V126_Prdk:U508_Prdk
03-11-2009
12:01
Pagina 193
C. Wefers
Ned Tijdschr Fysiother 2009;119(6)xx-xx
H.F.J. Pijnappel
Het effect van CureTape® op pijn tijdens de menstruatie bij patiënten met primaire dysmenorrhoe
N.M. Stolwijk
C. Wefers, BHS Praxis Simons, Pijnappel; ten tijde van het onderzoek student Opleiding Fysiotherapie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
Doel Doel van het onderzoek was het bepalen van het effect van CureTape® bij patiënten met primaire dysmenorroe. Methode Met de Visual Analogue Scale (VAS) voor pijn is tijdens alle dagen van 4 menstruatiecycli de pijn gemeten van 51 vrouwen (18-30 jaar) met forse pijnklachten tijdens de menstruatie. Alle proefpersonen zijn at random ingedeeld in de experimentele en de controlegroep. Gedurende de eerste 2 menstruatieperioden is er geen behandeling gegeven voor de dysmenorroe. Tijdens de 3e en 4e periode is de pijn in de experimentele groep behandeld met CureTape® volgens het Kenzo Kase concept. In de controlegroep is er een placebotape aangebracht op de buik en rug. Resultaten In zowel de interventiegroep (I) als de controlegroep (C) was de pijn significant afgenomen (I: p < 0,001; C: p = 0,026), in I echter significant meer dan in C (I: 1,65 cm; SD = 1,22), C: 0,73 cm; SD = 1,35; p = 0,025). Subanalyses toonden aan dat CureTape® meer effect heeft bij patiënten met hogere VAS -scores en patiënten die geen gebruik maken van orale anticonceptie. Conclusie Deze studie toont aan dat CureTape® de pijn bij patiënten met primaire dysmenorroe kan verminderen.
N.M. Stolwijk, MSc Instituut Paramedische Studies, Opleiding Fysiotherapie Hogeschool van Arnhem en Nijmegen H.F.J. Pijnappel, BHS Praxis Simons/Pijnappel, Malden Correspondentieadres De heer H. Pijnappel, BHS Praxis Simons/Pijnappel De Enk 29 6581 TP Malden E:
[email protected]
P
De fabrikant van CureTape® is op geen enkele wijze betrokken geweest bij de opzet, dataverzameling en interpretatie van de data. Een van de auteurs ontvangt financiële vergoeding voor de organisatie van cursussen op het gebied van tapen.
rimaire dysmenorroe wordt gedefinieerd als buik- en/of rugklachten tijdens of vlak voor de menstruatie, zonder dat er een aanwijsbare organische oorzaak aan ten grondslag ligt.1 Deze klachten ontstaan binnen de eerste twee jaar na de eerste menstruatie en komen iedere cyclus terug. Vaak gaan de klachten gepaard met braken, misselijkheid, depressie, hoofdpijn, vermoeidheid en concentratiestoornissen.1 Primaire dysmenorroe komt veel voor. Onderzoek toont aan dat in Zweden 90% van de vrouwen van 19 jaar en 67% van de vrouwen van 24 jaar last heeft van primaire dysmenorroe.2 De oorzaak van primaire dysmenorroe is onbekend. Er zijn echter aanwijzingen voor een overproductie van prostaglandine in het endometrium.3 Prostaglandines stimuleren contracties van het gladde spierweefsel van de baarmoeder. Vaak zijn deze contracties spastisch van aard. Door de aanhoudende contracties ontstaat er een grotere rek op de ligamenten en fascia van de baarmoeder en vermindert de doorbloeding in dit gebied. Hierdoor worden de pijnreceptoren gevoeliger. Naast de locale werking in de baarmoeder, hebben prostaglandines ook een generiek effect; ze kunnen klachten als hoofdpijn, duizeligheid, misselijkheid, braken, diarree en vermoeidheid veroorzaken.1,4 Op dit moment wordt primaire dysmenorroe meestal behandeld met NSAID’s (analgetische werking wordt toegeschreven aan de blokkering van de synthese van prostaglandines) en orale anticonceptiva3,5 Medicamenteuze behandeling van primaire dysmenorroe heeft echter nadelen. Zo komen er vaak bijwerkingen voor, zoals slapeloosheid, maagklachten,
Key points • Pijn bij primaire dysmenorroe kan effectief behandeld worden met CureTape® via het concept van Kenzo Kase. • CureTape® is meer effectief bij patiënten met primaire dysmenorroe die geen anticonceptiepil gebruiken.
duizeligheid en hoofdpijn.6 Een ander nadeel is dat de medicijnen lange tijd ingenomen moeten worden, aangezien de pijnklachten maandelijks terugkomen. Niet-medicamenteuze behandelingen zoals TENS, acupunctuur of speciale diëten worden op dit moment op kleine schaal toegepast. Het is bekend dat dergelijke behandelingen voor een verlichting van de klachten kunnen zorgen, maar de klachten niet helemaal doen verdwijnen.7-11 Een nieuwe nietmedicamenteuze behandeling is CureTape®. Deze methode is 25 jaar geleden ontwikkeld door de Japanse arts Kenzo Kase.12 Volgens het Kenzo Kase concept zijn de elastische eigenschappen van CureTape® van essentieel belang in de behandeling van de klachten. Deze elasticiteit zorgt enerzijds voor het behoud van de range of motion van het aangedane gebied en anderzijds voor het vergroten van de interstitiële ruimte door het optillen van de huid.12,13 De nociceptieve werking van de tape kan worden verklaard met behulp van het poortmodel van Melzack en Wall.14 Vergroting van de interstitië-
Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie – nr 6 – decembeer 2009 – jaargang 119
193
V126_Prdk:U508_Prdk
03-11-2009
12:01
Pagina 194
Tabel 1 Karakteristieken van de onderzoeksgroepen. Totaal
Experimentele groep
Controlegroep 20
proefpersonen (n)
42
22
gemiddelde leeftijd (min.-max.)*
21,7 (18-26)
21,5 (18-25)
21,9 (18-26)
AP– (n)
27
14
13
AP+ (n)
15
8
7
* in jaren; n = aantal proefpersonen; AP– = geen anticonceptiepil; AP+ = wel anticonceptiepil.
le ruimte activeert dikke (A-beta) vezels, die pijninhiberende cellen in de substantia gelatinosa van de achterhoorn activeren. Er is echter nog weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de werking van CureTape® op pijn. Lemmen et al. hebben in een pilotstudie onderzoek gedaan naar het effect van CureTape® op pijn na extractie van de verstandskiezen, waarbij elastische tape langs de musculus (m.) trapezius pars descendens werd aangebracht.15 Hierbij kwam naar voren dat er geen significant verschil in pijnvermindering was tussen tapen, placebotape en niet tapen. Een reden voor het niet kunnen aantonen van een pijnverminderende werking kan echter gelegen zijn in de kleine onderzoeksgroep en de ongelijke verdeling van de onderzoeksgroepen. Bovendien was het pijnstillergebruik in deze studie niet gecontroleerd, wat voor confounding kan zorgen. Het doel van dit onderzoek is het onderzoeken van het effect van CureTape® dat is aangelegd op de buik en de rug als vijfdaagse therapie op pijn tijdens de menstruatie bij patiënten met primaire dysmenorroe.
Materiaal en methode Dit kwantitatief toetsend onderzoek met een zuiver experimenteel ontwerp is uitgevoerd op de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN). In deze studie zijn 42 vrouwen geïncludeerd van 18 tot 30 jaar oud die tijdens de menstruatie forse pijnklachten hadden. Alle deelnemers studeerden ten tijde van het onderzoek aan de HAN en zijn door middel van een mailing uitgenodigd om deel te nemen aan het onderzoek. Op basis van een vragenlijst is er bepaald of de studenten voldeden aan de inclusiecriteria. Deze waren: maandelijks terugkomende forse pijnklachten gedurende 2 of meer dagen van de menstruatie, zonder bekende oorzaak. Daarnaast moesten de klachten ten minste 3 jaar aanwezig zijn. Exclusiecriteria voor dit onderzoek waren: een onregelmatige menstruatiecyclus, pleisterallergie, wonden of overmatige beharing in het toepassingsgebied van de tape. Karakteristieken van de onderzoeksgroep zijn weergegeven in tabel 1.
Studieopzet De proefpersonen zijn at random ingedeeld in twee onderzoeksgroepen: een experimentele en een controlegroep, waarin de interventie bestond uit het aanbrengen van respectievelijk CureTape® en placebotape. Elke patiënt is gedurende 4 achtereenvolgende menstruatiecycli gemeten. Tijdens deze cycli 194 Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie – nr 6 – december 2009 – jaargang 119
gaven de proefpersonen aan het einde van elke dag aan hoeveel pijn zij gemiddeld gedurende die dag hadden ervaren. Dit deden zij op de Visual Analogue Scale (VAS-pijn). De nulmetingen vonden plaats gedurende de eerste 2 menstruatiecycli, zonder dat sprake was van een interventie; de eindmetingen gedurende de derde en vierde menstruatiecyclus, waarbij wel sprake was van een interventie, namelijk in de experimentele groep het aanbrengen van CureTape® en in de controlegroep het aanbrengen van placebotape.
Interventie CureTape® Van elke proefpersoon is het individuele patroon voor de menstruatiepijn geïnventariseerd. Bij proefpersonen bij wie de pijnklachten tijdens de menstruatie begonnen, is de tape aangelegd op de dag voorafgaand aan de menstruatie. Begonnen de pijnklachten al eerder, dan is de tape aangelegd op de dag voordat deze te verwachten waren. In beide gevallen bleef de tape 5 dagen op de huid zitten. Menstruatietape Menstruatietape is een huidkleurig tape (S3020-Y50R NCS) van 5 cm breed, dat in 3 stroken op de huid wordt aangebracht, 2 als een kruis over de onderbuik en 1 horizontaal op de onderrug.12,13 Het middelste deel van de eerste strook wordt aangebracht op de horizontale lijn tussen de navel en het schaambeen en verloopt van het linker naar rechter spina iliaca anterior superior (SIAS), waarna de ankers, de uiteinden van de strook, aan beide kanten zonder rek naar lateraal zijn uitgestreken. De tweede strook wordt verticaal op de lijn tussen de navel en het schaambeen aangebracht (figuur 1a). De tape op de onderrug wordt aangebracht op de kleine genitaalzone, met behulp van de ligamenttechniek, een techniek waarbij het middelste deel van de tape onder volledige rek staat (figuur 1b).16 Placebotape Om een placebo-effect uit te sluiten, is er in de placebogroep een vermoedelijk onwerkzame tape aangelegd. Deze tape bestaat uit drie gelijke cirkels (doorsnede 5 cm) CureTape®. Twee cirkels zijn zonder rek op de buik aangebracht aan de binnenkant van de SIAS (figuur 2a). Een cirkel is middenop de wervelkolom aangebracht, tussen de spina iliaca posterior superior (SIPS) ter hoogte van processus spinosi van S1/S2 (figuur 2b).
Meetinstrument De VAS-pijn bestaat uit een horizontale lijn van 10 cm lengte zonder schaalaanduiding, waarbij de linkerkant gedefinieerd wordt als ‘geen pijn’ en de rechterkant als ‘ondraaglijke pijn’. De VAS wordt internationaal gebruikt om de door de patiënt ervaren pijn te meten.17 Onderzoek toont aan dat de VAS een betrouwbaar en valide meetinstrument is.17-20
Statistische analyse De statistische analyse is uitgevoerd met behulp van SPSS 11.0. Het succes van de interventies is geëvalueerd aan de hand van de afname in pijnbeleving tussen de nul- en de eindmeting, zoals geregistreerd
V126_Prdk:U508_Prdk
03-11-2009
12:01
Pagina 195
Figuur 1 Lokalisatie van CureTape® volgens het Kenzo Kase concept op de onderbuik (a) en de onderrug (b).
Figuur 2 Lokalisatie van de placebotape op de onderbuik (a) en de onderrug (b).
met de VAS-pijn. Allereerst is de gemiddelde VAS-score berekend per patiënt van de nul- en de eindmeting. Verschillen tussen de nul- en de eindmeting zijn getoetst met de Paired-Samples-T-Test. Vervolgens is de verbetering op de VAS-pijn per patiënt berekend door het verschil tussen de pijn tijdens de nul- en de eindmeting per dag te berekenen. Verschillen in de afname van de ervaren pijn van nul- tot eindmeting tussen de experimentele en de controlegroep zijn getoetst met de Independent-Samples-T-Test. Secundair is het effect berekend van de interventie op het aantal pijnlijke dagen. Behalve de analyse van de totale groep zijn de data van beide groepen geana-
CureTape® bij primaire dysmenorroe
lyseerd per subgroep (4 groepen) op basis van het al dan niet slikken van de anticonceptiepil.
Resultaten Onderzoeksgroep De 42 proefpersonen zijn at random ingedeeld over de een experimentele groep (n = 22) en een controlegroep (n = 20). De groepsindeling is weergegeven in een stroomdiagram (figuur 3). De gemiddelde leeftijd van de experimentele groep was 21,5 jaar (± 2,2) en van de controlegroep 21,85 jaar (± 2,6). Er was geen significant verschil in de groepen wat betreft leeftijd (p = 0,64) en het aantal proefpersonen dat de anticonceptiepil slikte (p = 0,93).
Figuur 3 Stroomdiagram.
aangemelde deelnemers n = 51
geëxludeerd n=9
experimentele groep
controlegroep
n = 22
n = 20
met pilgebruik
zonder pilgebruik
met pilgebruik
zonder pilgebruik
n = 14
n=8
n = 13
n=7
n = aantal proefpersonen.
Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie – nr 6 – decembeer 2009 – jaargang 119
195
V126_Prdk:U508_Prdk
03-11-2009
12:01
Pagina 196
uitgevoerd op het verschil tussen de VAS-pijn met en zonder tape (VAS-verschil). Hieruit bleek dat de afname in de experimentele groep significant groter was dan in de controlegroep (p = 0,025). De gemiddelde afname op de dag met de meeste pijn zonder interventie (meestal dag 1 of dag 2) was in de experimentele groep 0,92 cm groter dan in de controlegroep (tabel 2 en figuur 5)
Figuur 4 Gemiddelde VAS-score over 5 dagen in de experimentele en de controlegroep.
Nulmeting
Eindmeting
6 5
VAS
4
Tabel 2 Gemiddelde afname op de VAS-pijn (95%-BI) in cm tussen de nul- en de eindmeting.
3
Experimentele groep Controlegroep
2
(n = 22)
1 0
1
2
3
4
5
(n = 22)
Totaal 1,65 (1,11-2,20)
0,73 (0,10-1,36)
0,92 (0,12-1,72)
AP+
1,43 (0,64-2,22)
0,71 (-1,30-1,54)
0,72 (-3,39-1,8)
AP–
2,04 (1,34-2,74)
0,77 (-0,53-2,07) 1,27 (0-2,6)
Dag AP–
Nulmeting
Eindmeting
= geen anticonceptiepil; AP+ = wel anticonceptiepil; = ver-
schil experimentele en controlegroep.
6
VAS (centimeter)
5
Effect van anticonceptiepil op de werking van CureTape® Om het effect van pilgebruik op de wer-
4 3 2 1 0
1
2
3
4
5
Dag
king van de tape te bepalen, zijn zowel de experimentele als de controlegroep opgedeeld in twee groepen: pilgebruiksters en niet-pilgebruiksters. Van de proefpersonen die de pil slikten was verschilden de scores op de VAS-pijn van de experimentele en de controlegroep (p = 0,185) niet significant; van de proefpersonen die de pil niet slikten, was dat wel het geval (p = 0,049). De VAS-pijn nam significant meer af in de experimentele groep (2,04 cm (± 0,83)) dan in de controlegroep 0,77 (± 1,41).
®
Nulmeting zonder tape; eindmeting met CureTape (experimentele groep) of placebotape (controlegroep).
Figuur 5 Gemiddelde verschil in VAS-score tussen de metingen zonder tape en met CureTape® (experimentele groep) en placebotape (controlegroep) per dag. Verloop Afname VAS Experimentele Groep
Controlegroep
Afname (centimeter)
2
Discussie
1,5 1
0,5 0
Aantal dagen pijn De gemiddelde duur van de ervaren pijn, gemeten in dagen, nam in de experimentele groep significant af (p = 0,007) van gemiddeld 2,96 (± 0,82) dagen tijdens de nulmeting tot 2,55 (± 0,86) dagen tijdens de eindmeting. In de controlegroep is er geen significante vermindering in aantal dagen pijn gevonden (p = 0,07). De afname in aantal dagen pijn was niet significant verschillend tussen beide groepen (p = 0,321).
1
2
3
4
5
Dag
Het verschil in pijn tussen de nul- en de eindmeting was in beide groepen significant. De pijn in de experimentele groep nam af met 1,65 (± 1,22) cm (p < 0,001) en in de controlegroep met 0,73 (± 1,35) cm (p = 0,026). Om te achterhalen of de afname in de experimentele groep groter was dan in de controlegroep, is er een t-toets voor onafhankelijke groepen 196 Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie – nr 6 – december 2009 – jaargang 119
Het doel van dit onderzoek was om vast te stellen of CureTape®, aangelegd op de buik en rug als vijfdaagse therapie, effect heeft op pijn tijdens de menstruatie bij patiënten met primaire dysmenorroe. Over de werking van CureTape® op pijnklachten is nog weinig bekend. Veel patiënten slikken regelmatig NSAID’s of orale anticonceptiva vanwege pijnklachten tijdens de menstruatie. Een deel van deze patiënten heeft echter last van bijwerkingen.3,5,6 De resultaten van dit onderzoek laten zien dat CureTape® de pijn significant meer verlicht dan placebotape. Ondanks een significante afname in pijn in beide groepen, was de afname in de experimentele groep significant groter. De score op de VAS-pijn in de controlegroep was slechts 0,73 cm in vergelijking met een afname van 1,65 cm in de CureTape®-groep. Uit de resultaten blijkt verder dat CureTape® de
V126_Prdk:U508_Prdk
03-11-2009
12:01
Pagina 197
effect van de CureTape® kleiner is dan dat van de hiervoor genoemde medicatie, toont dit onderzoek duidelijk aan dat CureTape® zorgt voor een significante en relevante daling in de ervaren pijn. Het effect is vergelijkbaar met dat van TENS9 en de inname van vitamine E op pijn10 bij primaire dysmenorroe, en beter dan het effect van manipulatie van de wervelkolom.11 De CureTape® lijkt dus een goed alternatief om pijnklachten tijdens de menstruatie te bestrijden, te meer omdat er van CureTape® vrijwel geen bijwerkingen bekend zijn (uitgezonderd een allergische huidreactie, die in de praktijk zeer weinig voorkomt12). Bijkomend voordeel is dat de patiënt de tape zelfstandig kan aanleggen, wat de kosten van de behandeling sterk vermindert. Gezien mogelijke bijwerkingen van NSAID’s en orale anticonceptiva is behandeling met CureTape® een goed alternatief.
grootste werking heeft bij patiënten die geen anticonceptiepil slikken (afname gemiddeld 2,04 cm). Daarnaast zorgt CureTape® voor een significante afname van de hoeveelheid pijnlijke dagen per menstruatie (gemiddelde afname 0,41 dag). Zowel bij de experimentele als bij de controlegroep is er sprake van een significante afname in pijnbeleving. Dit bevestigt mogelijk een placebo-effect, maar het is ook mogelijk dat de placebotape, die net als de menstruatietape was geplaatst in de kleine genitaalzone een pijnverminderende werking heeft gehad (directe segmentale beïnvloeding).16 Een dergelijk probleem is ook beschreven in onderzoek naar het effect van acupunctuur op pijnvermindering.9 Hierbij werden als placebo-interventie de naalden net buiten het gebied van het acupunctuurpunt geplaatst, wat ook een analgetische werking bleek te hebben.9 Dit kan het veel voorkomende placeboeffect deels verklaren.9 Het effect van de menstruatietape is echter significant groter dan het effect van de placebotape. Dit kan te verklaren zijn door de elastische eigenschap van de tape en zijn mechanische invloed op de huid. De tape is in de lengte van de strook rekbaar. Beweging van het onderliggend huidgebied geeft rek op de tape, hetgeen de interstitiële ruimte vergroot en de sensoren in de huid prikkelt (dikke A-beta vezels). Deze vezels activeren de pijninhiberende cellen in de substantia gelatinosa van de achterhoorn (poortmodel van Melzack en Wall14). Bij iedere beweging vindt deze prikkeling plaats, zolang de tape contact heeft met de huid. De placebotape is klein en rondgeknipt, wat minimale prikkeling van de sensoren geeft. De tape aan de ventrale zijde is proximaal van de ventrale genitaalzone geplaatst en veroorzaakt daardoor geen directe prikkeling via de bindweefselzone, maar heeft invloed op de omliggende segmenten.16 Binnen dit onderzoek is echter alleen de ervaren pijn gemeten en is geen meetinstrument gebruikt om het werkingsmechanisme nader te verklaren. De werking van de behandeling is hypothetisch en verder onderzoek hiernaar is geïndiceerd. Uit de literatuur blijkt dat de inname van NSAID’s en/of orale anticonceptiva een effectieve manier is om primaire dysmenorroe te behandelen.5-7,21-23 In het onderzoek van Pedron Nuevo21 komt naar voren dat de VAS-score door inname van ibuprofen met 3,5 cm afneemt en door inname van mefenaminezuur 2,6 cm. Uit onderzoek van Callejo et al. (2003)22 blijkt ook dat orale anticonceptiva de ervaren pijn verminderen; deze onderzoekers vonden een gemiddelde afname van 5,0 cm op de VAS-pijn. Hoewel het
Objective To study the effect of CureTape® on subjects with primary dysmenorrhoea. Methods This quantitative experimental study involved 51 young women aged 18-30 years with severe menstrual pain who were randomly assigned to experimental and control groups. Pain was measured during four menstruation cycles by means of a visual analogue scale (VAS) for pain. No intervention was provided during the first two menstruation cycles, but during the third and fourth cycles the women in the experimental group were treated with CureTape®, according to the concept of Kenzo Kase, and women in the control group were treated with placebo tape, which was placed on the abdomen and low back. Results The control and experimental interventions led to significant decrease in pain (experimental group, p < 0.001; control group, p = 0.026), but the decrease was significantly greater in the experimental group than in the control group (intervention group, 1.65±1.22 and control group 0.73 ± 1.35; p = 0.025). In a sub-analysis, CureTape® was found to have a greater effect in women who experienced more severe pain (VAS pain > 5.0 cm) and in women who did not use oral contraceptives. Conclusion CureTape® appears to be effective in providing pain relief in women with primary dysmenorrhoea.
Literatuur 1 Lichten EM, Bombard J. Surgical treatment of primary dysmenorrhea with laparoscopicuterine nerve ablation J Reprod Med. 1987;32:37-41. 2 Sundell G, Milsom I, Andersch B. Factors influencing the prevalence and severity of dysmenorrhoea in young women. Brit JObstet Gyn. 1990 Jul 97:588-94. 3 Harel Z. Dysmenorrhoea in adolescents and young adults: from pathophysiology to pharmacological treatments and management strategies. Expert Opin Pharmacother. 2008 Oct 9(15):2661-72. 4 Rosenwaks Z, Seegar-Jones G.Menstrual pain: its origin and pathogenesis. Journal of Reproductive Medicine. 1980;25 Suppl
4:207-12. 5 Marjoribanks J, Proctor ML, Farguhar C. Nonsteroidal antiinflammatory drugs for primary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev. 2003(4)CD001751. 6 Castelo-Branco C, Casals G, Haya J, Cancelo MJ, Manasanch J. Efficacy and safety of Ibuprofen arginine in the treatment of primary dysmenorrhoea. Clin Drug Investig. 2004;24(7):385-93. 7 Coco AS. Primary dysmenorrhea. Am Fam Physician. 1999 Aug 60(2)489-96. 8 French L. Dysmenorrhea. Am Fam Physician. 2005 Jan 71(2):28591.
CureTape® bij primaire dysmenorroe
Conclusie Dit onderzoek toont aan dat CureTape®, aangelegd op de buik en op de rug als vijfdaagse therapie, de pijn ten gevolge van de menstruatie en de duur van de pijnklachten die gedefinieerd wordt als primaire dysmenorroe, significant verlaagt.
Abstract Effect of CureTape® on menstrual pain in women with primary dysmenorrhoea
Key words dysmenorrhoea physiotherapy modalities pain measurement random allocation CureTape® dynamic taping
Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie – nr 6 – decembeer 2009 – jaargang 119
197
V126_Prdk:U508_Prdk
03-11-2009
12:01
Pagina 198
9 Proctor M, Smith CA, Farquhar CM, Stones W. Transcutaneous electrical nerve stimulation and acupuncture for primary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev. 2009. 2002(1)CD002123. 10 Proctor M, Murphy PA. Herbal and dietary therapies for primary and secondary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev. 2001(2)CD002124. 11 Proctor M, Hing W, Johnson TC, Murphey PA. Spinal manipulation for primary and secondary dysmenorrhoea. Cochrane Database Syst Rev. 2006(3):CD002119. 12 Pijnappel, H. MTC-Handbuch des Tapens. Lier: Antilope Printing NV; 2006. 13 Kenzo, K. Kinesio Taping perfect manual. Tokio: Kinesio Association; 1980. 14 Melzack R, Wall PD. Pain mechanisms: a new theory. Science. 1965;150:971-9. 15 Lemmen K, Tekstra K. Het effect van CureTape op de ervaren pijn na verstandskiesverwijdering. Scriptie. Hogeschool Arnhem Nijmegen: Nijmegen; 2007. 16 Piet JFM, Sachs JJ, Sachs-Piet IMA. Bindweefselmassage. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg; 2004. 17 Molenaar CL, et al. Pijnmeting binnen de manuele therapie.
198 Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie – nr 6 – december 2009 – jaargang 119
Nederlands Tijdschrift voor Manuele Therapie. 1989;8:64-73. 18 Bijur PE, Silver W, Gallagher EJ. Reliability of the visual analogue scale for measurement of acute pain. Acad Emerg Med. 2003;8:11531157. 19 Gallagher EJ, Bijur PE, Latimer C, Silver W. Reliability and validity of a visual analogue scale for acute abdominal pain in the ED. Am J Emerg Med. 2002;20:287-90. 20 Williamson A, Hoggart B. Pain: a review of three commonly used pain rating scales. J Clin Nurs. 2005 Aug 14(7):798-804. 21 Pedron Nuevo DN. Treatment of primary dysmenorrhea. Comparative study of iboprofen and mefenamic acid. Ginecol Obstret Mex, 1995 Jan;63:4-9. 22 Callejo J, Diaz J, Ruiz A, Garcia RM. Effect of a low-dose oral contraceptive containing 20 microg ethinylestradiol and 150 microg desogestrel on dysmenorrhea. Contraception. 2003 Sep 68(3):183-8. 23 Ponpuckdee J, Taneepanichskul S. The effects of implanon in the symptomatic treatment of endometriosis. J Med Assoc Thai. 2005; Oct 88 Suppl 2:S7-10. 24 Ziaei S, Zakeri M, Kazemnejad A. A randomised controlled trial of Vitamin E in the treatment of primary dysmenorrhoea. BJOG. 2005 Aug 112(8):1164.
