Speech Jos Engelen, voorzitter Algemeen Bestuur Presentatie NWO-strategienota, 23 juni 2010, Lucent Danstheater, Den Haag
Hartelijk welkom Excellentie, geachte sprekers, dames en heren, Ik wil met u vandaag van gedachten wisselen over ons en over de wereld waarin wij leven. U kunt die wereld hierachter mij, vanaf uw plaats ook goed zien [grote glazen glaswand met uitzicht op Den Haag: winkelende mensen, gezinnen met kinderen, skatende jongeren, overheidsambtenaren en andere employees op weg naar een afspraak]. Ik wil het met u hebben over welzijn en welvaart.
1
En ik wil het met u hebben over wetenschap en kennis. En de verbinding daartussen. Tussen de wereld in ons hoofd en de wereld daarbuiten. Ik neem U even mee naar een gebeurtenis toen ik nog een jongen was, een zestienjarige scholier in zijn eindexamenjaar op een hbs in Limburg. Naar een dag in maart van het jaar 1967, ten tijde van de ramp met de Torrey Canyon. Die olietanker liep door een navigatiefout voor de Britse kust van Cornwall op de rotsen. De kusten van Engeland en Frankrijk raakten vervuild door 120 duizend ton olie, met grote gevolgen voor flora en fauna. Veel mensen, ook ik, raakten door die gebeurtenis voor het eerst doordrongen van het gevaar van olietankers voor het milieu. Ik herinner mij nog goed de woorden die mijn leraar scheikunde naar aanleiding van de ramp tot ons richtte tijdens de les. Hij hield een reageerbuisje omhoog en vroeg ons: “Heren,” – ik zat op een jongensschool – “wat is nu eigenlijk olie?” Dat wisten wij wel, ongeveer. Olie bestaat uit lange ketens van koolwaterstoffen.
2
Alkanen. Apolaire moleculen waar polaire watermoleculen geen vat op kunnen krijgen. Olie lost niet op in water. Vervolgens husselde mijn leraar de olie bij een vloeistof in een ander buisje, deed er water bij, schudde een beetje… De olie loste volledig op: weg was dat zwarte kleverige spul! Ik was gebiologeerd en vol bewondering. Zo los je dat dus op. Die man had erover nagedacht en je kon zijn kennis nog gebruiken ook. Ik herinner me dat hij vervolgens mijmerde over de mogelijkheid zijn reageerbuismethode te ‘industrialiseren’ maar dat is er nooit van gekomen. Ik moet u eerlijk bekennen dat ik mij niet precies kan herinneren wát er nu precies in die reageerbuisjes zat. Waarschijnlijk een soort zeep die het mogelijk maakt de olie in heel kleine bolletjes te dispergeren – nanotechnologie avant la lettre -, misschien had hij een andere truc om vat te krijgen op de apolaire alkanen. De recente olieramp in de Golf van Mexico met het olieplatform Deepwater Horizon is inmiddels vele malen groter dan die met de Torrey Canyon. De technologie om olie te winnen is de laatste 40 jaar verder ontwikkeld. 3
Die om olierampen te bestrijden is daarbij kennelijk achtergebleven. Zelfs als, in principe, bekend is hoe olie in dispersie of in oplossing kan worden gebracht. Ik haal dit voorbeeld aan omdat dit voor mij een moment was waarop een vonk oversloeg. Mijn eigen nieuwsgierigheid naar de geheimen van de natuur en naar de manier waarop de wereld in elkaar zit, werd tastbaar en zichtbaar door die demonstratie van mijn leraar scheikunde. In één flits zag ik hoe je een theoretisch inzicht, in principe, praktisch bruikbaar kon maken. Ik ben geen chemicus maar fysicus geworden, gegrepen door de onvermoede wereld van elementaire deeltjes en hun wisselwerkingen. Voor de bestudering daarvan is grensverleggende technologie nodig. En míjn hart gaat ook sneller kloppen van praktische toepassingen. En dat is niet alleen bij mij zo. Denkt u eens aan al die wetenschappers in ons land die zich dagelijks, en soms ook ’s nachts, vol enthousiasme en gedrevenheid buigen over fascinerende vragen. Onderzoekers die zich gepassioneerd inzetten, hard werken en niet rusten 4
voordat zij een antwoord hebben: een puzzelstukje dat past bij de andere, een inzicht dat leidt naar kennis. Al deze mensen zijn nét zo betrokken bij de wereld waarin wij leven, als u en ik. Dat wil ik u hier vandaag voorhouden. En straks ook laten zien. Wij zijn als mensen grotendeels afhankelijk van de kennis die wij hebben en nog zullen vergaren. Daarop is onze welvaart gebaseerd. Daaraan danken wij ons welzijn. Zonder kennis geen röntgenapparaat, geen computer, geen CT-scan, geen contactlenzen. Ik heb het met u over kennis door wetenschappelijk onderzoek. Dat begint met nieuwsgierigheid en fascinatie. Vervolgens zijn gedrevenheid en betrokkenheid, en natuurlijk de mogelijkheid om het werk te doen, nodig voor de ontdekking van opmerkelijke resultaten. Vroeg of laat leiden wetenschappelijke vondsten tot bruikbare kennis, voor u en mij. Voor de wereld waarin wij leven. Een chemisch procédé bijvoorbeeld waarmee we de olieramp aan de kust van de VS kunnen bestrijden. En zo zijn er natuurlijk nog talloze voorbeelden van kennis die leidt tot innovatie en ook tot bedrijvigheid.
5
Chris Llewellyn Smith, toen Directeur Generaal van CERN, schreef een tijdje terug een artikel: What is the use of basic science.
Ik citeer het begin van dat artikel:
‘Meer dan 200 jaar geleden, begin 1782, schreef de Duitse fysicus en filosoof Christof Lichtenberg in zijn dagboek:
“Het vinden van een onfeilbare remedie tegen tandpijn, die onmiddellijk zou werken, zou misschien nog waardevoller zijn dan het ontdekken van een nieuwe planeet... maar ik weet niet hoe mijn dagboek dit jaar te beginnen met een belangrijker onderwerp dan het nieuws van de nieuwe planeet”.
Llewellyn Smith vervolgt: ‘Lichtenberg doelde op de planeet Uranus, ontdekt in 1781. De vraag die hij impliciet aan de orde stelde is de vraag naar het relatieve belang van het zoeken van technische oplossingen voor specifieke problemen, en het zoeken naar nieuwe fundamentele kennis.
6
En deze vraag is vandaag de dag nog méér van toepassing dan tweehonderd jaar geleden.’
‘In dit artikel’, aldus Llewellyn Smith, ‘zal ik betogen dat het zoeken naar fundamentele kennis, gedreven door nieuwsgierigheid, even nuttig is als het zoeken naar oplossingen voor specifieke problemen.’
Hier onderbreek ik het verhaal van Llewellyn Smith even voor een kleine toevoeging. Een samenleving heeft natuurlijk óók technisch en toegepast onderzoek nodig. Doelgerichte innovatie. Praktisch bruikbare technologie die bijdraagt aan de concurrentiekracht en bedrijvigheid in de samenleving.
Maar Llewellyn Smith had het over fundamentele kennis, gedreven door nieuwsgierigheid. Hij zei: ‘De reden dat we vandáág bruikbare computers hebben en niet honderd jaar geleden, is niet dat we intussen de behoefte aan computers hebben ontdekt… Nee, we hebben computers vanwege ontdekkingen in fundamentele natuurkunde.
7
Ontdekkingen die aan de moderne elektronica ten grondslag liggen, ontwikkelingen in wiskundige logica. Én we hebben computers vanwege de behoefte van kernfysici – in de jaren dertig – om manieren te ontwikkelen om deeltjes te tellen.’ Einde citaat.
Ik houd vandaag een pleidooi voor wetenschap, want daarmee begint kennis. Ik vraag u samen met mij, met NWO, te kiezen voor wetenschappelijk talent. Voor goede mensen. Voor toponderzoek. Voor hoogwaardige apparatuur. Voor topinstituten. Voor maatschappelijk geïnspireerde onderzoeksthema’s. Voor internationale samenwerking en kennisbenutting. Nieuwsgierigheid en maatschappelijke betrokkenheid: twee kernwoorden in onze nieuwe strategie. Onlosmakelijk zijn ze met elkaar verbonden. Deze eigenschappen zijn nodig voor wetenschappelijke vernieuwing en bruikbare kennis. Wetenschappers zijn nieuwsgierig, dat is de aard van het beestje. Dat ben ik ook: als jongeman destijds, als fysicus nu.
8
Kent u een wetenschapper die niet maatschappelijk betrokken is? Die het niet kan schelen dat de ozonlaag aangetast wordt, dat we geen medicijn hebben tegen multiple sclerose? Ik eerlijk gezegd niet. Wij hebben excellente wetenschappers nodig en wij hebben, namens hen, u nodig. Om van wetenschap kennis te maken. Aanbieders en vragers van kennis bij elkaar te brengen. Vragen vanuit de maatschappij bij wetenschappers neer te leggen. Om toponderzoekers te laten samenwerken met anderen, waar ook ter wereld. Om hen ruimte te geven te doen wat zij nodig achten, en de goede spullen om dat te doen. Zonder u had ik hier overigens vandaag niet kunnen staan om deze strategienota aan u te presenteren. Want dankzij úw scherpe opmerkingen en zinvolle bijdragen heeft NWO haar visie voor de komende vier jaar kunnen neerleggen in de nieuwe strategienota. De nota die ik straks aan Staatssecretaris Van Bijsterveldt van het ministerie van OCW zal aanbieden. Dankzij gesprekken en bijeenkomsten met u kunnen wij straks samen kiezen voor toekomst.
9
De toekomst van wetenschappers, de toekomst van u en mij, de toekomst van onze kinderen en kleinkinderen. Ik nodig u uit om samen met mij te kijken naar de Ring van Möbius. Vreemd is hij, vindt u niet? Maar ook prachtig, naar mijn mening. Bedrieglijk eenvoudig, een figuur bedacht door de wiskundige en astronoom August Ferdinand Möbius in 1858. Het is een tweedimensionale topologische structuur, een figuur die slechts één vlak en één rand heeft. Vanuit elk punt van de figuur zie je ogenschijnlijk twee zijden en twee randen. Maar als je vanuit een bepaald punt een rand of een zijde volgt, dan blijkt bij terugkeer dat je ook de ogenschijnlijk andere rand of zijde hebt doorlopen. Op welke manier en in welke richting je het vlak ook volgt met je vinger: je komt in deze Möbiusring altijd uit bij: de wetenschap én de maatschappij. Dat zien we in de ring op de foto’s en straks nog op een andere manier. Probeer het thuis ook eens met een strook papier, een lijmpot en een schaar.
10
NWO wil samen met u – universiteiten, bedrijfsleven, overheid en maatschappelijke organisaties – keuzes maken voor de toekomst. Want samen investeren in wetenschap, is groeien met kennis! Ik wil u nu vragen om de (gekleurde!) bril op te zetten die op uw stoel ligt. Om zo de uitgangspunten in onze nota ook op een andere manier te kunnen bekijken. Hartelijk dank voor uw aandacht. [Film met Möbiusring in 3D en kern van Strategienota: de zes speerpunten en de zes thema’s]
-----------------------------------------------------------------------
11
