Fit en goed gevoed onder het mes - Ditty Eimers journalist
Plus Magazine, oktober 2010
Een operatie betekent een topprestatie voor je lichaam. Wie fit en goed gevoed onder het mes gaat, herstelt sneller en heeft minder kans op complicaties.
Door Ditty Eimers
‘Ik ben aan het trainen voor mijn operatie.' Volgens fysiotherapeut Jaap Dronkers van ziekenhuis de Gelderse Vallei in Ede zou het de normaalste zaak van de wereld moeten zijn: werken aan je conditie om zo fit mogelijk in de OK te verschijnen. De praktijk is anders. Mensen die een zware operatie, een chemokuur of bestraling moeten ondergaan, doen het vaak juist kalmpjes aan. ‘Dan ben ik goed uitgerust als ik onder het mes ga', zeggen ze. Bezorgde familieleden vertroetelen de patiënt. ‘Blijf maar lekker zitten, ik zet wel even koffie.' Goed bedoeld, maar het werkt averechts. ‘Iemand voor een operatie alles uit handen nemen is het ergste wat je kan doen voor zijn conditie', zegt Dronkers. Hij doet onderzoek naar preoperatieve fysiotherapie: een nieuwe vorm van fysiotherapie, die mensen helpt hun fitheid te verbeteren, zodat ze in goede conditie aan zware medische behandelingen kunnen beginnen. Een goede conditie vóór een operatie is belangrijk, omdat je daarmee de kans op vlot herstel na de operatie aanzienlijk verbetert. Dat inzicht is al langer bekend, maar pas de laatste tijd wordt er ook daadwerkelijke iets mee gedaan in ziekenhuizen. ‘Dat heeft te maken met het technische denken van medici', zegt Dronkers. ‘Chirurgen richten zich vooral op de ingreep zelf. Maar inmiddels is duidelijk dat een operatie een gigantische aanslag op je lichaam is. Dat geldt ook voor zware behandelingen als chemokuren of bestraling. Je hele systeem krijgt een opdonder.' Dronkers vergelijkt een open hartoperatie, een zware buikoperatie of een chemokuur met een topsportprestatie. Dronkers: ‘Zo'n ingreep vraagt net zoveel van je lichaam als het lopen van een marathon. Daar moet je je zo goed mogelijk op voorbereiden, zodat je voldoende reserves hebt om te herstellen. Tegen een marathonloper zeg je toch ook niet dat hij veel moet rusten?' Minder complicaties Recent onderzoek heeft aangetoond dat bij een goede conditie vóór de operatie, de kans op complicaties na de operatie aanzienlijk afneemt. Zo hebben mensen die een open hartoperatie ondergaan, ruim de helft minder kans op longontsteking of bronchitis, als ze voorafgaand aan de ingreep een kwartier per dag hun ademhalingsspieren trainen. Verder liggen ze gemiddeld een dag korter in het ziekenhuis. Ook bij buik- en heupoperaties heeft conditietraining voor de operatie een positief effect op het latere herstel. En er zijn sterke aanwijzingen dat kankerpatiënten die trainen voordat ze aan een bestraling of chemokuur beginnen, vlotter
1/5
Fit en goed gevoed onder het mes - Ditty Eimers journalist
herstellen van de zware behandeling. Naar het effect van trainen voor een chemokuur of bestraling is echter nog weinig onderzoek gedaan. Vooral bij kwetsbare ouderen is trainen voor de ingreep van groot belang. Dronkers: ‘Iemand van 34 die een auto-ongeluk krijgt, sleep je wel door een operatie heen. Die heeft genoeg reserves om de klap op te vangen. Ook een fitte 65 plusser doorstaat een operatie meestal goed. Maar bij een kwetsbare oudere herstelt de schade niet vanzelf.' Als je oud bent heb je minder reservecapaciteit, en dat geldt nog sterker als je ziek bent. Dronkers: ‘Ouderen hebben minder spiermassa dan jongeren. Als ze ziek zijn wordt hun spiermassa nog sneller afgebroken. Zeker als ze weinig bewegen en slecht eten.' Ouderen die met een slechte conditie op de operatietafel belanden, herstellen niet alleen moeizamer, ze hebben ook meer kans op vermijdbare complicaties als doorligwonden en longontsteking. Omdat ze na de operatie geen reserves meer over hebben, komen ze vaak moeilijk uit bed. Lang in bed blijven liggen is funest voor het herstel. Een week in bed kan al vijftien procent verlies van spierkracht betekenen. Bedrust heeft ook invloed op andere systemen in het lichaam: de bloedcirculatie werkt slechter en je hebt meer kans infecties. Dat kan dramatische gevolgen hebben voor het dagelijks functioneren: van alle zeventigplussers die in het ziekenhuis belanden, heeft maar liefst dertig procent na thuiskomst het vermogen verloren om dagelijkse handelingen als boodschappen doen, stofzuigen en zichzelf wassen, uit te voeren. Trainen voor een operatie Het goede nieuws is dat zo'n achteruitgang eenvoudig te voorkomen is: door voor de operatie regelmatig te bewegen. De tijd daarvoor is vaak beperkt, zeker als je snel geopereerd moet worden. Daarom is het zaak te zorgen dat je conditie altijd op peil is. In de Gelderse Vallei worden alle ouderen die een grote operatie moeten ondergaan gescreend. Mensen die tot de risicogroep behoren, krijgen enkele weken preoperatieve training van Dronkers en zijn collega's. De Gelderse Vallei loopt voorop, maar steeds meer ziekenhuizen bieden preoperatieve training aan, om te zorgen dat je na de operatie weer snel uit bed kan. Vooral kracht en uithoudingsvermogen zijn belangrijk. Dronkers: ‘Met drie keer per week een half uur krachttraining kan je spierkracht binnen drie weken al behoorlijk toenemen.' Wie niet gewend is om te bewegen, moet niet schrikken. Je hoeft geen zware gewichten te heffen op de sportschool om een operatie goed te kunnen doorstaan. Dronkers: ‘Vaak volstaan simpele oefeningen, die je thuis kunt doen. Met een verzwaard vest een aantal keer per dag uit je stoel opstaan bijvoorbeeld. Je kunt ook gewichtjes heffen, maar oefeningen die je kunt inpassen in dagelijkse bezigheden, houd je vaak langer vol.' Pijn mag geen excuus zijn om niet te bewegen, vindt hij. ‘Daar is meestal wat aan te doen met pijnstillers.' Fitte ouderen hoeven geen speciale training te doen voor een operatie. Dronkers: ‘Zorg dat je dagelijks voldoende beweegt. Dat heeft meer effect dan één keer in de week met de tong op de schoenen door een bos te hollen.' Elke lichamelijke inspanning van meer dan tien minuten, waarbij je ademhaling versnelt en je hart harder gaat kloppen, betekent een oppepper voor je lijf. Dronkers: ‘Zo ingewikkeld is dat niet. Traplopen is bijvoorbeeld uitstekend om je bovenbeenspieren in conditie te houden. Het dagelijks leven biedt talloze mogelijkheden om aan je fitheid te werken: een stevige wandeling met de hond, op de fiets boodschappen doen, het gras maaien.'
2/5
Fit en goed gevoed onder het mes - Ditty Eimers journalist
Goede voeding Bewegen alleen is echter niet voldoende om in optimale conditie onder het mes te gaan. ‘Het gaat om de combinatie van beweging en goede voeding', zegt diëtiste Elles Steenhagen van het UMC Utrecht. Een zware operatie veroorzaakt stress in je stofwisselingssysteem, legt ze uit. Steenhagen: ‘Dat wil zeggen dat je lichaam meer eiwitten afbreekt. Die heb je onder andere nodig om bouwstoffen te leveren voor je immuunsysteem en voor de wondgenezing.' Die eiwitten haalt het lichaam uit de spieren: niet alleen uit je arm- en beenspieren, maar ook uit je ademhalings- en hartspieren.' Om goed te herstellen is het zaak dat eiwittekort zoveel mogelijk te beperken. Dat kan door snel na de operatie weer te gaan bewegen en te eten en drinken. Maar ook door te zorgen dat je voedingstoestand voor de operatie goed is. Steenhagen: ‘Je moet niet alleen voldoende eiwitten binnenkrijgen, maar ook vitamines, vet en koolhydraten.' Vet en koolhydraten zijn brandstof voor je lijf: ze leveren energie. Wie onvoldoende brandstof heeft, gaat eiwitten afbreken. ‘Dat moet je voorkomen, zowel voor als na de operatie', zegt Steenhagen. Blijven drinken Voor gezonde mensen met een goed gewicht is het voldoende om gevarieerd te eten volgens de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum. Steenhagen:‘ Omdat je lichaamssamenstelling verandert naarmate je ouder wordt, heb je minder energie nodig, maar wel dezelfde hoeveelheid vitaminen en eiwitten. Dat betekent dat je kwalitatief heel goed moet eten om je voedingstoestand op peil te houden.' Maar je hoeft niet meer te eten voor een operatie. Steenhagen: ‘Sommige mensen denken dat ze extra reserve opbouwen door meer te eten. Dat is niet zo. Als je voedingstoestand al goed is, wordt hij niet beter door meer te eten.' Wel is het raadzaam om tot kort voor de operatie te blijven eten en drinken. Jarenlang gold de regel dat je vanaf middernacht tot aan de operatie niet mocht eten en drinken. Dat is ooit ingesteld omdat artsen bang waren dat tijdens de narcose voedsel en vocht in de longen terecht zouden komen. Steenhagen:‘Inmiddels weten we dat eten en drinken tot vlak voor de operatie grote voordelen heeft. Het draagt bij aan een goede voedingstoestand en je stimuleert de beweeglijkheid van de maag. Daardoor is de kans dat er vocht of voeding in de longen komt, juist kleiner. ' In de landelijke richtlijn over voeding bij operaties die sinds drie jaar van kracht is, staat dat patienten tot zes uur voor de operatie vast voedsel mogen gebruiken en tot twee uur heldere vloeistoffen mogen drinken. Steenhagen: ‘Het zou nog beter zijn als je helemaal niet meer nuchter hoefde te zijn voor een operatie, maar het zal nog wel even duren voordat dat regel wordt.' Andere stofwisseling Zieke mensen moeten voor een operatie wel extra op hun voeding en gewicht letten. Want zij lopen grote kans om ondervoed op de operatietafel te belanden. Van alle patienten die vorig jaar in een ziekenhuis belandden, was maar liefst een kwart bij opname ondervoed en bijna vijftig procent had een verhoogd risico op ondervoeding. ‘Vaak zijn dat zieke, oudere mensen',
3/5
Fit en goed gevoed onder het mes - Ditty Eimers journalist
vertelt Steenhagen. ‘Omdat ze ziek zijn eten en drinken ze weinig. Daarbij komt dat de meeste ouderen sowieso slecht drinken omdat ze minder dorstgevoel hebben. Dat maakt hen extra kwetsbaar.' Anders dan veel mensen denken heeft je lichaam bij ziekte niet minder maar meer energie en eiwitten nodig. Steenhagen: ‘Mensen zeggen weleens tegen mij: "Hoezo moet ik meer eten, ik verbruik bijna niks. Ik lig toch in bed?" Maar als je ziek bent werkt je stofwisseling anders. Bij gezonde mensen gaat het inwendige kacheltje op een lagere stand, als ze minder eten. Bij zieken blijft het op de hoge stand staan, ook al krijgen ze minder binnen. Daardoor raken ze sneller ondervoed.' In het UMC Utrecht, maar ook in de meeste andere ziekenhuizen, worden ouderen voor de operatie gescreend op ondervoeding. Wie ondervoed is of een slechte voedingstoestand heeft, krijgt een eiwit- en energieverrijkt dieet. Bijvoorbeeld extra vlees, vis en zuivelproducten, ruim beleg op brood en magere producten vervangen door halfvolle en volle producten. Steenhagen: ‘Je moet erop tijd bij zijn, want het hervoeden kost zeven tot tien dagen.' Daarom raadt ze zieke mensen die geopereerd moeten worden aan om zich alvast bij de huisarts of de thuiszorg te laten screenen op ondervoeding. Dat kan via een eenvoudige vragenlijst met twee of drie vragen. Steenhagen: ‘Doe dat niet alleen als je mager bent. Gewicht zegt niet alles. Ook voor mensen met overgewicht, die door hun ziekte ongewenst veel gewicht zijn verloren, is zo'n creening raadzaam.' Zij worden nogal eens over het hoofd gezien als het gaat om ondervoeding. De arts zegt bijvoorbeeld: ‘U heeft voldoende reserves om de operatie goed te doorstaan.' Maar als je ernstig ziek bent en veel gewicht verliest, loop je altijd risico om ondervoed te raken. ‘Dat komt omdat je bij ziekte je eiwitmassa afbreekt',zegt diëtiste Elles Steenhagen van het Universitair Medisch Centrum Utrecht. ‘Wat je overhoud is vetmassa. Daar heb je niet veel aan bij een operatie. Je hebt juist spiermassa nodig.' Kwetsbare ouderen kunnen ruim voor de operatie ook hun fitheid laten testen bij de huisarts of in het ziekenhuis. Mocht die niet in orde zijn, dan kunnen ze een doorverwijzing naar een fysiotherapeut vragen. ‘Liefst iemand die ervaring heeft met preoperatieve fysiotherapie, want lang niet alle fysiotherapeuten zijn daarvoor toegerust', zegt Dronkers. Kijk, dan hebben de lange wachttijden voor veel operaties toch nog een functie: alle tijd om je lijf in optimale conditie te brengen.
‘Door die oefeningen vooraf was ik sneller weer op de been'
Dit voorjaar kreeg Annie Bosman (69) een nieuwe heup in ziekenhuis De Gelderse Vallei. Op een maandagochtend strompelde ze het ziekenhuis in. Vier dagen later liep ze er zonder pijn en met krukken weer uit. ‘Onvoorstelbaar hoe snel ik weer op de been was.' Ze denkt dat haar snelle herstel te maken heeft met de oefeningen die ze voor de operatie deed. ‘Toen de arts me vertelde dat ik mee kon doen aan een trainingsprogramma om fitter de operatie in te gaan heb
4/5
Fit en goed gevoed onder het mes - Ditty Eimers journalist
ik direct ja gezegd. Je wilt er toch alles aan doen om zo'n operatie goed door te komen?' Eerst werden haar beenkracht en conditie in het ziekenhuis getest. Daarna kwam de fysiotherapeute van het ziekenhuis twee maanden lang twee maal per week bij haar thuis om te trainen. ‘Het was fijn dat ze bij me thuis kwam. Ik ben niet zo'n type dat naar de sportschool gaat.' Ze kreeg oefeningen om de trap op en neer te lopen en leerde ook met krukken lopen. ‘In - en uit de auto stappen hebben we ook geoefend. Ik voelde me niet alleen fitter voor de operatie, ik kon me ook na de operatie sneller redden omdat ik al geleerd had met krukken te lopen.'
5/5
