Preventie van hart- en vaatziekten bij zelfstandig wonende 55 tot 75 jarigen in Nederland

Preventie van harten vaatziekten bij zelfstandig wonende 55 tot 75 jarigen in Nederland Succes- en faalfactoren van bredere implementatie van bewegings- en voedingsinterventies

Studie ten behoeve van: De Nederlandse Hartstichting Afdeling Preventie en Voorlichting

Drs. Sarah E. Pos & Dr. Eric T.H. Luijpers NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie Woerden, maart 2002

Colofon Titel:

Preventie van harten vaatziekten bij zelfstandig wonende 55 tot 75 jarigen in Nederland. Succes- en faalfactoren van bredere implementatie van bewegings- en voedingsinterventies

Auteurs: Drs. Sarah E. Pos & Dr. Eric T.H. Luijpers, NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie

Advies:

Ir. Ineke van Dis & Alix Bruens, NHS afdeling Preventie en Voorlichting

Nederlandse Hartstichting Borderwijklaan 3 2591 XR 'S-GRAVENHAGE Telefoon (070) 315 55 55 Fax (070) 335 28 26 Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie Postbus 500 3440 AM WOERDEN Telefoon (0348) 43 76 00 Fax (0348) 43 76 66

© NHS/ Den Haag en NIGZ/ Woerden, 2002. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de NHS en het NIGZ.

2

Inhoudsopgave 1. Stand van zaken omtrent zelfstandige wonende ouderen en harten vaatziekten................................................................................... 5 1.1 Aanleiding en werkwijze................................................................................. 5 1.2 Inleiding ..................................................................................................... 5 1.3 Probleemanalyse .......................................................................................... 6 1.4 Risicofactoren van harten vaatziekten ............................................................. 7 1.5 Conclusie.................................................................................................. 13

2. Indeling, bereik en achtergrondfactoren van ouderen ....................... 14 2.1 Inleiding ................................................................................................... 14 2.2 Indeling van de groep ouderen ...................................................................... 14 2.2.1 Algemeen .......................................................................................................................14 2.2.2 Achtergrondfactoren voeding ........................................................................................15 2.2.3 Conclusie........................................................................................................................17 2.2.4 Achtergrondfactoren bewegen ......................................................................................18 2.2.5 Conclusie........................................................................................................................18 2.3 Waar zijn ouderen te bereiken? ...................................................................... 19 2.3.1 Ouderenbonden .............................................................................................................19 2.3.2 Stichting Welzijn Ouderen..............................................................................................20 2.3.3 Overige kanalen .............................................................................................................20 2.3.4 Conclusie........................................................................................................................21 2.4 Visies van experts op hoe ouderen te bereiken zijn ............................................ 21 2.4.1 Aankondiging .................................................................................................................22 2.4.2 Benadering .....................................................................................................................22 2.4.3 Aangeboden mogelijkheden ..........................................................................................23 2.5 Conclusie.................................................................................................. 23

3. Interventies en implementatie ..................................................... 26 3.1 Inleiding ................................................................................................... 26 3.2 GALM-strategie.......................................................................................... 26 3.2.1 Effecten van GALM .........................................................................................................27 3.3 Goed Oud Worden....................................................................................... 27 3.3.1 Effecten van Goed oud worden ......................................................................................28 3.4 Voedinginterventies .................................................................................... 28 3.4.1 Voedingsinterventies NHS..............................................................................................28 3.4.2 Effectiviteit .....................................................................................................................29

3

3.5 Succes -en faalfactoren implementatie............................................................. 30 3.5.1 Werven ........................................................................................................................... 30 3.5.2 Oplossingen werving ..................................................................................................... 31 3.5.3 Samenvatting werving ................................................................................................... 31 3.5.4 Continuïteit.................................................................................................................... 32 3.5.5 Oplossingen continuïteit ............................................................................................... 32 3.5.6 Samenvatting continuïteit ............................................................................................. 33 3.5.7 Samenwerking ............................................................................................................... 34 3.5.8 Oplossingen samenwerking.......................................................................................... 34 3.5.9 Samenvatting samenwerking ........................................................................................ 35 3.6 Conclusie .................................................................................................. 35

4. Beleid ....................................................................................38 4.1 Inleiding ................................................................................................... 38 4.2 Nota Sport, bewegen en Gezondheid ............................................................... 38 4.3 Nota 'Nederland goed gevoed'........................................................................ 40 4.4 Conclusie .................................................................................................. 41

5. Conclusies en aanbevelingen ......................................................43 5.1 Probleem .................................................................................................. 43 5.2 Indeling en bereik van ouderen ...................................................................... 43 5.3 Succes- en faalfactoren van implementatie ....................................................... 44 5.4 Aanbevelingen voor de NHS........................................................................... 44 5.4.1 Keuze voor de doelgroep .............................................................................................. 44 5.4.2 Analyse van de doelgroep............................................................................................. 45 5.4.3 Interventiemethoden ..................................................................................................... 46 5.4.4 Samenwerkingspartners ................................................................................................ 46 5.5 Conclusie .................................................................................................. 47

Geraadpleegde experts en referenties................................................49 Bijlage 1 Voedingsinterventies gericht op ouderen................................53

4

1. Stand van zaken omtrent zelfstandige wonende ouderen en harten vaatziekten

1.1 Aanleiding en werkwijze Deze review is een product van de samenwerking tussen de afdeling

Preventie en Voorlichting van de Nederlandse Hartstichting (NHS) en het NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie. Het onderwerp van deze review is welke interventies zelfstandig wonende ouderen in Nederland aanzetten tot een leefstijl die een positieve invloed heeft op het voorkomen van harten

vaatziekten. Naast het belang van de effectiviteit van interventies, zullen met name ook de succes- en faalfactoren van een bredere implementatie van effectief bewezen bewegings- en voedingsinterventies centraal staan.

De review is tot stand gekomen volgens de standaard werkwijze van het

NIGZ/Centrum voor Review & Implementatie. Uitgangspunt hierbij is het opstellen van de review vanuit de optiek van praktijk, beleid en onderzoek.

Hiervoor wordt ervaring en kennis verzameld en geanalyseerd aan de hand van schriftelijke informatiebronnen én gesprekken met mensen uit de drie eerder genoemde optieken. De werkwijze maakt dat de huidige stand van zaken uit de drie eerder genoemde optieken in de review naar voren zullen komen. De

termijn van gemiddeld drie maanden waarbinnen een review wordt gemaakt en het streven naar compactheid, brengt daarnaast echter met zich mee dat deze niet geheel uitputtend zal zijn. 1.2 Inleiding Hart- en vaatziekten is de belangrijkste oorzaak van ziekte en sterfte in

Nederland en de rest van de Westerse wereld. De sterfte aan harten vaatziekten bij Nederlandse mannen doet zich voornamelijk voor boven de 50

jaar en bij Nederlandse vrouwen boven de 65 jaar (CBS, 1997). In deze review staat de groep zelfstandig wonende ouderen tussen de 55 en 75 jaar centraal. Het doel van deze review is het geven van een overzicht van interventies, strategieën en onderzoeken die reeds zijn ontwikkeld en gebruikt om de

leefstijl en risicofactoren van harten vaatziekten te beïnvloeden. Hierbij zal de nadruk worden gelegd op de succes- en faalfactoren van een bredere implementatie van deze projecten.

De opbouw van de review is als volgt. Eerst wordt aangegeven wat de omvang van de groep zelfstandig wonende ouderen is en wat de trend hierin

is. Daarna wordt aangegeven hoe groot het probleem bij deze groep rond harten vaatziekten is, wat de risicofactoren van harten vaatziekten zijn en 5

hoe het probleem van harten vaatziekten onder ouderen zich waarschijnlijk zal ontwikkelen. Tevens wordt ingegaan op de achtergrondfactoren, kenmerken en netwerken van de groep ouderen en wat dat betekent voor de manier van benaderen. Getracht wordt om de specifieke gegevens van de

zelfstandig wonende ouderen in de review te betrekken, maar deze zijn niet altijd voor handen. Gezien het feit dat 98,9% van de 55-75 jarigen zelfstandig woont (CBS, 2000), kan er vanuit gegaan worden dat het merendeel van de beschikbare gegevens, hoewel niet geëxpliciteerd, betrekking heeft op deze

groep. In het tweede deel wordt ingegaan op welke interventies en strategieën er zijn, effectief zijn gebleken en hoe ze geïmplementeerd zijn. 1.3 Probleemanalyse Het aantal ouderen in Nederland neemt toe. In tabel 1 wordt het aantal

ouderen in de leeftijd van 55 tot 75 jaar weergegeven, te weten bijna 3

miljoen, wat 18 procent van de totale bevolking is. De afgelopen vijfentwintig jaar is het aantal inwoners tussen de 55 en 75 jaar met ruim 30 procent

gestegen (CBS, 2001). Zo was de figuur van de leeftijdsopbouw in 1900 nog in de vorm van een piramide, deze zal in 2050 in de vo rm van een ui zijn. Deze stijging van het percentage ouderen zal de komende jaren dus doorgaan Dit betekent dat een groot deel van de bevolking zich in de risicoleeftijd voor harten vaatziekten zal bevinden.

Naast ontwikkelingen in leeftijd is er ook een trend dat ouderen langer

zelfstandig blijven wonen, een trend die ook door de overheid gestimuleerd wordt. Tabel 1: aantal zelfstandig wonende ouderen tussen de 55-75 jaar Leeftijd

Totaal aantal

Percentag Percentag Zelfstandi Percentage e mannen e vrouwen g wonend s

zelfstandig wonende

55-60 jaar

1 014

51%

49%

1 00 8484 99,4%

61-65 jaar

701 430

49%

51%

695 700

99,2%

66-70 jaar

629 112

47%

53%

621 591

98,8%

71-75 jaar

532 309

43%

57%

520 039

97,6%

727

2 877 578 Bron: CBS 2000

6

2 845 814 98,9%

Wanneer we de trend rond hart - en vaatziekten bekijken valt op dat harten vaatziekten de belangrijkste oorzaak van sterfte in Nederland is. Uit cijfers van de Nederlandse Hartstichting blijkt dat er in 1999 50.362 personen stierven aan harten vaatziekten, een aandeel van 36% in de totale sterfte.

Hiervan was 48% in de leeftijd van 55 tot 75 jaar (Reitsma & Bonsel, 2001). Het aantal sterfgevallen aan hart - en vaatziekten is de laatste 25 jaar echter wel

gedaald. In de periode 1972-1999 daalde de gestandaardiseerde sterfte met 44% bij mannen en 48% bij vrouwen (Reitsma & Bonsel, 2001). Daarnaast is het aantal ziekenhuisopnamen toegenomen met 53%. Dit ontstaat met name door de opnamen van oudere patiënten met chronische aandoeningen, zoals hartfalen en boezemfibrilleren (Konings-Dalstra & Reitsma, 1999). Een mogelijke interpretatie van deze gegevens is dat de preventie en behandeling van harten vaatziekten is verbeterd in de afgelopen 25 jaar. Toch laten de

percentages sterfgevallen en ziekenhuisopnamen ook zien dat er nog steeds een belangrijke taak binnen de preventieve gezondheidsvoorlichting ligt. 1.4 Risicofactoren van harten vaatziekten Het gedrag en de leefstijl van mensen is nog niet voldoende veranderd om

het vóórkomen van hart - en vaatziekten terug te dringen. Welke risicofactoren van harten vaatziekten zijn er en hoe kunnen deze door middel van gedrag en leefstijl beïnvloed worden. Er worden drie categorieën risicofactoren onderscheiden: •

Onveranderlijke factoren: leeftijd, geslacht, erfelijke factoren

•

Endogene biologische risicofactoren: verhoogd cholesterol, verhoogde bloeddruk, overgewicht en diabetes

•

Leefstijlfactoren: roken, ongezonde voeding, te weinig beweging en alcoholmisbruik en stress

Voor de Afdeling Preventie en Voorlichting zijn vooral de factoren die te

beïnvloeden zijn door gezondheidsbevordering belangrijk. Vanuit dit oogpunt zijn de laatste twee categorieën factoren het belangrijkst. In het nu volgende gedeelte zullen de risicofactoren en de leefstijlfactoren besproken worden en zal nagegaan worden welke risico - en leefstijlfactoren binnen de groep ouderen het meest vóórkomen. Aangezien de Nederlandse Hartstichting in samenwerking met het RIVM momenteel bezig is om de risico -en leefstijlfactoren bij ouderen uitgebreid in kaart te brengen, zal hier slechts summier op worden ingegaan. Hierdoor zullen niet altijd de meest recente

cijfers worden weergegeven, hiervoor verwijzen wij naar het rapport van Van Leest (in voorbereiding). In het kader van deze review zullen de verschillende

7

risicoen leefstijlfactoren alleen worden weergegeven om duidelijk te maken waar de meeste kansen voor preventie liggen. Eerst zullen de risico -en leefstijlfactoren en het effect op hart - en vaatziekten voor de algemene bevolking worden uitgelegd. Daarna zal de

situatie bij ouderen worden weergegeven. In sommige gevallen zal de algemene term ouderen worden gehanteerd, omdat er in die gevallen geen

specifieke informatie voorhanden is met betrekking tot de groep zelfstandig wonende ouderen tussen de 55-75 jaar. Ook hiervoor verwijzen wij naar het rapport van Van Leest.

Risicofactoren voor hart - en vaatziekten Roken Roken wordt in veel indelingen zowel bij de risicofactoren als bij de

leefstijlfactoren ingedeeld. Volgens de laatste indeling van het RIVM scharen we deze factor enkel nog onder de leefstijlfactoren. Verhoogd cholesterol Een verhoogd cholesterolgehalte is een belangrijke risicofactor voor het

optreden van coronaire hartziekten en beroerte. Het cholesterolgehalte wordt voor een belangrijk deel bepaald door voeding (met name verzadigd vet gehalte) en leefgewoonten, zoals lichamelijke activiteit (RIVM, 2001). Verhoogde bloeddruk Voor het ontstaan van hart - en vaatziekten is een verhoogde bloeddruk, ook wel hypertensie genoemd, een belangrijke risicofactor. De kans op hart-

en vaatziekten is groter bij mensen met een verhoogde bloeddruk. De nieuwe gevallen van harten vaatziekten zijn bij mannen voor 39% en bij vrouwen voor 59% toe te schrijven aan hypertensie (Levy et al., 1996). Ongezonde voeding (o.a. zoutgebruik), overgewicht, alcoholmisbruik, te weinig bewegen en stress hebben invloed op het ontstaan van een verhoogde bloeddruk. Overgewicht Overgewicht is een belangrijke risicofactor voor harten vaatziekten. Zo

wordt overgewicht verantwoordelijk gehouden voor 60-70% van de nieuwe gevallen van diabetes mellitus type 2, wat een risicofactor van harten vaatziekten is en voor 25% van de sterfte aan harten vaatziekten (Seidell, 1997). Overgewicht ontstaat door een disbalans tussen energie -inname

(voeding) en energieverbruik (lichamelijke activiteit) (Peters & Luijpers, 2001). Diabetes Diabetes mellitus is een belangrijke risicofactor voor het ontstaan van harten vaatziekten. Onder diabeten is deze ziekte verantwoordelijk voor 50% van de gevallen van harten vaatziekten. Er bestaan verschillende soorten 8

diabetes, één ervan is diabetes mellitus type 2 (ouderdomsdiabetes). Oorzaken van deze aandoening zijn erfelijke aanleg, overgewicht en een ongezonde leefstijl met ongezonde voeding (Pos & Luijpers, 2001). Stress Stress kan een veroorzaker van hoge bloeddruk zijn. Een verhoogde bloeddruk is, zoals eerder vermeld, een risicofactor van harten vaatziekten

(Markovitz, et al.,1993). Ook kan stress invloed hebben op het eetpatroon en op roken. Door stress gaan mensen meer of juist minder eten en rokers gaan onder stress ook vaak meer roken. Leefstijlfactoren Roken

Uit meerdere studies is gebleken dat mensen die roken een duidelijk hoger

risico op harten vaatziekten hebben dan mensen die niet roken. Dit risico kan verkleind worden door te stoppen met roken. De voordelen om te stoppen met roken zijn groter in jongere leeftijdsgroepen, toch heeft het ook voor ouderen zin om te stoppen, de overlevingskansen kunnen ook voor de oudere groep vergroot worden door te stoppen (Peters, 1999). Ongezonde voeding Ongezonde voeding is een belangrijke risicofactor van harten vaatziekten. Voedingsfactoren zijn belangrijk voor het voorkomen en

bestrijden van een hoog cholesterolgehalte in het bloed. Daarnaast is het belangrijk in de bestrijding van hypertensie (hoge bloeddruk) en heeft het

invloed op het ontstaan en houden van overgewicht (Peters, 1999). Tevens heeft voeding invloed op het ontstaan van diabetes. Voeding hangt dus samen

met vier van de vijf risicofactore n die (deels) behandelbaar of vermijdbaar zijn. Ongezonde voeding als risicofactor voor harten vaatziekten hangt vooral samen met een voeding die rijk is aan verzadigd vet en arm aan groenten en fruit (Peters & Luijpers, 2001).

Binnen de groep 55-75 jarigen zijn veel verschillende groepen te

onderscheiden. Dit geldt ook voor het voedingsgedrag. Wanneer er in publicaties wordt gesproken over ouderen en voeding, gaat dit vaak om

fragiele ouderen. Bij deze ouderen is het probleem over het algemeen dat er te weinig wordt gegeten en dat daardoor niet alle benodigde voedingsstoffen worden ingenomen. Binnen de groep 55-75 jarigen is er waarschijnlijk een aantal waarbij dit probleem speelt, maar het is aannemelijker dat de grootste groep gelijkgeschakeld kan word en met de groep volwassenen, waarbij het probleem van overgewicht meer voorkomt. In opdracht van het

Voorlichtingsbureau voor de Voeding (tegenwoordig is dit het Voedingscentrum) is in 1996 een onderzoek gedaan naar de factoren die het 9

voedingsgedrag van zelfstandig wonende 60-75 jarigen in Nederland beïnvloeden. Uit deze studie (De Kooter & Van der Zwaan, 1996) blijkt dat de gemiddelde daginname van vrouwen overeenkomt met de aanbevolen hoeveelheden en dat de gemiddelde daginname van mannen te hoog is

(Hoogland, 1995). Gezien de huidige ontwikkelingen, de toename in gevallen van overgewicht bij jongere mensen, zal de te hoge inname van energie via de voeding alleen maar een groter probleem worden in de toekomst. Te weinig beweging Te weinig beweging, of te wel lichamelijke inactiviteit, hangt samen met het ontstaan van harten vaatziekten. Daarnaast heeft lichamelijke inactiviteit

invloed op het ontstaan van overgewicht, wat tevens een risicofactor van harten vaatziekten is. Alcoholmisbruik Door een te hoge alcoholinname kan een te hoge bloeddruk ontstaan. Matig alcoholgebruik kan echter ook een beschermend effect op hart - en

vaatziekten hebben. In de VTV '97 (Maas et al.) wordt matig alcoholgebruik gedefinieerd met 1 tot 3 glazen per dag. Tabel 2: De mate waarin de risicofactoren vóórkomen onder ouderen Risicofactoren van harten vaatziekten Risicofactor Sekse

Leeftijd

Toelichting

Verhoogd cholesterol

55+ jaar

Bron: Mennen et

Verhoogde bloeddruk

Man

35,1% heeft een te hoog cholesterolgehalte

Vrouw

49,5% heeft een te hoog cholesterolgehalte

Man/

Prevalentie van hypertensie is 35,9%

50-65

>= 65 jaar

jaar

Overgewicht

Man

48,0 %

47,0%

BMI 25-29,9

Vrouw

38,1%

41,5%

Ernstig

Man

9,9%

4,9%

overgewicht

Vrouw

15,7%

21,6%

45-65 jaar

65-74 jaar

1,9%

7,9%

(kg/m2)

BMI >= 30

Bron: Van den Hoogen, 2001

vrouw

Overgewicht

al., 1995

Bron: VCP- 3, Voedingscentrum, 1998

(kg/m2)

Type 2 diabetes Man

10

CMR- Nijmegen, Ruwaard et al., 1994

Vrouw

3,0%

8,6%

11

Leefstijlfactore Sekse

Leeftijd

Roken

55-64 jaar

65-74 jaar

Man

37%

30%

Vrouw

35%

18%

Aanbevolen (Richtlijnen

50-65 jaar

n

Roker

Ongezonde voeding

Toelichting Bron: Stivoro 1998

65 + jaar

Voedingscentrum,

Goede Voeding)

Fruitconsumptie

Man

150-200

130

125

(gram per dag)

Vrouw

150-200

150

155

Groente-

Man

200

170

167

consumptie

Vrouw

200

165

160

Totale inneming

Man

max. 10

14,5

14,6

van verzadigd

Vrouw

max. 10

14,8

15,0

Totale inneming

Man

20-40

36,7

36,7

van vetzuren (in

Vrouw

20-40

36,9

37,0

50-65

66-89

56% voldoet

57% voldoet niet aan de

niet aan de

norm

(gram per dag)

vet (in energie-

Bron: VCP- 3, 1998

procenten)

energieprocenten)

Te weinig bewegen

norm

Bron: Stiggelbout et al.(1999) Norm: een half uur matig intensief bewegen op tenminste vijf dagen van de week

Alcoholgebruik

55-64 jaar

65-74 jaar

Bron: CBS-DLO, 1994. Matig alcoholgebruik is

Matig alcohol-

Man

70%

70%

gebruik

Vrouw

60%

42%

Overmatig

Man

5%

4%

alcoholgebruik

Vrouw

1%

0%

Stress

Hierover zijn momenteel geen gegevens ter beschikking

12

1-3 glazen per dag. Meer dan 3 glazen per dag is overmatig

1.5 Conclusie Er is veel variatie in het vóórkomen van de verschillende risico -en

leefstijlfactoren bij de groep ouderen. De ene risicofactor is een groter probleem onder de doelgroep dan de andere. Het aantal ouderen met risicoen leefstijlfactoren die een direct of indirect effect hebben op harten vaatziekten laat wel zien dat er nog steeds een belangrijke taak ligt voor de

gezondheidsbevordering. Veel van bovengenoemde risicofactoren hangen bovendien met elkaar samen en zijn beïnvloedbaar. Voeding en bewegen zijn

hierbij factoren die gerelateerd zijn aan bijna alle andere risicofactoren. Vanuit het perspectief van factoren waar veel winst te behalen valt en factoren die beïnvloedbaar zijn, zou de focus op voeding en bewegen een verantwoorde keuze zijn. Zo beïnvloedt lichamelijke activiteit het vóórkomen van

overgewicht, diabetes, het cholesterolgehalte en kan de ontspannende werking van lichamelijke activiteit wellicht stress tegengaan en daarmee ook een hoge bloeddruk voorkomen. Daarnaast is er een relatief grote groep die te weinig

beweegt en kan er dus bij een grote groep gezondheidswinst behaald worden. Voeding heeft invloed op cholesterol, hypertensie, overgewicht en diabetes. De risicofactore n die je met deze keuze niet beïnvloedt zijn roken en alcoholgebruik. De voorlichting en preventie ten aanzien van roken wordt

uitgevoerd door een gedeelde dochterorganisatie van de NHS, Defacto (voorheen Stivoro). De preventie van alcoholmisbruik is vooral een taak van het NIGZ, het Trimbosinstituut en de consultatiebureaus voor alcohol en drugs. In het vervolg van deze review zal de focus derhalve voornamelijk liggen op projecten en interventies gericht op voeding en bewegen bij zelfstandig wonende oudere n tussen de 55 en 75 jaar, met in gedachten dat daarmee

hoge niveaus van risicofactoren voor harten vaatziekten gunstig beïnvloed worden.

13

2. Indeling, bereik en achtergrondfactoren van ouderen 2.1 Inleiding De groep die in deze review centraal staat, de ouderen tussen de 55-75

jaar, is vanuit preventief oogpunt een belangrijke groep. Ten eerste omdat het aantal sterfgevallen aan hart - en vaatziekten binnen deze leeftijdsgroep bijna de helft is van alle sterfgevallen aan harten vaatziekten. Ten tweede neemt de groep ouderen in aantal toe en daarmee de omvang van hart - en vaatziekten. Een derde reden is dat de kwaliteit van leven in gunstige zin

beïnvloed kan worden. De wens van langer gezond zelfstandig wonen, kan daarmee gerealiseerd worden. Om deze groep ouderen adequaat te kunnen bereiken zal deze groep eerst nader in beeld gebracht dienen te worden. De groep zelfstandig wonende ouderen tussen de 55-75 jaar is namelijk geen eenduidige groep. In de volgende paragraaf zal de mate van diversiteit in de groep worden aangegeven.

2.2 Indeling van de groep ouderen De indeling van de groep ouderen in subgroepen is zowel belangrijk voor verschillen in leefstijl als voor de manier van bereiken voor preventieactiviteiten. Wanneer de relevante achtergrondfactoren bekend zijn, kunnen daarbij behorende netwerken worden achterhaald. In deze review

worden de achtergrondfactoren en hun relatie met bewegen en voeding in kaart gebracht. Dit wil overigens niet zeggen dat deze achtergrondkenmerken

niet ook onderscheidende kenmerken zijn voor andere risicofactoren van hart en vaatziekten.

2.2.1 Algemeen Leeftijd en sekse zijn belangrijke achtergrondfactoren voor de indeling van ouderen in samenhang met hun leefstijl en waar ze te bereiken zijn. Een gangbaar onderscheid met betrekking tot leeftijd is de groep van 55-64 jaar en 65-75 jaar. Dit komt ook tot uitdrukking in de beschrijving van de risico-

en leefstijlfactoren in paragraaf 1.4. Ook sekse is een belangrijke onderscheidende variabele voor de verschillende risicofactoren voor hart - en

vaatziekten. Verder is belangrijk dat met een toename van de leeftijd ook het percentage vrouwen ten opzichte van mannen toeneemt in een groep (zie tabel 1). Hiermee dient rekening gehouden te worden bij het bepalen welke risicofactoren beïnvloed kunnen worden en op welke wijze dit te doen.

14

Een organisatie die zich in grote mate richt op de groep ouderen, dit in verband met de hoge frequentie van ongelukken in en om het huis door

ouderen, is Consument en Veiligheid. Deze organisatie deelt de groep senio ren tussen de 55 en 75 jaar met name in op maatschappelijke positie. Op deze manier ontstaan er vier deelgroepen binnen de hier centraal staande doelgroep: •

een 'welzijnselite' met doorgaans eigen huis en auto, actief en uithuizig

•

het 'maatschappelijk midden', met vrij veel sociale contacten, soms vrij actief maar deels bij voorkeur thuis blijvend

•

'ouderen op het platteland', met eigen huis en relatief laag inkomen, vrij sterk huisgebonden

•

'hulpbehoevend en/of gehandicapt'; vrij veel contacten (Interne notitie Consument en Veiligheid, 2000) Deze indeling van Consument en Veiligheid biedt niet direct

aanknopingspunten voor de NHS om haar beleid op af te stemmen. Wat hier wel uit geconcludeerd kan worden is dat het ten eerste heel belangrijk is om

de groep ouderen te segmenteren en niet de groep als geheel te zien. Daarnaast is het van belang dat het doel van een interventie niet moet zijn dat

de hele groep ouderen bereikt wordt, maar dat er gekozen moet worden voor één deelgroep. Het resultaat zal op die manier in getal niet zo groot zijn, maar het effect kan wel groter zijn. Met andere woorden: wanneer er een relatief kleine groep bereikt wordt en op wie een op-maat boodschap succesvol wordt overgebracht (met als gevolg attitudeverandering of gedragsverandering), is dat een groter effect dan wanneer er getracht wordt een hele grote groep te

bereiken die vervolgens, maar voor een klein gedeelte wordt bereikt en waarop de boodschap weinig succesvol wordt overgebracht, omdat ze niet ontvankelijk is.

Een derde conclusie die uit de werkwijze van Consument en Veiligheid getrokken kan worden, is dat deze organisatie voor een groot deel hetzelfde

doel heeft als de NHS en dat zij hier al veel ervaring in hebben op gedaan. Dit kan een belangrijke samenwerkingspartner voor de NHS zijn. 2.2.2 Achtergrondfactoren voeding De sociaal economische status is een eerste belangrijk kenmerk die

samenhangt met het voedingsgedrag. Mensen die tot de lagere inkomensgroep behoren en minder opleiding hebben eten ongezonder. Uit een overzichtstudie van Peters & Luijpers (2001) blijkt dat met betrekking tot de vetinname met name de groep met een zeer lage SES in negatieve zin opvalt. Ook wat betreft de consumptie van groente en fruit zijn er verschillen, waarbij de groep met

15

een hogere SES doorg aans meer aan de richtlijnen voldoet. Opvallend is echter dat volwassen mannen en vrouwen met een zeer lage SES relatief veel groente

eten en de vrouwen ook relatief veel fruit. Dit is niet in lijn met eerdere resultaten (VTV Kompas, Van Leer et al., 1995). Onderzoekers en deskundigen hebben hiervoor geen verklaring kunnen vinden (Reitzema, 2000). Of dit ook geldt voor zelfstandig wonende ouderen met deze achtergrond wordt niet duidelijk uit deze gegevens.

Het aantal sociale contacten heeft eveneens invloed op het eetgedrag. Met

name ouderen die niet meer werken (66% van de ouderen tussen de 55 en 64 jaar werkt niet (meer)) hebben veelal te maken met minder sociale contacten.

Hierdoor komt het minder vaak voor dat er gestructureerd met anderen wordt gegeten. Dit wordt versterkt wanneer ook de partners wegvallen (Raaijmakers & Vaandrager, 2000).

Etniciteit is een belangrijke achtergrondfactor voor veel leefstijlen. Ondanks dat er relatief weinig gegevens beschikbaar zijn over het

voedingsgedrag van allochtone groepen (Peters & Luijpers, 2001) is de indruk dat het voedingspatroon van allochtonen over het algemeen beter is dan van autochtonen (Pos & Luijpers, 2001).

In een kwantitatief onderzoek uit 1996 over de factoren die het

voedingsgedrag beïnvloeden van in Nederland zelfstandig wonende 60 tot 75jarigen (De Kooter en Van der Zwaan) komen de volgende categorieën factoren naar voren: persoonlijke factoren, emotionele factoren, omgevingsfactoren, maatschappelijke factoren, factoren ten aanzien van attitude en sociale

factoren. Uit het onderzoek wordt geconcludeerd dat de volgende factoren, die binnen de eerdergenoemde categorieën vallen, van invloed waren op het voedingsgedrag van de onderzoekspopulatie:

Geslacht speelt een belangrijke rol. Zowel direct als indirect heeft deze

factor invloed op het voedingsgedrag. Samenwonende mannen laten

bijvoorbeeld de keuze voor de boodschappen of het koken over aan hun partner. Vrouwen hebben dit meer in eigen hand ongeacht of zij alleen wonen of samenwonen.

Gezondheid is van invloed op de aankoop van verpakte voedingsmiddelen.

De voedingswaarde is namelijk een belangrijke reden om bepaalde verpakte voedingsmiddelen te kopen. Bij verpakte voedingsmiddelen is duidelijk welke voedingswaarde het product heeft.

De bereikbaarheid van de winkel is van invloed op het koopgedrag. Veel

ouderen geven aan dat dit de belangrijkste reden is om naar een bepaalde winkel te gaan.

Het opleidingsniveau beïnvloedt de keuze voor een bepaalde winkel. In tegenstelling tot de laag en middelbaar opgeleiden speelt bij de hoog 16

opgeleiden niet alleen de bereikbaarheid van de supermarkt een rol, maar ook het assortiment. Daarnaast heeft het opleidingsniveau grote invloed op de

plaats waar buitenshuis wordt gegeten. Laag opgeleide ouderen eten vooral bij familie, vrienden en kennissen, terwijl hoog opgeleide ouderen voornamelijk in restaurants eten in plaats van bij mensen uit hun sociale omgeving.

Gevoelens van eenzaamheid hebben een redelijke invloed op het

voedingsgedrag van alleenwonenden. Een deel van de eenzame ouderen gaat meer tussendoor eten en snoepen. Zowel medicijngebruik als het volgen van een dieet hebben invloed op het voedingsgedrag voor een klein aantal respondenten. Niet alle respondenten voelen dit ook als beperking.

De prijs, kwaliteit en smaak van producten hebben enige invloed op

voedingsgedrag. Deze factoren zijn niet de meest genoemde redenen voor het kopen van verse groente of verpakte voedingsmiddelen, maar spelen wel een rol.

Esthetisch besef heeft weinig invloed op het voedingsgedrag. Het uiterlijk wordt bijvoorbeeld door enkele respondenten genoemd als reden voor de aanschaf van voedingsmiddelen.

Maaltijdvoorzieningen zijn van invloed op het voedingsgedrag. Ouderen

die hiervan gebruik maken zijn voornamelijk vrouwen en alleenwone nden. De samenstelling van het huishouden heeft grote invloed op het

voedingsgedrag. Alleenwonende ouderen blijken minder regelmatig warm te eten dan samenwonenden. Ook geven veel ouderen, die sinds een aantal jaren alleen wonen, aan anders te eten dan vroeger. Bij samenwonenden blijkt juist weer dat het koken beïnvloed wordt door andere(n) uit het huishouden. Ook mensen buiten het huishouden hebben invloed op het voedingsgedrag. De sociale omgeving biedt bijvoorbeeld hulp wanneer

ouderen ziek zijn. Dit geldt eerder voor het doen van de boodschappen dan

voor het koken. Daarnaast speelt de sociale omgeving een grote rol bij het buiten de deur eten. Er wordt voornamelijk buitenshuis gegeten vanwege de gezelligheid of om iets te vieren (De Kooter en Van der Zwaan, 1996). 2.2.3 Conclusie Uit voorgaande paragraaf blijkt dat er veel factoren invloed hebben op het voedingsgedrag van ouderen. De factoren zijn in te delen naar individu (bv. geslacht), sociale omgeving (bv. samenstelling van het huishouden) en fysieke omgeving (bv. bereikbaarheid van de winkel). Er kan een keuze gemaakt worden voor de achtergrondfactor die het meeste invloed heeft op het voedingsgedrag. De sociale omgeving lijkt de belangrijkste factor die het

17

voedingsgedrag beïnvloedt. Een voorbeeld hiervan is dat met name de groep alleenwonende ouderen een kwetsbare groep is. Demografische factoren zijn eveneens van belang en beïnvloeden ook weer de sociale omgeving. Hiermee worden onder andere leeftijd, sekse en sociaal economische status bedoeld. Met name sociaal economische status is een factor die veel invloed heeft op het voedingsgedrag. 2.2.4 Achtergrondfactoren bewegen Bij lichamelijke activiteit zijn er eveneens verschillen tussen de sociaal-

economische groepen. Lager opgeleiden hebben een lager energie verbruik en zijn in de vrije tijd vaker inactief. Het percentage zeer inactieven (minder dan

half uur matig intensief per week) neemt af met toenemend opleidingsniveau: 38% bij alleen lager onderwijs, ongeveer 22% bij LBO/MAVO, ongeveer 18% bij HAVO/VWO/MBO, en 13% bij een HBO/universitaire opleiding (Schuit et al.,

1999). Ook is het percentage inactieven relatief hoog bij werklozen (36%), arbeidsongeschikten (42%) en verweduwde personen (34%) (Schuit et al., 1999). Etniciteit is ook hier een belangrijke ac htergrondfactor. Ondanks het feit dat er niet voldoende gegevens beschikbaar zijn over de mate van lichamelijke activiteit van allochtone groepen (Peters & Luijpers, 2001), zijn er wel indicaties dat de sportdeelname van allochtonen lager is dan van autochtonen. Ook tussen allochtone groepen zijn er verschillen: zo sporten Marokkanen en Turken minder dan Surinamers en Antillianen (Lagendijk & Van der Gugten, 1996). Voor meer informatie over allochtonen en risicofactoren van hart - en vaatziekten verwijzen wij naar een rapport van Van Leest et al. (2002).

Wat betreft een seksespecifiek onderscheid, bestaat de groep nietnormactieven voor 58% uit mannen en 42% uit vrouwen. In de leeftijdscategorie 55 tot 64 jaar beweegt 47% niet volgens de norm en in de leeftij dscategorie 65 tot en met 75 jaar is dit 53% (Pijpers & De Bont, 2001). Een belangrijke determinant voor bewegen is het wel of niet hebben van

een lichamelijke beperking. Bij de mannen tussen de 55 en 74 jaar wordt ongeveer 18 procent voortdurend gehinderd door een belemmering als gevolg van een chronische aandoening. Bij vrouwen neemt dit percentage met de leeftijd meer toe dan bij mannen. In de leeftijdscategorie 55 tot 64 jaar is het percentage dat een voortdurende belemmering ervaart ongeveer 16 procent, terwijl dat in de groep 65-74 gestegen is naar bijna 20% (Kempen, 1996). 2.2.5 Conclusie Een factor die specifiek van invloed is op het beweeggedrag is het wel of

niet hebben van een lichamelijke beperking. Dit is juist een factor die naarmate mensen ouder worden, belangrijker zal worden. Daarnaast zijn ook hier de

18

individuele, sociale en fysieke omgeving van belang. Net als de demografische factoren. 2.3 Waar zijn ouderen te bereiken? De achtergrondfactoren, genoemd in de vorige paragraaf, hangen samen

met de leefstijl en mogelijke risicofactoren van harten vaatziekten van ouderen. Eén van de belangrijkste problemen bij gezondheidsbevorderende

interventies is hoe de (hoog)risicogroepen te bereiken en over te halen mee te doen aan een interventie. Om hier invloed op te hebben, is het belangrijk de

juiste (sociale) netwerken te achterhalen waar de zelfstandig wonende ouderen zich in bevinden. Dit is geen eenvoudige taak omdat veel mensen van de doelgroep in meerdere netwerken kunnen participeren. Daarnaast kan het probleem zijn dat juist de ouderen die je wilt bereiken, geen onderdeel uit maken van deze netwerken. In het volgende gedeelte zullen een aantal

netwerken of kanalen worden genoemd die mogelijk ingangen bieden tot het bereiken van ouderen. 2.3.1 Ouderenbonden Er bestaan in Nederland vier ouderenbonden. In totaal zijn 525.000

ouderen lid van één van deze vier ouderenbonden. Unie KBO (Katholieke Bond voor Ouderen) heeft 235.000 leden, ANBO (Algemene Nederlandse Bond voor

Ouderen) 198.000, PCOB (Protestants Christelijke Ouderenbond) 83.000 en de NISBO (Nederlands Islamitische Bond voor Ouderen) heeft 8.000 leden. Deze

ouderenbonden lijken belangrijke netwerken om ouderen te bereiken. Met name doordat de doelgroep, de zelfstandig wonende ouderen tussen de 55-75 jaar, goed vertegenwoordigd is in het ledenbestand. Volgens een medewerker van de Unie KBO bevindt zo'n 90% van de leden zich in de leeftijdscategorie

55-75 jaar. Bij de ANBO is een grote groep te vinden in de leeftijdscategorie 65 tot 74 jaar: 52.000 leden bevinden zich in die leeftijdscategorie. Daarnaast zijn nog eens 20.000 leden tussen de 55 en 64 jaar oud. Bij de PCOB ligt de

gemiddelde leeftijd van de leden wat hoger, deze is 72,8 jaar. Tweederde van de leden is ouder dan 70 jaar, het andere deel bevindt zich in de

leeftijdscategorie: 50-70 jaar. Ongeveer 40% van de doelgroep van deze review bevindt zich in de leeftijdsklasse 55-75 jaar. Dit betekent dat middels de ouderenbonden ongeveer 10% van de ouderen tussen de 55-75 jaar te bereiken zijn.

Naast deze leeftijdscategorieën, is het ook belangrijk om te weten wat voor soort mensen zich nu aanmelden voor een ouderenbond en welke mensen ook daadwerkelijk meedoen aan een activiteit van de ouderenbond. Volgens Mevrouw Nieuwesteeg, voorzitter van de afdeling van de KBO in Boskoop, zijn de leden heel gevarieerd qua achtergrond. Zowel hoog als laag geschoolde

19

mensen zijn lid. Een realistische afspiegeling van de ouderen samenleving. De kans dat juist de mensen die al een gezonde leefstijl hebben, op de activiteiten af komen, is volgens Nieuwesteeg niet aan de orde. 'Mensen komen voornamelijk voor de gezelligheid en niet per definitie voor de beweeg- en

voedingsactiviteiten, als ze dan eenmaal bezig zijn, merken ze dat ze nog wel nieuwe dingen leren. Het zijn dus niet per definitie de mensen die alles al weten op het gebied van een gezonde leefstijl.' 2.3.2 Stichting Welzijn Ouderen Een ander kanaal waarmee ouderen bereikt kunnen worden is bijvoorbeeld Stichting Welzijn Ouderen (SWO). Deze stichting is gegroepeerd per regio en in (bijna) elke gemeente in Nederland is minimaal één vestiging te vinden. In grotere gemeenten zijn vaak meerdere Stichtingen, die dan per wijk zijn

ingedeeld. De SWO heeft tot doel de zelfstandigheid en zelfredzaamheid van

ouderen te bevorderen. Het gaat daarbij om: maatschappelijke activering van ouderen, sociale preventie en persoonsgerichte begeleiding en hulpverlening

van ouderen. Een voorbeeld van het werk van de SWO is tafeltje-dek-je. Hiermee kan de voeding worden beïnvloed, al is dit maar via één maaltijd per dag. Via dit kanaal zal je echter vooral de hulpbehoevende oudere bereiken. Een gezonde 60-jarige zal niet zo gauw aankloppen bij de SWO.

Voor de NHS kan de SWO een relevante organisatie zijn om mee samen te werken. Ten eerste hebben zij met name op lokaal niveau veel ervaring met het werken met ouderen en daarnaast kennen zij de kanalen door middel waarvan de groep ouderen bereikt kan worden. Afgezien van het feit dat zij meer

gericht zijn op de oudere senior, kunnen zij hun expertise wel inzetten om ook de jongere groep te werven. Problematisch is wel dat de SWO niet landelijk georganiseerd is. Het zijn lokaal relevante samenwerkingspartners, maar voor een landelijke

implementatie zou wellicht een intermediaire organisatie als Thuiszorg of de GGD (zie bijlage 1) noodzakelijk of zinvol zijn. 2.3.3 Overige kanalen Voor een bepaalde groep ouderen kan ook het internet een belangrijk voorlichtingskanaal zijn. Uit cijfers van onderzoeksbureau Mediamatrix blijkt

dat 4,4% van de wereldwijde internetpopulatie uit mensen boven de 55 jaar bestaat. In Nederland blijken de ouderen de snelst groeiende groep op internet te zijn. Tien procent van de Nederlandse 65 plussers surft over internet. Dat is vier keer zoveel als in 1999 (De Digitale Revolutie, 2000). Uit deze cijfers blijkt dat via het internet momenteel nog maar een klein gedeelte van de ouderen bereikt wordt, maar dat dit in de toekomst wel degelijk een belangrijk kanaal zal worden. Welke groep dit is, en met welke achtergrondkenmerken is nog 20

niet duidelijk. Op senioren.pagina.nl wordt een overzicht gegeven van een groot deel van de seniorenpagina's. Een ander belangrijk communicatiemiddel om ouderen te bereiken zijn tijdschriften speciaal gericht op ouderen, zoals Plus, Nestor en ANBO. Daarnaast is 60% van de 55 plussers lid van een (sport)vereniging en doet 40 procent van deze zelfde groep aan vrijwilligerswerk. Met betrekking tot bewegen, is de groep 55-64 jarigen terug te vinden binnen de reguliere sportverenigingen, dit in tegenstelling tot de groep 65-74 die hier niet tot

nauwelijks terug te vinden is (interne notitie van Nederland in Beweging!, Kroes & Wolfhagen, 1998). Overige organisaties door middel waarvan ouderen te bereiken kunnen zijn, zijn GGD'en en Thuiszorgstichtingen. Waarbij met name de Thuiszorgstichtingen meer op ouderen gericht zijn dan GGD'en. Beide

organisaties hebben echter ervaring met het werken voor en met ouderen. 2.3.4 Conclusie Er zijn verscheidene kanalen door middel waarvan ouderen te bereiken zijn: ouderenbonden, SWO, GGD'en, Thuiszorgstichtingen, (sport)verenigingen en via media als ouderentijdschriften en internet. Het is echter niet compleet duidelijk welke groep ouderen door middel van welk kanaal het beste te bereiken is. Dit geeft het feit aan dat de groep erg versnipperd is en dat er verschillende behoeftes binnen de groep leven. Een diepgaande analyse van welke groep waar te bereiken is, zou zinvol zijn.

2.4 Visies van experts op hoe ouderen te bereiken zijn Welke randvoorwaarden zijn belangrijk om bij een activiteit of project een zo groot mogelijk bereik te hebben? Deze vraag is aan alle experts voorgelegd en de antwoorden hierop zullen in deze paragraaf worden weergegeven. De namen van de experts die zijn geraadpleegd worden aan het eind van de review weergegeven, tevens wordt daarbij vermeld bij welke organisatie ze werkzaam zijn.

De randvoorwaarden voor bereik zijn op te delen in een aantal categorieën.

Namelijk de manier waarop een activiteit of project wordt aangekondigd, de manier waarop ouderen worden benaderd en de mogelijkheden die worden

aangeboden. De voorwaarde die in alle drie de categorieën duidelijk terugkomt is dat de aankondiging, de benadering en de aangeboden mogelijkheden op maat behoren te zijn. Dit komt duidelijk tot uiting in een citaat van Jumbo Klerq, senior adviseur bij Odyssee:

'Een ander belangrijk punt binnen de benadering is om eerst verschillende groepen binnen de groep ouderen te onderscheiden en daar dus ook de

21

manier van werven op aan te passen. Dus werving op maat. De groep tussen de 55 en 65 jaar wil bijvoorbeeld niet benaderd worden als oudere, maar wil

aangesproken worden op zijn of haar belangstelling. Dus bijvoorbeeld een hobby. De groep tussen de 65 en 75 jaar wil niet aangesproken worden op wat ze niet meer kunnen, maar wat ze nog wel kunnen. Ze willen zich nuttig voelen'. 2.4.1 Aankondiging De manier waarop een activiteit wordt aangekondigd is van belang. Dit is

namelijk de eerste stap in de werving en wanneer deze niet goed verloopt, zal er al een gedeelte van de groep die bereikt dient te worden afhaken. Je moet aansluiten bij de behoefte van de mensen (Klerq, 2001), anders bereik je het doel niet. De manier van aankondigen is tweeledig. Enerzijds is het te gebruiken

kanaal van belang en anderzijds de naam die je aan een activiteit geeft. Bij de Unie KBO worden via het ledenblad Nestor aankondigen van activiteiten gedaan. De manier waarop deze activiteiten genoemd worden is een tweede belangrijke voorwaarde. Wanneer het wordt aangekondigd als cursus, schrikt dit af omdat cursus het idee oproept van studeren en het afleggen van een examen. Om die reden wordt er gesproken over voorlichtingsactiviteit

(Nieuwesteeg, 2001). Ditzelfde geldt voor hoe een activiteit rond bewegen wordt aangekondigd. Mensen moeten niet afgeschrikt worden doordat het lijkt dat een activiteit volledig op bewegen is gericht. Dit kan in de praktijk dan voor een deel wel het geval zijn, maar bij de werving moet dat niet te prominent naar voren komen (Hopman-Rock, 2001).

Een maatregel die al voor de aankondiging van een project zou moeten

plaatsvinden is het vergroten van de bewustwording. Bij programma's die speciaal zijn gericht op mensen met artrose is de opkomst heel groot. Blijkbaar is er eerst een mate van bewustwording nodig binnen de doelgroep om in te

zien dat bewegen wel degelijk noodzakelijk is. Wanneer er meer aandacht aan de bewustwording wordt besteed is het mogelijk dat er meer mensen, voor het wie het ook noodzakelijk is, deelnemen aan een beweegactiviteit. 2.4.2 Benadering Bij de benaderingswijze is het van belang om op een intensieve en gevarieerde manier te werven. Alleen een artikeltje in de krant is niet genoeg.

Verder werkt een persoonlijke benadering het beste. Dit is direct ook een heel moeilijk punt, want dit kost veel tijd en menskracht en daar ontbreekt het nog wel eens aan (Gelinck, 2001).

Naast persoonlijke benadering is het volgens één van de experts ook

belangrijk dat je via meerdere kanalen werft. De groep ouderen is namelijk 22

versnipperd. De oudere bestaat niet, wanneer je door middel van verschillende kanalen werft, heb je het grootst mogelijke bereik. Voorbeelden van verschillende kanalen zijn ouderenwerk, GGD'en, gemeenten, maar ook via de middenstand. Naast het benaderen door middel van meerdere methodes en door middel van meerdere netwerken, kan ook op meerdere doelen worden ingezet. Zo kun je je richten op gedragsverandering, maar je kunt ook de

omgevingsfactoren beïnvloeden. Zoals het geven van korting voor mager vlees of het aanbieden van een gratis fitnessles. Consument en Veiligheid biedt vaak een boekje met daarin dit soort kortingsbonnen (Dijk, 2001).

Via meerdere kanalen, maar ook door middel van een mix van

wervingsactiviteiten (Hopman-Rock, 2001). Dus naast een advertentie in een krant, mensen ook persoonlijk aanspreken op straat. Dit is van belang om de juiste mensen te bereiken. Hierbij kunnen de meest creatieve methoden

worden aangewend. Het nadeel hiervan is de tijd die dit in beslag neemt. 2.4.3 Aangeboden mogelijkheden Naast benadering op maat is ook het aanbieden van activiteiten op maat van belang. Diversiteit in de activiteiten die worden aangeboden is hierbij

zinvol. Sommige mensen doen een bepaalde activiteit liever thuis, terwijl voor de ander juist het sociale aspect belangrijk is en om die reden graag in een groep een activiteit uitvoert (De Greef, 2001). Om dit te bewerkstelligen moet je eerst wel weten wat de behoefte is en hier op kunnen inspelen. Wanneer je

op huisbezoek gaat en je ziet dat iemand allerlei veiligheidsmaatregelen heeft genomen, moet je niet aankomen met een foldertje van Consument en Veiligheid, maar kijken waar dan nog wel winst is te boeken, bijvoorbeeld op het gebied van voeding en bewegen (Dijk, 2001). 2.5 Conclusie In dit hoofdstuk stond de diversiteit van de groep ouderen centraal. De

vragen wie is de oudere, waar en hoe te bereiken kwamen hierbij aan de orde. Deze vragen zijn slechts gedeeltelijk beantwoord. Geconcludeerd kan worden dat 'de oudere' niet bestaat. Er kunnen wel een aantal zinvolle achtergrondkenmerken worden onderscheiden: leeftijd, sekse en wel of niet werken. Belangrijke achtergrondkenmerken voor voeding en bewegen zijn

naast demografische kenmerken de individuele, sociale en fysieke omgeving. Naast verschillende achtergrondfactoren zijn ook de verschillende

netwerken waarin ouderen zich bevinden van belang, met name de ouderenbonden kunnen hierbij een belangrijke rol spelen. Het aanbod van de netwerken is vrij divers, maar wie zich in welk netwerk bevindt is nog onduidelijk. Dit moet nader uitgezocht worden.

23

Uit de meningen van de experts over bereik en benadering van ouderen kunnen een aantal belangrijke conclusies worden getrokken. Op maat

methoden en strategieën is hierbij het kernpunt. Bij de aankondiging van een project is het van belang dat dit via het juiste kanaal gebeurt. Daarnaast is he t belangrijk dat een aankondiging niet afschrikt. Bij de aankondiging dient de nadruk gelegd te worden op voor de doelgroep interessante aspecten van de

activiteit. Bij de benadering kan geconcludeerd worden dat een persoonlijke benadering belangrijk is, benadering op maat is relevant en daarnaast dient er via meerdere kanalen en door middel van meerdere activiteiten geworven te worden. De aangeboden activiteiten, de laatste categorie, dienen eveneens op maat te geschieden, daarvoor moet je eerst achterhalen wat dan de behoefte is. De hier genoemde suggesties zijn vaak erg arbeidsintensief en dus ook

kostbaar. Om een goed resultaat te krijgen zijn deze investeringen wel noodzakelijk. Het gaat hier om investeringen die met name gericht zijn op de lange termij n.

24

25

3. Interventies en implementatie 3.1 Inleiding In het eerste gedeelte van deze review is de keuze gemaakt voor het richten op de leefstijlfactoren voeding en bewegen. In dit gedeelte zal derhalve aandacht worden besteed aan de verschillende interventies die gericht zijn op deze twee leefstijlfactoren. Hierbij wordt besproken, wanneer dit mogelijk is,

of de interventies effectief zijn gebleken en hoe, voor zover aan de orde, de bredere implementatie verloopt. Van zowel de effectiviteit als de implementatie zullen succes- en faalfactoren worden weergegeven. De visies van de

verschillende experts zullen hierbij betrokken worden. Zo ook de visie van Consument en Veiligheid. Ondanks het feit dat deze organisatie zich niet richt op voeding en/of bewegen, heeft C&V wel veel kennis opgedaan bij het ontwikkelen en implementeren van interventies gericht op ouderen. Tot slot

zal worden ingegaan op de voorwaarden die worden gesteld en mogelijkheden die worden geschept door beleidsmakers op het gebied van preventie en voorlichting gericht op ouderen. 3.2 GALM-strategie GALM ofwel het Groninger actief leven model is een strategie welke tot doel heeft inactieve ouderen tussen de 55 en 65 jaar aan te zetten tot

bewegen. De strategie is ontwikkeld door de afdeling Bewegingswetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen in samenwerking met de Landelijke Stichting Meer Bewegen voor Ouderen. Het GALM-project is één van de projecten binnen de landelijke stimuleringscampagne 55-plus in

Beweging! De landelijke implementatie van GALM wordt mogelijk gemaakt door de Nederlandse Hartstichting, Zorg Onderzoek Nederland, het Ministerie van VWS en het Fonds Zomerpostzegels.

Gedragsverandering, want dat is het doel van deze strategie wordt opgevat als een langdurig proces. De uitvoering van GALM bestrijkt dan ook een

periode van anderhalf jaar. In deze periode wordt een geïntegreerd geheel van vijf activiteiten uitgevoerd: benaderen van de doelgroep, meten van motorische fitheid, bewegen in het introductie - en vervolgprogramma en het adviseren van sportieve activiteiten. Voor het benaderen van de doelgroep worden twee strategieën gehanteerd: de populatiestrategie en de netwerkstrategie. •

Populatiestrategie : Bij deze strategie wordt in een gemeente een uitdraai van het bevolkingsregister van alle zelfstandig wonende senioren tussen de 55 en 65 jaar als basis gebruikt. Deze gehele groep wordt

26

aangeschreven door middel van een brief en daarbij een vragenlijst, waarna deze vragenlijsten huis-aan-huis worden opgehaald. •

Netwerkstrategie : Deze strategie houdt in dat de reeds deelnemende senioren worden aangemoedigd om personen uit hun omgeving uit te

nodigen mee te doen aan GALM. Het is namelijk gebleken dat senioren eerder sportief actief worden als ze samen met iemand anders kunnen sporten.

Dit sluit goed aan bij het gedeelte 'benadering' uit het vorige hoofdstuk,

namelijk intensiviteit en gevarieerdheid is van belang voor effectieve werving. 3.2.1 Effecten van GALM Experimenteel onderzoek naar de effecten van GALM op motorische fitheid, lichamelijke activiteiten, (ervaren) gezondheid en dagelijks

functioneren is vorig jaar van start gegaan. Er is begonnen met de werving van 700 senioren in een aantal gemeenten in Nederland. Dit jaar zijn de groepen van start gegaan en zijn de eerste meetresultaten verzameld. Uit vooronderzoek is inmiddels gebleken dat deelname aan het project invloed heeft op verbetering van het uithoudingsvermogen, de reactiesnelheid en

lenigheid. Jaarlijks wordt eveneens een proces-evaluatieplan gemaakt. In 2000 is onderzoek gedaan naar uitval van deelnemers, de kwaliteit van uitvoering

van lokale projecten en naar gedragsbehoud op de lange termijn. De landelijke invoering van de GALM-methode heeft aangetoond dat deze gedragsveranderingmethode op grote schaal inactieve senioren aan het bewegen kan krijgen en houden. Van de mensen die deelnemen blijft 95%

sportief actief. Via de GALM-groepen, maar ook op eigen gelegenheid (De Greef, 2001). 3.3 Goed Oud Worden Het programma 'Goed Oud Worden' is ontwikkeld door TNO Preventie en

Gezondheid onder de paraplu van TNO Verouderingsonderzoek. Het

programma is bedoeld voor zelfstandig wonende ouderen boven de 65 jaar en is gericht op het bevorderen of handhaven van een gezonde leefstijl zodat de toename van zorgafhankelijkheid op latere leeftijd afgeremd kan worden. Het programma bestaat uit zes wekelijkse bijeenkomsten met een voorlichtingsdeel over gezondheid in relatie tot de leefstijl, omgaan met klachten en ziekten, voeding, veiligheid in en om het huis en een

bewegingsdeel dat SMILE (='So Much Improvement with a Little Exercise') wordt genoemd (Hickey e.a., 1992).

27

3.3.1 Effecten van Goed oud worden Uit proefprojecten is gebleken dat 'Goed Oud Worden' positieve effecten

heeft op de gezondheid van de deelnemers. Vooral ten aanzien van de bloeddruk en het bloedsuikergehalte bij vrouwen, overgewicht en vitaliteit. Bovendien geven de deelnemers aan dat ze zich minder eenzaam voelen (Hopman-Rock & Westhoff, 1997). 3.4 Voedinginterventies

In de projectregistratie van het NIGZ worden negen projecten gericht op

ouderen en voeding genoemd. Dit zijn er relatief weinig gezien het feit dat er 345 projecten gericht op ouderen in het algemeen geregistreerd staan. Van deze negen projecten zijn er zeven specifiek gericht op voeding. De overige twee projecten zijn gericht op algemene gezondheidsvoorlichting waar een onderdeel voeding bij is. De zeven specifieke projecten worden uitgevoerd door een Zorg en Welzijn groep en de overige zes door verschillende Thuiszorgstichtingen en GGD'en.

In de projectregistratie worden ook wijkgerichte benaderingen genoemd die zich richten op de algemene bevolking. Waarschijnlijk zullen hier ook

ouderen bij betrokken worden, in deze review beperken we ons echter tot projecten die specifiek gericht zijn op ouderen. De projecten worden in bijlage 1 uitgebreider weergegeven.

3.4.1 Voedingsinterventies NHS Ook de Nederlandse Hartstichting heeft in het verleden diverse

voedingsinterventies uitgevoerd, gericht op de bevolking van middelbare en oudere leeftijd. Het betreft rondleidingen in de supermarkt o.l.v. een diëtist (Cremers, Scholten, Van Dis en Van Assema, 1992) en (Van Loosbroek & De Graaf, 1993) roerbakdemonstraties in supermarkten (Van Dis, 2000) en lezingen verzorgd door diëtisten voor leden van vrouwenverenigingen

(Westmaas, 1977), ouderenbonden en deelnemers van pensioen-in-zichtcursussen. Deze laatste activiteit is in middels verbreed naar voorlichting over een gezonde leefwijze. In samenwerking met de Diabetes Vereniging Nederland (DVN) worden momenteel voorlichtingsbijeenkomsten over een gezonde leefwijze bij diabetespatiënten verzorgd. Met Stichting Welzijn Ouderen wordt samengewerkt om voorlichting in de naaste toekomst te implementeren.

Uit evaluatie van sommige voorlichtingsactiviteiten blijkt dat deze

methoden van voorlichting zowel bij personen van middelbare leeftijd als ouderen effectief zijn. Echter het blijkt ook hier moeilijk te zijn om de juiste

28

doelgroep te bereiken, omdat vooral ouderen die reeds geïnteresseerd zijn in gezonde voeding en die bijvoorbeeld al roerbakken en olie gebruiken bereikt

worden. De interesse voor deze activiteiten neemt af na het 75ste jaar. Ouderen kunnen minder lang staan (max. 30 minuten is haalbaar) en hebben steeds meer moeite om kleine letters te kunnen lezen. Tevens is extra aandacht voor het volgen van diëten noodzakelijk. 3.4.2 Effectiviteit Wat opvalt bij de negen projecten in de projectregistratie van het NIGZ is

dat er, naast 55 plussers in het algemeen, een specifieke kwetsbare doelgroep is geselecteerd bij een aantal projecten, namelijk alleenstaande mannen. Daarnaast wordt in een aantal projecten de nadruk niet gelegd op eenzijdig voorlichten, maar op een interactieve methode door middel van kookcursussen. Op deze manier zal de kans groter zijn dat het gedrag

veranderd wordt, omdat ook de vaardigheden om het gezonde gedrag uit te voeren zijn aangeleerd. Ditzelfde geldt voor de voedingsinterventies die door de NHS zijn uitgezet. Deze zijn eveneens voornamelijk toegespitst op het aanleren van gedrag. Ook hier blijkt echter dat mensen die op een activiteit afkomen, vaak al geïnteresseerd zijn in het onderwerp en al het gezonde gedrag vertonen. Dit kan voorkomen worden door kwetsbare groepen te

onderscheiden en voor deze groepen gerichte interventies te ontwikkelen. Die ontbreken nu nog. Een studie naar de effectiviteit van het geven van voedingsvoorlichting in groepen door een diëtiste in vergelijking met de effecten van een folder, heeft het volgende resultaat opgeleverd. De voedingsvoorlichting in een groep verminderde de inname van (verzadigd) vet en vermeerderde de inname van vis, fruit, kip en brood meer dan de folder (Bemelmans, 2001).

Over de interventies uit de projectregistratie van het NIGZ is geen

specifieke informatie voorhanden wat betreft effectiviteit. Om die reden is het relevant om te bekijken wat de effectiviteit van gezondheidsvoorlichting over het algemeen is. Hierbij is het afhankelijk van wat het doel is van de voorlichting. Verschillende doelen die te onderscheiden zijn: kennisvermeerdering, attitudeverandering en gedragsverandering. Een

interventie is effectief wanneer het vooraf vastgestelde doel bereikt is. Wel zijn er gegevens over welke doelen het beste in welke deelterrein van de

gezondheidsvoorlichting nagestreefd kunnen worden. Op het gebied van hart en vaatziekten is gedragsverandering een doel dat nagestreefd kan worden. Hierbij gaat het echter voornamelijk om secundaire en tertiaire preventie. De effecten van voorlichting en begeleiding van mensen met een verhoogd risico

op harten vaatziekten en hartpatiënten zijn redelijk positief. Op korte termijn zijn vaak effecten zichtbaar, echter slechts een deel manifesteert zich op de 29

lange termijn. Op het gebied van voeding zijn er veelbelovende resultaten, maar is er nog te weinig onderzoek bekend om tot eensluidende conclusies te komen over de effectiviteit. Uit het beschikbare effectonderzoek blijkt dat de effecten variëren van positieve effecten tot geen effecten. Effectieve

programma's bevatten de volgende elementen: interpersoonlijk contact, social support, zelfcontrole en feedback. Ook individuele voedingsvoorlichting werkt gunstig en vaardigheidstrainingen blijken tot meer gewenste gedragsveranderingen te leiden (Jonkers et al., 1988). 3.5 Succes -en faalfactoren implementatie Wanneer interventies in een gecontroleerde setting effectief zijn gebleken,

is de volgende stap om de interventies breder te implementeren. In het volgende gedeelte zullen de succes- en faalfactoren van de implementatie van de hier besproken projecten worden weergegeven. Binnen de genoemde

projecten zijn wel een aantal verschillen te onderscheiden in hoe breed ze zijn geïmplementeerd. Zo is er op het gebied van bewegen al veel meer ontwikkeld en is de implementatie daar ook in een verder gevorderd stadium dan op het gebied van voeding. Over alle projecten heen zijn wel een aantal potentiële

succes- en faalfactoren te onderscheiden. Om die reden zullen deze factoren in een aantal categorieën worden ingedeeld. De categorieën zijn: het werven

van de (juiste) doelgroep; continuïteit van de groep en van de deelnemers; en samenwerking tussen organisaties, met daaraan gerelateerd concurrentie. Waar mogelijk zullen ook oplossingen worden geformuleerd. Aangezien een succesfactor vaak het tegenovergestelde is van een faalfactor, zullen deze beide factoren door elkaar heen behandeld worden. 3.5.1 Werven Het werven van deelnemers blijkt bij alle projecten een bottleneck. Bij 'Goed oud worden' is het probleem dat de verkeerde mensen op een project

afkomen, namelijk de ouderen die al een gezonde leefstijl hebben en niet de

sedentaire ouderen of de ouderen die een ongezond voedingspatroon hebben. Doordat deze mensen al een gezonde leefstijl hebben, lijkt er door het project

geen verandering te ontstaan. Dit is in de meeste gevallen echter wel het geval, maar er ontstaat een plafondeffect: mensen kunnen niet gezonder meer worden.

Ook bij GALM wordt gesignaleerd dat het werven moeilijk is. Binnen dit

project worden mensen aangeschreven die zich in de leeftijdsklasse 55 tot 65 jaar bevinden. Dit is een arbeidsintensieve klus. Ongeveer 800-1000 senioren dienen aangeschreven te worden om uiteindelijk ongeveer 100 deelnemers voor het introductieprogramma over te houden. Dit kost veel tijd en geld.

30

Werving dient op maat te geschieden, gericht op de ouderen met een ongezonde leefstijl. Hierbij moet in acht genomen worden dat het werven veel tijd en geld zal kosten.

3.5.2 Oplossingen werving Verschillende manieren zijn er aangewend om de werving te verbeteren. Zo is er binnen 'Goed oud worden' een project opgestart dat 'Gezond en Vitaal' is genoemd. Dit project wordt gepresenteerd als voorlichtingsprogramma en daarbij wordt minder de nadruk gelegd op het feit dat het gericht is op

bewegingsbevordering, dit werkt drempelverlagend. Hier schuilt echter een probleem achter, aangezien er voor het bredere programma moeilijker docenten worden gevonden. Veel MBVO (Meer bewegen voor ouderen) docenten willen wel de beweginglessen geven, maar zien het geven van voorlichting niet zitten.

Werving door middel van seniorpeers is een tweede methode waarvan gehoopt wordt dat die de opkomst kan vergroten. Met deze voor en door

methode verwacht men een grotere opkomst te bewerkstelligen. Dit doordat deze seniorpeers dicht bij de doelgroep staan en weten hoe men aangesproken wil worden. Met name Consument en Veiligheid heeft ervaring met het inzetten van seniorpeers. In community-interventies is deze methode effectief gebleken. Zie: interne notitie van Stichting Consument en Veiligheid, 2000.

Tevens is er geëxperimenteerd met andere vormen van werving. Binnen

een community interventie trial is op allerlei verschillende, creatieve manieren geworven. Een voorbeeld hiervan is dat op het schoolplein kinderen werden aangemoedigd om hun grootouders te stimuleren om deel te nemen aan het project. Deze creatieve manier van werven heeft een grotere opkomst opgeleverd, maar is ook tijdrovend en vereist veel menskracht. 3.5.3 Samenvatting werving Samengevat kunnen we de volgende problemen en oplossingen omtrent

werving onderscheiden: •

Werving is een hele belangrijke bottleneck

•

Over het algemeen is het grootste probleem dat de verkeerde mensen op een project af komen, de mensen die al (voldoende) bewegen en gezond eten

•

De oplossing kan gezocht worden in de manier waarop een activiteit wordt gepresenteerd. De presentatie moet niet afschrikken doordat het alleen gericht is op bijvoorbeeld bewegen

•

Werving door middel van seniorpeers en door middel van andere creatieve methoden kan een oplossing zijn

31

•

Werving op maat is van belang

3.5.4 Continuïteit Een andere belangrijke succesfactor van implementatie is continuïteit. Hierbij gaat het om continuïteit van een project en continuïteit van de

deelname door de deelnemers. Wat betreft de continuïteit van een project is het probleem over het algemeen dat continuïteit niet op voorhand wordt

ingebouwd. Barbara Dijk signaleert dat een project wordt geïnitieerd en twee tot drie jaar wordt voortgezet en daarna wordt overgedragen aan een lokale organisatie. Hier is minder geld, waardoor het project wordt uitgekleed en daardoor een stuk minder effectief wordt.

Ook bij de GALM-methode ontstaan er problemen bij de continuering van het project. In de eerste anderhalf jaar wordt het traject met behulp van een subsidie gecoördineerd door de provinciale sportraad. Nadat het traject is

afgelopen moeten de gemeentes het overnemen zonder hulp van de sportraad. Dit verloopt minder goed omdat het werven van mensen veel tijd kost, waardoor de gemeenten vaak niet verder gaan dan eenmaal per jaar een mailing sturen.

Ook de continuïteit van de deelnemers is een probleem. Deels zijn de mensen die bereikt worden mensen die eigenlijk altijd wel wat wilden doen, maar net dat extra zetje nodig hadden. Deze groep kan echter wel snel afhaken. Volgens Robert Gelinck ontstaan er problemen bij deelnemers

wanneer ze een aantal keer niet zijn gekomen door omstandigheden. Daarna is de drempel te hoog om weer terug te komen, omdat ze bang zijn dat ze niet meer in de groep passen. Dit kan een perceptie van mensen zijn, maar het kan ook realiteit zijn: er ontstaan in de situatie van mensen veranderingen

waardoor ze niet meer in de groep passen: deelnemers worden ouder of mensen kunnen (chronische) aandoeningen krijgen waardoor ze niet meer mee kunnen doen in de groep. Wanneer hier niets mee gedaan wordt, zullen deze mensen afhaken.

3.5.5 Oplossingen continuïteit Voor de continuïteit van een GALM- groep wordt volgens De Greef altijd een oplossing gezocht. Het is dus niet zo dat na die startfase van anderhalf

jaar het project gewoon stop gezet kan worden. Er is een contract gesloten met de KNGU (Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Unie) waardoor de continuïteit, voor de groepen die bewegen bij de KNGU, is gewaarborgd. Tevens is er subsidie, maar wanneer de subsidie ophoudt is het de bedoeling dat GALM ingebed zal zijn in de verschillende instanties. Dat kan dus zijn via de sportraad, via sportverenigingen, via het MBVO of via de KNGU.

32

Om de continuïteit van de deelnemers te waarborgen is het belangrijk om contacten te blijven onderhouden met de deelnemers. Wanneer iemand niet

meer komt die persoon opbellen en vragen wat de reden van de afwezigheid is. Om het afhaken te voorkomen dienen de randvoorwaarden voor de deelnemers goed te zijn. De Greef geeft een aantal van die voorwaarden aan: •

Het sporten moet ingepast worden in het eigen levensritme. Daarom is het belangrijk dat een groep niet zomaar wordt verschoven naar een andere dag. Mensen haken dan af omdat ze al andere plannen hebben op die dag en omdat ze dat niet zomaar kunnen en willen veranderen.

•

Een tweede randvoorwaarde is de individuele randvoorwaarde. Deelnemers willen het idee hebben dat deelname aan een project nut heeft voor hen. Dus bijvoorbeeld door de sociale contacten, maar ook door het feit dat ze zich fitter gaan voelen.

•

De derde randvoorwaarde ligt op institutioneel niveau. De accommodatie moet prettig zijn en er moeten voldoende begeleiders zijn. Om het afhaken van deelnemers te voorkomen is het eveneens belangrijk

dat deelnemers kunnen kiezen uit verschillende mogelijkheden. Voor mensen die niet in een groep willen sporten wordt een coachprogramma ontwikkeld waarbij zij via de computer thuis kunnen oefenen en via het programma feedback krijgen. Voor ouderen boven de 70 jaar is een aparte GALM-variant ontwikkeld. En inmiddels is de methode aangepast voor sedentaire senioren met een chronische aandoening (het SCALA-project) en voor allochtone sedentaire ouderen (De Greef & Kroes, 2001).

Continuering kan ook bereikt worden door het inzetten van het

Kenniscentrum Lokaal Ouderenbeleid (www.lokoud.nl). Het Kenniscentrum is onderdeel van Odyssee Maatschappelijke Ontwikkeling, een bundeling van vier gerenommeerde advies- en opleidingsorganisaties. Het kenniscentrum is

voortgekomen uit de Ageing well groep Nederland. Dit centrum helpt gemeenten en organisaties bij de ontwikkeling van hun lokaal sociaal beleid voor ouderen. De actieve betrokkenheid van ouderen zelf is daarbij het uitgangspunt. Een belangrijk doel is projecten te laten inbedden in organisaties of gemeentes.

3.5.6 Samenvatting continuïteit Samengevat kunnen we de volgende problemen en oplossingen omtrent continuïteit onderscheiden: •

Een gebrek aan continuïteit is een belangrijke faalfactor van implementatie

•

Dit gaat om continuïteit van zowel het project als van de individuele deelnemers

33

•

Een oplossing voor de continuïteit van een project is het inbedden van een project in de lokale structuur

•

Een organisatie die bij deze inbedding ondersteuning kan bieden is het Kenniscentrum Lokaal Ouderenbeleid

•

Om de continuïteit van de deelnemers te waarborgen is het belangrijk om actief contacten te onderhouden met mensen die afhaken of dreigen af te haken

•

Tevens is het van belang om tegemoet te komen aan de individuele randvoorwaarden

•

Uitsplitsing van bestaande projecten in op maat projecten is eveneens een oplossing.

3.5.7 Samenwerking Uit de informatie over de verschillende projecten blijkt dat samenwerking

een succesfactor van implementatie is. Het gebrek hieraan is dus een faalfactor. Het feit dat er te weinig wordt samengewerkt ontstaat door het

concurrentieprobleem. Organisaties willen een project opstarten op het gebied van ouderen, steken hier geld in, maar willen dit dan vervolgens wel voor

zichzelf houden en zien andere organisaties als concurrenten. Ze zijn bang om hun eigen identiteit te verliezen. Deze angst is niet vreemd, gezien het feit dat veel organisaties afhankelijk zijn van fondsenwerving.

Ook Consument en Veiligheid heeft ervaren dat samenwerking met (lokale)

organisaties een belangrijke factor is van succes of falen. Op lokaal niveau wordt een project op een eigen manier vorm gegeven. De taak van de

landelijke organisatie is om sturend te zijn, zonder te dwingen. De moeilijkheid hierbij is dat het op lokaal niveau toch vooral doeners zijn. De

frictie tussen theorie en praktijk blijft bestaan. Een voorbeeld hiervan is een evaluatie. Lokale o rganisaties vinden een evaluatie erg belastend, terwijl het

doen van een evaluatie heel relevant is voor de voortzetting van een project. 3.5.8 Oplossingen samenwerking Aangezien de markt (het aantal ouderen) groot is, hoeft samenwerking

geen bedreiging te zijn voor een project. Er kunnen meerdere projecten naast elkaar bestaan, mits ze niet allen op dezelfde subgroep gericht zijn, dit is

echter wel weer mogelijk, wanneer elke organisatie een ander thema behandeld. Het succes van een project kan alleen maar groter worden wanneer de middelen en de kennis gebundeld worden. Samenwerking impliceert ook het bundelen van kennis en informatie. Hopman noemt om die reden het

samenstellen van meer vaste pakketten (draaiboeken hoe een project opgestart en uitgevoerd moet worden). Met andere woorden, effectief bewezen projecten moeten als basis dienen en op die manier moeten projecten worden vorm 34

gegeven. Om te weten wat effectief is gebleken dienen deze ervaringen wel gedeeld te worden met andere organisaties. Veel te vaak wordt er nu door lokale mensen een initiatief opgestart waarbij gebruik wordt gemaakt van allerlei modellen van verschillende organisaties, waarvan niets wordt

teruggerapporteerd. Een eerste stap die Hopman gaat zetten is het organiseren van een grote conferentie waarbij allerlei lokale betrokkenen aanwezig moeten

zijn, waarna een intentieverklaring opgesteld zal worden waar mensen zich aan moeten committeren. Ook het NIGZ wenst samenwerking met andere organisaties bij de ontwikkeling van het programma Oudere n. Het NIGZ gaat samenwerken met het NPOE (Nederlands Platform Ouderen en Europa). Deze

organisatie ondersteunt de ouderenwebsite www.seniorweb.nl. Dit project is er al in geslaagd om van tienduizenden ouderen enthousiaste internetgebruikers te maken. Het NIGZ zal op de website het onderdeel Gezond Leven gaan

invullen. Tevens zijn er samenwerkingsverbanden met Stichting Consument en Veiligheid en het Voedingscentrum. Met deze organisaties wordt gekeken naar methoden om de sociale cohesie in stand te houden en ouderen toegang te geven tot de voorlichting die ze nodig hebben. 3.5.9 Samenvatting samenwerking Samengevat kunnen we de volgende problemen en oplossingen omtrent

samenwerking onderscheiden: •

Gebrek aan samenwerking is een probleem bij veel projecten voor het bereiken van een effectieve implementatie

•

Het probleem ontstaat of wordt versterkt door angst voor concurrentie

•

Wanneer er op landelijk en regionaal niveau wordt samengewerkt is de frictie tussen theorie en praktijk een probleem

•

Het bundelen van kennis en daaruit voortvloeiend het samenstellen van vaste pakketten kan een oplossing zijn

•

Naast het bundelen van kennis is ook het delen van kennis van belang

3.6 Conclusie Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen wanneer interventies

effectief zijn gebleken in een gecontroleerde opzet en of ze ook effectief zijn als ze breder geïmplementeerd worden. Dit blijkt uit de hier besproken

projecten GALM en Goed Oud Worden. Van de voedingsinterventies die zijn besproken zijn geen gegevens over bredere implementatie voorhanden. Er kan

wel een uitspraak gedaan worden over de manier waarop deze projecten verder ontwikkeld dienen te worden om brede implementatie mogelijk te maken. De belangrijkste succes- en faalfactoren zullen hier kort worden herhaald.

35

De problemen die naar voren komen bij een bredere implementatie zijn op te delen in drie categorieën: werving, continuïteit en samenwerking. Het probleem dat in de werving ontstaat is dat de beoogde doelgroep niet op een project af komt. De mensen die zich aanmelden hebben over het algemeen al een gezonde leefstijl. Werving dient meer op maat te gebeuren, om die reden is het wel noodzakelijk dat er eerst wordt uitgezocht welke verschillende

groepen te onderscheiden zijn en inspelen op de behoefte van die verschillende groepen. Tevens is het belangrijk om via meerdere netwerken en

via meerdere methodes te werven. Werving door middel van seniorpeers wordt als succesvol ervaren. De continuïteit van een project en van de deelnemers is eveneens een probleem binnen bredere implementatie. Het inbedden van een project in de

bestaande (lokale) structuur is van belang voor de continuïteit van een project. Voor deze inbedding in de lokale structuur kan gebruik worden gemaakt van het Kenniscentrum Lokaal Ouderenbeleid. Continuïteit van de deelnemers kan bereikt worden door mensen te benaderen die afhaken. Daarnaast is differentiatie van de mogelijkheden noodzakelijk. Dus het kunnen deelnemen op de manier die voor de deelnemer het prettigst is (op maat).

Gebrek aan samenwerking is eveneens een faalfactor van implementatie.

Samenwerking door middel van kennis uitwisseling, maar ook door middel van samen werken aan een project.

36

37

4. Beleid 4.1 Inleiding Het beleid van zowel landelijke als lokale overheden heeft invloed op de mate waarop ingezet wordt op een bepaald thema, maar ook op hoe succesvol de implementatie van een project verloopt. In dit gedeelte zullen twee landelijke beleidsstukken worden besproken: de nota Sport, bewegen en

gezondheid en de nota 'Nederland goed gevoed', beiden afkomstig van het ministerie van VWS. In deze nota's komt naar voren welke richtlijnen er zijn uitgezet om de gezondheid van ouderen te bevorderen door middel van

bewegen en voeding. Deze richtlijnen zijn belangrijk voor de toekomstige projecten en interventies van de NHS. 4.2 Nota Sport, bewegen en Gezondheid De doelstelling van het beleid dat is opgetekend in deze beleidsnota uit

2001 is het vergroten van de gezondheidswinst door sport en bewegen. Deze doelstelling impliceert de gelijktijdige verkleining van gezondheidsrisico's bij sport en bewegen. Binnen de algemene bevolking wordt een aantal kwetsbare groepen onderscheiden. Inactiviteit is met name te vinden onder ouderen,

chronisch zieken en gehandicapten. Onder ouderen is echter wel een scherpe tweedeling te ontdekken. Deze groep is namelijk het meest normactief en het

meest inactief. Volgens de beleidsnota is er meer inzicht nodig in het waarom van deze tweedeling. De beleidsvoornemens die in de nota worden genoemd en die specifiek zijn gericht op ouderen, of ook op ouderen gericht kunnen zijn: •

De facilitering van de ontwikkeling van sport - en bewegingsaanbod voor

specifieke doelgroepen (chronisch zieken, werknemers) voor zover hiaten worden gesignaleerd. De rol van de huisarts is hierbij ook met name van

belang. Veel huisartsen blijken niet voldoende op de hoogte te zijn van het bewegingsaanbod. •

De ondersteuning van de implementatie (spreiding, bereikbaarheid) van het sport - en bewegingsaanbod voor specifieke doelgroepen.

•

De facilitering van de ontwikkeling van innovatieve producten, zoals het Bewegingsadvies op Maat en de Nationale GezondheidsTest, onder voorwaarde van een kansrijke implementatie.

•

Er is meer inzicht nodig in determinanten van lichamelijke activiteit en van

inactiviteit naar bevolkingskenme rken (leeftijd, geslacht, sociaaleconomische status, etniciteit e.d.) maar ook naar de gezondheidstoestand (gezond, ziek, handicap). Er is behoefte aan verklarend onderzoek naar 38

fasen van gedragsverandering en naar de belemmeringen voor lichamelijke activiteit bij specifieke doelgroepen of in specifieke situaties. Daarbij dient ook de sociale en fysieke omgeving van het individu in ogenschouw te worden genomen (bewegingsarmoede in relatie tot de 'community', de beschikbare en bereikbare bewegingsruimte en de veiligheid). •

Er is behoefte aan (kwalitatief) onderzoek naar de oorzaken van blessures: determinanten met betrekking tot het (risico-)gedrag van sporters (met name jongeren en ouderen), maar ook met betrekking tot de omgeving (spelregels en naleving daarvan; de deskundigheid van het kader; de veiligheid van de accommodatie) en de sporten spelproducten.

Rapportages over oorzaken van blessures missen nu nog deze diepgang. Uit deze beleidsnota kan geconcludeerd worden dat er met name ingezet

gaat worden op het onderscheiden van verschillende specifieke doelgroepen. Elke doelgroep heeft een andere (bewegings)behoefte en dat wordt in deze

nota duidelijk naar voren gebracht. Hiervoor moet onderzoek worden gedaan en moeten programma's worden ontwikkeld. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de facilitering van (bestaande) programma's. De bredere implementatie van programma's is eveneens een belangrijk doel.

Uit de succes- en faalfactoren van implementatie (paragraaf 3.5) is al gebleken dat juist het specificeren van de doelgroep en de behoefte van de

doelgroep een belangrijke voorwaarde voor succes is. Om die reden is het belangrijk dat er vanuit VWS draagvlak is gecreëerd om op deze doelen in te zetten. Dit biedt mogelijkheden voor de NHS om zich te richten op deze doelen.

Een goed voorbeeld van een initiatief dat vanuit de doelgroep is opgezet, is een experiment in zes Brabantse gemeenten. In deze gemeenten (Bergen op Zoom, Den Bosch, Sint Oedenrode, Nuenen, Veldhoven en Crackendonck)

lichten 55-plussers de komende tijd het ouderenbeleid door. Waar nodig adviseren ze hun gemeente het beleid te veranderen zodat hun gemeente

'ouderenproof' kan worden verklaard. Dit project is een onderdeel van het actieprogramma Vitaal Grijs van de provincie Noord -Brabant. Daarin werkt de

provincie samen met ouderenbonden en gemeenten. Binnen de deelnemende gemeenten richten lokale werkgroepen zich op onderwerpen die voor ouderen belangrijk zijn. Vooral onderwerpen als wonen, dienstverlening, zorg en veiligheid op straat zijn voor deze groep onderwerpen die leven (Metro, 25 februari 2002).

In dit initiatief komen belangrijke punten naar voren die van belang zijn

voor een goed project, namelijk participatie van de doelgroep en

39

samenwerking. Tevens blijkt dat gezondheidsonderwerpen minder van belang zijn voor de doelgroep dan meer welzijnsgerichte onderwerpen. 4.3 Nota 'Nederland goed gevoed' Het voedingsbeleid kan op drie manieren worden ingezet om

gezondheidswinst te behalen (Nota: ’Nederland: goed gevoed’, 1998): door het bevorderen van goede voedingsgewoonten van de burger; door het realiseren van een hoog beschermingsniveau van de consument (veilige voedingsmiddelen); en door het stimuleren van het op de markt brengen van producten, die van belang zijn voor goede voedingsgewoonten en de voorlichting daarover.

Bij het ontwikkelen en uitvoeren van dit beleid en de drie manieren om dit te doen, kunnen veel en diverse actoren betrokken worden. •

Vanuit de landelijke overheid: ministeries van VWS, LNV, EZ, OCW, SZW en VROM (Wiegersma & Stasse-Wolthuis, 2000).

•

Organisaties op landelijk niveau: Stuurgroep Gezonde Voeding, het

Voedingscentrum, het KWF (Koningin Wilhelmina Fonds), de Nederlandse Hartstichting, de Nederlandse Diabetes Federatie, NOC*NSF, Nederlandse vereniging van diëtisten, Nederlands Paramedisch instituut, Maag Lever Darm Stichting, Stichting Anorexia en Boulimia Nervosa, Stichting Voedselallergie, Nederlandse Vereniging voor Voedingsleer en Levensmiddelentechnologie, TNO voeding. •

Voedingsproducenten (voedingsindustrie), detailhandel (catering, supermarkten, restaurant, horeca).

•

Consumentenorganisaties zoals de Consumentenbond en de Kleine Aarde, Voorlichtingsbureau Vlees, Voorlichtingsbureau Margarine, Oliën en Vetten, Voorlichtingsbureau Brood, die voorlichting geven op voedingsgebied.

•

Op lokaal niveau: overheden, GGD’en, thuiszorg/wijkverpleging, diëtisten, huisartsen, zorgservices, verpleeghuizen en verzorgingsinstellingen, bedrijven, scholen, verenigingen.

De eerder genoemde drie manieren om het voedingsgedrag te beïnvloeden zijn gericht op het algemene publiek, maar gelden ook voor ouderen. In de beleidsnota 'Nederland goed gevoed' wordt de groep ouderen wel onderscheiden als risicogroep, maar hierbij gaat het om ouderen boven de 70 jaar. In het algemeen stelt VWS dat in projecten en campagnes, de rol van het individu erg belangrijk is. Er is een verdergaande individualisering en in het

verlengde daarvan, een toenemende diversiteit aan verlangens, voorkeuren en behoeften. Daarom is het belangrijk om mensen te laten participeren bij het

ontwikkelen en uitvoeren van projecten, zodat er beter rekening gehouden kan 40

worden met hun behoeften. Op maat werken is hier opnieuw een kernpunt. Dit sluit goed aan bij de conclusies uit het vorige hoofdstuk. De overige doelen die door het ministerie zijn gesteld en die ook van belang zijn voor de groep ouderen zijn: verkleinen van sociaal- economische

gezondheidsverschillen, het terugdringen van overgewicht, het richten op het behoud van reeds behaalde gezondheidswinst en het aansluiten van het beleid bij reeds bestaande initiatieven en brede interventies op het gebied van voeding, bewegen, roken en alcoholgebruik. Deze aansluiting heeft de

voorkeur boven het starten van nieuwe campagnes (Peters & Luijpers, 2001). Voor het bereiken van de diverse doelen zijn samenwerkingsverbanden nodig. Voor het verkleinen van de sociaal-economische gezondheidsverschillen is naast VWS ook het ministerie van Economische Zaken nodig, maar ook LNV,

SZW, VROM en OCW. Samenwerkingsverbanden tussen voorlichtingsinstanties

zijn hierbij eveneens van belang. Ook hier liggen veel kansen voor de NHS om op in te zetten. De doelgroep ouderen is voor veel instanties een belangrijke

groep die bereikt dient te worden. Samenwerking is dan noodzakelijk. Zo biedt het samenwerkingsverband van NIGZ, Voedingscentrum en Consument en

Veiligheid een goed potentieel voor de NHS om bij aan te sluiten. Deze organisaties lopen tegen dezelfde problemen aan als de NHS bij de benadering van ouderen.

4.4 Conclusie Uit deze beleidsstukken blijkt dat de succes- en faalfactoren van implementatie aandachtspunten zijn. Zo is het op maat aanbieden een

speerpunt en wordt samenwerking tussen landelijke en lokale organisaties eveneens genoemd als belangrijk onderdeel van het toekomstig beleid.

41

42

5. Conclusies en aanbevelingen 5.1 Probleem De oudere bevolkingsgroep van Nederland groeit in verhouding tot de jongere bevolkingsgroep. Deze vergrijzing zal zich in de toekomst voortzetten. In deze review staat de groep zelfstandig wonende ouderen (98,9% woont zelf standig) tussen de 55 en 75 jaar centraal. Vanuit preventief oogpunt is

deze groep voor de NHS interessant omdat binnen deze groep bijna de helft van het totaal aantal sterfgevallen aan hart - en vaatziekten plaatsvindt. Aangezien deze groep groeit, zal het aantal (sterf)gevallen aan hart - en

vaatziekten ook toenemen. Daarnaast valt er binnen deze groep gezondheidswinst te halen. De gemiddelde leeftijd van overlijden is bij mannen

71,9 en bij vrouwen 78,2 (CBS, 2000). Met andere woorden, in de leeftijdscategorie 55-75 kan een gedragsverandering nog een positieve invloed op de gezondheid hebben en kan de levensverwachting verlengd worden.

Naast de keuze voor de groep 55 tot 75 jarigen is ook gekozen voor de

twee leefstijlfactoren bewegen en voeding. Door het beïnvloeden van het beweeggedrag en het voedingsgedrag, worden andere risicofactoren van harten vaatziekten eveneens beïnvloed. Zo beïnvloedt lichamelijke activiteit het vóórkomen van overgewicht, diabetes, het cholesterolgehalte en kan de

ontspannende werking van lichamelijke activiteit wellicht stress tegengaan en daarmee ook een hoge bloeddruk voorkomen. Voeding heeft invloed op cholesterol, hypertensie, overgewicht en diabetes. 5.2 Indeling en bereik van ouderen Een belangrijke voorwaarde voor een geslaagde interventie is het bereiken

van de (juiste) doelgroep. Dit blijkt een moeilijke opdracht te zijn, aangezien er zich veel subgroepen bevinden binnen de groep ouderen. Daarnaast dient een interventie ook voor de doelgroep interessant te zijn, ook de interesse is per subgroep verschillend. De oudere bestaat niet. Om die reden dient een

succesvolle werving aan een aantal randvoorwaarden te voldoen. Naar aanleiding van verscheidene schriftelijke en mondelinge bronnen is een aantal randvoorwaarden voor een succesvolle werving opgesteld. Hierbij zijn drie categorieën te onderscheiden. Hoe een interventie wordt aangekondigd, hoe de doelgroep benaderd wordt en welke interventies worden aangeboden. De belangrijkste voorwaarden binnen deze categorieën zijn het op maat

aankondigen, benaderen en aanbieden. Daarnaast is het benaderen via meerdere kanalen en door middel van meerdere methoden belangrijk. Op die manier zal het bereik het grootst zijn.

43

5.3 Succes- en faalfactoren van implementatie De succes- en faalfactoren van implementatie zijn in te delen in een aantal

categorieën: werven, continuïteit en samenwerking. De belangrijkste bottleneck is de werving. De doelgroep die je niet beoogt, komt vooral af op

een project, degenen die al veel bewegen en gezond eten. Daarnaast is werving een arbeidsintensieve klus. De oplossing voor dit probleem wordt gezocht in het werven via seniorpeers, een project op een laagdrempelige manier aankondigen, werven via meerdere methodes, via meerdere kanalen en gericht op meerdere doelen.

Het nastreven van continuïteit is eveneens een belangrijke succesfactor van

implementatie. Om dit te bereiken is het noodzakelijk dat projecten vanaf het begin ingebed worden in de (lokale) structuur. Daarnaast is de continuïteit van de deelnemers belangrijk voor het slagen van een project. Dit kan bereikt

worden door mensen actief te (blijven) betrekken bij een project. Daarnaast is het relevant dat het project wordt ingepast in het levensritme van mensen (op maat), dat het project zichtbaar nut heeft voor de deelnemers en dat de praktische randvoorwaarden goed zijn, dus in een goed bereikbare accommodatie en met voldoende en kundige begeleiders.

Samenwerking is een derde belangrijke factor van succes. Hierbij gaat het

om samenwerking tussen verschillende o rganisaties om de krachten, maar ook de kennis te bundelen. 5.4 Aanbevelingen voor de NHS Voor de preventie en voorlichtingsactiviteiten van de NHS ten aanzien van

ouderen is het van belang dat er een aantal stappen worden doorlopen. Deze stappen impliceren een aantal keuzes. In het volgende gedeelte zullen deze stappen en keuzes worden geëxpliciteerd. 5.4.1 Keuze voor de doelgroep

Het is duidelijk dat de 55 tot 75-jarige bevolkingsgroep van Nederland een

belangrijke groep is voor de NHS om preventieactiviteiten op te richten. Uit deze review blijkt echter dat de groep zelfstandig wonende ouderen tussen de 55 en 75 jaar een zeer diverse en grote (ruim 2,8 miljoen) groep is. Meer onderzoek naar de behoefte, opvattingen en problemen van de groep ouderen

tussen de 55 en 75 jaar is van belang om de groep in kaart te kunnen brengen en om in te kunnen spelen op deze behoefte en problemen. Dit onderzoek zou door de NHS geïnitieerd kunnen worden, eventueel in samenwerking met andere organisaties. Het opzetten van zo'n onderzoek vereist wel tijd en om die reden is het voor de NHS van belang om naast dit onderzoek alvast een andere activiteit in gang te zetten. In plaats van bottum-up, uitgaan van de behoefte van de doelgroep, kan in eerste instantie ook top-down gewerkt 44

worden. Dus een keuze maken voor een bepaalde subgroep binnen de grote groep ouderen en hier een activiteit op richten. Deze keuze is afhankelijk van de doelstelling van de NHS en de afdeling PREVO.

Er kan gekozen worden voor het bereiken van een grote groep met lichte

problemen. Mensen die niet helemaal volgens de norm bewegen en eten. Zij zijn uit preventief oogpunt interessant, maar het risico dat je hiermee loopt is dat er snel een plafondeffect ontstaat. Met andere woorden, wanneer het gedrag in positieve zin verandert, wordt al snel het 'gezondheidsplafond'

bereikt en is de winst relatief klein. Een groep die hier tegengesteld aan is, is een hoge risicogroep. Een groep die een hoog risico loopt op het krijgen van

harten vaatziekten, die weinig actief is in sociale netwerken en dus moeilijk te bereiken is. Het zal moeilijk zijn om hier veel winst te behalen. Om die reden lijkt het relevant om te focussen op een middengroep. Een groep waar

nog veel gezondheidswinst te behalen is, maar die wel bereikbaar is, waardoor de interventie kans van slagen heeft. 5.4.2 Analyse van de doelgroep Wanneer er daadwerkelijk een keuze is gemaakt voor een doelgroep en

hier een profiel van is opgesteld, is het van belang dat er een duidelijke analyse van deze groep wordt gemaakt. Vragen die hier in ieder geval voor beantwoord moeten worden zijn: •

Wat is het probleem bij deze groep?

•

Wat zijn de achtergrondfactoren?

•

In welke sociale netwerken bevinden zij zich?

Wanneer deze vragen beantwoord zijn, ontstaat er een duidelijk beeld van de doelgroep. Tevens zal blijken dat er zich ook binnen deze doelgroep meerdere subgroepen bevinden. Vanaf dit punt kunnen er methoden worden aangewend om deze doelgroep te werven voor interventies. Het grootste

probleem bij het werven is het feit dat de doelgroep die je niet voor ogen hebt op de interventie afkomt. Wanneer de keuze voor de doelgroep en de analyse van de doelgroep goed is uitgewerkt, zou dit probleem kleiner zijn. Je werft

namelijk gericht op een duidelijk omschreven doelgroep. Met andere woorden, deze werving geschiedt op maat. Daarnaast is het belangrijk om via meerdere kanalen te werven. Een persoonlijke benadering (door middel van seniorpeers) kan dan gecombineerd worden met een schriftelijke benadering. Een volgende

voorwaarde is de doelgroep niet aanspreken op een probleem, want de kans is groot dat de doelgroep helemaal geen probleem ervaart. Een oudere die vindt dat hij of zij al genoeg beweegt, moet niet op het beweeggedrag worden aangesproken, maar bijvoorbeeld op de sociale behoefte. Ee n

45

voorlichtingsbijeenkomst, waar je wat van leert, maar waar ook ruimte is voor het ontmoeten van leeftijdsgenoten. 5.4.3 Interventiemethoden Een belangrijke voorwaarde voor een succesvolle interventie is een

interventie die op maat is. Wanneer de doelgroep goed is uitgekristalliseerd, is een interventie op maat makkelijker te realiseren. Op maat impliceert niet alleen dat de inhoud van de interventie aansluit bij de behoefte van de deelnemers, maar ook dat de randvoorwaarden op de groep zijn afgestemd.

Dus de plek waar de interventie plaatsvindt dient goed bereikbaar te zijn. De dag of tijd dat de interventie plaatsvindt dient geschikt te zijn en het

onderwerp dient aan te sluiten bij de doelgroep. Eveneens is van belang dat er van een interventie afgeleide vormen worden ontwikkeld. Na verloop van tijd kan de behoefte van een groep mensen veranderen, doordat ze ouder worden

of een bepaalde (chronische) aandoening krijgen. Wanneer er voor deze mensen geen mogelijkheden zijn, haken ze af. Voor deze groep dienen aparte

mogelijkheden te worden ontwikkeld. Tevens dienen mogelijke afhakers actief benaderd te worden om te blijven. Op die manier wordt de continuïteit van de

deelname bevorderd. Van belang bij elke interventie is ook dat er een adequate evaluatie plaatsvindt. 5.4.4 Samenwerkingspartners Voor het uitvoeren van deze stappen is het noodzakelijk om ruim tijd en

geld uit te trekken, aangezien elke stap goed uitgevoerd moet worden om het grootst mogelijke resultaat te behalen. Gezien het feit dat veel organisaties die

zich richten op gezondheidsbevordering, zich ook meer en meer op ouderen zullen gaan richten, lijkt het efficiënt om samen te werken. Voor veel instanties is de angst voor concurrentie een belemmering om samen te werken. Het in kaart brengen en analyseren van de doelgroep, kan echter juist een onderzoek zijn dat door meerdere organisaties wordt opgezet. De groep is groot en

daarnaast hebben alle partijen die zich willen richten op ouderen, hier belang bij. Daarna kan elke organisatie een segment van de groep ouderen gaan bedienen met voorlichting. Namelijk, de groep die voor de desbetreffende instantie van belang is.

Om problemen te voorkomen bij een samenwerkingsverband is het van belang om een stuurgroep op te zetten waar een onafhankelijk persoon voorzitter van is. Bij de start van het samenwerkingsverband kunnen er afspraken gemaakt worden, bijvoorbeeld over de manier waarover er

gepubliceerd wordt over het onderzoek. De voorzitter kan er zorg voor dragen dat deze afspraken ook daadwerkelijk worden nageleefd.

46

Organisaties die voor de NHS als goede samenwerkingspartners zouden kunnen fungeren zijn: Consument en Veiligheid, het Voedingscentrum, en het

NIGZ. Zij kampen met soortgelijke problemen als de NHS. Deze drie organisaties hebben reeds bij ZONMW een voorstel ingediend om de doelgroep in kaart te brengen en te onderzoeken wat de behoefte is binnen de doelgroep en wat de problemen zijn. Hierbij zou de NHS eveneens aansluiting kunnen zoeken.

Daarnaast kan ook samenwerking worden gezocht bij de ontwikkeling en

uitvoering van interventies. Hierbij kan gekozen worden voor samenwerking met een organisatie die een zelfde doel nastreeft als de NHS, zoals het

Voedingscentrum, maar er kan ook samengewerkt worden met organisaties die zich niet richten op een bepaald thema of leefstijl, maar die zich richten op de doelgroep ouderen in het algemeen. Voorbeelden hiervan zijn de Stichting Welzijn Ouderen en de diverse Ouderenbonden.

Naast samenwerking met landelijke organisaties is ook samenwerking met

lokale partners relevant. Deze samenwerking is eveneens belangrijk voor de continuïteit. Door inbedding in de lokale structuur, kan een interventie zonder blijvende inmenging van de landelijke organisatie voort blijven bestaan. Een goede samenwerkingspartner voor het lokale beleid zou het Kenniscentrum

Lokaal Ouderenbeleid kunnen zijn. Zij hebben op dit gebied veel ervaring opgedaan. Voordat een interventie van start gaat is het relevant om reeds na

te denken over welke samenwerkingspartner op termijn een interventie lokaal kan continueren. Wanneer hier pas aan het eind van een vooraf vastgestelde periode over na wordt gedacht, is de kans groot dat de continuïteit niet gewaarborgd zal worden. Langdurige samenwerkingsverbanden zullen in

verband met de continuïteit de voorkeur hebben boven kortdurende. Een samenwerkingsverband opstarten kost namelijk al de nodige tijd, wanneer dit eenmaal goed loopt, zal op termijn die tijd worden terugverdiend. 5.5 Conclusie Geconcludeerd kan worden dat er veel mogelijkheden liggen voor de NHS

om haar beleid ten aanzien van ouderen aan te scherpen. Juist door de vele mogelijkheden en door de versnippering van de doelgroep is het met name van belang dat de NHS keuzes maakt. De voorkeur voor een ambitieuze organisatie als de NHS gaat natuurlijk uit naar het bereiken van de gehele groep ouderen. Dit is echter een bijna onmogelijke opgaaf. Om die reden is het van belang dat er gekozen wordt voor een bepaalde groep en dat er gericht op deze groep planmatig wordt gewerkt om op die manier een zo groot mogelijk bereik te krijgen. Het onderzoeken van de problemen en behoeftes binnen de volledige groep ouderen middels een samenwerkingsverband, is een activiteit die voor de NHS met name voor de toekomst zeer relevant is.

47

48

Geraadpleegde experts en referenties Geraadpleegde experts Mevr. Drs. B. Dijk

Mevr. Dr. M. Hopman-Rock Dhr. R. Gelinck Dhr. Dr. M.H.G. de Greef Dhr. J. Klercq

Stichting Consument en Veiligheid

TNO Preventie en Gezondheid Huis voor de Sport Groningen

Instituut voor Bewegingswetenschappen. Rijksuniversiteit Groningen. Odyssee maatschappelijke ontwikkeling

Mevr. L. Nieuwesteeg-Spierings Unie KBO Referenties

De digitale Revolutie (2000). www.dedigitalerevolutie.nl Bemelmans, W.J.E. (2001). Prevention of coronary heart disease by nutritional interventions. Impact of nutriotional education in groups and supplementation with alpha-linolenic acid. FEBO druk, Utrecht.

Greef, M. de, Kroes, G. & Dijkstra, Y. (2001). GALM, landelijke implementatie

van een bewegingsstimuleringsmethode voor senioren tussen 55 en 65 jaar die te weinig bewegen. In: W. de Regt & P. van Splunteren (red.), Beter Zo! Praktijkgevallen van inventieve innovatie. Assen: Kon. Van Gorcum, 2001.

Cremers, S.B.L, Scholten, D.J., Dis, S.J. van en Assema, P. van (1992) Rondleiding in de supermarkt door de dietist. Een geslaagde vorm van voorlichting. Tijdschrift Voeding; 54: 22-25 Dis, SJ. van (2000) Evaluatie van roerbakdemonstraties in de supermarkt. Ned. Tijdschr. Dietisten; 55: 144-147. Hickey, T. Wolf, F.M., Robins, L.S., Wagner, M.B. en Harik, W. (1992). The SMILE Program. Ann Arbor (USA): The University of Michigan, School of Public Health.

Hildebrandt, V.H., Ooijendijk, W.T.M. en Stiggelbout, M. (1999). Trendrapport

Bewegen en Gezondheid 1998/1999. Lelystad ; Amsterdam : Koninklijke Vermande; NIA TNO.

Hoogen, P.W.C. van den (2001). Gezondheidsaspecten van bloeddruk. Proefschrift, Erasmus Universiteit Rotterdam. Hoogland, E., Focusgroep-interviews met ouderen: Een voorbereidend onderzoek ten behoeve van voedingsvoorlichting aan 60 tot 75 jarigen,

Interne publikatie van het Voorlichtingsbureau voor de Voeding(1995). 'sGravenhage.

49

Hopman-Rock, M. & Westhoff, M.H. (1997). De ontwikkeling en evaluatie van het programma 'Goed Oud Worden': De tweede fase. TNO Preventie en Gezondheid divisie Collectieve Preventie, Leiden.

Jonkers, R. et al. (1988). Effectiviteit van Gezondheidsvoorlichting en opvoeding (GV)), Utrecht. Rijswijk, Uitgeverij voor Gezondheidsbevordering.

Kempen, G.I.J.M. (1996). Lichamelijk functioneren naar sociaal-demografische kenmerken. In: Kempen, G.I.J.M. en Ormel, J. (red). Dagelijks functioneren van ouderen. Assen: Van Gorcum; 62-71.

Konings-Dalstra, J.J.A. & Reitsma, J.B. (1999). Hart- en vaatziekten in

Nederland 1999, cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting.

Kooter, S.A.M.P. de & Zwaan, P.M. van der (1996). Ik eet al elke dag gezond. Kwantitatief onderzoek naar de factoren die het voedingsgedrag van zelfstandig wonende 60 tot 75- jarigen in Nederland beïnvloeden.

Rijksuniversiteit Leiden/ Voorlichtingsbureau voor de Voeding, Den Haag. Kroes, G. & Wolfhagen, P. (1998). Interne notitie Nederland in Beweging. Lagendijk, E.& Gugten, M. van der (1996). Sport en allochtonen: feiten, ontwikkelingen en beleid (1986-1995). Rijswijk/Amsterdam: ministerie

van Volksgezondheid, Welzijn en Sport/Van Dijk, Soomeren en Partners.

Leer, E.M. van, Dis, S.J. van & Seidell, J.C. (1995). Verschillen in risicoen

leefstijlfactoren voor hart - en vaatziekten tussen sociaal-economische klassen. Den Haag/Bilthoven: Nederlandse Hartstichting/RIVM.

Van Leest, L.A.T.M., Dis, S.J. van en Verschuren, W.M.M., 2002. Leefstijl- en risicofactoren, ziekte en sterfte bij allochtonen in relatie tot harten

vaatziekten. RIVM/NHS Loosbroek M. van en Graaf B. van (1993) 55+ers en voedingsvoorlichting in de supermarkt. Rapport/ afstudeerproject. Hogeschool van Amsterdam, Voedingskunde & Dietetiek.

Maas, I.A.M., Gijsen, R., Lobbezoo, I.E. & Poos, M.J.J.C. (1997).

Volksgezondheid toekomst verkenning 1997: I: De gezondheidstoestand: een actualisering. Maarssen; Bilthoven: Elsevier/De Tijdstroom; RIVM, 1997.

Markovitz, J.H., Matthews, K.A., Kannel, W.B. Cobb, J.L.& D'Agostino, R.B

(1993). Psychological predictors of hypertension in the Framingham Study. Is there tension in hypertension?. JAMA, 270: 2439-2443.Mennen, L.I., Witteman, J.C.M., Geleijnse, J.M. et al. (1995). Risicofactoren voort harten vaatziekten bij ouderen; het ERGO-onderzoek. Ned. Tijdschr. Geneeskd 139: 1983-1988.

50

Mennen, L.I., Witteman, J.C.M., Geleijnse, J.M. et al. (1995). Risicofactoren voor harten vaatziekten; het ERGO-onderzoek. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde, 139:1983-1988.

Peters, L. (1999). Leefstijlfactoren en het risico op harten vaatziekten. Een

literatuurstudie in opdracht van de Nederlandse Hartstichting. Woerden: NIGZ.

Peters, L & Luijpers, E.T.H. (2001). Energie in balans. Preventie van overgewicht door voeding en bewegen. NIGZ/Voedingscentrum, Woerden/Den Haag. Pijpers, P.J.A. & Bont, Y.C.M. de (2001). Rapportage behoeftepeiling bewegen in de thuisomgeving. Den Haag, Nederlandse Hartstichting. Pos, S. & Luijpers, E. (2001). Preventie van harten vaatziekten bij volwassen en oudere allochtonen in Nederland. Inventarisatie en effectiviteit van gedragsgerichte interventies. NIGZ/Nederlandse Hartstichting, Woerden/Den Haag.

Raaijmakers, T. & Vaandrager, L. (2000). Gezonde voeding. In: J.F.E.M. Keijsers & H.M. Vaandrager. Gezond Leven. Stand van zaken en voorstel voor programmering. Den Haag: ZorgOnderzoek Nederland & NIGZ.

Reitsma, J.B. & Bonsel, G.J. (2001) Hart- en vaatziekten in Nederland 2001, cijfers over ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting. Reitzema, A.M. (2000). Voedingsprojecten voor achterstandsgroepen; een inventarisatie. Den Haag: Voedingscentrum. Ruwaard, D., Hirasing, R.A., Reeser, H.M., et al. (1994). Increasing incidence of type I diabetes in the Netherlands: the second nationwide study among childeren under 20 years of age. Diabetes Care; 17: 599-601.

Schuit, A.J. & Seidell, J.C. (1999). Lichamelijke activiteit in relatie tot andere

risicofactoren voor harten vaatziekten. In: Hildebrandt, V.H., Ooijendijk, W.T.M., Stiggelbout, M. (red). Trendrapport bewegen en gezondheid 1998/1999. Lelystad: Koninklijke Vermande.

Seidell, J.C. (1997). Time trends in obesity: an epidemiological perspective. Horm Metab Res, 29, 155-158. Stivoro (1998). Data over volwassenen afkomstig uit mondelinge enquête onder huishoudens, verzameld door NIPO en bewerkt door Stivoro (Stivoro).

Voedingscentrum (1998). Zo eet Nederland: resultaten van de

Voedselconsumptiepeiling 1997-1998. Den Haag: Voedingscentrum.

Westmaas-Jes, M.M. (1977) Naar strategieën van voedingsvoorlichting, een

evaluatie - en literatuuronderzoek. H. Veenman & Zonen B.V. Wageningen.

51

Wiegersma, W. & Stasse-Wolthuis, M. (2000). Goede voeding voor iedereen? Advies op basis van platformdiscussie over effectieve voedingsinterventies gericht op achterstandsgroepen d.d. 8 februari 2000. Den Haag: Voedingscentrum.

52

Bijlage 1 Voedingsinterventies gericht op ouderen 1. Titel: Voor uw gezondheid Organisatie: GGD West Brabant Doelgroep: Vijftig plussers Beschrijving: Groepsvoorlichting voor en door vijftig plussers aan ouderenbonden, vrouwenverenigingen of ouderen in verzorgingstehuizen Thema(s): •

Liefde, intimiteit

•

Bewegen

•

Zelfstandig thuiswonen

•

Aspecten van ouder worden

•

Medicijngebruik

•

Eenzaamheid

•

Veiligheid in en om het huis

•

Vergeetachtigheid

•

Omgaan met spanningen

•

Incontinentie

•

Osteoporose

•

Voeding

•

Beter slapen

•

Stilstaan bij: dementie, sociale contacten, veiligheid en vallen en omgaan met sombere gevoelens

2. Titel: Gezonde voeding voor ouderen Organisatie: Zorg en Welzijn Groep Doelgroep: Ouderen Beschrijving: De ouderen op de hoogte stellen van wat gezonde voeding is en de specifieke aandachtspunten voor voeding bij het ouder worden. Door middel van lezingen en gesprekken wordt deze kennis overgebracht. Thema(s): •

Waarom is voeding belangrijk

•

Verschillen tussen vroeger en nu

•

Veranderingen bij het ouder worden

•

De voedingswijzer

53

3. Titel: Gezondheidsproject voor ouderen Organisatie: GGD Amstelland/ De Meerlanden Doelgroep: 55 plussers Beschrijving: Organiseren van gezondheidsbevorderende activiteiten voor ouderen ten einde de kwaliteit van leven van ouderen te verbeteren. Thema(s): •

Voorlichting over veiligheid in en rond het huis: 'Wijzer wonen'

•

Voorlichting over mondgezondheid voor ouderen: 'Ouder worden met een gezond gebit'

•

Voorlichting over geneesmiddelengebruik: 'U hoeft niet alles te slikken'

•

Voedingsvoorlichting

4. Titel: Kookcursus voor 55-plussers Organisatie: Thuiszorg Waardse Rading Doelgroep: 55 plussers Beschrijving: De cursisten leren zelfstandig eenvoudige en verantwoorde maaltijden te bereiden. De cursusleiding is in handen van een diëtist Thema(s): •

Theorie over gezonde samenstelling van maaltijden

•

Menuplanning

•

Inkoop

•

Hygiëne

•

Bewaarmogelijkheden

5. Titel: Gezond ouder worden Organisatie: GG & GD Utrecht Doelgroep: 60 plussers die zelfstandig wonen Beschrijving: Er zijn binnen dit project acht themapakketten waarvan het onderdeel voeding wordt uitgevoerd door de Thuiszorg Stad Utrecht Thema(s): •

De deelnemers weten door welke factoren een goede voedselkeuze bepaald wordt

•

Deelnemers weten de voor- en nadelen van kant-en-klaarproducten en light-producten 54

•

Deelnemers weten wat ze met voeding kunnen doen bij osteoporose, obstipatie en maagklachten

6. Titel: Ouder worden, anders eten Organisatie: Stichting de Thuiszorg Icare Doelgroep: 55 plussers Beschrijving: Ouderen kennis, inzicht en vaardigheden leren ten aanzien van goede voeding Thema(s): Voeding 7. Titel: Cursus ouder worden gezond en wel Organisatie: Thuiszorg Zuidwest Friesland Doelgroep: 55 plussers Beschrijving: Vergroten van kennis en inzicht over verschillende thema's omtrent voeding Thema(s): •

Mogelijke en noodzakelijke aanpassingen van de dagelijkse voeding aan het ouder wordende lichaam

•

Verschillende mogelijkheden om binnen eigen leefomstandigheden zorg te dragen voor gezonde voedingsgewoonten

•

Ontwikkelen van een eigen zienswijze over de noodzaak en de div erse mogelijkheden om de voedingsgewoonten aan te passen

8. Titel: Kookcursus voor 55 plus mannen Organisatie: Amsterdam Thuiszorg Doelgroep: Mannen van 55 jaar en ouder die geen kookervaring hebben Beschrijving: De cursus bestaat uit acht bijeenkomsten van twee uur. Elke

bijeenkomst bestaat uit een theoretisch en een praktisch gedeelte. De cursus wordt begeleid door een diëtist Thema(s): •

Gezonde voeding

•

Maaltijdplanning

•

Koken met kruiden en specerijen

•

Hygiëne in de keuken

9. Titel: Cursus leren koken aan oudere mannen 55

Organisatie: Stichting de Thuiszorg Icare Doelgroep: Oudere mannen Beschrijving: De cursus bestaat uit zes bijeenkomsten, waarin oudere mannen leren een gezonde maaltijd te bereiden Thema(s): Koken

56

Preventie van hart- en vaatziekten bij zelfstandig wonende 55 tot 75 jarigen in Nederland

Recommend Documents