Passend en flexibel digitaal leermateriaal voor elke leerling De PO-Raad en VO-raad brengen markt en scholen dichter bij elkaar
1
Inhoud
1 2 3 4
‘Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!’
3
Waar u als school tegenaan loopt ‘Dan passen we de verhouding tussen boeken en digitaal toch even aan’ 6 Hoe het eigenlijk zou moeten zijn ‘Wat kan ik zelf doen?’
10
Waarom scholen elkaar nodig hebben ‘Wij doen wat scholen afzonderlijk niet kunnen’ Over het Programma van Eisen
14
1 ‘Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!’ Waar u als school tegenaan loopt
3
Leerlingen in staat stellen hun talenten optimaal te ontwikkelen. Dát is waarom u als school graag maatwerk wil bieden. En dankzij moderne leermiddelen en slim gebruik van ict is dat ook steeds beter mogelijk; leraren gebruiken vaker digitaal lesmateriaal om in te spelen op verschillen tussen leerlingen en er komen steeds meer innovatieve producten en diensten op de markt. Neem educatieve apps voor tablets in de klas of adaptieve toetssystemen die de vragen aanpassen aan het niveau van de leerling. Toch functioneert de leermiddelenmarkt op dit moment nog niet zoals u – en andere scholen – zouden willen. Voorbeelden daarvan zijn dat: • Het soms lang duurt voordat uitgevers hun lesboeken en digitale materialen aanpassen aan nieuwe wensen en veranderende inzichten van scholen. • U deze materialen vaak voor een periode van 4 tot 7 jaar moet inkopen, waardoor de overstap naar meer digitaal materiaal mogelijk wordt belemmerd. • Digitale leermiddelen vaak alleen als aanvulling op het bestaande lesmateriaal worden aangeboden, wat voor u als school kosten verhogend werkt. • Leermateriaal vaak een totaalpakket is, terwijl veel leraren liever meer vrijheid willen. Vrijheid om te variëren of het materiaal te combineren met leermateriaal uit meerdere bronnen. Dat is lastig voor scholen die meer variatie willen en alleen bepaalde onderdelen van een methode willen kunnen afnemen, met een daarbij passend prijsmodel. Of voor scholen die een geleidelijke overgang willen van papier naar (meer) digitale en interactieve leermaterialen. De markt biedt deze mogelijkheden nog maar heel beperkt.
4
Hoe kan ik boeken en digitale leermiddelen beter combineren? PROBLEEM “Ik moet bij mijn leverancier een contract afsluiten voor 5 jaar, waarin de ver houding tussen boeken en digitaal leermateriaal voor jaren komt vast te liggen. Dat vind ik erg vervelend. We willen op onze scholen de komende tijd flink investeren in onze ict-infrastructuur en bovendien worden mijn leraren steeds handiger met computers. Ik wil dus geleidelijk aan meer gebruik gaan maken van ict, hoewel ik nog niet precies weet in welk tempo. Hoe kan ik hiermee omgaan?”
OPLOSSING We willen dat er meer flexibele contract- en prijsmodellen komen die u de ruimte bieden om de verhouding tussen boeken en digitale materialen tijdens de looptijd van het contract te wijzigen. Enkele uitgevers hebben nu al prijsmodellen ontwikkeld waarmee u tijdens het contract de overstap van boek naar digitaal kunt maken. Let er wel op dat u in uw aanbesteding aangeeft zo’n prijsmodel te willen hebben.
Nog niet goed afgestemd Het aanbod op de leermiddelenmarkt is, kortom, nog niet optimaal afgestemd op de vraag van scholen. Voor individuele scholen is het vrijwel onmogelijk hier verandering in te brengen. Alleen door onze krachten te bundelen, en duidelijk te maken wat onze gezamenlijke vraag is, kunnen we tot een betere aansluiting tussen wens en aanbod komen. Het streven van het onderwijs is om van een aanbodgestuurde markt naar een meer vraaggestuurde markt voor leermiddelen te komen, met ruimte voor meer marktwerking. In deze brochure leest u hoe de PO-Raad en de VO-raad met uw hulp kunnen zorgen voor een markt van leermiddelen die beter aansluit bij uw behoeftes.
5
2 ‘Dan passen we de verhouding tussen boeken en digitaal toch even aan’ Hoe het eigenlijk zou moeten zijn
6
Stel: u bent leraar en staat voor een groep van dertig leerlingen. Dertig leerlingen met elk hun eigen niveau en leerstijl. Zonder dat het u extra belast, kunt u inspelen op die verschillen. Omdat u uw eigen methode aanvult met ‘open’ materiaal voor hoogbegaafde kinderen – gemaakt en beschikbaar gesteld door collega’s elders – en met een rekengame van een andere uitgever voor kinderen die extra oefening nodig hebben. In een ideale situatie kunt u als school: • gemakkelijk aanvullende leermaterialen vinden, zodat u die kunt combineren en daarmee kunt variëren op een methode. • digitale middelen gebruiken die overal en altijd beschikbaar zijn en die leraar en leerling inzicht geven in de voortgang en de resultaten. • ervan uitgaan dat bij het toenemende gebruik van ict de privacy van leerlingen en leraren gewaarborgd blijft. Passend aanbod Een van de instrumenten om een mix tussen verschillende vormen van leermateriaal mogelijk te maken, zijn flexibele licenties voor digitale leer materialen die passen bij het onderwijs. Denk aan licenties met verschil lende looptijden, licenties die pas ingaan bij activeren, maar sommige scholen denken ook aan alternatieve licentievormen zoals pay per use of all you can eat. Daarbij moeten de prijsmodellen goed aansluiten bij nieuwe ontwikkelingen binnen het onderwijs. Ook willen we dat scholen niet tot keuzes worden gedwongen. Zo komt het nu nog voor dat leermaterialen alleen in combinatie met een bepaald systeem van marktpartijen kunnen worden gebruikt. Scholen willen echter juist vrijheid om leermiddelen, softwaresystemen en leveranciers te kunnen kiezen. Gebruiksvriendelijk leermateriaal Werken met digitaal leermateriaal moet gemakkelijk zijn. Gebruiksvriendelijk 7
voor de leerling, maar ook voor leraren en andere medewerkers van de school. Leraren en leerlingen willen eenvoudig inzicht hebben in de vorderingen en prestaties. Leerresultaten en basale gegevens over het leren moeten daarom teruggekoppeld worden naar de leeromgeving van de school, zodat hier een overzicht ontstaat van de prestaties en het leerproces. Van marktpartijen verwachten we dat zij afspraken maken en de (technische) standaarden gebruiken die dit mogelijk maken. Gebruiksvriendelijkheid betekent ook: éénmaal inloggen om vervolgens toegang te hebben tot het materiaal van verschillende aanbieders. En toegang voor leerlingen en leraren tot een verscheidenheid aan leer materiaal vanuit de leeromgeving van de school, zonder extra drempels. Het leermateriaal moet niet alleen op de meest gangbare apparaten (zoals laptop of tablet) en besturingssystemen (zoals Windows, Android en iOS) beschikbaar zijn, maar ook plaats- en tijdsonafhankelijk benaderd kunnen worden. Combineren en variëren Een zogeheten ‘kernmethode’ met aanvullende materialen is een goede manier om te kunnen combineren met en variëren tussen verschillende leermaterialen. Dit geeft uitgevers nog steeds de ruimte een complete en afgebakende methode aan te bieden, en scholen hebben de ruimte zo’n methode te kiezen. Tegelijkertijd daagt het aanbieders van leer materiaal uit om meer flexibiliteit te bieden en daarmee tegemoet te komen aan de wensen van het onderwijs. Dit vraagt nadrukkelijk van aanbieders van een methode om de combinatie met materialen uit andere bronnen mogelijk te maken. Leraren die zo’n kernmethode gebruiken, kunnen zelf aanvullende mate rialen kiezen die passen bij het niveau of de interesses van de leerling. Zij hebben daarbij de regie op het leveren van maatwerk.
8
Om beter maatwerk te kunnen bieden, hebben veel scholen behoefte aan een kernmethode, waarbij leraren of leerlingen zelf gemakkelijk aanvullende materialen kunnen kiezen, die passen bij het niveau of de interesse van de leerling.
Belangrijk daarbij is dat het aanvullende (digitale) materiaal goed vindbaar is vanuit de kernmethode; een leraar of leerling moet bijvoorbeeld kunnen zoeken op onderwerp, niveau en het doel van het leermateriaal.
De kernmethode Een kernmethode is een samenhangende collectie leermaterialen die het vol ledige kernprogramma afdekt, maar ook niet meer dan dat. Het kernprogramma is een neutrale opsomming van alle leerdoelen van een vak of discipline. Formeel gezegd: het kernprogramma is een objectieve (didactiekvrije) beschrijving van de minimale kern van een vak en beslaat de volledige leerlijn, maar zonder varianten of aanvullende materialen. Naast de kernmethode is er een ruime collectie aanvullende materialen, leermaterialen uit een grote verscheidenheid aan bronnen, die elk een of meer doelen van het kernprogramma afdekken. Leraren gebruiken deze aanvullende materialen om in te spelen op specifieke leerbehoeften van leerlingen. 9
3 ‘Wat kan ik zelf doen?’ Waarom scholen elkaar nodig hebben
10
Voor individuele scholen is het moeilijk om verandering in de markt tot stand te brengen. De sectorraden spelen daar als belangenbehartiger een rol in door de vraag van scholen te bundelen. Daarom maken wij namens u aan marktpartijen duidelijk welke vragen breed leven in de sector. Dat doen we in het zogenoemde Programma van Eisen Leermiddelen; een inventarisatie van wensen en eisen van scholen uit het primair- en voortgezet onderwijs op het gebied van (digitale) leermaterialen. Dit Programma van Eisen ligt aan de basis van de activiteiten in het Doorbraakproject Onderwijs en ict. Bovendien kunt u helpen bij het stellen van vragen aan marktpartijen. In het volgende hoofdstuk leest u hier meer over. Maar om de leermiddelenmarkt echt in beweging te brengen en te houden, zijn ook inspanningen van individuele scholen en besturen nodig. U hoeft dus niet af te wachten en kunt zelf in actie komen. Hoe u zelf kunt bijdragen: 1. Stel uzelf op de hoogte Het is van belang dat schoolbestuurders, schoolleiders, lerarenteams en anderen die zich bezighouden met de keuze voor leermiddelen, op de hoogte zijn van de inhoud van het Programma van Eisen. Zo weet u wat u van marktpartijen kan en mag vragen. Bijvoorbeeld dat het niet gek is om in uw bestek te vragen om leermiddelen die op verschillende apparaten en besturingssystemen te gebruiken zijn. Of om terugkoppeling van leer resultaten naar de omgeving van de school. De volledige tekst is te vinden op www.poraad.nl en www.vo-raad.nl. 2. Kies uw eigen prioriteiten Elke school zal eigen prioriteiten stellen, afhankelijk van de onderwijsvisie en het leermiddelenbeleid. Hoe gaat uw school bijvoorbeeld om met maatwerk en op welke manier is het onderwijs georganiseerd? Op basis daarvan kiest u de verhouding tussen boeken en digitaal materiaal, 11
de gewenste functionaliteit van het digitale materiaal en de uitgangspunt en voor de toegang tot en levering van leermiddelen. Maak bij het opstel len of herformuleren van uw leermiddelenbeleid gebruik van het Program ma van Eisen. Door eisen op te nemen die aansluiten bij eisen op sectoraal niveau. (Het Programma van Eisen is overigens niet gericht op concrete leermiddelen, maar op voorwaarden die voor alle scholen van belang zijn. Het bevat daarom vooral eisen op een ‘hoger niveau’.) 3. Formuleer uw bestek voor aanbesteding U zult zelf een bestek voor aanbesteding voor leermiddelen moeten formuleren, waarin u aangeeft wat uw eisen en wensen zijn. Wellicht wilt u digitale materialen voor tablets, of wilt u een aanbod dat een flexibele combinatie van boeken en digitale materialen mogelijk maakt. U kunt het aanbestedingsproces anders inrichten, bijvoorbeeld door boeken en digitale materialen apart aan te besteden of in samenwerking met andere scholen of besturen. Ook kunt u specifieke wensen opnemen voor prijsmodellen en licenties, of voor een kernmethode. Het Programma van Eisen kan u daarbij ondersteunen. 4. Laat u horen Het is belangrijk dat er massa aan de vraagkant ontstaat. Alleen dan komt de markt daadwerkelijk in beweging. Het Programma van Eisen laat zien welke wensen breed leven bij scholen. Wanneer de roep om bijvoorbeeld kernmethoden en aanvullend materiaal of alternatieve prijsmodellen groot genoeg is, zal dit een prikkel vormen voor markt partijen om daadwerkelijk een meer passend en gevarieerder aanbod te ontwikkelen.
12
OPROEP Maak werk van leermiddelenbeleid en maak gebruik van het Programma van Eisen. Daarmee creëren we gezamenlijk een markt waar vraag en aanbod elkaar weten te vinden, waar de sectorraden een gesprekspartner zijn voor marktpartijen, waar ruimte is voor nieuwe toetreders en voor competitie, waar privacy, gebruiksvriendelijkheid en gebruik van (open) standaarden vanzelfsprekend zijn en waar marktpartijen en onderwijs elkaar permanent uitdagen om te innoveren.
Ik wil variëren, maar hoe? PROBLEEM “We willen meer maatwerk bieden aan leerlingen, zo staat het ook in onze onderwijsvisie. Maar de methodes die we nu hebben, bieden daar niet de ruimte voor die ik zou willen. Bovendien weet ik niet zo goed hoe en waar ik aanvullende materialen kan vinden. Hoe pak ik dit aan?”
OPLOSSING Vraag om een (kern)methode die alle kerndoelen afdekt, en door de leraar kan worden aangevuld met materialen uit andere bronnen. Materialen die inspelen op de specifieke behoefte van de leerling: een actueel video fragment, oefenmateriaal, of materiaal dat de stof op een andere manier uitlegt. Dankzij ‘metadatering’ kunnen die aanvullende materialen gemak kelijk gevonden en ingezet worden. Alle materialen zijn voorzien van een label, en zijn vindbaar via zoekmachines als Wikiwijsleermiddelenplein. Enkele uitgevers werken al aan het metadateren van hun materiaal, waardoor het mogelijk wordt vanuit de methode combinaties te maken met oefen(examen)opgaven of met open leermaterialen. 13
4 Wij doen wat scholen afzonderlijk niet kunnen Over het Programma van Eisen
14
Omdat het voor u als individuele school of bestuur lastig is goede afspraken te maken over bijvoorbeeld privacy en marktwerking, nemen PO-Raad en VO-raad de regie. Wij maken sectorbrede afspraken met marktpartijen, bijvoorbeeld over de manier waarop moet worden om gegaan met leerlinggegevens en de privacy van leerlingen en medewerkers. We maken de gemeenschappelijke eisen helder en voeren regelmatig overleg met uitgevers, distributeurs, softwareleveranciers en andere leve ranciers van leermiddelen. Deze gesprekken gaan over vragen en wensen van de sector en over ontwikkelingen in de leermiddelenmarkt, maar ook over problemen die (groepen) scholen ervaren met leermateriaal. Het uiteindelijke doel is een goed functionerende leermiddelenmarkt, die de vraag van de sector beantwoordt. Alles over het Programma van Eisen Wat is het Programma van Eisen? Het Programma van Eisen (PvE) is een inventarisatie van wensen en eisen van scholen uit het primair- en voortgezet onderwijs op het gebied van (digitale) leermaterialen. Deze wensen komen voort uit de ambitie van scholen om meer maatwerk te kunnen leveren en in te kunnen spelen op verschillen tussen leerlingen. Maar ook uit de wens van het onderwijs om meer marktwerking en vraagsturing. Inventariseren is leuk, maar is er ook een einddoel? Jazeker. Namelijk dat het aanbod op de leermiddelenmarkt steeds beter aansluit op de vraag van de scholen. En wat is die vraag? ‘Geef ons een breed en flexibel aanbod van digitale leermaterialen dat past bij de ambitie van het onderwijs om beter in te spelen op verschillen tussen leerlingen.’ 15
Wat doet het Programma van Eisen concreet? Het PvE maakt aan marktpartijen duidelijk wat schoolbestuurders in het PO en VO van hen verwachten op het gebied van (digitale) leermiddelen en software: meer marktwerking, concurrentie en innovatie, en een betere balans tussen vraag en aanbod. Om dat voor elkaar te krijgen maken de sectorraden afspraken met uitgevers, distributeurs en softwareleveranciers. Kan een school dit niet zelf? Nee. De manier waarop digitale leermiddelen nu door marktpartijen worden aangeboden, sluit nog niet optimaal aan bij wensen die breed in het PO en VO leven. Het blijkt voor scholen afzonderlijk echter niet eenvoudig om het aanbod van marktpartijen te beïnvloeden. Door vraagbundeling lukt dat wel. En ook voor marktpartijen is het goed te weten wat breed levende vragen zijn. Wat zijn de verwachte uitkomsten? Dat: 1. De belemmeringen voor scholen om onderwijs op maat aan te kunnen bieden worden weggenomen. 2. Scholen kunnen kiezen uit een beter passend en meer gevarieerd aanbod van digitale leermaterialen dat past bij hun onderwijsvisie en dat leraren helpt maatwerk te leveren. 3. Scholen meer keuze en flexibiliteit krijgen bij het aanschaffen en inzetten van leermaterialen. 4. Marktpartijen beter zicht krijgen op wat het onderwijs van hen verwacht, zodat zij beter tot een passend aanbod kunnen komen. 5. Bij marktpartijen duidelijkheid bestaat over breed levende wensen en randvoorwaarden. Scholen kunnen zich dan richten op hun eigen specifieke wensen.
16
Hoe zorg ik dat de privacy van mijn leerlingen goed is geregeld? PROBLEEM “Ik wil niet dat bij het gebruik van digitale leermaterialen méér gegevens worden uitgewisseld dan nodig, en ik wil al helemaal niet dat die gegevens worden gebruikt voor commerciële doeleinden. Hoe waarborg ik de privacy van mijn leerlingen?”
OPLOSSING Bij het gebruik van digitale leermaterialen moeten gegevens over leerlingen worden uitgewisseld: om ze toegang te geven tot de servers van de uitgever, en om de school zicht te geven op voortgang en resultaten van de leerling. Details over het leergedrag kunnen uitgevers helpen hun leermateriaal te verbeteren en leerlingen meer op maat te bieden. De sectorraden, uitgevers, distributeurs en softwareleveranciers hebben – mede op basis van het PvE – duidelijke afspraken gemaakt in de vorm van een privacyconvenant. Deze afspraken zullen ook worden opgenomen in de algemene voorwaarden van de individuele marktpartijen, zodat de privacy van uw leerlingen goed is geregeld.
Geen eindproduct maar startpunt Het Programma van Eisen is geen eindproduct, maar het startpunt om het aanbod op de leermiddelenmarkt en de vraag van het onderwijs beter op elkaar aan te laten sluiten. Het is een levend document; de eisen en uitgangspunten zijn niet statisch en kunnen veranderen. We stellen uw ideeën zeer op prijs. Wilt u reageren of heeft u vragen? Ga dan naar www.kennisnet.nl/themas/leermiddelenbeleid/programma-van-eisen en neem contact op.
17
Leermiddelen in het Doorbraakproject In het Doorbraakproject Onderwijs & ict werken wij samen met de ministeries van Onderwijs en Economische Zaken aan het mogelijk maken van gepersonaliseerd leren met ict. In de periode tot 2018 worden diverse drempels weggenomen en leermiddelen zijn hierin een belangrijk thema. Het Programma van Eisen is een van de uitgangspunten voor de activiteiten die binnen het Doorbraakproject worden uitgevoerd. We noemen er een paar: • Verkennen van mogelijkheden voor gezamenlijke inkoop (zowel van leermiddelen, als van hardware en connectiviteit). • Versnellen van initiatieven voor veilige en eenvoudige toegang, en gebruiksvriendelijk inzicht in de voortgang en resultaten van de leerling. • Inzichtelijk maken van de kernprogramma’s en zorgen dat leveranciers hun materiaal op basis hiervan vindbaar en beschikbaar maken. • Het maken van afspraken tussen publieke en private partijen over privacy en het realiseren van een technische voorziening voor identiteitsmanagement.
18
Colofon Realisatie Kennisnet, in opdracht van PO-Raad en VO-raad Vormgeving Tappan Communicatie Foto’s Hollandse Hoogte: • Kees van de Veen (omslag) • Bert Beelen (p.3) • Jos Lammers (p.6) • Werry Crone (p.10) • Jos Lammers (p.14)
