :lQ,)
E E
= c
:E ~
o
V>
=>
c=> . - CO
... '" 0
cc
~" ~ "-
~
.-
~ o
"q ," 0
~ 'o ~
- '" 0 "-
Kolofon onderstroom Diskussieblad van en voor de anti-kernenergie beweging
redaktie Gerlo Beernink Ruud Bökkerink Jos Janssen Ruud de Koter Puk van Meegeren Rob Stomphorst
medewerking
Redaktioneel Met dit nummer start Onderstroom een nieuwe abonnementsperiode, helaas met (nog) minder abonnees dan de vorige. Aan de oproep om te betalen hebben 260 mensen gehoor gegeven. Dat betekent een verlies van 50 abonnees. om het tij te keren hebben we een wervingskampagne gestart, zij het met bescheiden middelen: een advertentie in MilieuDefensie en een folder voor Emmeloord. Hiermee hebben we tot nu toe 20 nieuwe lezers en lezeressen kunnen verwelkomen. We zijn allerminst tevreden met een dergelijk klein publiek. Vandaar onze vraag om in je kennissenkring reklame te maken voor Onderstroom. Verder heeft Madeleen de redaktie verlaten vanwege werkzaamheden elders. Ze blijft echter als medewerkster aan Onderstroom verbonden; ze kan het schrijven niet laten. Haar plaats is ingenomen door Jos Janssen. Tenslotte willen we iedereen die Onderstroom een gift kado heeft gedaan van harte bedanken.
Yukio Aki. Hugh Barnes. David Bouladoux. Jim Falk. Jacob Kroeze. Madeleen Helmer. Ann Kirschenmann, Ekkehard Molitor. Sible Schöne.
foto's Nijmeegs Fotokollektief Gerard Verschoten
kopij Kopij opsturen naar: Onderstroom Postbus 1334 6501 BH Nijmegen Vermeld je adres en telefoonnummer zodat we kontakt met je op kunnnen nemen. De volgende Onderstroom (nr4 jrg8) verschijnt in december 84.
abonnementen Wij je een abonnement, schrijf dan een briefje naar: Onderstroom postbus 1334 6501 BH Nijmegen Wij sturen:dan een acceptgirokaart voor het abonnementesgeld. Onderstroom verschijnt vier per jaar en kost 15 gulden voor vier nummers.
boekhandel Boekhandels kunnen Onderstroom bestellen via: Postbus 1334 6501 BH Nijmegen
druk Vrije Druk Nijmegen 2
Inhoud THEMA: 'DE BEWEGING KOMT OP GANG'. Op de pagina hiernaast staat een inleiding op het thema, dat de volgende artikelen bevat: 'Vestigingsplaatsen in het verweer' 'Een stralend massaal verzet?' 'Kritische Massa versus de Staat' 'De strijd gewonnen~ ,
pag 3 pag pag pag pag
4 7
9 10
'De AKB en de kontroverse' . Een recensie van het nieuwe boek "Kernenergie. verlichting of konflikt" van Herman Damveld. Volgens de recensist is het boek met name geschikt voor mensen die nog weinig van kernenergie afweten.
pag 12
'Uitleggen, als het moet tot in de kern'. Een interview met journalist Rob Bijnsdorp over de AKB en de pers. Wat kan je van de media verwachten? En wat moet je zelf doen om de pers 'mee' te krijgen?
pag 13
'Energie 4 daagse 1984 Nijmegen'. Voor de tweede maal worden deze voorlichtingsdagen georganiseerd. Lees de aankondiging voor wie. wat en hoe laat.
pag 15
'Decentrale toekomstmuziek'. De diskussie over de toekomstige elektriciteitsvoorziening, -grootschalige kerncentrales of decentrale opwekking-. komt onder andere tot uiting in een aantal nota's. Dit artikel behandelt puntsgewijs wat rapporten van de overheid, de industrie en van de milieubeweging te vertellen hebben over de mogelijkheden van kleinschalige opwekking.
pag 16
'De oogkleppen van de AER'. De meerderheid van de Algemene Energie Raad heeft een pro-kernenergie standpunt. Deze raad is het belangrijkste adviesorgaan van de regering inzake het energiebeleid. Reden om eens nader in te gaan op deze klup.
pag 20
'Energiekaravaan' . Met muziek, theater en een tentoonstelling trok deze zomer een bonte voorlichtings-stoet langs de Nederlandse kust. Hoe is het de Karavaan verlopen?
pag 22
'AKB internationaal Kolding'. Zo'n tachtig mensen uit achtien landen waren van 6 tot 9 september in Denemarken bijeen om de stand van zaken weer eens op te maken. Een schriftelijk verslag van drie dagen praten en nog eens praten.
pag 24
'Nieuws uit het land'. De rubriek korte berichten en aankondigingen.
pag 26
En op de achterpagina een foto-album.
De beweging komt op gang
Foto Gerlo Beernink
Het thema van de vorige Onderstroom zette de plannen voor vier nieuwe kerncentrales op een rijtje. Na vijf jaar nep-
gematigdheid met het oog op de BMD laat de atoomlobby weer
haar ware gezicht zien. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Anti Kernenergie Beweging weer opleeft. Daarover gaat ons thema deze keer. Natuurlijk komt het verzet eerst en vooral op gang in de regio's waar de nieuwe centrales gepland zijn. Die cruci-
ale regio's behandelt Rob Stomphorst in het eerste artikel van dit thema ..Het verzet leeft weer op, maar zal het effektief zijn? Kunnen die groepen de last van het speerpunt-zijn aan?
Dok Ruud 8ökkerink gaat in op deze vragen. Naar aanleiding
van de manifestatie in Emmeloord denkt en schrijft hij over de te volgen strategie. Dok in zijn stuk ligt het aksent op de plaatselijke groepen. Jacob Kroeze van Kritische Massa kiest een andere invalshoek. Hij zet de mogelijkheden om de pro-kernenergieplannen aan te pakken op een rij, maar dan redenerend vanuit een juridisch perspektief. Niet zoveel mensen houden zich hier speciaal mee bezig, maar misschien dat dit artikel andere aktivisten/es op ideeën brengt. Tenslotte een riem onder het hart: enkele buitenlandse voorbeelden van suksesvolle strijd worden door Ann Kirschenmann beschreven. Je kln kerncentrales tegen houden~
3
Vestigingsplaatsen in het geweer In mei van dit jaar werd bekend dat de regedng van zins is een aantal kerncen- voldoende koelwater) en veiligheidstrales te bouwen. Naast uitspraken in die richting van de minister van Ekonomi- overwegingen (afwezigheid van luchtversche zaken Van Aardenne. premier Lubbers en de minister van Volksgezondheid en keer en een zo geri~g mogelijke bevolMilieuhygiëne Winsemius. waren er ook kernenergie-minded adviezen van de Algeme- kingsdichtheid). Het vierde kriterium heeft betrekking op de aanwezigheid van ne Energieraad en de Gezondheidsraad. De Rijks Planologische Dienst tenslotte kwam op de proppen met een lijstje van mogelijke vestigingsplaatsen voor de te faktoren die de bouw van een kerncenbouwen 'kerncentrales. trale op korte termijn ernstig kunnen Met dit alles is echter nog lang niet gezegd dat die kerncentrales er ook werbelemmeren of zelfs verhinderen. Maatkelijk zullen kOlllèn. De geschiedenis van de eerste poging' om vestigingsplaatsen schappelijke onrust. protest. planoloaan te wijzen wijst dat ui t. en ook de paraatheid van de anti -kernenergiebewegische barriéres en gemeentelijke en ging ter plekke belooft weinig goeds voor de kernenergielDbby. provinciale bestuurlijke tegenwerking behoren tot de problemen waarop dit vierde kriterium doelt. Plaatselijke een Maatschappelijke Diskussie Energie- en regiOAale anti-kernenergie groepeDe plaatsen die volgens de regering in aanmerking komen voor de bouw van beleid uitgeschreven werd. Deze groot- ringen in en om de, mogelijke vestiéén of meer kerncentrales zijn geensste en duurste inspraakprocedure ooit gingsplaatsen kunnen bijdragen aan het in Nderland gehouden, leverde voor de zins nieuw. Al in 1976. in het kader kreëren van een kernenergie-vijandig van het Algemeen Struktuurplan Elekatoornlobbyisten een vernietigende uit- klimaat; ook kunnen zij goed peilen spraak op: slechts een kleine mindertriciteitsvoorziening (ASEV). werd hoe de diverse betrokken instanties een aantal plaatsen voorgesteld waar 'heid wenst meer kernenergie, een duide- en partijen oordelen over de plannen. elektriciteitscentrales gebouwd zoulijke meerderheid wil dat persé niet. In de nu volgende kolommen wordt een den kunnen worden. Ook k~rnenergie De inkt van het eindrapport van de MDE kleine balans opgemaakt van de stand werd toen voorgesteld als belangrijke is echter nog maat nauwelijks droog, of van zaken in de mogelijke vestigingsoptie. Volgens de procedure van Plade regering-Lubbers gooit de poort naar plaatsen. nologische kernbeslissingen mocht te nieuwe k~rncentrales wagenwijd open. bevolking inspraak uitoefenen met beWieringermeer trekking tot de vraag waar die kernfouten centrales gebouwd zouden gaan worden. In de kop van Noord-Holland. tussen De plaatsen die toendertijd genoemd Hiermee passeert de regring niet alleen Enkhuizen en Den Helder. ligt de Wiewerden waren onder andere Borssele. ringermeerpolder. Ergens tussen de de zo duidelijk geartikuleerde mening plaatsen Wieringerwerf, Slootdorp, MidBath/-Hoedekenskerke. Urk. Ketelvan een meerderheid in de bevolking, meer. Zuid-Flevoland en de Wieringerdenmeer en Kreileroord wil de regering ook geeft zij te kennen niet geleerd meerpolder. Deze plaatsen staan ook te hebben van in het verleden gemaakte mogelijk een nieuwe kerncentrale bounu weer op de nominatie. Daarnaast wen. Klaas Greidanus uit Slootdorp is fouten. Kennelijk denkt men, dat het heeft de regering de Eemshaven als klimaat nu wel gunstig is voor een dis- een van de aktivisten uit de Wieringermogelijke vestigingsplaats aangewezen. meer die zich tegen dit ~oornemen verkUSsie uitsluitend over de plaatsen Moerdijk is aam het lijstje toegezet. Hij is lid van de Werkgroep Stop vOQr kerncentrales. Kennelijk denkt voegd op persoonlijk initiatief van men, dat de klok teruggedraaid kan wor- Kernenergie Wieringermeer. die vlak na ex-premier Van Agt (waarover later het bekendworden van de hernieuwe noden naar 1976 en dat men daar -anders meer). minatie opgericht werd. "De eerste redan in 1976- zonder kleerscheuren mee akties uit de bevolking waren zeker weg kan komen. e kans dat dat lukt is evenwel gering. niet enthousiast,'" aldus Greidanus geschiedenis Zo blijkt, dat er direkt na de bekend- "maar sterk afwijzend waren ze evenmin. Het inzetten van de inspraakprocedure making van de nieuwe plannen een lande- Over het algemeen is er ofwel teruglijk Platform tegen Kernenergie opgehoudend. ofwel geheel niet gereageerd. over de plaatsen voor kerncentrales in 1976 heeft niet geleid tot de bouw richt is, waarin tal van plaatselijke Waarschijnlijk komt dat. omdat de planvan nieuwe kerncentrales. Integendeel, en regionale anti kernenergie groepen, nen nog helemaal niet definitief zijn. het bleek dat men niet alleen wilde politieke partijen, milieu-organisaties men wil blijkbaar eerst nog de kat uit praten over de plaatsen voor kerncenen andere maatschappelijke organisaties de boom kijken." trales. maar meer over de vraag of er samenwerken. ,Ook tal van plaatselijke Ondanks deze nog afwachtende houding überhaupt kernenergie ingezet moet en regionale anti-kernenergie groepen, zijn er al wel wat initiatieven onderworden. Sterker nog. sindsdien is de nomen. Zo werd de al genoemde Werkgroep die enige tijd minder aktief geweest diskussie verder uitgebreid: vragen opgericht. is er een huis aan huiszijn of 'ingeslapen' zijn. zijn weer als 'moet de energievoorziening niet aktief geworden. In en om de nu wederom krant verspreid. is er een Energiedecentraler georgani seerd worden'. 'is aangewezen mogelijke vestigingsplaats- avond georganiseerd en is de gemeenteer niet meer plaats in te ruimen voor raad van Wieringerwerf om een stellingalternatieve energiebronnen' en 'moet name verzocht. kriter,ia de energievoorziening wel gebaseerd De Werkgroep is momenteel nog klein -er worden op het uitgangspunt van ekonozijn slechts 5 leden- maar ze hoeft Ook in en om de nu wederom aangewezen mische groei' werden ook inzet van de mogelijke vestigingsplaatsen voor nieu niet alles alleen te doen. "We hebben diskussie. De AKB is vanaf 1976 steeds nog wat weinig leden. maar we gaan toch we kerncentrales komt het protest op omvangrijker en krachtiger geworden. door. Wij vinden dat we niet moeten gang. Dat is in het bijzonder van beallerhande aktiviteiten en akties vonlang. omdat dit één van de redenen kan wachten tot de regering de Wieringerden wijder verbreid en op groter schaal zijn om van de bouw van een kerncentra- meer aanwijst, dan kan het te laat zijn. Momenteel worden we gesteund door de plaats. Het anti-kernenergie-standpunt le in die plaatsen af te zien. van de AKB werd eind 70-er. begin aD-er De Rijks Planologische Dienst hanteert Vereniging Milieu-Defensie uit Amstervier hoofdkriteria bij de selektie van dam en door het Platform tegen Kernenerjaren door een meerderheid van de Negie Noord-Holland. De eerste Energiemogelijke vestigingsplaatsen. Drie derlandsè bevolking gedeeld. daarvan hebben betrekking op funktione- avond hebben we samen met hen georgaDie situatie was voor regering en parringsvoorwaarden (de aanwezigheid van niseerd. De opkomst was lang niet gek: lement een dusdanige impasse. dat er
4
Betrokkenheid van de PvdA is belangrijk, omdat die partij in de regio een sleutelpositie inneemt. In Hexhuizen, de gemeente waar de kerncentrale gebouwd zou moeten worden, hebben PvdA en CDA i eder één wethouder. In Delfzijl verkoos de PvdA gerneentepoHti.eke samenwerking met VVO en CDA boven die met klein links. Eén van de PvdA-wethouders in Delfzijl is tevens konkretere beslissingen aangekondigd belast met het bestuur van het havenschap, en dus ook belangrijk in zake worden", aldus Meijer, die er goede de beslissing over een eventueel te hoop op heeft. bouwen kerncentrale. "Wij blijven proIJsselmeerpolders beren de PvdA te aktiveren en aan onze kant te krijgen. Volslagen passief is de PvdA hier overigens ook niet. In De IJsselmeerpolders -Noord-Oost Polder de gemeente Appingedam, ook gelegen in (NOP) en Noord-Flevoland, om precies te zijn- staan ook al langer op de nomihet Eemsmondgebied, heeft de PvdAnatie voor enkele kerncentrales. In de NOP gaat het om gebieden bij Urk en aan het Ketelrneer, in Noord-Flevoland gaat het om een terrein bij de Flevo-kolencentrale. Volgens de recente aanbevelingen van de Rijks Planologische Dienst komt vooral Urk in aanmerking: men meent daar maar liefst voor 2000 HW aan kernenergievermogen te kunnen bouwen. André Mom uit Marknesse is lid van de Werkgroep Stop Kernenergie NOP, die niet zo hard in de realisatie van die plannen gelooft: "Enerzijds reageerde de bevolking wat afwachtend op de plannen. Maar anderzijds, wij zijn al vanaf 1977 bezig met de Werkgroep, en we hebben al de nodige suksessen geboekt. In de NOP leven veel mensen van de landbouwen de visserij, voor hen zijn de milieugevaren van kernenergie dus extra belangrijk. Heel gericht hebben we de mensen ook op die gevaren gewezen. Met slogans alleen bereik je hier weinig, dat hebben we wel gemerkt. Momenteel is een meerderheid van de bevolking tegen kernenergie. Dat was al zo bij het begin van de Maatschappelijke Diskussie, en dat is nog steeds zo. Ook op gemeente-politiek vlak is er hier voor de atoomlobby weinig te halen. Al sinds 1981 hebben alle politieke partijen in de gemeenteraden van Urk en de NOP zich tegen vestiging van een kerncentrale uitgesproken. Ook de VVD en het CDA. het CDA is zelfs al naar Den Haag geweest om pressie uit te oehaar prioriteit bij het informeren van fraktie een motie ingediend die de fenen. Deze stellingname van de polide bevolking en het werven van nieuwe vestiging van een kerncentrale ongetiek in de NOP blijft onverkort gehandleden, bijvoorbeeld middels Energiewenst noemde. Die motie is ook aangeavonden. nomen, en dat geeft ons toch weer hoop. haafd." Overigens moeten we ook veel energie Behalve de Werkgroep hebben nog een tweetal organisaties in belangrijke steken in het benaderen van het CDA. Eemsmond CDA-Kamerlid Lansinkheeft gezegd dat mate bijgedragen aan de anti-kernenerOok in het Groningse Eemsmonagebied gie stemming in de NOP: de aktiegroep niet zozeer protesten uit de algemene komt het protest tegen de mogelijke ves bevolking het CDA deren, die 'kent men Boeren en Boerinnen tegen Kernenergie tiging van een kerncentrale langzaam, en de Stichting Landbouw en Energie. wel '. De CDA-fraktie is eigenlijk almaar zeker van de grond. De bevolking Boeren en Boerinnen tegen Kernenergie leen nog gevoelig voor protesten van van het in noord-west Groningen, rond plaatselijke en regionale CDA-bestuur- bestaat al sinds het midden van de 70de gemeente Delfzijl gelegen Eemsmond- ders. Tot nu toe is er echter weinig van er jaren. Deze groep bestaat -zoals de gebied reageerde ook nogal afwachtend naam al verraadt- uit werkenden in de het CDA in het Eeemsmondgebied uitgeop het regeringsvoornemen. gaan; men wil eerst wachten op een de- agrarische sektor van beiderlei kunne, finitief besluit van Oen Haag. Wat dat en heeft al verscheidene keren van zich Een Platform tegen Kernenergie was er betreft hebben we dus nog werk te doen. doen spreken. Bijvoorbeeld door de nodesalniettemin al snel, en het telt momenteel zo'n 40 aktieve leden. Deels Vooralsnog wil het Platform zich eerst ta Stralende toekomst in de landbouw? te publiceren, waarin de gevolgen van bestaat het platform uit partikulieren verbreden en de bevolking informeren. kernenergie voor de landbouw uiteengedeels uit vertegenwoordigers van klein "Binnenkort organiseren we een openzet werden. Deze nota is op verschillinks, FNV en CNV. Opvallende afwezige bare scholingsavond over kernenergie lende plaatsen in het land besproken, met Herman Damveld. Daarmee willen we is de PvdA. Meijer: "We hebben steeds onze basis verbreden en tegelijkertijd met name in landbouwkringen. Eén en PvdA-mensen uitgenodigd, maar slechts ander werd toegelicht door Jane Lee, een persoon heeft zich gemeld. En dat wat aan scholing te doen. We hopen op een boerin uit het Noord-Amerikaanse voor een partij die zich in haar prodie manier goed voorbereid aan de gramma duidelijk tegen kernenergie start te kunnen verschijnen wanneer er Harrisburg, die dat ook uit ervaring
zo'n 50 mensen. We zijn dan ook van plan om ook in andere plaatsen dergelijke bijeenkomsten te organiseren." De gemeentelijke politieke situatie is nog niet wat ze volgens Greidanus moet zijn: "We hebben de gemeenteraad van Wieringerwerf om een afwijzende uitspraak over de mogelijke vestigingsplannen gevraag, maar CDA en VVD, die samen het kollege van B &Wvormen, wilden liever eerst op definitieve uitspraken van Oen Haag wachten. Met name een afwijzende houding van de CDAfraktie is voor ons van belang, omdat het CDA zowel in de Wieringermeer als landelijk een sleutelpositie inneemt. Daarom zullen we het CDA ook blijven benaderen. " Daarnaast legt de Werkgroep voorlopig
keert~"
5
niet meer geïnvesteerd. met als gevolg kernenergie- en maatschappelijke oreen schuld die nu al zo'n 200 miljoen ganisaties zitting hebben naast linkse bedraagt. Zou er nu een kerncentrale politieke partijen en vakbeweging. Dit Platform, dat zoals de overige voorgebouwd worden, dan moet de staat die schuld van het U~ overnemen. DaarbiJ e~rst aan haar verbreding werkt, organiseert op 20 oktober a.s. een manihoopt men met de kerncentrale -want 'goedkope elektriciteit'- nog andere festatie in Middelburg om het protest kracht bij te zetten en om zi eh aan investeerders te trekken. l.owaar een zonderlinge gedachte , zou den volke te presenteren. Van Agt gezegd hebben als ~ij haar niet Hoewel de Zeeuwse politieke verhoudingen niet geheel anti-kernenergiezelf voorgesteld had . Ondertussen hebben een aantal Brabant- minded is, heeft het Platform toch kon doen. se groeperingen de koppen bij elkaar een redelijke uitgangspositie voor De Stichting Landbouw en Energie beg.estoken teneinde Van Agts droom te haar akti vi te i eten . Jan de Vries , staat niet uit boeren, maar uit 'bui· van het Koördinatie Orgaan van het tenlui'. Deze stichting houdt zich on- verstoren. Op initiatief van de BraPlatform , hierover: "Dat de plannen er bantse Milieu Federatie, de Stichti ng der andere bezig met het geven van Natuur en Milieu, de Werkgroep Energie al zo lang liggen, betekent ook dat wij praktische tips voor energiebesparing al lang bezig zijn geweest.Onze standDiskussie Ti 1burg, Energieburo . 'De in de landbouw. Een boekje van de punten zijn dan ook bekend, en die worKnijpkat' en de Stichting Allicht is stichting over dit onderwerD vond in den door veel mensen wel gedeeld. Ook er een Brabants Platform tegen Kernede NOP gretig aftrek . op gemeentelijk en provinciaal politiek nergie opgericht. Dat Platform is nu Groepen en aktiviteiten genoeg in de nivo hebben we belangrijke resultaten bezig ha·a r basis te verbreden. DaarNOP en een goede basis voor verzet binnen. Zo heeft zowel de gemeenteraad tegen de kernenergieplannen, al l)let al . naast zit er onder andere een ondervan Borssele als Gedeputeerde Staten zoek naar alternatieve energie-opwekDe Manif~statie tegen Kernenergie in king in Moerdijk in de pen . In Moerdijk van Zeeland respektievelijk in bestemE.aeloord van 22 september j .1. werd mingsplannen en struktuurplannen vastzelf wordt een aktiegroep opgericht niet te druk bezocht. Toch tilt men gelegd, dat er in Borssel e geen plaats daar in de ·NOP niet zo zwaar aan.Medoor een tweetal inwoners ; die groep is voor een tweede kerncentrale. Die kan dus nog dvidelijk versterking ge· ijer daarover: "We hadden eerlijk gebesluiten liggen er, en het ziet er zegd ook niet op een enorme opkomst Eén ~an de belangrijkste bezwaren van gerekend, ons is het in ieder geval een kerncentrale in Moerdijk -een zeer niet naar uit dat die nu ingetrokken niet tegengevallén. Het belangrijkst hoge bevolkingsdichtheid- biedt de -ak- worden ." Deze uitgangspositie is belangrijk voor vonden wij dat er weer een gezamelijke tiegroep in oprichting tegelijk aaraktie kwam, als startpunt voor het ver- dige mogelijkheden . het Platfonn, daar kan op voortgebouwd dere protest. Daarbij was het belangworden . Borssele rijk om kontakten te leggen met meer.. Eén van de manieren waarop het Platform dere groepen en personen. Wat die laat· daarop wil voortbovwen is het ontwikkeste twee dingen betreft, dat is gelukt. Bor ssele heeft al een kerncentrale, en l en van een a1ternatief energi ep-1 an En dat is ._eer een sttmulans om verder a1s het aan de regering 1i gt komt er voor Zeeland. En natuurl ij k de manifeste gaan." nog een bij . Deze Zeeuwse plaats staat tatie tegen kernenergie in Middelburg op 20 oktober . evenals de NOP boven aan de lijst van Moerdijk de Rijks Planologische Dienst. Ook het gebied tussen de kleine Zeeuwse gemeenIn de gemeente Moerdijk, in het noord· ten Bath en Hoedekenskerke komt als westen van Noord-Brabant, is nog niet vestigingsplaats in aanmerking, al zoveel opgang gek0111en tegen de mogemaakt het gebied minder kans dan Bors- Voor nadere informatie over groepen, l ijke vestiging van een kerncentrale. aktiviteiten en overi g handelswaar tesele. Dat zal in belangrijke mate te maken tegen kernenergie: In en om Borssele is weinig kommotie hebben met de uitzonderlijke manier Landeli jk Platform tegen Kernenergie onstaan toen het ni euws bekend werd . waarop Hoerdijk als mogelijke vestiDat is ook niet zo verwonderlijk, want Postbus 20050 gi ngsplaats in de diskussie is gekomen . Borssele is steeds een belangrijke kan- 1000 HB Amsterdam 020-221366 Moerdijk komt namelijk niet voor op de d'i daat geweest . Toch is er nu eerr Zeeuws Platform tegen Kernenergie opge· nominatie van de Rijles Planologische richt, waarin tal van milieu-, antiDienst. Oe gemeente zou helemaal buiten de diskussie gebleven zijn als niet ex-premier en huidige Kommissaris van de Koningin in Noord-Brabant Van Agt het ongevraagde aanbod had gedaan om een kerncen1;rale te heruergen . Een dergelijk aanbod is in Nederland 110g noO'it gedaan: welke gemeente vraagt nou om een kerncentrale? Het blijkt echter, dat Van Agt ~it genereuze gebaar niet namens de gemeente gemaakt heeft, maar als KQmmissaris van de Koningin en al s president-kommissaris van de Brabantse elektriciteitsmaatschappij. Oe gemeente Moerdijk werd hierdoor onaangenaam verrast -en wie weet ook de provinciale en elektro-bestuurderen wel . Waarom deed Van Agt dit? Welnu , hij zou de kerncentrale graag gebouwd zien op een industrieterrein dat beheerd wordt door het Industrie- en Havenschap Moerdijk (IHM). Dit industrieterrein werd in 1970 opgezet om SHELL over te halen niet in het buitenland, maar in Nederland -Moerdijk dus- te investeren. De hoop was, dat na SHELL ook andere bedrfjven zouden i nvestere.n. zodat een en ander renetabel werd. Er werd echter
8
Een stralend massaal verzet? In het zomernummer van Onderstroom is uitgebreid stilgestaan bij het offensief dat de atoomlobby momenteel aan oeren is. Onder aanvoering van Ekonomiese Zaken, en geruggesteund door een aantal adviescolleges boordevol teehookraten en voorstanders van kernenergie (AER, Gezondheidsraad), smeedt de regering lubbers plannen voor de bouw van maar liefst vier kerncentrales. Het weifelende CDA wordt bewerkt door kamerlid lansink, voorzover dat nog nodig was . Immers mensen als Kalland, senator van het CDA, die in het verleden Pechiney naar Zeeland gehaald heeft. bestaan het om samen met Wiegel hardop te roepen dat de BMD een kostbaar uitstapje was, noodzakelijk gemaakt om twijfelaars en tegenstanders om de tuin te leiden. Nou is dát op zich niets nieuws: tegenstanders van kernenergie en de BMD hebben altijd al geroepen dat de BMD een truc was om het verzet te breken, maar het cyniese is dat de traditionele pers dergelijle staaltjes van volksverlakkerij niet of nauwelijks aan de kaak stelt.
Op zaterdag 22 september vond nabij Emmeloord fn de Noord Oost Polder een manifestatie plaats tegen kernenergie. Dat was lang geleden! Afgezien van een paar kleine akties , is het de afgelopen jaren stil geweest rond het kernenergie-item. De kruisraketten, en de akties tegen het 'sociale' beleid van de regering lubbers voerden de boventoon. Dat de strijd enigszins geluwd was, had uiteraard veel te maken met de Brede Maatschappelijke Diskussie. Die koud achter de rug of de geluiden om toch nieuwe centrales te bouwen klinken alom. Het feit dat in Emmeloord zo'n 4000 mensen in de loop van de dag aanwezig waren, duidt erop dat de reakties op het offensief van de atoomlobby niet uitblijven, en dat de antikernenergiebeweging, mede dankzij het initiatief van Milieudefensie, groeiende is. In Gftderstaand verhaal wordt kort ingegaan op de huidige stand van zaken, en wordt (voorzover dat nu al kan) bekeken onder welke voorwaarden de AKS een stralende toekomst tegemoet gaat.
weinig nieuws Oe belangrijkste argumenten in het
huidige offensief voor kernenergie zijn: het is nodig, het is goedkoop , het is veilig, veroorzaakt geen zure regen, en alternatieven zijn slechts additioneel gezien de stand van de technologie. Het enige tegenargument zou het afvalprobleem kunnen zijn , maar dat, zo wordt in een adem gezegd lossen •we• wel op. Ten opzichte van de zeventiger jaren is er dus weinig nieuws ontwikkeld, of het zou het 'zure regen-argument' moeten zijn, en het feit dat ze op het idee komen is natuurlijk te gek om los te lopen: dezelfde instanties die dat nu zo hard roepen, lieten zich tot voor kort niets gelegen liggen aan de verzuring van de huidige centrales en van de chemiese industrie. wat wel veranderd is, is de houding van de bev~lking, aldus de BMD, in meerderbeid tegen nieuwe kerncentrales is. Maar in een technokraties no nonsense beleid mogen dergelijke overwegingen uiteraard geen rol spelen: de kruisraketten-kwestie is wat dat betreft het laatste voorbeeld dat we gehad hebben. Ik hoor al roepen dat dat met die kruisraketten iets heel anders was : daar speelde het argument van de internationale NAVO solidariteit een belangrijke rol. Ik ben het daar in zoverre niet mee eens, dat als bijkomend argument voor kerncentrales gewezen wordt op onze technologiese en ekonomie se konkurrentiepositie . Op een andere wijze wordt de internationale druk ook
Foto Cerlo Beernink
hier gehante.e rd. wat moeten we doen? Terwijl steeds meer mensen zich in de loop van het jaar die vraag stelden, nam de Vereniging Ml-1 ieudefensie het initiatief tot een breed verzet tegen de op handen zijnde beslissingen (in de loop van 1985 gaat het parlement een' beslis· sing nemen. Op de eerste bijeenkomst in juni waten ruim honderd mensen aanwezig van uiteenlopende organisaties. Besloten werd tot de oprichting van eén landelijk Platform tegen Kernenergie waarin vooralsnog mensen op persoonlijke titel deelnemen. Doel van het platform is om de strijd tegen kernenergie zo effektief mogelijk op te zetten, enerzijds ~oor het steunen van akties die opgèzet worden door plaatselijke en regionale groepen. anderzijds middels een intensieve publiciteitskampagne. Het eerste wapenfeit hebben we ondertussen achter de rug, de ma.n ifes'tatie in Enneloord.
Ondanks het erg gemakzuchtige kommentaar in de Volkskrant en ondanks de (Veel te optimistiese) verwachtingen van de organisatoren, vind ik dat de aktie een redelijk sukses was: in een tijd dat de AKS nauwelijks over een or~ ganisatories kader beschikt. blijkt het toch mogelijk om een flink aantal mensen op de been te brengen . Bovendien was het mijns inziens verheugend te konstateren dat die aktie aardig verankerd was in het plaatselijke verzet~ Het is onzin om op dit moment met de bril van een aantal jaren geldenJ dit soort akties te beoordelen. Er zijn nogal wat dingen veranderd in de AKS. Ik kom daar dadelijk op terug .
ondersteunend Bij de aktie in Emmeloord heeft het landelijk Platform de ondersteunende rol vervuld die het zichzelf had toebedeeld: publiciteit, een energiekrant
7
kant in de diskussie van de komende tijd ruime aandacht te krijgen. Als in Zeeland mensen be~ig zijn met het ontwikkelen van een alternatief energieplan, dan dient bij het kiezen .van de aktievormen zo'n ontwikkeling niet verstoord te worden; het moet echter ook mogelijk zijn om , wanneer besloten wordt tot de bouw van een tweede kerncentrale bij Borssele, verdergaande akties te ontwikkelen die in en ongetwijfeld een flinke hoeveel hei ct de argumentatie daarvoor in een logies •iftder zichtbare hulp, waardoor het ge- verband staan met zo'n alternatief eheel een stimulerende gebeurtenis werd . nergieplan. Intensiève samenwerking Dat .oet uitdrukkelijk zo blijven. De is dus een ee.rste vereiste. akties in het verleden hebben laten zien dat verregaande bemoeienis van ill'lpliciet buiten met het pl~elijke verzet eo In de uitgangspunten zoals die zijn met wat er plaatselijk gedaan 'moet' worden, tot min of meer ernstige frik- opgesteld ten behoeve van het platform. ties lefdt. Nu is er in de Noord Oost en waaraan overigens mede door onderPolder al sprake van een zekere vergetekende is geschreven, komt die verbinding slechts impliciet naar voren. zetstraditie. Elders in het land, zo Ik vind dat daaraan in de praktijk blijkt uit een ander artikel in deze van de strijd gesleuteld moet worden. Onderstf"'OOII is men nog ntet zo ver. Daar moet het verzet een handje gehol- Die uitgangspunten zijn: de toepaspen worden, kernenergie is uiteindelijk sing van kernenergie dient gestopt te ons aller pakkie an. De mate waarin dat worden (sic!) op grond van gevaren voor milieu en gezondheid, en vanwege gebeurt, dient, gezien de ervaringen in het verleden, met de nodige zorgvul- de .kosten; het bouwen van kerncentradigheid afgewogen te worden. Een anti- les is ondemokraties gezien de uitslag van de BMO; en tenslotte, en kernenergiebeweging kan alleen sterk daar gaat het me hier om, kernenergie worden en blijven wanneer het verzet plaatselijk gedragen wordt. Dat lijkt een dooddoener, maar de ervaringen in Dodewaard (1981) hebben aangetoond waartoe het negeren van die overweging kan leiden.
is overbodig door een goed energiebeleid. "Een diversifikatiepol itiek•, aldus het -uftgangsPLJntenverhaal, "bestaat uit: -een krachtig energiebesparingsbeleid • Het Centrum voor Energiebesparing berekende in 1980 dat 1-n 20 jaar 19% vermindering van het energieverbruik mogelijk is. Hopenteel is daarvan al bijna de helft gerealiseerd! -Bevordering van toepassing van warmtekrachtkoppeling (een eff1ciente inzet van aardgas en aardolie) en stromingsbronnen. In een bijl age van het Eindrapprt van de 8MD is berekend dat in 2000 reeds 6-8000 MW warmtekracht en windenergie mogelijk is, bijna de helft van de totale behoefte.· -Geen grote elektrîciteitscentrales meer bouwen tot minstens 2000, om decentrale opwekking een kans te ~even. -Versterkte inspanningen om steenkool op een decentrale en milieuvriendelijke manier te gebruiken." Het lijkt me nodig om de uitgangspunten uit te werken in de eerder bedoelde zin: akties en aktiviteiten van het platf~rm dienen direkt gekoppe)d te worden aan ini t iatieven, opgezet door de enerqiebeweging. Het is bij de huidige stand van zaken moeilijk om over strategie en perspek-
institutioneel Hierboven heb ik de tem AKS regelmatig gebrujkt. Feitelijk is dat niet juist: op het moment is er vooral sprake van een energiebeweging die bestaat uit decentrale, meestal plaatselijk opgezette initiatieven (zie ook het zociletnUj!Wier van Onderstroom) net een meer of minder institutioneel karakter: energiewerkglaatsen, -buro's en -winkels die konkreet werken aan alternatieve energievormen en voorlichting ~even op het gebied van energie en energiebesparing, ook aan plaatselijke autoriteiten en ondernemingen. Terwijil het 'aktiegerichte' deel van de AKS de pantoffels aantrok, of zich richtte op een meer aktueel vraagstuk (bijvoorbeeld de kruisrak~tten}, is een ander deel de weg ingeslagen die al enigszins geäffend was door de pioniers op het gebied van alternatieven. Mensen die in de politieke hoogtijdagen van de AKS wat neerbuigend bejegend .arden als een klub hobbyistiese techneuten. die voor weinig anders belangstelling hadden dan de vraag of een windmolen van type x meer rendement oplevert dan type y. In de luwte van de AKB zijn nogal wat mensen in die richting het perspektief gaan zoeken, en .et het nodige sukses. De tijden zijn dus inderdaad veranderd, en wanneer het gaat 011 de perspek~ie ven van een antikernenergiebeweging, dan dient de verhouding tussen die mee~ gelnstitutionaHseerde vorme.n van de energiebeweging aan de ene kant, en de ontluikende verzetsbeweging, of liever aktiebeweging aan de andere
8
...ec ...: 41
~
-... 0
Ql
0
0
~
0
r;..
tieven iets zinnigs te zeggen, het blijft gezien het prille, tweede begin, vooral koffiedik kijken. Ook de konkrete stappen van de tegenstander zijn nog niet gezet. Op het moment is het uiteraard van belang de strijd te verbreden: het p~atform kan de relaties leggen naar de politieke partijen (ook de PvdA begint weer scheurtjes te vertonen in zijn antikernenergiestandpunt) en de vakbeweging. Daarnaast moet er een intensieve informatiekampagne van de grond komen op plaatselijk nivo. Ook daarin kan het platform een ondersteunende rol vervullen. In het Nijmeegse Antikernenergie Komitee zijn voor zo'n kampagne de volgende zwaartepunten te bevatten: -de gezondheidsproblematiek, zeker nu de Gezondheidsraad met een schaamteloos rapport gekomen is wa&rin staat dat de gevolgen van een kernramp wel meevallen, in ieder geval minder gro.ot zijn dan we altijd gedacht hebben; -het afval: in Nederland zal geen afval worden opgewerkt, mae.r met het afval komen we vroeg of laat toch te zitten, en dat probleem is onoplosbaar, ook al wordt door teehookraten het tegendeel beweerd; - de kosten: kernenergie is goedkoop, zo wordt gesteld, en dat kun je lang volhouden als je een aantal aan de splijtstofcyklus gebonden kosten-
Foto Gerlo BeeTnink
a.spekten gewoon negeert; - de demokratie: de BMD uitslag laat aan duidelijkheid niets te wensen o-
I
ver, en tbch komt de regering prompt daarop met haar plannen; ~ de alternatieven: onder het motto 'niet alleen ergens tegen' alternatieplannen ontwikkelen en daarbij de politieke partijen en de vakbeweging inschakelen, alsmede de milieubeweging. Er is voorlopig genoeg te doen dus . Toch zal er ook vast tijd vrijgemaakt moeten worden om andere aktievormen te bedenken die nodig zijn wanneer het besluit toch valt om nieuwe centrales te gaan bouwen . En die mogelijkheid zit er bij deze regering altijd in. Dan komen b1okkades, terrei nbezetti ngen eo pléurisakties weer in het verschiet. Maar dan wel in verbinding met plaatselijke verzetsvormen, en gedragen door een ihformatiekampagne, bedoeld om een brede ondersteuning te verkrijgen(Oodewaard 19801). Maar zover zijn we nog niet. Of wel soms?
I
Ruud Bökkerink
Kritische Massa versus de Staat Bij het bespreken van mogelijke juridi sche aangriJpingspunten moeten we kijken naar het tijdschema dat de regering zich voorstelt voor het doordrukken van de plannen. Dit schema blijkt onder meer uit de uitgelelte nota van het Ministerie van Ekonomische Zaken, die in mei dit jaar i n de publiciteit kwam: •publikatie regeringsbesluit en aansluitend goedkeuring door het parlement in oktober 84; *planologische besluitvorming, resulterend in een lokatiekeuze van eind '84 tot eind '85, daarna aanwi jzing door de regri ng van plaatsen; *vergunningaanvraag kernenergiewet, met een tussenpoos van steeds twee jaar voor elk.e kerncentrale, vanaf
Ruim een jaar geleden is door een groepje mensen die al langer in de Anti Kernenergiebeweging aktief waren, de Stichting Kritische Massa opgericht. Ooel van de stichting is het voer~n van processen en andere juridische akties tegen kernenergie . Tot nu toe was het werkterrein voornamelijk Kalkar , het uitzoeken van mogelijkheden het leggen van kontakten . Sinds de uitgelekte plannen van de regering is dit werkterrein verbreedt. Hieronder geeft Kritische Massa aan wat de eventuele mogelijkheden en de onmogelijkheden zijn van de juridische strijd tegen de nieuwe kerncentrales. ze om te springen met de wensen van de bevolking, -zie de uitslag van de Brede Maatschappeli j ke Diskussie-, ligt meer op het vlak van het fatsoen en laat zich niet direkt in juridische vorderingen vertalen. Een kort geding tegen oe staat zou wel een principiële betekenis hebben.
1986 .
de planologie
het regeringsbesluit
Voor het bepalen van de plaatsen voor de kerncentral es wordt de procedure ge volgd van de planologische kernbeslis sing (PKB) . In 1974 is men ook al met een PKB begonnen, toen om drie kerneen trales te kunnen bouwen . Die planologische kernbeslissing is stopgezet toen men met de BMO begon . Een dergelijke procedure is ook bij verschillen
Juridisch is er tegen een regeringsbesluit, en goedkeuring door het parlement, niet veel te ondernemen . Of er zou een falikante tegenspraak moeten zijn met eerdere besluiten, of met internationale verdragen. Oe konstatering dat het vreemd is om op deze wij-
de andere zaken toegepast, onder ande~ bij pijpleidingen door de W8ddenzee. Oe PKB-procedure is nog steeds in een experimenteerfase. Binnenkort krijgt ze kracht van wet, binnen de wet op de ruimtelijke ordening. Wat de PKB-procedure in dit geval van nieuwe kerncentrales precies gaat inhouden, wordt door de regering waarschijnlijk met het besluit in oktober bekend gemaakt. Oe PKB is dus een omvangrijk inspraakcircus, dat de rege• ring nodig heeft om de plaatsen voor de kerncentrales zo breed mogelijk geaksepteerd te krijgen. De PKB eindigt met een advies door de raad op de ruimtelijke ordening (RARO) a..an de regering. Oe regeting kan gemeentes tenslotte dwingen (aanwijzing) om mee te werken. Oe gemeente 1110et dan haar be-
9
stelllllingsplan zonodig wijzigen. bouwvergunningen geven en dergelijke. Tegen de aanwijzing door de minister van de vestigingsplaats kan in beroep gegaan worden bij de Raad van State (AROB). Ook derdén kunnen dit doen. Om in zo'n beroep ontvankelijk te zijn. dat wil zeggen erkend te worden als belanghebbende. moet men in de PKB-procedure van zich hebben laten horen. Dit AROB-beroep kan op grond van de gewijzigde wet op de ruimteJijke ordening een schorsende werking hebben. Voor deze fase is van belang de politieke samenstelling in de betrokken gemeenten en provincies, de teksten van streek-. struktuur- en bestemmingsplannen èn dergelijke.
de vergunningsaanvraag Zijn er eenmaal plaatsen aangewezen. dan moeten er nog vergunningen inzake de kernenergiewet worden verleend. Een procedure is dan onder meer mogelijk op basis van de wet algemene bepalingen milieuhygiëne. Een en ander kan na inspraak- en bezwaarrondes resulteren in Kroonberoep (Raad van State), dat wil zeggen tegen de eenmaal verleende vergunningen (de werkvergunning. de oprichtingsvergunning (bouw), en de radioaktieve-stoffenvergunning). In verband met het ontbreken van schorsende werking kan eerst. in een verkorte procedure. schorsing van de vergunning worden aangevraagd. Er zijn enkele interessante punten met betrekking tot de vergunningsaanvraag en -procedure. Welke eigendomsconstructie is bedacht voor de centrale. en wie participeren daarin? Wat is de inhoud van het veiligheidsrapport. voor welk reaktortype is gekozen? In deze fase spitst de diskussie zich toe op verschillende wetenschappelijke analyses van beveiliging en gevaar in het licht van onder meer milieuhygiënische belangen en normstellingen. Worden wettelijke normen overschreden? Zijn die normen toereikend. bijvoorbeeld in het licht van nieuwe wetenschappelijke inzichten? Ook het afvalvraagstuk is een punt. Welke jurispru· dentie is er op dit gebied? (Denk aan de KEMA, Borssele en Oodewaard). Hoe staat het met internationale normen, regelingen en rapporten? Het is niet reëel om te verwachten dat een beroep op een aanvraag inzake de kernenergiewet op zich zo sterk is dat de vergunning daardoor niet zal worden verleend. Maar het weerleggen van argumenten kost toch altijd tijd. en in een bepaalde politieke situatie kan vertraging tot afstel leiden. Behalve het reageren op initiatieven van de overheid, kunnen we ook zelf akties ondernemen. Een mogelijkheid daar-
18
toe biedt de wet openbaarheid van bestuur. Zo ligt het voor de hand dat er op het ogenblik overleg plaatsvindt tussen het Ministerie van Ekonomische Zaken en mogelijke leveranciers van kerncentrales. over de voorwaarden van levering aan Nederland. Zouden we nu bijvoorbeeld ontdekken dat er een aanbieding ligt van Zweden om de eerste kerncentrale door ASEA Atom te laten leveren. waarbij Zweden zich behulpzaam opstelt voor wat het kernafval betreft. en waarbij deelneming van Nederlandse bedrijven in het vooruitzicht wordt gesteld. dan is het nuttig de betreffende korrespondentie via de openbaarheidswetgeving in beide landen aan het licht te krijgen. Zouden we op een goed moment ontdekken dat de rechtmatigheid van enig besluit (procedureel .dan wel materieel) aanvechtbaar is. dan is een geding tegen de staat te overwegen. Een dergelijke aktie is te vergelijken met de aktiviteiten die de Stichting Verbiedt de Kruisraket op een verwant gebied ontplooit. Oe meeste genoemde mogelijkheden liggen op het gebied van het administratieve recht. Een voordeel hiervan is dat het weinig direkte ~osten met zich
meebrengt. Kosten voor a'Clvies vallen mee. omdat een aantal juridische deskundigen zich al bereid heeft verklaard om zonder vergoeding adviezen te geven en zaken te helpen voorbereiden. Zouden we echter tot een proces tegen de staat. of een andere instantie van de atoomlobby. besluiten. dan brengt dat onmiddelijk hoge kosten met zich mee. Op het ogenblik wordt gewerkt aan de vorming vaR een fonds om dergelijke kosten te kunnen dragen. Voor mensen die daaraan willen bijdragen, nog even het gironummer: 5345842 tnv Kritische Massa te Arnhem. Voor juridische adviezen. en andere suggesties: Jansbuitensingel 3 Arnhem 085-515069 Jacob Kroeze (lid Van Kritische Massa)
De strijd gewonnen! Voorkomen dat er een kerncentrale gebouwd wordt is geen geringe prestatie. Bij de bouw van een kerncentrale zijn honderden of duizenden mi11 ioenen guldens in het geding, en achter elke reaktor staat de macht van de nukleaire industrie. de regering en haar adviesraden. Toch zijn er voorbeelden te noemen waar de macht van gewone burgers groot genoeg bleek om de plannen van het nukleaire establishment te trotseren. In dit artikel worden een aantal van die voorbeelden naar voren gehaald. voorbeelden waarin lokale anti-kernenergie groepen in West Duitsland. Frankrijk, Japan en de Verenigde Staten van Noord-Amerika de bouw van een kerncentrale wisten te verhinderen.
Wyhl De dag nadat konstruktiewerkers begonnen waren met het vellen van bomen op de bouwplaats voor de kerncentrale bij Wyhl. blokkeerden enkele honderden mensen uit de direkte omgeving de weg. Daardoor kon het verder vellen van de bomen niet plaatsvinden. We schrijven februari 1975; en we schrijven over het West Duitse plaats je Wyhl. gelegen in Baden Württenberg en we schrijven over deeerste aktieve protestdaad ter plekke. Toen de politie de blokkade op hardhandige wijze -met knuppels en waterkannonnen- uiteenjoeg, stroomden zo'n 28.000 demonstranten uit West Duitsland, Frankrijk en Zwitserland het terrein op. Van alle kanten tegelijkertijd binnenkomend. werden de hekken doorbroken en werd de politie verdreven. Hiermee was de terreinbezetting van Wyh1 een feit geworden; de bezet-
ting zou uiteindelijk maar liefst 8 maanden duren. Een volksschool en een vriendschapshuis werden opgetrokken. Het gebeuren in Wyh1 werd als een model voor toekomstige terreinbezettingen beschouwd. Toen in het begin van 1977 de rechtbank in Freiburg de bouw van de kerncentrale om veiligheidsredenen afkeurde. waren de Wyhl-tegenstanders uiteraard opgetogen. Maar, de strijd was -en is- nog niet gestreden: de kerncentrale is nog steeds niet definitief afgeschreven, de elektriciteitsbedrijven vechten de gerechtelijke uitspraak nog steeds aan. De zaak wordt momenteel behandeld door de Federale Hoge Raad van Berlijn. Minister-president Späth van BadenWürttenberg heeft recent verklaard. dat tenminste voorlopig de kerncentrale niet nodig is: er is voldoende elektriciteitsaanbod. Een klien. maar waarschijnlijk tijdelijk lichtpuntje voor de Wyh1er bevolking.
het aanvankelijke bouwterrein haar tiende jaarlijkse picknick te hoeden. ter viering van de overwinning op de In Namie wist de plaatselijke bevolking atoomlobby. Stuur maar een kaartje. ook de atoomlobby een flinke voet dwars te zetten. Namieli gt i n Japan. en wel in het noordoosten van Honshu. Japans grootste eiland. Het in Bretagne. Frankrijk gelegen PloIn Japan is het de gewoonte dat de re- goff is de laatst te noemen plaats waar gering en de industrie met de lokale de atoomlobby het onderspit heeft moeboeren en vissers onderhandelen over de ten delven. Vanaf 1980. toen de plannen financiële kompensatie alvorens over te voor de bouw van een kerncentrale gelan Er zijn meer voorbeelden te noemen van kunnen gaan tot de bouw van een kernceerd werden. heeft de plaatselijke be- plaatsen waar de plaatselijke en regiocentrale. In Namie. een vrijwel autar- volking zich geweerd. Veel van de strijd nale bevolking de bouw van een kerncenkische boer.engemeenschap waar eigen tra was strijd in letterlijke zin: straat- I trale heeft weten te verhinderen. ditionele waarden hoog in aanzien staan gevechten met de politie. die allerhande In de meeste gevallen probeert de regebestond een groot wantrouwen in de be- overheidsbezittingen beschermde en het ring de tegenstanders af te schilderen loftes van de nukleaire industrie. verzet in Plogoff trachtte te breken. als 'links-extremisten'; deze poging Gedurende acht jaar hebben elektriciZo'n 90% van de bevolking. van kinderen mislukte op een geweldige wijze. De teitsbedrijven en regering geprobeerd tot en met bejaarden. was bij de strijd tegenstanders waren voornamelijk lokate onderhandelen met de bevolking van le boeren of vissers. die simpelweg hun betrokken. Bijzonder groot was de rol ,Namie. en steeds heeft de bevolking ••• van de vrouwen. die de werkelijke en eigendommen en hun leefomgeving trachsimpelweg geweigerd te onderhandelen. meest betrokken leidsters waren. ten te beschermen. Hun argumenten bleHet terrein waar de kerncentrale gebouwd ken sterker dan de argumenten van de ~u worden. werd omgezet in weideland atoomlobby. volgens dewelke kernenergie Yukio Aki. een korrespondent van WISE en helé kuddes schapen werden er te gra noodzakelijk is voor ekonomische groei. in Japan. bezocht Namie. Hij konstazen gezet. Een agrarische koöperatie Veel mensen sympathiseerden met de ateerde dat de vrouwen van Namie een werd opgezet. en er werden plannen ge- toomtegenstanders. waardoor zij hun belangrijke rol speelden bij het hand maakt om het aangewezen bouwterrein per strijd steunden en bijdroegen aan de haven van de benodigde discipline en vierkante meter aan aandeelhouders te legitimatie ervan. Het is hierom dat het op peil houden van de solidariteit. Eén van de belangrijkste taktie- verkopen. Op die wijze zou het elektri- mensen uit Wyhl. Namie. Tyrone en Plociteitsbedrijf gedwongen zijn met dui- goff ondervonden. dat zij verrassend ken van de elektriciteitsbedrijven zenden 'landbezitters' te onderhandelen veel politieke macht konden ontwikkelen. was namelijk de mannen uitnodigen over de aankoop van het terrein. Daar voor een borreltje. waarna hen kadoos deze aandeelhouders behalve vastberaden en zelfs studiebeurzen voor hun kinook nog over de hele wereld verspreid deren geboden werden. De vrouwen hebzouden zijn. zou aankoop bijzonder ben hun mannen er steeds van weerhouden op dergelijke aanboden in te gaan. moeilijk worden. Een plaatselijke groep boeren droeg Het is ongetwijfeld te danken aan de (Materiaal voor dit artikel kwam van: ook bij aan behoud van de weigerachvasthoudendheid van de bevolking van Plo- Danièl Bouladoux. Frankrijk; Yukio Aki. tige houding onder de bevolking. Zij goff. dat Mitterand slechts één van Japan; Ekkehard Molitor. West-Duitsland; belegden bijeenkomsten. alwaar films zijn verkeizingsbeloften inzake kernJim Falk en Hugh Barnes. USA. en dia's over kernenergie vertoond energie heeft gehouden: er wordt geen Ann Kirschenmann (WISE) schreef het arwerden. kerncentrale in Plogoff qebouwd. tikel. Rob Stomphorst vertaalde het) Na acht jaar blijven proberen. hebben de elektriciteitsbedrijven en de regering in 1982 hun plannen opgegeven.
Namie
Tyrone Ook uit de Verenigde Staten van NoordAmerika is er een voorbeeld te geven van suksesvolle anti-kernenergiestrijd. In de staat Wisconsin werd in 1975 een kerncentrale gepland. maar een deel van de bevolking zag dat plan niet bijster zitten. Eén van de manieren waarop zij hun protest vorm gaven. was het persoonlijk kontakt opnemen met de eigenaren van de stukken land waarboven de hoogspanningsdraden van de geplande Tyrone-centrale zouden komen te hangen. Landeigenaren en boeren werden vervolgens uitgenodigd voor bijeenkomstens. waar gepraat werd over de mogelijkheden om de bouw te verhinderen. Op die manier wist men veel mensen te mobiliseren. De strijd tegen de bouw van de 1150 MW Tyrone-centrale heeft tenslotte drie jaar geduurd. De anti-kernenergiebeweging ter plekke. aangevoerd door de plaatselijke groep met de sprekende naam Northern Thunder. heeft tenslotte gezegevierd: er werd geen bouwvergunning afgegeven. Wel zijn lokale boeren nog bezig om land. dat door de elektriciteitsbedrijven aangekocht was. terug te vorderen. Op 4 juli 1985 hoopt de bevolking rond
11
De AKB en de kontroverse
RECENSIE
Ook de AKB kent zo onderhand haar vaste schrijvers. Eén van die mensen ts Herman Damveld. Bekend van publikaties over de'prijs van kernenergie (hoog) en de opslag van atoomafval (gevaarlijk). heeft hij nu een boek geschreven over het konflikt (rond kernenergie). Aan de hand van 'feitelijke' gegevens 6ver kernenergie en zijn belevenissen in de strijd tégen kernenergie geeft hij een analyse van dat konflikt. In het boek komt dus ook een aantal 'feiten·' aan de orde, gemengd met 's schrijvers beeld van het konflikt. Een mengsel dat, naar Damveld hoopt, ook voor de doorgewinterde aktivist(e) interessant is.
"Kernenergie, verlichting of konflikt.• door Herman Damveld. Uit~ve van de Milieufederatie Groningen. Te bestellen door 113,25 over te maken op giro 299g3a3 van de Milieufederat.ie. Grooingen te Groningen o.v.v. 'kernenergieboek'.
Het zal duidelijk zijn dat het schrijven van een dergelijk boek een gevaarl'ijke klus is . Niet a1leèn is een éinde loze diskussie over de gemaakte analyse mogelijk, ook bestaat het gevaar dat de aangehaalde 'feiten' het zicht op de grote lijn vertroebelen. Nu~ dat laatste gebeurt niet. De 'feitelijke' hoofdstukken zijn goed te lezen en stevenen duidelijk op de konklusie af: de atoomlobby probeert de diskussie naar haar hand te zetten en als dat niel lukt orienteert ze de gehoororganen op het voormalig Oost-Indië. Damveld konstateert dan ook dat de
I
Daarnaast geeft Damveld een aantal wetenschapsfilosofies opmerkingen ten beste. Hij konfronteert de rol van 'de' wetenschap in het kernenergie-debat met een aantal ideeën over hoè wetenschap te werk hoort te gaan. Daarmaa laat hij zien hoe 'onwetenschappelijk' de wetenschap reageert op kritiese opmerkingen. meeste argumenten tegen kernenergie Dat is ook de kern van zijn betoog. Van blijven staan, omdat ze niet op een een kontraverse rond ke~energie is geen ter zake doende manier wordén bestreden sprake. In zijn opvatting, overgenomen van iemand die er voor gestudeerd heeft, En argumenten die niet weerlegd zijn, blijven geldig, meent hij. is een kontraverse alleen mogelijk als Best interessante kost, de avonturen er nog kommunikatie tussen de tegengestelde kampen is. Die kommunikatie is er van Herman in de BMO. echter nie~. Er is sprake van een konDe analyse komt echter wat minder uit de flikt, waarbij de 'officiele'wetenschap verf. Het begint veelbelovend, wanneer de rol van •witmaker' vervult. de schrijver konstateert dat de staat (de overheid, zegt hij) partijdig is. Dat alles heeft me nog steeds geen rode Met name de belangen van het bedrijfs- oortjes bezorgd. Janner, want ik behoor leven worden ijverig behartigd, konsta- wel degelijk tot de doelgroep . Damvelds teert Damveld. boek is dan ook veel geschikter voor een Daar zou de diskussie kunnen beginnen, andere doelgroep: de mensen die nog maar in dit boek houdt ze hier al op. weinig van kernenergie weten. Voor hun Een analyse van achtergronden en ooris het een interessant en vlot geschrezaken van dit verschijnsel blijft uit . ven boek, waarin weliswaar niet alle Is het de schuld van Ruud Lubbers en argumenten tegen kernenergie staan, maar het patroon voldoende duidelijk wordt. Chris van Veen, of is er meer aan de hand? Damveld suggereert dat er meer is Je kan het de schrijver·ook moeilijk kwalijk nemen dat hij schrijft over maar wat, dat blijft onbeschreven. Analyse vindt ik een groot woord voor zaken waar hi.j verstand van heeft. een konstatering die bijvoorbeeld vele bezuinigingsslachtoffers al lang gemaak Ten aanzien van d.e argumentatie heb ik hebben. wel enige kritiek. Damveld geeft in de korte wetenschapsfilosofies beschouwing aan dat wetenschap eigenlijk een heel onzkere zaak is, dat je zel'fs niet echt kunt bewi jzen dat iets waar is . Kan de AKB niet iets met de onzekerheid die daaruit voortvloeit? Is dat geen sterk argument tegen kernenergie? Wat is überhaupt de waarde van een weliswaar 'wetenschappeli jk' genoemde, maar hoogst onzekere uitspraak over de toekomst? Die vragen vind ik belangrijker dan de konstatering dat wetenschap niet objektief is, waar Damveld in blijft steken. Damveld's maatschappij-analyse is niet diepgravend, dat is al gezegd. Desondanks is het een dappere poging. In het voorwoord geeft Herman Damveld aan dat het projekt eigenlijk jaren hoorde te duren, maar dat hij dat onderzoek ach· terwege heeft gelaten. De aktualiteit leek hem belangrijker. Met de plannen voor vier nieuwe kerncentrales in het verschiet, wordt de analyse zeker belangrijk. Op basis daarvan zal er een strategie moeten worden uitgestippeld. Dat wordt wel pijnlijk duidelijk na lezing van dit boek. Wat de plaats van een 'wetenschappelijke' diskussie daari~ zal z~jn weet ik niet. Wel weet ik dat machtsvorming altijd minstens even belangrijk is geweest ••. •• . Ruud de Koter.
f2
Uitleggen, als 't moet tot in de kern maar het is wel de 110eite waard om uit te zoeken , want het CDA spee1t een belangrijke rol. Bij Dingen van de Dag zijn we met teweinig mensen om zoiets te doen, maar op krantenredakties hebben ze die mensen wèl. En alsjesiet hoeveel tijd en energie er gestoken kan worden in smakelijke verhalen en casinoschandaaltjes, dan is het echt een kwestie van beleid. le vinden het kennelijk nog niet belangrijk genoeg, doe energiepolitiek. Zolang er bijna nergens een beleid is wat heel duide~ijk positie kiest en ook een bepaalde strategie uitdenkt, ben je overgeleverd aan incidentele berichtgèving."
"We gaan om vijf uur weg, dan zijn we in ieder geval vóór het journaal weer thuis". Zo motiveerde de Nijmeegse busspreker het moment van vertrek uit Emmeloord, na de manifestatie. We zijn weer in aktie geweest, maar de aktie is pas echt voorbij als we de berichtgeving hebben gelezen of gehoord. Zal het Journaal bevestigen dat wij weer goed waren, óf dat zij zelf (zoals altijd) een burgelijk, met de autoriteiten meelopend medium is? Oe kwaliteit en kwantiteit van de berichtgeving en de macht van de pers is vaak onderwerp van gesprek. Oe pers is i-mmers een belangrijke schakel tussen ons en de samenleving: een goede berichtgeving over onze standpunten kan het verzet tegen kernenergie verbreden en versterken. Alleen, de berichtgeving is vaak niet goed. Wat kan je van de media verwachten en wat niet? Wat moet je zelf doen om de pers 'mee' te krijgen? Een gesprek met de journalist Rob Bijnsdorp.
Rob is redakte~r bij 'Dingen van de Dag', de aktualiteitenrubriek van de VARA. Hij werd twee jaar geleden voor een jaar 'uitgeleend' aan de Werkgroep Energie Diskussie (WED). Daar schreef of redigeerde hij verschillende WED-uitgaves en het tweede halfjaar begeleidde hij de plaatselijke groepen in Noord en Oost Nederland. Geen wonder dat hij zich sterk verbonden voelt bij de AKB en energiebeweging. Volgens hem is een emotionele binding bijna een voorwaarde om voortdurend goed en diepgaand over (kern)energie te kunnen berichten, maar de meeste journalisten missen die eigenschap: "Over het algemeen kun je zeggen dat de journalistiek in Nederland heel volgzaam is. Als er iets gedaan wordt aan (kern)energie dan is dat niet omdat er op al die redakties mensen zitten die de bevolking daar ·goed over willen voorlichten. Nee, het is gewoon leuk om een primeur te hebben. Dus wanneer er een vertrouwelijke notitie over vier nieuwe kerncentrales uitlekt (per ongeluk of expres, dat weet je nooit zeker) dan is dat nieuws en dus komt het in de krant.
Je ziet dan ook heel vaak dat het bij één bericht blijft en zo'n krant niet weken achtereen gaat kijken wat voor 'n gevolgen zo'n nota heeft . En als een week later weer wat over kernenergie te melden is dan laat je het liggen, want 'je hebt het al gehad'." "Je ziet dan ook dat de berichtgeving over dit soort plannen steeds weer afhangt van incidenten. Het zijn lansink en Van der linden die ineens rare dingen roepen over een plan Lievense met kerncentrales, prompt interviewt een weekblad ze; wij willen dan een vraaggesprek om ze het wat lastig te maken en daar blijft het dan bij. Dat vraaggesprek ging overigens niet door omdat beide heren een spreekverbod kregen. Het gekke is dan dat niemand, en wij ook niet, onderzoekt hoe dat nu werkelijk ligt . Want waarom zo'n spreekverbod, is dat alleen omdat twee van die baasjes de fractie wat voor ~e voeten lopen, is het een puur formele kwestie omdat er nog geen frac tieberaad heeft plaatsgevonden, of zijn er écht twee stromingen binnen het CDA die elkaar naar het leven staan? Je weet het niet,
Natuurlijk is het niet overal bar en boos en zijn er wel een paar journal isten die werk maken van de energieperikelen. Cees Wiesse bij het Nieuwsblad van het Noorden is bijna een klassiek voorbeeld. En ook in de Wetenschap en Samenleving-bijlage van de Volkskrant verschijnen veel artikelen over (kern)energi~. al is op de stellingname van dè 'wetenschaps'journalisten vaak ve~l aan te merken, zacht uitgedrukt . Rob heeft voor de infogroep van de VARAradio een notitie gemaakt waarin hij voorstellen doet voor een 'energiebeleid': "Als je alleen maar blijft steken in een soort argumentenstrijd met de atoomlobby, dan staat een luisteraar of lezer een beetje als toeschouwer buiten spel. Daarom kan het je beleid zijn om niet alleen defensief te argumenteren en 'ho' roepen, maar prioriteit geven aan de alternatieven voor kernenergie. Daarbij kun je de luisteraar deelgenoot maken van de belangen die er zijn, en ontwikkelt-ie zelf wel de nodige weerstand tegen kernenergie. Hij vraagt zich af waaróm dat dan niet kan met die warmtekracht en dat soort dingen, want ~t zou zo goed zijn! Als dit je beleid is dan kun je iedere week wel ruimte reserveren voor leuke ontwikkelingen op energiebeleid, want die zijn er beslist." "Als journalist moet je iedere keer weer uitleggen welke belangen er zijn en dat het niet toevallige belangen zijn, dat die zitten ingebakken in de manier waarop de maatschappij in elkaar zit. Uitleggen waar het om gaat, tot in de kern." -Maar hoe leg je uit wat bijvoorbeeld warmtekrachtkoppelijng is, zodat het gaat leven bij de mensen? Of ingewikk.elde stadsverwarm9ngssystemen, waterkracht, wat wel en niet kan?"Warmtekracht is iets waar mensen zelf niet echt iets mee hebben, want dat hebben ze niet in hun huis . Maar je kunt wel duidelijk maken dat er mensen milieuvriendelijke technieken bes~aan die kernenergie overbodig maken, al kun je niet elke keer uitleggen hoe die technieken werken. wat wel uit te
13
leggen is. is waaro• tiet niet doorgaat. wie er tegenwerkt. de industriele belangen en het mo~opolie van de elektriciteitsbedrijven. Door dat te doen kun je het politiek-maatschappelijk inzicht bij mensen versterken."
leid, want wil je de mensen in de regio wakker krijgen , dat ze de gemeenteraad gaan bewerken of met elkaar gaan praten, dan moet je de plaatselijke pers goed kunnen bereiken. En in een plaats waar dat moeilijker gaat, heb je wel landelijke aandacht nodig. ZoRob's viste over hoe de pers met het als destijds de landelijke pers hielp energievraagstuk om moet gaan is duide- om de alternatieve plannen voor Gasselte plaatselijk meer serieus te nemen." lijk. Haar de Rob Bijnsdorpen in de journalistiek zijn dungezaaid. Voor de Anti Kerne.nergie Beweging blijft het Rob blijft hameren op die bondgenoten: een probleem hoe je de $tandpunten voor "Daar moet je wat voor doeo, je moet een ander energiebeleid. dat niet één- goed bereikbaar zijn, als ik om een twee-drie samen te vatten is. via de op nieuws gerichte pers wereldkundig maakt. Rob : "Dat lukt niet. of slecht. met persconferenties. brieven schrijven en zo. Wat j e nodig hebt is bondgenoten in de media. journalisten wiens interesse je gewekt hebt. Dan ben je niet iedere keer afhankelijk van het 'opvallende' • . Je moet het leuk maken en vooral interessant. Ik denk dat je wat dat betreft terug kunt vallen op het feit dat de AKB de laatste jaren breder is geworden en dat er in de diskussie veel meer relaties zijn gelegd met andere dingen in de maatschappij zoals de ekonomie van het genoeg. de woningbouw en afvalproblematiek. Er zijn nu meer invalshoeken mogelijk dan het gevaar van kernenergie. Juist omdat kernenergie niet meer zo'n geïsoleerd technische kwestie is. kun je zoeken naar allerlei middelen en aangrijpingspunten om mensen te interesseren . Voorbeeld : Schiedam verstuurt een persbericht over de warmtekrachtkoppeling in de gemeente. Geen krant heeft het overgenomen. want het was een technisch verhaal. met wat rekensommetjes. Wanneer ze n1.1 de ervaHngen met warmtekracht hadden ingeoakt in een verhaal met een link naar de energiediskussie en bijvoorbeeld de grote voordelen voor de gemeente-begroting, -een gevoelig punt-, dan was het veel breder geweest , met een grotere kans dat het in verschillende me.dia opgenomen zou worden." "Ik vind ook dat de AKB heel erg stom omgaat met de informatie die ze in huis heeft, dat ze daar de nieuwswaarde niet van ziet . Er hoeft niet altijd een kant-en-klaar rapport te zijn of een afgeronde strategie voordat je naar de pers toestapt. Er zijn volgens mij genoeg mensen die een interessant rapportje hebben, of kontakten met iemand van de KEMA, om maar wat voorbeelden te noemen waar veel meer mee te doen is." Als na drie kwartier de dingen van de dag zich weer op beginnen te dringen en Rob aan het werk moet, zijn we er nog niet uit . "Je moet leren van fouten in het verleden", zegt-ie. "Maar een deel van dat verleden gaat niet meer op", werp ik tegen, "we zitten in eefJ nieuwe situatie." Rob : "Nou, okee 1 die nieuwe strategie 011 niet meer landelijk overal tam-tam te maken, maar dat er vooral moet worden gewerkt aan het opkomende verzet in de vestigingsplaatsen. Dát heeft konsekwentfes voor je publiciteitsbe-
14
commentaar vraag, moet je weten waar het over gaat. en eigenHjk zou je net als Natuur en Milieu een heel aktief persbeleid moeten voeren , dat bindt ook. Rob kan wat vuistregels geven. maar geen suksesformule , daar bestaan geen regels voor. "Wat je nodig hebt is creativiteit, tijd en i nspanning . Van dag tot dag zul je de mogelijkheden moeten bekijken en iedere keer opnieuw de meest verrassende dingen bedenken.• Madeleen Helmer
Voor 't te laat is E
0 0 S......, CJ)
S-
Q)
-o
s:::
0
Ik wi 1 een abonnement
naam adres postkode
postbus 1334 6501 BH Nijmegen
plaats
1984
"
Van 25 tot en met 28 oktober wordt door de Nijmeegse Energiewinkel in het Kolpinghuis voor 4e tweede maal de Energie-4-Daagse georganiseerd. De Energie-4-Daagse bestaat uit een markt waarop energiebesparing en duurzame energie centraal zullen staan. De Energie-4-Daagse heeft een drietal avondprogramma's.
de markt De markt is opgebouwd uit een groot aantal kramen van bedrijven en organisaties met informatie over energiebesparing. zure regen. energie en afval. energie en voedsel en duurza-me energiebronnen. Naast de kramen zijn er tentoonstellingen over energiebewuste nieuwbouw. energie en derde wereld. waterkracht. nieuwe kerncent-rales. wegwerpllerpakki ngen. etcetera. Videofilms en diaseries over onder andere windenergie. hergebruik, en gifproblemen zullen doorlopend vertoond worden. Er zullen maquettes staan van grote en· kleine windmolens. een warmte-krachtinstallatie een energiezuinige woning en waarschijnlijk ook van een pompakkumulatiecentrale. het plan-Lievense en van een sixmaster.
Op donderdag 25 oktober en vrijdag 26 oktober zijn vooral scholen van harte welkom op de Energie-4-Daagse. De organisatie wil wel graag van te voren een berichtje over de eventuele komst.
kreche Tijdens de Energie-4-Daagse is op zaterdag 27 oktober en zondag 28 oktober ov~rdag een kreche aanwezig.
meer informatie Voor meer informatie over de Energie-4-Daagse kan men terecht bij de Energiewinkel, Daalseweg 30. 6521 GM Nijmegen. telefoon 080-237544 (werkdagen: 14.00-17.30 uur; zaterdag: 13.00-17.00 uur)
NIJMEGEN openingstijden Donderdag 25 oktober 13.00-20.30 uur markt 20.30-23.00 uur 'Energiebewust bouwen' Vrijdag 26 oktober 13.00-18.00 uur markt 20.00-23.00 uur 'Decentrale elektriciteitsopwekking' Zaterdag 27 oktober 10.00-18.00 uur markt 20.00-2~.00 uur 'Zure regen' Zondag 28 oktober 10-.00-17 .00 uur markt en lezingen Plaats: Het Kolpinghuis, Smetiusstraat, Nijmegen
de avondprogramma's·· Op de qvonden zijn verschillende programma's georganiseerd. Op donderdag 25 oktober gaat het over energiebewust bouwen. Dan zullen 4 of 5 energiezuinige projekten in de woningbouw worden toegelicht. Zowel de initiatiefnemers. de architekten, de bouwers, de bewoners en de beheerders zullen aanwezig zijn om toelichting te geven. Op vrijdagavond 26 okt~ber is de decentrale elektriciteitsopwekking aan de orde. Theo Potma, van het Centrum voor Energiebesparing, en een technisch deskundige zullen spreken over de mogelijkheden van kleinschalige energieopwekking als middel om energie te besparen. Een forumdiskussie over zure regen zal zaterdagavond 27 oktober gehouden worden. Voorafgegaan door een inleiding op het verzuringsprobleem door een Onderzoeker van de Uni versitett v~n Nijmegen zal een provinciaal politikus van het CDA, een ver- tegenwoordiger van hetlJNO. mensen van ~e Stichting Natuur en Milieu en van Staatsbosbeheer met elkaar en met het publiek in debat gaan.
voorlichtingsavonden Voorafgaand aan de Energie-4-Daagse worden voorlichtingsavonden georganiseerd, speciaal voor Doe Het Zelf-winkeliers (22 oktober). voor middenstanders (23 oktober) en voor scholen (23 en 24 oktober).
15
Dece/B'tfale toekomstmuziek ! I .1
l
_-
"r7T~-:-r---:t.~
!
,I \ .I I .
I
I
\I I ,[ I
\' I
'I
I\. II 'I i ,I \I! ." '
. f ,
J De nota 'decentrale elektriciteitsopwekking' van de Vereniging Krachtwerktuigen (VKW), een van de grootste werkgeversklubs neemt een centrale plaats in in het huidige debat over kernenergie en de toekomst van de elektriciteitsvoorziening. De nota is een zeer informatieve inventarisatie van de mogelijkheden van warmtekrachtkoppeling, windenergie en waterkracht. De Stuurgroep -van de BMD is op basis van deze nota tot de konklusie gekomen, dat de mogelijkheden van decentrale elektriciteitsopwekking dermate groot zijn, dat kan worden afgezien van de bouw van nieuwe kerncentrales. Dezelfde nota van de VKW is onderwerp van kritiek van de Algemene Energie Raad (AER), op energiegebied het belangrijkste adviesorgaan van de regering. In opdracht van van Aardenne relativeert deze raad de uitkomsten van het VKW-rapport, met een pleidooi voor nieuwe kerncentrales als logische konklusie. De nota staat bovendien haaks op de opvattingen van de Samenwerkende Industriële Grootverbruikers van Elektriciteit (SIGE). Die klub, die overigens voor een deel dezelfde leden heeft als Krachtwerktuigen, is de grootste v66rstander van meer kerncentrales. Enkele weken terug tot slot kwam de Bezinningsgroep Energiebeleid (uit naam van de milieubeweging) met een alternatief elektriciteitsplan tot het jaar 2.000. Wat logisch is, gebeurde: de bezinnigsgroep omhelst de BMD-uitslag en het rapport van de VKW. Krachtwerktuigen weet intussen weinig raad met de kritiek uit eigen kring en de lof van de milieubeweging. Ze weigerde Onderstroom een interview, omdat ze na alle reakties nog bezig is met de formulering van een eigen standpunt. We moeten het dus jammergenoeg doen met een overzicht van de verschillende rapporten. Die zijn echter interessant genoeg. Duidelijk komt naar voren, dat de verschillen, die ten grondslag liggen aan de keuze voor al dan geen kerncentrales terug te voeren zijn tot twee punten: de ven/achting van het toekomstig elektriciteitsverbruik en de inschatting van de perspektieven van industriële warmtekracht en in mindere mate stadsverwarming. Ten aanzien van windenergie en waterkracht bestaat op dit moment een brede konsensus tussen industrie, overheid en milieubeweging. En dat is toch wel verrassend.
16
Decentrale elektriciteitsopwekking staat voor warmtekrachtkoppeling (wkk), windenergie en waterkracht. Warmtekrachtinstallaties zijn relatie kleine elektriciteitscentrales, die behalve de geproduceerde elektriciteit (kracht) ook een groot deel van de vrijkomende warmte benutten. Hierdoor is het rendement van het aardgas, dat de installaties gebruiken belangrijk hoger dan in konventionele elektriciteitscentrales. Wkk-installaties kunnen overal worden neergezet, waar zowel vraag is naar warmte als elektriciteit, in de industrie, de tuinbouw, bij ziekenhuizen of woningen. In dat laatste geval spreekt men van stadsverwarming. Ook kunnen de installaties worden neergezet op plaatsen waar alleen een grote warmtevraag is (olie, basischemie). De elektriciteit gaat dan naar het net. Warmtekrachtkoppeling is in feite een oude technologie. In 1963 bestond 20% van het totale produktievermogen uit wkk-installaties, in 1973 13% en in 1983 11%. Het aandeel is teruggelopen als gevolg van de verzelfstandiging van.de elektriciteitsvoorziening en de trend naar steeds grotere eenheden. Op dit moment staat ruim 1.600 MW aan wkk-installaties opgesteld. Voor het overgrote deel zijn dat industriële wkk-installaties. 350 MW zijn stadsverwarmingseenheden en 60 MW kleinschalige eenheden bij ziekenhuizen, tuinbouwbedrijven e.d.
industriële warmtekracht Volgens het rapport van Krachtwerktuigen kan het aandeel van de industriële warmtekracht stijgen tot bijna 3.650 MW. Het grootste deel hiervan bevindt zich in de aardolie en de chemische industrie (75%). Of dit potentieel inderdaad gerealiseerd wordt is de vraag. Er zijn verschillende belemmerende faktoren. De belangrijkste is de onzekerheid over de energieprijzen. Het is bijna niet mogelijk om op dit moment betrouwbare uitspraken te doen over de ontwikkeling van de gas en elektriciteitsprijs. Zolang die onzekerheid er is weet niemand of het ekonomisch aantrekkelijk is om in een wkk-installatie te investeren. Tweede belemmerende faktor is de onzekerheid bij veel bedrijven over hun toekomstige afzet en dus ook over hun toekomstig energieverbruik. In zo'n situatie heb je liever gas en stroom van buiten dan een eigen installatie, die je moet afbetalen. Een derde probleem is, dat veel bedrijven de elektriciteitsopwekking als een bedrijfsvreemde aktiviteit beschouwen. Zeker wanneer alleen de warmte wordt benut en de elektriciteit aan het net wordt geleverd. Men produceert papier, olie of plastics, maar geen elektriciteit.
Kerncentrales zijn voor veel bedrijven een stuk eenvoudiger oplossing. Het rapport van ,de VKW 'draagt verschillende oplossingen ('beleidsaanbevelingen') aan om bovengenoemde belemmeringen van wkk op te heffen. De belangrijkste elementen hieruit zijn een doorzichtiger en meer kontinu energieprijsbeleid van de landelijke overheid, hogere terugleververgoedingen van de SEP voor teveel geproduceerde elektriciteit, meer experimenten, een duidelijker subsidiebeleid, een bundeling en intensivering van het onderzoek en een initiatief tot overleg met de chemische en aardolie indust~ie over de bouw van wkk-installaties.
Uev,r kerncentrales De Algemene Energie Raad komt tot een iets lagere schatting: 3.100 MW in plaats van 3.650 MW. Ze geeft hiervoor verschillende oorzaken. dat overheid en elektriciteitsbedrijTen eerste konstateert ze dat de uitven er niet in slagen binnen afzienbreidingvan het wkk-vermogen op dit bare tijd te komen tot een duidel ijker moment iets beneden de 100 HW per jaar prijsbeleid en betere terugleververligt. Het ;s onduidelijk, waarom dat goedingen. En dat weerhoudt bedrijven zoals VKW schat ineens zou oplopen tot van investeringen. gemiddeld 135 HW per jaar. Ten tweede is het volgens de AER maar De bezinnigsgroep kiest voor de zeer de vraag of de 'bouw van wkk-inkonklusiesvan het rapport Van Krachtwerktuigen. In haar ogen kan het postallaties van de grond komt bij bedrijven, die op de eerste plaats tentieel van, 3.640 HW gerealiseer~ warmte nodig hebben. Dit zou te reali- worden bij een goed beleid. Daarbij seren zijn wanneer de elektriciteitsbenadrukt ze vooral de noodzaak van , een betrokkenheid vannutsbedrijven bij bedrijven de installaties zouden exploiteren of indien hiervoor een de ontwikkeling en exploitatie van joint-venture van het nutsbedrijf en industriäle warmtekracht. het betreffende partikuliere bedrijf zou worden opgericht. Dit is tot nu stadsverwarming toe slechts één keer gelukt: AKZO en Krachtwerktuigen komt met een schatde EGO werken samen in Delfzijl. ting van 1.500 HW aal1 stadsverwarming. Voor het overige is de bereidheid yan partikuliere bedrijven en elektriciOf dit gehaald wordt is de vraag. eitsbedrijven om voor deze aanpak te De opvattingen op dit gebied verandekiezen, gering gebleken. Beide hebben ren 'snel. Belangrijkste oorzaak hiervan is de enorme daling (tot 90S!) liever kerncentrales. Een derde oorzaak voor haar lagere van de warmtevraag in nieuwbouwwoninschatting is de verwachting van de AER gen als gevolg van betere i~olatie en
andere bouwkundige maatregelen. De aanleg van een duur stadsverwarmingsnet wordt daardoor volstrekt onrendabel. Andere problemen bij ,de- invoer van stadsverwarming liggen in (financiäle) belangentegenstellingen tussen gemeentebesturen, ~lektriciteitsbedrijven, gasdistributiebedrijven en woningverenigingen en in de weerstanden van bewoners tegen stad- en blokverwarmingssystemen. Dergelijke systemen brengen hoge vaste lasten met zich mee en werken verspilling in de hand. 'Op basis van deze bezwaren komt de AER tot de konklusie, dat in plaats van van, 1.500 HW beter kan worden u1tgegaan van een schatting van 1.000-1.500 MW.
De bezinnigsgroep komt tot dezelfde
konklusie als de
AE~.
grote molens De grote windmolens (SOO kW en lIIéer) zitten op dit montent nog in de ontwerpfase. De elektriciteitsbedrijven gaan een proefpark bouwen in Sexbierum. Als dat allemaal goed gaat kunnen de bestellingen van de elektriciteitsbedrijven in de 90er jaren gaan lopen en kan de massaproduktie op gang komen. Het VKW-rapport verwacht dat de molenS onder die omstandigheden wel zullen renderen en dat windenergie zelfs extreem goedkoop wordt, wanneer de tipvane een succes 'blijkt te zijn. Behalve.in de industrie en de grootschalige stadsverwarmingssystemen liggen 'er ook mogelijkheden voor kleine wkk-installaties, ook wel total energy installaties genoemd. De VKW schat de mogelijkheden hiervan op 185 MW. De AER komt op basis van een recent marktonderzoek met een iets lagere schatting: 140 MW. De bezinnigsgroep is aanzienlijk optimistischer. In haar ogen kan de daling van het stadsverwarmingsaandeel worden gek~enseerd door de bouw van klein'schalige blokverwarmingssystemen. Voór stadsverwarming en kleinschalige warmtekracht samen komt de bezinningsgroep tot 1.850 MW.
17
Op dit moment staat er ca. 3 HW aan windvermogen opgesteld in Nederland. Dat is nog maar weinig, zeker als je het vergelijkt met de ambitieuse plannen. Het rapport van Krachtwerktuigen komt tot een doelstelling van 2.500 MW in het jaar 2.000, waarvan 2.000 MW grootschalig en 500 MW kleinschalig. Een ambitieuse doelstelling, zoals ze zelf zegt. Bij windenergie wordt, in tegenstelling tot de rest heel nadrukkelijk de term doelstelling gehanteerd in plaats van schatting. Schattingen zijn moeilijk en sterk afhankelijk van persoonlijke inschattingen ten aanzien van de technologische ontwikkelingen van windmolens, de ontwikkeling van de elektriciteitsprijsen de vergunningverlening. Het grote knelpunt bij de windenergie is de prijs. De vraag naar kleine windmolens is op dit moment zo gering (als gevolg van de prijs) dat er geen massaproduktie van de grond komt. Daardoor blijft de vraag klein etc. Het VKW-rapport pleit ervoor deze vicieuse cirkel te doorbreken door een onderzoeks- en ontwikkelingsbeleid gericht op prijsverlaging en rendementsverbetering. door handhaving van het subsidiebeleid, door verdere stroomlijning van de vergunningen en door de opzet van een krachtig exportbeleid. (In een zeer leesbaar artikel in Intermediair 38, 'Windmolenmarkt staat op instorten'komt nog een vijfde punt naar voren: de houding van de bouwers van kleine windmolens. In plaats van dat deze samen werken aan een beter en goedkoper produkt bekonkurreren ze elkaar alleen maar.) De AER onderschrijft de doelsteiling van 2.500 MW, maar noemt behalve de huidige te hoge prijs en de vergunningenproblematiek nog een derde probleem. En dat is, dat er vanuit het oogpunt van ruimtelijke ordening in de
loop der jaren problemen kunnen ontstaan als er tientallen jaren lang voor honderden windmolens een plaats moet worden gevonden. Oök de bezinningsgroep onderschrijft de doelstelling van 2.500 MW. maar stelt wel vast dat er aanzienlijk meer moet worden gedaan dan nu wil dat vermogen er komen. Zelfs de realisatie van 1.500 MW windvermogen vöör het jaar 2.000 zal in de ogen van de bezinningsgroep een krachtiger inspanning vergen dan nu in het Nationaal Onderzoeksprogramma windenergie wordt geleverd. Alledrie de rapporten relativeren overigens het belang van het potentieel
enorme windvermogen voor de elektriciteitsvoorziening. De wind waait niet altijd en dat betekent, dat de windmolens maar in beperkte mate kunnen worden beschouwd als basislastvermogen. De bezinningsgroep hanteert een percentage van 15. Ze stelt 2.500 MW windenergie gelijk aan (2.500 x 15% =) 375 MW. Windmolens spelen dus, hoeveel er ook komen maar een beperkte rol in de diskussie over de vraag of de bouw van nieuw grootschalig vermogen nodig is.
waterkracht Waterkracht kan volgens het VKW-rapport een aantrekkelijke, maar beperkte bijdrage leveren aan de elektriciteitsvoorziening in Nederland. Het potentieel aan relatief grootschalig vermogen ligt in de orde van 100 MW. Het gaat dan om waterkrachtcentrales, die kunnen worden ingebouwd in bestaande stuwen in Maas en Nederri jn. Vooral de Maas is van belang. vanwege zijn behoorlijke waterverplaatsing en zijn voor Nederlandse begrippen groot verval. Ook in kleine riviertjes en beken kunnen kleinschalige waterkrachtcentrales worden gebouwd. In totaal gaat het hier om een vermogen van 3 MW. Alle beetjes helpen, zullen we maar denken. De AER zet enige vraagtekens bij de ekonomische haalbaarheid van al die 100 MW en komt op basis van verkennende studies van PLEM. PGEM en PNEM samen met NEOM en Rijkswaterstaat tot een schatting van 65 MW in de Maas en bescheidener vermogens in Rijn en Roer. De bezinningsgroep houdt de 100 MW van het VKW-rapport aan. Het rapport van Krachtwerktuigen beperkt zich tot deze inventarisatie van ,de mogelijkheden van decentrale elektriciteitsopwekking. De twee andere rapporten maken beide ook een schat-
18
nodig is, maar dat er in 2000 als gevolg van de buiten bedrijf stelling van een aantal centrales ineens een tekort aan vermogen is van 4.000 HW: de 4.000 HW van de kerncentraleplannen. Oe bezinningsgroep komt tot de konklusie dat tot 2000 kan worden volstaan met enige gasgestookte pieklastcentrales en eventueel een extra kolencentrale. De verschillen komen dus op de eerste plaats voort uit kleine verschillen in de verwachting van de groei van het elektriciteitsverbruik. En op de tweede plaats uit andere inschattingen van de ontwikkeling van warmtekracht en in mindere mate stadsverwarming. Ten aanzien van wind en waterkracht kun je konkluderen - en dat is toch wel verrassend -, dat er op dit moment sprake is van een globale konsensus tussen milieubeweging, overheid en industrie. De vergelijking van de verschillende rapporten haalt tot slot ook scherp de positie van de industriäle grootverbruikers naar voren. In plaats van warmtekrachtinstallaties te bouwen bij hun eigen fabrieken (eventveel in samenwerking met de elektriciteitsbedrijven) pleiten zij bij de SEP en EZ het hardst voor nieuwe kerncentrales. ting van het toekomstig elektriciteits- Kerncentra1es zi j,n ui t bedri j fsekonoverbruik en trekken konklusies ten aan- misch oogpunt voor hen een stuk aan· trekkelijker, omdat ze dan geen risiko zien van kernenergie. lopen. De kosten kunnen immers worden De AER rekent op 0-2% groei per jaar, afgewenteld op de maatschappij. Ze de bezinningsgroep op 0-1%. Een klein hoeven zich bovendien niet 'met de verschil op het eerste gezicht, maar bedrijfsvreemde aktiviteit elektrici1% verschil in groei per jaar scheelt teitsopwekking te bemoeien. in het jaar 2000 wel pakweg zo'n 2.000 MW. Oe gevolgen zijn dus groot. De gedachte ligt voo~ de hand om als Oe AER komt tot de konklusie dat bij AKB nadrukkelijker deze opstelling van een groei van 1% per jaar en een gede industriäle grootverbruikers ter middelde inzet van decentraal vermogen diskussie te stellen. Als die warmtekrachtcentrales er bij de aardolie en tot 1995 geen nieuw centraal vermogen
chemische industrie komen, verdwijnt (voor een belangrijk deel althans) een van de belangrijkste lobbies voor nieuwe kerncentrales. Een bijkomend voordeel van een dergelijke aanpak is dat het konflikt over de toekomst van de elektriciteitsvoorziening politieker komt te liggen. Het gaat niet langer om abstrakte scenario's, maar om konkrete installaties en duidelijke belangengroepen. Het wordt tijd dat de milieubeweging zich eens met de herenakkoorden gaat bemoeien. Sible Schöne
19
De
oogkleppen van de AER
Je hoeft de krant maar open te slaan om het te zien: kernenergie is weer 'in the picture'. Allerlei groepen en adviesraden prijzen atoomstroom aan alsof er nooit. maar dan ook nooit iets mee aan de hand is geweest. Onder die raden ook de Algemene Energie Raad. het belangrijkste Haagse adviesorgaan op energiegebied. Haar advies zal dan ook ongetwijfeld een belangrijke bouwsteen zijn voor het komende regeringsbesluit. Reden om dat advies eens te bekijken. zowel de inhoud ervan als het ongelooflijk optimisme van de meerderheid van de AER. Daarom gaan we hier wat verder in op het advies van de AER. Daarin komen de belangrijkste overwegingen voor een eventueel regeringsbesluit. zoals we die kennen uit een uitgelekte notitie. ook duidelijk naar voren. De grondgedachte die achter het advier van (de meerderheid van) de AER steekt wordt ook in andere delen van 'de maatschappij' verkondigd. De heer Wijffels. sekretaris energiezaken van de christelijke werkgevers. verwoordt deze grondslag duidelijk: "Het interesseert ons niet hoe de stroom wordt opgewekt. als ze maar goedkoop is." Kernenergie dus. want: "Geen kerenenergie kost een miljard per jaar." Als je geen kerncentrales wil zal je volgens Wijffels fors moeten dokken. De AER gaat in meerderheid mee met die redenatie. De zaak wordt daar echter wat wijdlopiger en voorzichtiger ingekleed. Ir. Rakker. een lid van de AER dat via de KEMA de nodige bekendheid verwierf. stelt het bijvoorbeeld zo: Kijk. je moet je niet voor één gat laten vangen. Er is
20
een onvoorspelbare brandstofmarkt rond het jaar 2000. waar geen zinnig woord over valt te zeggen. Je moet dan de basislast opwekken in de centrales die dàn het goedkoopst zijn." Het laatste jaar heeft de vrijwel komp1ete ommekeer in de kernenergiediskussie. zoals die in Haagse kringen wordt gevoerd. laten zien. In februari konden we ons nog enigszins verheugen over het eindrapport van de BMD. dat in elk geval liet zien dat slechts een kleine minderheid van de Nederlandse bevolking iets voor kernenergie voelt. Een gegeven dat in een demokratie niet onbelangrijk hoort te zijn. Een vracht andere gegevens wordt dan ook pijlsnel aangedragen. Je zou bijna denken dat alle voorstanders van atoomstroom die er nog rondlopen zich persoonlijk inzetten. Ambtenaren schrijven rapporten om de noodzaklijkheid van kerncentrales 'aan te tonen'. Lubbers laat zich positief uit over kerncentrales. net als de Algemene Energie Raad; de Gezondheidsraad rekent voor dat een groot
ongeluk met een kerncentrale helemaal niet zo veel slachtoffers eist (weer eens met behulp van twijfelachtige gegevens. maar dat is zo onderhand normaal); de CDA-fraktie wordt door bulldozer Lansink in het kernenergiespoor geduwd en ••.•• nee. is er nog geen officieel regeringsstandpunt. Alles behandelen zou te ver voeren.
diversifikatie? Bakker bepleit diversifikatie. omdat je niet weet welke manier van elektriciteit opwekken op een bepaald moment het goedkoopst zal zijn. Dat kan kernenergie zijn. zegt hij. Met de centrales die op een bepaald moment het goedkoopst zijn wordt de basislast (24 uur per dag) opgewekt terwijl de rest alleen bij een grotere vraag draait. Als het daarbij bleef zou het inderdaad het 'rustige en matige' advies zijn waar mevrouw Epema-Brugman. voorzitster van de Raad. het over heeft. Sommige overwegingen klinken ook wel gematigd. Zo wordt aangegeven dat het doen van voorspellingen over kWh-prijzen in het jaar 2000 een penibele zaak is. De al genoemde meerderheid slaat na zo'n overweging een wat stelliger pad in. Na gekonstateerd te hebben dat 'uraan' alleen geschikt is voor de opwekking van basislast (exit Bakker). is er sprake van het
zoeken naar bevestiging van "wel vermoede maa~ zeker nlet hard aangetoonde kostenvoordelen" (van kernenergie). Verderop bekent diezelfde meerderheid dat bij haar "de indruk bestaat dat verdere introduktie van kernenergie een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van de· konkurrentiepositie van de elektriciteitsintensieve industrie."
ja, tenzij Op grond van dergelijke, niet zo matige overwegingen "vindt een meerderheid van de Raad, 11 leden, het gewenst nu al tot uitdrukking te brengen dat de afweging over ( ••• ) het grootschalig vermogen ( ••• ) naar alle waarschijnlijkheid gunstig zal uitvallen voor kernenergie. Naar het oordeel van de meerderheid moet zo spoedig mogelijk een gerichte voorbereiding ter hand worden genomen. Dit is, naar hun oordeel, slechts mogelijk op basis van een duidelijk door Regering en parlement uitgesproken principie1e aanvaardbaarheid." Duidelijke taal: de meerderheid denkt dat kernenergie goedkoop is en wil dat graag bevestigd zien door onderzoek. Een meerderheid die werkt bij bedrijven als She11, DSM, NS, KEMA en EeN. Ook enkele erkende wetenschappers er deel van uit: professoren aan de RU Utrecht en de TH Delft (die laatste zei tien jaar geleden trouwens dat het afvalprobleem rond 1984 wel opgelost moest zijn om kernenergie mogelijk te maken, iets waar hij liever niet meer aan herinnerd wil worden). Tenslotte de heer Ka1and, eerste-kamerlid voor het CDA. Wat het onderzoek betreft. zelfs deze mensen kunnen het belang van het afvalprobleem niet ontkennen (ze kunnen het overigens wel kleineren). In hun ogen is het echter belangrijker offertes te vragen en uit te zoeken wat de bijdrage aan "de Nederlandse werkgelegenheid en industriele kennis" zal zijn wanneer kerncentrales gebouwd worden. Zetten we het tamelijk bedenkelijke Nederlands van het AER-advies om in begrijpelijke taal dan staat er een duidelijk 'ja, tenzij' tegen kernenergie. Andere mogelijkheden hoeven van de meerderheid in eerste instantie niet eens onderzocht te worden. Een aantal andere leden van de AER, waaronder mevrouw Epema-Brugman, die vroeger voor de PvdA in de tweede kamer zat en Van der Hoeven van D'66, ging dat toch echt te ver. Zij vinden dat ook kosten en "werkgelegenheidseffekten" van andere manieren om stroom op te wekken bekeken moeten worden. zodat een keuze tussen verschillende "pakketten" mogelijk wordt. De drie overgebleven leden. die namens de vakbonden en Natuur en Milieu in de AER zitten, zeiden gewoon dat kernenergie dom, duur en overbodig is. In het kabinet wordt natuurlijk ook gepraat over nieuw te bouwen kerncentrales. Het schijnt daar minder te gaan om de vraag of ze er moeten komen, maar meer om hoeveel en waar.
i
Het standpunt van EZ is duidelijk. Vier kerncentrales van 1000 MW elk willen ze (dat is één meer dan de SEP altijd heeft gezegd dat er nodig zijn). Die zouden dan goedkopere stroom en meer werkgelegenheid geven dan de andere mogelijkheden. 'Al met al lijkt het een verbijsterend staaltje van op z'n Hollands tegen de stroom in roeien. Alom worden immers kerncentrales afbesteld omdat de bouwkosten blijven stijgen. In de VS zijn ze zelfs àl zo ver dat een (nog niet klare) kerncentrale wordt omgebouwd voor kolenstook. En dan nog: de Nederlandse atoomindustrie ligt op z'n gat: Verbijsterend. Een goede reden om eens met iemand te praten die dat allemaal van dichtbij kan volgen. Ad van den Biggelaar is namens de FNV lid van de AER, en één van de leden die niet in kernenergie gelooft. "Kijk, eigenlijk geldt voor alle lobby's pro-kernenergie heel sterk de kostprijs van elektriciteit, ofschoon er bij de SEP toch nog een ander element bij speelt: de n~iging om centraal vermogen in stand te houden. Decentraal vermogen gaat namelijk buiten hun invloedssfeer om. Men gelooft kennelijk ook bij Ekonomiese Zaken in die verhaaltjes over de lage kostprijs, maar men weet dat een aantal kosten niet te kalkuleren,
omdat die telkens vooruitgeschoven worden." Van den Biggelaar gaat verder: "Het afvalprobleem bij kolen is goed in kaart te brengen. Men weet waarover men praat terwijl men bij kernenergie wat in het ongewisse heeft gedacht. Men kan precies berekenen wat de rookgasontzwave1ing kost enzovoorts. Dat kan je makkelijk in kaart brengen en daar getalletjes bij zetten, terwijl bij de kernenergieproblematiek veel onzekerder faktoren meespelen. Men neemt dan wat optimisties aannamen want men wil toch naar een
lage prijs redeneren. In alle landen om ons heen zie je dat de kerncentrales die gebouwd worden 100 of meer procent boven de oorspron ke1ijke prijsraming uitkomen. En bij kernstroom maken juist de investeringskosten het grootste deel van de kWh-prijs uit. Op het ogenblik is het zo dat kerncentrales zo ongelooflijk veel duurder uitpakken dan gepland, dat ik niet meer geloof in goedkope kerncentrales." Van pro-kernenergie-kant wordt daar tegenin gebracht dat er een vaste prijs moet worden afgesproken. Maar ja, iedereen met een beetje handelsgeest zal betwijfelen of er nog bedrijven te vinden zijn die daarin trappen. RSV is immers al over de kOD.
Dat is dan ook precies de reden waarom een 'serietje' kerncentrales nooit veel Nederlandse werkgelegenheid met zich mee zal brengen. lilt Zou wel kunnen, maar ik denk dat bijvoorbeeld Kraftwe~k Union wel wat goedkoper zou zijn. We ~ten ook allemaal hoe bijvoorbeeld de Franse industrie er voor staat, want ook daar zijn de bouwprogramma's enorm ingekrompen. Die zitten te wachten op ordertjes." Misschien dat hier de slimmigheid van het NCW-voorstel om kleinere centrales te bouwen zit. Niet alleen heeft
dat minder dat minder konsekwenties voor de ruimtelijke ordening, en komt de elektriciteit in hanteerbaarder porties 'op het net'. ze geven ook het Nederlands bedrijfsleven een betere kans. De kosten voor het noodzakelijke ontwikkelingswerk kunnen dan beter gespreid worden. Duurder zal het dan toch wel blijven. Het blijft dus: dure centrales en weinig Nederlandse werkgelegenheid. Eén vraag blijft nog liggen: wat drijft die mensen? een gezonde dosis optimisme kan je het niet noemen, ee.rder oogkleppen.
21
Van de" 8iggelaar: ~Met nalle in de wetenschap lie je een groep die toch gelooft in een stuk technologie. Dat is op lich'lelf helelllal niet lO erg rlits En bereid is die technologie te toetsen aan een a,antal lIIIatschallpel1 jke voorwaarden. Ik heb wel -eens de indruk dat len daar wat lichter lIlIn tilt. Men legt ook openlijk: 'Over tien jllllr is het afvalprobleem opgelost. Oat is lIisschien het enige verschil met die voorstanders van kernenergie. Ik vind dat je dat soort welenlijke problellll!n eerst moet oplossen voor je de technoloq1e in praktijk gaat
brengen. Dat doet lIll!n daar nfet. Men rekent lich als het ware rijk. ~ Dat lijkt de kerenenergie-lobby ten 'IOe.ten uH: lI!n rekent lich rijk en negeert wat er in het buHenland gebeurt. ten ~ele althans. De geruststellende rapporten 'IiIOrden àltijd heel snel overgenOllen, De kritiek erop. of'lIlIk uit het zelfde buitenland moet altijd door andere groepen n,aar voren worden gebracht. Zo zijn al heel wa.t 'uiteindelijke bewijzen' van de veiligheid Yan kernenergie gesneuyeld •.•...
.'
.r'
Ruud de Koter.
;
,,#' /
energiekaravaE
,.
r
-
;)
De Energiekaravaan, die deze zomer tussen ZS juli en 13 augustus langs de 1;",·derlandse kust trok, 15 suksesvol verlopen. De l:llIandenlange voorbereiding heeft haar vruchten afgeworpen. Zowel de belangstelling als de sfeer waren goed, In totaal hebben zo'n 4000 mensen de Energ1ekaravaan bezocht., oe karavaan wilde op een speelse IIIlInier inforrneren over: een milieuvriendelijk energiebeleid. Ze bOod dllllroll geen gort·droge infOlTollltie aan. lDlIar een leuk prograP.lllla dat aansluit bij de, vakant1esfeer. Op het fianaciele viak 15 het r.lfnder goed gegaan. Er resteert een schuld van 5000 gulden.
ander publiek bereikt1 "Kijk. fervente voorstanders van kernenergie komen toch niet", aldus iemand van de tentoonstellingsgroep, "maar mijn inschat~ ting is dat er vrij veel mensen waren zonder een uitgesproken mening o'tler de energieproblernatiek. In die zin is het toch redelijk gelukt om een breder pub1 i ek aan te spreken dan doorgaans ."~ Ze zagen een ten-toonstelling waarin energiebesparing en alternatieve energie een belan!Jrijke rol speelden. De expositie probeerde duidel1jk te "maken dat kernenergie niet alleen gevaarlijk maar ook onnodig is. "Hensen stonden vaak verbaasd over het aantal alterna~ tieven. ~ Naast panelen met tekst en foto' s waren e-.r ook veel voorwerpen en modellen. "01e trekken'de. belangstelling. Het zou leuk geweest zijn als er wat meer werkende !IOdel1en geweest waren. zoals een zOrlnebol1er die êcht wam water levert. Hoewel, als de zon dan een keer niet schijnt, zegt iedereen: 'zie je wel, dat werkt hier ;oneen oud nt et '." Het was aanvank'elijk de bedoeling dat Deze uftl)odig1ng is welwillend ontvan- de, speelse sfeer van het kulturele progen. In Nieuwvl1et-bad, Vlissingen. grarma ook zou doorklinken in de ten· Iioordwfjk. Velsen en Julianadorp zijn" toonstel11 ng. Het mochten geen twee er in totaal ongeveer 4000 mensen ge. van elkaar losstaande delen worden. weest. En ze kwamen niet alleen op de Dat is echter niet zo uit de verf geIMlziek af. Ook de tentoonstelling komen. "In de voorbereiding werd het stond in de belangstelling. Velen naplan geopperd om de tentoonstelling i\'l men op z'n lIlinst een k1jkje. Oe ene de vorm van etn doolhof te presenteren. vijf lIinuten, -de ander 'tIeel langer. Op- Dat bleek praktisch niet haalbaar. vallend weinig bezoek(st)ers hadden Hiervoor in de plaats kwam een strip· etn leefdttjd tussen de 20 en 35 jaar: verhaal, dat de rode Clraad van de expowel veel kinderen en oudere mensen, sitie zou moeten vormen. Uiteindelijk Heeft de Karavaan. zoals ze wilde. een kon je twaalf (leuke) tekeningen zien:
De aanblik van de Energiekaravaan: twee grote circustenten stlllln op een grasveld aan de voet van de duinen. Tussen de twee tenten is een terrasje. opgebowd. Het hele terrein is gezell1g aangekleed met wapperende vlaggetjes en gekleurde lanpjes. Wat verderop staan wel 70 kleine tenten; het zijn de slaapplaatsen voor de ongeveer 120 medewerk(st)ers. Midden op het terrein snort een ~l van een wlnltnolen. Dat !laakt duidelijk dat he;t hier niet om zomaar een circus gllllt. Een bonte stoet van llIIziekanten, clowns en een 'chinese drllllk' komt net terug van het strand. Ze heeft reklame gemaakt. De omroeper doet nog één keer zijn best: ~8ent u al aan beide kanten bruin gebakken1 Heeft u genoeg van lui 11ggen1 Kom dan naar de Energ1ekaravaan. Muziek. theater, tentoonstellfng en akrobatiek'. U bent van harte welkOlll in onze circustenten. En de toegang is gratis. "
22
AUe medewerkers ell medewerksters van de EneTgiekaravaan
te weinig om meerdan een illustratie bij een paneel te zijn, In de tweede circustent en buiten op het terras vonden de I1lIzlek- en theateroptredens plaats. De Karavaan bracht een variêté-achtig progrllllllll: bigband-muziek van het uit zeventien leden bestaande Karavaanorkest, spektaculaire akrobatiek. bewegingstheater, vuurspuwen , Nederl andsta 1i ge pop. ki ndercircus (waarin kinderen zelf het podium op moesten) en nog allerlei andere optredens. Aan artiesten was zeker geen gebrek.. lang niet alle program· ma's gingen op het thema 'energie' in. Enkele waren puur voor het vemaak. En andere acts behelsde ondenrerpen als
werkeloosheid, discriminatie. oud worden en meer van dat soort 'problel!'len van de hui di ge maatschappi j' . In Afrika weten ze ook dat de Eoergiekaravaan Jloordwijk heeft bezocht. Daar kwam namelijk de Wereldomroep langs voor een interview. De Karavaan hoopte op een uitstral1ngseffekt naar de media. Regionaal is dat goed gelukt. De meeste streekkranten hebben er. zowel met een voor- als nabeschouwi ng. aandacht aan besteedt. SOIlI1lige kranten belichtten wat meer de sfeer en het kulturele prograr.rna. maar er was toch ook ruîl!lte om je ideeijn over een ander energlebele1d kenbaar te maken. De landelijk publiciteit is OP één
"hand te tellen: de KRQ Ontbijtshow, Oe Waarheid en een halve pagina in het Algemeen Dagblad. Vooral dit laatste paste goed in de doelstelling van de Ene!"9iekaravaan: uit de kring van het bekende publiek treden. "Oe sterkste indruk die je van een bezoekje meekrijgt", schreef een regionaal journalist. "is echt wel de enthousiaste inzet van de medewerkers; 120 vrijwilligers met ie-der een eigen achterban bij wie deze zaak sterk leeft. " Met een moe maar tevreden gevoel is de Energiekaravun 1984 tot een einde gekomen. Trekt ze in 1985 weer' door het land? De 'energie' was op om daar me-
Foto: Cer.rd Verschooten
teen over te praten. Mocht het antwoord 'Ja' zijn, dan moet er al in november een start met de voorbereiding gemaakt worden. Oat lijkt wel erg veel gevraagd. Infonneel was er veelal te horen:" "over twee jaar weer opnieuw op tou~.~
Voor het zover is moet er echter eerst nog een tekort van 5000 gulden worden weggewerkt. Er is al een benefietopt",den geweest. maar ook giften zijn hard nodig. Giro: 3290163 tnv Gelderse Stroor.Jgroepen te N1jmegen ovv Energiekara"vaan. Puk van Meegeren
23
AKB Internationaal Kolding Drie dagen zi jn natuurlijk veel te kort om het fijne te weten van de situatie in de andere landen . Maar êên dag was al ruim voldoende om goed te beseffen dat kernenergie meer is dan vier kerncentra1e.s. Door a11 e verha 1en uit verschi 11 ende landen werd het verband tussen alle delen van de kernenergiecyclus weer heel helder. Oe acties tegen de uraniummijnen in Australië zijn niet verder weg dan het verbeten verzet tegen de tussenopslag van kernafval in Gorleben, de plannen voor een Japanse opwerkingsfabriek en snelle kweekreaktor zi jn net zo goed bedreigend als Windscale en de Superphénix.
nooit gebouwd
Hoe gaat het met de Anti Kernenergiebeweging in de verschillende landen? Oe World Infomation Service on Energy, WlSE, en de deense OOA (organisatie voor informatie over kernenergie) namen het initiatief een internationale bijeenkomst te organiseren om de stand van zaken weer eens op te maken. Z~'n tachtig mensen uit achtien landen waren van 6 tot 9 september op de volkshogeschool van Kolding te Denemarken. Drie dagen laat naar bed en vroeg op. Drie dagen praten, praten, praten en drie dagen inspiratie op doen. Een verslag.
In de meeste landen ziet het er voor de atoomindustrie niet zo goed uit. Veel van de geplande centrales zijn nooit of met een flinke vertraging gebouwd. En met name in de VS en in Frankrijk, waar kernenergie een belangrijke energiebron is, ontstaan enorme financiële problemen. In de VS is sinds 1978 geen· nieuwe order meer ge• plaatst en in Frankrijk is de schuld van de Electricité de France {EDf) tot tachtig miljard gulden opgelopen . Met een reklamecampagne van één miljard francs probeert de EDF het binnenlandse elektriciteitsverbruik te stimuleren en de rest van de overcapacoteit wil ze wegwerken door (geheime) contracten met het buitenland te sluiten.
brede interesse In de tweede helft van de zeventiger jaren waren er verschillende initiatie~ ven om het internationale kontakt tussen de anti-kernenergiebewegingen te versterken. In die tijd kwam het verzet tegen kernenergie overal sterk op en lag het voor de hand om de per defenitie internationaal opererende atoomindustrie ook internationaal tegen te werken. Toch waren öeze internationale conferenties niet altijd een succes. Pogingen om êên grote beweging met gemeenschappelijke doelstellingen en strategi~n van de grond te krijgen mislukten doorgaans, al zijn er wel internationale akties geweest. Zo demonstreerden in het Pinksterweekend van ' 79 honderdduizenden mensen in de hele wereld ·tegen kernenergie. Internationale informatieuitwisseling kreeg vanaf 1978 vaste vorm in WISE. Nog steeds verschijnt om de twee weken het NeWs Communique, nog steeds zijn tientallen mensen voor WISE aktief, -en nog steeds heeft WISE financiële zorgen.
werk VIn 'beroeps' Rond 1979-80 zijn de meeste anti-kernenergiebewegingen op hun sterkst. Het
24
aantal anti-kernenergieaktivisten loopt sindsdien bijna overal terug, al is de publieke steun voor het AKSstandpunt even groot of ~elfs groeiende. Op i nternationaal gebied bestaan er nog wel goede kontakten, meestal rond specifieke kwe.s ties , zoals snelle kweekreaktoren of reaktorveiligheid. Maar deze kontakten zijn doorgaans het werk van 'beroeps', internationale bijeenkomsten van anti -kernenergieaktivisten zijn er de laatste jaren nie.t .meer geweest. Toch is er in die tijd veel gebeurd. De atoomindustrie is in veel landen tn de problemen gekomen . Er kwamen veranderingen in de bewegi ngen zelf: mensen haakten af en de interesse verbreedde zich naar de l i nk tussen kernenergie en kernwapens, -alternatieve energiep1annen en derge1i j ke. Kortom, genoeg om weer eens internationaal de koppen bij elkaar te steken.
uraniummijnen en Gorleben Het initiatief van WISE en de OOA om weer een internationale bijeenkomst te organiseren sloeg dan ook aan. Uit vrijwel alle Europese landen waren aktivisten naar Kolding gekomen en ook uit Australië, de VS , Canada en Japan .
Maar ook met de anti-kernenergiebeweging gaat het i n de meeste landen niet zo goed. Iedereen klaagde over een enorme teruggang in het aantal aktivisten, waarvan velen zijn 'overgelopen' naar de- vredesbeweging (die ook in bijna alle landen sterk opgekomen is). De mensen die nog wel in de beweging aktief zijn, zijn zich voor een deel breder gaan interesseren, of specialiseren op bepaalde gebeieden. In een aantal landel) werken groepen hard aan alternatieve energieplannen voor kernen kolencentrales, de link tussen kernenergie en -wapens, zure regen, opslagmethodes voor kernafval, veiligheid, noem maar op . En natuurlijk, zijn er nog overal groepen die in aktie komen tegen de kerncentrales, kernafvalhopen en andere atoomfabrieken die in hun buurt gepland of gebouwd worden . In Kolding gaf niet de algemene teruggang in de beweging als wel de zo verschillende aktiviteiten van hen die 'overbleven.' stof tot gesprek . Dat ge.sprek werd voor een belangrijk deel gestruktureerd in de vorm van thema's en werkgroepen . Oe thema's waren: de kosten van kernenergie, de link tussen kernenergie en -wapens, de argumenten van de atoomlobby, alternatieve e-
nergieplannen, informatiecampagnes en de stand van de beweging. Voor de bijeenkomst verscheen van bijna elk aanwezig land een korte beschrijving van de (kern)energiesituatie en de akti vi tei ten van de bewegi ng. Niemand kreeg het voor elkaar om alle 'country-reports' door te lezen, laat staan de details van elk land te onthouden. Zo kwam het dat de meeste tijd in de werkgroepen opging aan een 'rondje' waarin iedereen vertelde hoe rond het onderwerp van dat moment de situatie thuis was. Daar bleef het meestal bij, want iedereen had zoveel te vertellen of te vragen dat er zelden tijd was om dieper op dingen in te gaan.
transporten Naast de genoemde thema's zlJn mensen ook nog met andere specifiekere onderwerpen aan de slag gegaan. Het ongeluk van de Mont Louis was een belangrijk aangrijpingspunt om een werkgroep over internationale transporten op te zetten. Met name de mensen die zich verzetten tegen de uraniummijnen zijn al langer met transporten bezig. Zo is in Australië de garantie dat het uranium niet voor kernwapens wordt gebruikt een heet hangijzer in de uraniumdiskussie. Voor die garantie is het belangrijk om de weg van het Australisch uranium steeds te kunnen blijven volgen. (In Kolding werd een film van een Australische TV-maatschappij getoond die liet zien dat de garanties rond de transporten en de bewerking van het uranium zo lek als een mandje zijn.) Maar ook uit het oogpunt van mogelijke rampen worden de transporten al in de gaten gehouden , met name door Greenpeace. Meteen na de conferentie in Kolding wilde een clubje aan de gang met het in kaart brengen van alle transporten in de wereld. Ze zijn nog bezig om financiële middelen voor dit onderzoek te vinden.
sie zitten en worden er ook akties en campagnes georganiseerd om meer mensen, met name uit de vredesb~eging, bij de link tussen kernenergie en -wapens te betrekken.
Wanneer hier mensen van de tCN beweren dat in Denemarken de proefboringen in de zoutkoepels gunstige resultaten hadden, dan kunnen wij ook door direkt kontakt met de Denen het tegendeel b~ijzen. En van de OOA kregen we al een uitvoerig onderzoek over de veiliginspiratie heidsproblemen bij kerncentrales onder In Kolding was niet veel nieuwe speci- de arm gestoken, dat zou ons in de alistische informatie te halen. In strijd tegen de vier kerncentrales Kolding was inspiratie te halen. Veel goed van pas kunnen komen. Het belanggesprekken liepen in de trant van 'goh, rijkste na deze bijeenkomst is eigenzijn jullie daar ook mee bezig, hoe lijk de lijst met adressen van de doen jullie dat' of "t is voor het deelnemersters. eerst dat ik daar iets van hoor, verOok al is het goed en leuk dat acht tel er eens meer over'. Er heerste een Nederlanders in Kolding veel inspiraopg~ekte stemming die soms neigde tie hebben opgedaan, het blijft een naar een te groot optimisme over de probleem hoe je dat moet overbrengen, AKB, maar dat is natuurlijk niet zo zodat meer mensen er gebruik van kungek als je met gelijkgezinden uit zonen.maken. Want als je thuiskomt is er veel landen tarnen bent. geen tijd voor indianenverhalen, dan moet er· gemobiliseerd worden voor Emmeloord. internationaal netwerk De waarde van een bijeenkomst zoals in ~olding is moeilijk te omschrijven omdat er geen afspraken of canpagnes of wat dan ook zijn gemaakt, en gelukkig maar, want daar liep het in het verleden altijd op stuk. De waarde van Kolding ligt in de versterking van het internationaal netwerk. Je hebt mensen persoonlijk leren kennen en zult ze in de toekomst ook makkelijker aanschrijven of opzoeken. Je zult makkelijker van elkaars werk en kennis op de hoogte kunnen komen en gebruik maken.
Voor meer informatie: WISE postbus 5627 1007 AP Amsterdam 020-853857 De landenverslagen en notulen van de verschillende werkgroepen liggen ook op de Energiewinkel Nijmegen (daalseweg 30 Nijmegen, 080-237544). Madeleen Helmer
non proliferatie Een ander belangrijk gespreksonderwerp was het Non-ProliferatieVerdrag (NPV). Dit verdrag zal volgend jaar september opnieuw getoetst worden. Deze conferemtie in Geneve is natuurlijk een goede aanleiding om de link tussen kernenergie en kernwapens weer opnieuw aan te kaarten en aan te vechten. In de hele wereld zijn al groepen en organisaties met de NPV aan de slag. Het kan een probleem worden dat niet iedereen hetzelfde standpunt over het NPV heeft. Zo zijn veel milieu- en energiegroepen tegen het verdrag. Op de eerste plaats omdat ze tegen kernenergie zijn en op de tweede plaats omdat het NPV, gezien het aantal landen dar inmiddels met behulp van kernenergie nu kernwapens kan maken, een fopspeen is. Veel andere milieu- en vredesgroepen zijn het er mee eens dat de NPV niet funktioneert, maar het is het enige wat we hebben, en daarvoor zuoden we ervoor moeten zoregen dat het NPV wél gaat funktioneren. Hopelijk gaat de komende maanden niet alle tijd in deze (wel zinnige) diskus-
2&
Harde weigeraktie wordt opgezet Aktie Strohalm wil als 'reaktie op de kabinetsplannen in samenwerking met andere energi egroepen een harde wei geringsaktie starten. Dit plan ziet er als volgt uit. Zodra het parlement met de plannen voor vier nieuwe kerncentrales instemt, beginnen in het .hele land mensen 6 gulden van hun elektriciteitsrekening te weigeren en te storten op een gezamelijk ·alternatief fonds. Dit 'bedrag van 6 gulden dient als symbool voor de 6 kerncentrales di e dan i n Nederland in gebruik zouden komen. Bij weigering van een dergelijk bedrag is afsluiting te verwachten. Daar zit natuurlijk nieli1and op te ·wachten. Maar als een vijftigtal mensen het voortouw wil 1en nemen, met steun van vele mensen erom heen, is het eenenonneffektief aktiemiddel. Ongetwijfeld zal de regering proberen het tij te keren met een schijnconcessies. Door ·juist dan vol te houden zal de regeri ng echt over de brug moeten komen. Een groot aantal mensen die zonder stroom zi tten maakt het hun pol itiek erg moeilijk en heeft een uitstralingseffekt: steeds meer mensen sluiten zich aan. Nieuw aan de aktie is het grote gezamelijkefonds. Doordat de geweigerde bedragen groter zijn, zal dit redelijk groeien. In eerste instantie zal daar een molen van. gebouwd worden in de
·b.uurt van één van de véstigingsplaat·sen. De bedoeling is dat die molen met voorbijgaan van het elektriciteitsbedrijf stroom gaat leveren aan particuli eren. Dat wordt dus een regelrechte aanvaring met het huidige produktieapparaat en z'n monopoliepositie. De kans dat het een suksesvolle aktie wordt is aanwezig. Maar bij een aktie als deze kunnen geen vrijblijvende afspraken gemaakt worden. Daarom vragen we of iedereeeli die op één of andere manier mee wil doen, van weigeren tot ondersteunen, dat op wi 1 geven bi j Strohalm. Aktie Strohalm Adres: oude gracht 42 utrecht Tel: 030-314314 Naschrift: Op dit moment (begin oktober 84) zijn er al 12 mensen die zich hebben opgegeven voor het 'harde weigeren'. Daarnaast komen er iedere dag wel wat reakties binnen van mensen die de aktie willen ondersteunen en willen weigeren tot aan de aanmaning van het elektri C citeitsbedrijf. Aktie Strohalm heeft besloten de aktie in ieder geval door te laten gaan,. ook al zijn er minder dan de gewenste 50 tot 60 'harde weigeraars'. (PvM)
De videofilm 'kernenergie geen doden waard' gaat vanaf vrijdag 16 november tot zondag 16 december 1984 in premiê re op 25 atoomplaatsen in Nederland, Aan deze film is vijf jaar gewerkt. De grootste handicap bleek de financi!!n. Toch is ,-eigenlijk jammergenoeg-, . 'kernenergie geen doden waard' door de drei gende ui tbrei di ng van het aantal kerncentrales in ons land nog steeds aktueel. Naast informatie over de 'techniese kant' van de atoomcyclus biedt de film vooral een diepgaande analyse van de politieke en ekonomische belangen achter de kernenergie en kernbewapening. we zien welke families, bedrijven en banken er gigantisch verdienen aan de invoering en uitbreiding van kernenergie. Artsen en andere deskundigen vertellen over de gevaren van straling voor de gezondheid; slachtoffers van de atoomlobby komen ook zelf aan het woord. 'Kernenergi e geen doden waard' wordt uitgebracht door lIineclub Vrijheids_ films op de bekende videosystemen. Ret pro ram. duurt on eveer 60 mi nuten.
., "" . _.,..."t:J ...,,,, " ....
c",,,
.... C «:l
, U'",
.....,+J
o·... cn ~.Q.ä:
.... c ", .... ~c. "'~'" ~",
«:l+>O • So.cnOLO
~~~g 0
..,
'"
", cn+JloDN
•..., .,....
NI
ti)
'0 0
s..·... _ N Q.
'-cv>
0
:::SQ.l:::SC:
"
.., 0
.c-~o
"'V>"-
11It- 0 cu 01:0 0...-
Andere informatie
Schone lucht
Onlangs is de gids 'Andere Informatiebronnen' verschenen. In dit boekwerk vindt men 300 beschrijvingen van groepen en organisaties, en een overzicht van 200 gidsen, handboeken en andere naslagwerken op het gebied van milieu, techniek en samenleving. "Ander gebruik van techniek maakt nog geen andere samenIeving", zo luidt de aankondiging. lIDaarvoor moeten mensen anders met elkaar en al wat hen omgeeft, omgaan. Over hoe, waar en door wie dat geprobeerd of tegengewerkt wordt, geeft deze gids informatiebronnen. 11 oe gids is toegankelijk gemaakt door het hanteren van 500 verschi 11 ende trefwoorden. Ook het thema 'energie' is vertegenwoordigd in deze gids, onder meer via de ingangen biogas, duurzame enerr gie, energiediskussie , kernenergie, uraniummijnbouw en zonneboilers. Verkrijgbaar in de boekhandel of te bestellen via Stichting TOOl (020-264409). Prijs: 19,75; 456 pagina's geïllustreerd.
Eén van de argumenten van de atoomlobby is dat kernenergie zo milieuvriendelijk is: het is een oplossing voor de zure regen. In de vorige Onderstroom werd deze misopvatting al ontzenuwd • Wi e zi ch nog beter wil ori enteren, kan terecht bij de nieuwe nota van Milieudefensie 'Schone lucht zonder kernenergie' . De schri jvers van de nota, Frans de Bree en Dave van Doyen, konkluderen dat het regeri ngsplan om vi er ni euwe kerncentra1es te bouwen een erg dure manier is om de zure regen te bestrijden. Er is voor hetzelfde geld een veel grotere vermindering van de luchtverontrei ni gi ng te beha 1en. In de nota wordt uitgebreid stilgestaan bij zowel het elektriciteitsbeleid als het anti-verzuringsbeleid van de overhei d. Naas t het 1everen van kritiek op het bestaande anti-verzuringsbeleid, wordt ingegaan op de diverse plannen die er voor de produktie van elektriciteit in het jaar 2000 bestaan. Plannen voor de toekomstige elektriciteitsvoorziening van de Samenwerkende Elektriciteits Produktiebedrijven (SEP), van het Ministerie van Ekonomische Zaken en de voorstellen in het interim-rapport van de Bezi nni ngsgroep Energi ebe 1ei d worden doorgerekend op hun milieueffekten. Daarbij is telkens een vergelijking gemaakt tussen het effekt van de maatregelen tegen de zure regen die de regering voorstel t en de voorstellen van de Vereni gi ng Mil i eudefens ie. Oeze opzet 1evert een gedegen nota op, geschikt voor mensen die het fijne van elektricitei tscentrales en zure regen wi 11 en weten. Prijs: f8,95 (46 pag.), te bestellen bij Milieudefensie. (PvM)
au
JEDEL I NjEN**-***AAN r(OND I G~J fN*****KO TElER I CHi*** ;INGnIDlcn.~ICI_i * * ING
:**K
~un.*1.Ia"
S
E 0
**A
:*AKTIES*****MEDEDELINGEN~*'***AANKONDIGINGEN*****KOR WAAROM DE HOND Z"N BAAS VERLAAT ~en
programma voor de anti-kernenergiebeweging
Het laatste stuk van toneelwerkgl'oep Proloog,. 'Waarom de hond z'n baas verlaat', is geschreven voor ·de Anti kernenergie Beweging. Sinds de opheffing van Proloog in september '83 wordt het stuk doorgespeeld door Theaterkollektief HET B.V. • Een korte inhoudsomschrijving van 'Waar om de hond z'n baas verlaat': Voor een ui tgebrande kerncentra1e staat een man en een hond op wacht. Ze zijn vergeten door de rest van de wereld en weten ook niet wat er in de rest van de wereld gebeurt. Maar het bevel was: "BI ijf op je post", dus de man blijft daar staan, ook al raakt ie door alle voorraden heen. Als de hond merkt, dat ie niets meer te ver" wachten heeft van z' n baasje, neemt
26
hij zelf initiatieven om z'n baas en zichzelf in leven te houden. Hij zoekt in deomgevi ng van het wachthok voedsel, komt tot het winnen van alternatieve energie en toont de baas, hoever ze op eigen kracht kunnen komen met 't inrichten van hun bestaan. Maar de baas blijft vasthouden aan z'n instrukties en aan de oude vertrouwde gezagsverl1Qudingen en vernietigt het werk van de hond. Dus gaat de hond •••. liet stuk duurt ongeveer 50 mi nuten en heeft een speel\llak nodig van 6 bij 4 meter. Auteur: Jan Smeets. Spelers: Stefan Jung en Jan Srneets. Informatie: 040-449143
KALKARslOOP "Snelle broeders tegen snelle broeders", zo heette vorig jaar het hardloopgebeuren tegen de dreigende in gebruikname van de snelle kweekreaktor in Kalkar. Op 20 oktober organiseert de Nijmeegse Energiewinkel een loop, nu onder het bovengenoemde motto. Ook wordt er dit keer van de kerncentrale in Oodewaard naar Kalkar gelopen. Dit om te wijzen op het dubbe1e ri s i ko voor de Gelderse regio en om aan te ·geven hoezeer de atoomwereld internationaal met elkaar verweven is. Hetgeen oner meer bI ijkt uit het feit dat Nederland i.ndirekt, via het Kalkarkontrakt- betrokken is bij de plutoniumproduktie. voor FranSE> kernwapens; de deelname van Nederland aan de intern.ationale
studiegroep ARGO die in de toekomst meer kerncentra 1es wil gaan bouwen; het enorme bedrag (1,1 miljard) dat door Nederland al in Kalkar gestoken is. Aanvang: 10.30 u bij de kerncentrale in Oodewaard. Belangrijke wisselpunten (restarts): Slijk Ewijk ca 11.00u Nijmegen ca 12.00u Wyler ca 13.45u Kleve ca 14.30u Kal kar ca 15.30u Aankomst en simolies slot: ca 16.30u bij de Kalkarcentrale (met erwtensoep voor de lopersIsters !). ItIziek van: "Horen en Zien" t en andere
aktiviteiten op de wisselpunten. verdere informatie: Energiewinkel Nijmegen, Daal seweg 30, 080-237544; of IonaId Jansen 080-782880 Ton Eimers 080-239210
onderKRANTEr is een nieuw landelijk weekblad voor bewegend Nederland: oe Onderkrant. De pretenties zijn niet gering: een weekblad van en voor alle mensen en groepen die hun situatie willen veranderen in de richting van rechtvaardige machtsverhoudingen zowel op het werk thuis, in het onderwijs als waar dan ook. Het wordt een sociaal ekonomisch blad op breed terrein: inkomens, werk en werkloosheid, vakbondsstrijd en werkbeweging, militarisme en vrede, vrouwenpositie en mannenmacht, huishoudelijk werk en huisarbeid, milieu en stad, onderwijs en kultuur. Alle groepen en individuen die aktief zijn op die ter-
reinen worden uitdrukkelijk uitgenodigd om hun bijdrage te leveren. Hun bijdragen zullen met voorrang geplaatst worden. Daarmee dient het blad als een forum voor uitwisseling van ervaringen en perspektieven van bewegend Nederland. Het blad is 16 pagina 's groot in weekend formaat en verkrijgbaar in 1500 kiosken tegen de prijs van 1,50 gulden. Ook abonnees zijn welkom voor 15 gulden per kwartaal. In overleg met het blad kunnen groepen en mensen een aankondiging of mededeling plaatsen, eventueel gratis. De Onderkrant, postbus 15588 1001 NB Alllsterdam, tel 020-838623.
27
