SEPTEMBER 2014 - SPECIALE EDITIE VOOR MEDEWERKERS VAN KPMG JET WIECHERS over het verander programma true blue. – P.8
thema: verandering
P.4 Interview Jan Hommen
‘KPMG moet terug naar de top. Dus er is werk aan de winkel. Met de juiste mensen op de juiste plaats.’ Stakeholders over KPMG ‘KPMG stond als een van de eersten binnen de sector open voor een veranderingstraject’ - P.6 Marc Hogeboom en Rob Fijneman ‘Onze klanten willen dat hun probleem wordt opgelost’ - P.14
Wat inspireert jou? Bij KPMG zijn nu al 300 blauwe blokken in omloop, goed voor 1200 inspiraties!
Inhoud Wat is blue?
Een introductie KPMG wil het geschonden vertrouwen herstellen. Daarom gaan we veranderen. Kwaliteit en integriteit moeten weer de hoogste prioriteit hebben. In de manier waarop we werken, in onze relatie met onze klanten, in de producten en diensten die we aanbieden. Die verandering begint bij onszelf. We hebben de kennis en de expertise in huis en beschikken over een stevige ambitie. Als we die op de juiste manier weten in te zetten en samen aan de slag gaan, kunnen we KPMG weer brengen waar het thuishoort, namelijk aan de absolute top van het Nederlandse bedrijfsleven. Ons veranderprogramma heet true blue. Daarmee bouwen we voort op een mooie historie van bijna 100 jaar en slaan we een brug naar de toekomst. We willen vooroplopen in onze sector en een nieuwe standaard zetten met kwaliteit en integriteit als onze belangrijkste pijlers. Zodat we weer een organisatie zijn waaraan iedereen zich spiegelt en waar iedereen bij wil horen. In deze krant lees je meer over de manier waarop we dat gaan doen en over de activiteiten van de werkstromen die hiervoor zijn ingericht. We spraken daarover met medewerkers en met programmamanager Jet Wiechers. In een openhartig interview vertelt Jan Hommen wat hij aantrof bij KPMG en welke veranderingen voor hem prioriteit hebben. Bestuursleden Marc Hogeboom en Rob Fijneman geven hun visie op de maatregelen die we op korte termijn binnen audit en advisory kunnen verwachten. Natuurlijk lees je in deze krant ook hoe KPMGcollega’s de veranderingen ervaren en wat er volgens hen moet gebeuren om het vertrouwen en de trots in onze organisatie terug te krijgen. Wij zijn KPMG, wij zijn true. 2
4
8
WERK AAN DE WINKEL
Bestuursvoorzitter Jan Hommen staat voor een uitdagende klus
EEN NIEUWE KOERS
Vol energie samen aan de slag
10 7X VERANDEREN Hoe staat het met de werkstromen?
16 WAARDEVOL
Collega’s over de waarden van KPMG
COLOFON True News is een uitgave voor alle medewerkers van KPMG Nederland Concept en vormgeving: Proof Reputation Realisatie: Proof Reputation en KPMG Corporate Communications Hoofdredactie: KPMG Corporate Communications Fotografie: Jessica Brouwer, Marja Brouwer, Wilco van Dijen, Anneke Hymmen, Maarten Noordijk, Duco de Vries.
Inspire confidence. Empower change. Vier woorden die aangeven waarom wij als KPMG relevant zijn. Hoe we daar gestalte aan geven, krijgt pas echt betekenis als wij invulling geven aan onze waarden. En iedere dag opnieuw laten zien waar wij voor staan.
Hier staan wij voor:
Wij geven het voorbeeld Wij werken samen Wij respecteren elkaar Wij onderzoeken de feiten en verschaffen inzicht Wij zijn open en eerlijk in onze communicatie Wij zijn betrokken bij de maatschappij Maar vóór alles zijn we integer Katja den Bieman: “Wij werken samen betekent voor mij niet alleen dat je als één team samenwerkt, maar ook dat je je bewust bent van je relatie met klanten, met de maatschappij.”
Op pagina 16 lees je wat onze waarden betekenen voor collega’s. u news
3
Jan Hommen behoort als zeer ervaren bestuurder tot de top in het Nederlandse bedrijfsleven en bracht bedrijven in crisis terug op koers. Hij werkte onder andere voor Alcoa en Philips. Tot 1 oktober 2013 was hij bestuursvoorzitter van ING Groep.
Jan Hommen:
‘Ik wil een open cultuur’ Begin mei kwam je naar KPMG. Wat trof je aan?
“Een crisis met een opeenstapeling van kwesties. Verwarring en weinig leiderschap. Dat was schokkend om te zien. Samen met juridisch adviseur Jaap de Keijzer (interim- Chief Legal Officer) heb ik tientallen i nterviews gehouden met medewerkers en partners. Wat wij zagen was schaamte, maar ook boosheid over wat er was gebeurd met hun bedrijf dat in 2017 honderd jaar bestaat. Weg was hun trots. KPMG moet terug naar de top. Dus er is werk aan de winkel.”
Je wordt gezien als de reddende engel.
“Het is een prachtige organisatie die de moeite waard is, met gemotiveerde en hardwerkende mensen die klanten helpen. Zij verdienen het op hun beurt geholpen te worden. En dat doen we met een concreet plan voor verandering, gebaseerd op de informatie die de mensen van KPMG van hoog tot laag ons gegeven hebben. We hebben zeven werkstromen geformeerd met programmaleider Jet Wiechers, die het voortreffelijk doet en mensen in de organisatie enthousiasmeert.”
Wat staat er op korte termijn te gebeuren?
“We beginnen met de governance. De raad van commissarissen krijgt een meerderheid van externen en er komen externen in de raad van bestuur. Ook maken we een nieuw beloningsmodel voor partners. En we werken aan performancemanagement. Wie worden de toekomstige partners van KPMG? We moeten een goed systeem inrichten en helder zijn in onze keuzes. We veranderen dus veel op het gebied van human resources en cultuur. En een cultuur verander je niet ineens. Dat besef ik heel goed.”
Wat verwacht je van KPMG?
“Van iedereen bij KPMG verwacht ik dat we de dingen gewoon fatsoenlijk doen. Dat 4
In mei begon Jan Hommen als adviseur voor één dag per week bij KPMG. Sinds juli is hij als bestuursvoorzitter fulltime aan de slag om KPMG weer terug te brengen naar de top. Soms gaan de zaken hard. betekent: kwaliteit leveren, integer werken. Belofte is belofte, afspraak is afspraak. Leef en handel naar de waarden van KPMG. Als je ziet dat iets niet goed gaat bij je collega’s, spreek je ze daarop aan. Ik wil een open cultuur. Als raad van bestuur willen we het goede voorbeeld geven. In de manier waarop we werken en daarover communiceren en door zichtbaarder te zijn. Met persoonlijke ontmoetingen en door midden in dit gebouw te gaan zitten, in plaats van aan het eind van een lange gang.”
Hoe krijg je een open cultuur?
“Dat begint met eerlijk zijn. Professionals geven niet graag toe dat ze fouten maken. Met eerlijk zijn over je fouten kun je meteen beginnen. Van iedere partner verwacht ik maandelijks inzicht in de meetings met hun medewerkers. Welke feedback geven en krijgen zij? Ook wil ik meer meten en transparant zijn over wat we daarbij zien: goed of niet goed, leuk of niet leuk. Wat zegt de AFM, welke klanten hebben we gewonnen en verloren? Wij hebben een dienende rol en moeten ons bescheiden opstellen. Dus we doen geen onnodige uitgaven meer. We investeren in opleiding en training van onze mensen en de kwaliteit van onze processen.”
Hoe gaat KPMG het vertrouwen herstellen?
“Iedereen is erbij gebaat dat de gehele sector het goed doet. KPMG moet het nóg beter doen. Aan de politiek en de maatschappij hebben we veel uit te leggen. Reputatie gaat niet meer te paard, eerder met een raket – maar komt nog steeds te voet. Het is dus hard werken om die reputatie te herstellen. Dat betekent goede prestaties leveren, vele malen achter elkaar, en laten zien dat we dat gedaan hebben. Pas dan ontstaat er weer vertrouwen.”
Als CFO zat je vaak aan de andere kant van de tafel. Wat verwachtte je?
“Vooral kwalitatief hoogstaand werk en onafhankelijk advies. Als klant wil je geen gedoe of verrassingen. Dat geldt niet alleen voor de CFO, maar ook voor het audit committee en de raad van commissarissen. Een accountant loopt de hele dag rond in een bedrijf. Wat ziet hij? Daar wil je een open gesprek over kunnen voeren. Voor commissarissen die een toezichthoudende rol vervullen, is dat van groot belang. Gewapend met deze kennis kunnen zij het management adviseren. Dus de onafhankelijke accountantsrol is belangrijk.”
Wat vind je van de rol van de AFM?
“De AFM heeft de accountantssector doorgelicht en brengt binnenkort een rapport uit over de Big Four. Dat is heel goed. We moeten ons de kritiek aantrekken en ervan leren. De vraag is wel of er niet te veel naar compliance wordt gekeken. Het gaat om de goede afwegingen tussen compliance en risico. De sector moet niet verkrampen”
Wat kunnen we van jou verwachten?
“Ik ga ervoor zorgen dat de ideeën die in de werkstromen ontwikkeld zijn, ook daad werkelijk geïmplementeerd worden. Ik wil KPMG helpen om succesvol te zijn. Met de juiste mensen op de juiste plaats. En mensen die met plezier aan het werk zijn.”
‘Aan de politiek en de maatschappij hebben we veel uit te leggen’ news
5
Wat vinden zij? De accountantssector ligt onder een vergrootglas van de maatschappij en de politiek. Wet- en regelgeving worden verscherpt. Wat verwachten onze stakeholders? Wat moet er gebeuren? En hebben zij wel vertrouwen in KPMG?
‘Wees een onafhankelijke expert’
‘De toon aan de top is belangrijk’
‘Publieke zaak zichtbaar vooropstellen’
“Het imago van de accountancy is verslechterd door allerlei misstanden. Accountants kunnen het vertrouwen terugwinnen door kwaliteit te laten zien, want daarmee bewijs je je toegevoegde waarde. En door onafhankelijk te zijn, want bij die misstanden is de accountant te veel op de stoel van de bestuurder gaan zitten. Daarom hameren we als politiek, net als de AFM, op de scheiding tussen advies en controle. Ben je een onafhankelijke controleur en toezichthouder? Of ben je iemand die meedenkt met het bedrijf? Als je adviestaken hebt bij het bedrijf dat je controleert, dan wordt je positie natuurlijk diffuser. In hoeverre durf jij je cliënt tegen te spreken als je bang bent dat je contract niet wordt verlengd? En is er bij de accountant zelf voldoende intern toezicht, zijn de belangen goed gescheiden? Krijg je bonussen als je klanten aan je weet te binden? Je kunt zowel intern als extern maatregelen nemen om onafhankelijkheid en kwaliteit te borgen. En je kunt als accountant je expertrol benutten door in algemene zin te rapporteren over maatschappelijke risico’s, zoals de NBA doet met haar themastudies. Door dit soort initiatieven kun je de maatschappelijke discussie beter voeden. Dat zie ik als een positieve ontwikkeling.”
“Bij KPMG werken – net als elders binnen de accountancy - veel goede en integere mensen. Zet je schouders eronder, bewijs dat jullie de kritiek ter harte nemen en in woord en daad veranderen! Ik vind het een positief signaal dat KPMG binnen de sector als een van de eerste open stond voor een veranderingstraject. Dat was en is nodig. Niet alleen bij KPMG, maar sectorbreed. Ik denk dat het niet nodig is met veel aanvullende regels en beperkingen te komen. Zo zie ik bijvoorbeeld weinig in het reguleren van het maximuminkomen van partners. Veel belangrijker is: tot welk gedrag leidt de wens om een bepaald (hoog) inkomen te genereren? En daar zou het in de accountantsdiscussie over moeten gaan: gedrags- en cultuuraspecten. Daar ligt de essentie als het gaat om een verbeteringstraject. Op zich is er niets mis met commercie binnen ons vak. Sterker: het is tot op zekere hoogte zelfs noodzakelijk. Het probleem ontstaat wanneer commercie dé driver van medewerkers en de organisatie is, want zaken als kwaliteits borging, opleidingen en innovatie dreigen dan sluitposten te worden. De toon aan de top is belangrijk. Dat zie je vooral in het beoordelings-, belonings- en benoemingsbeleid en hoe medewerkers dit beleid in de praktijk ervaren, dus op de werkvloer en in HRM-gesprekken.”
“De afgelopen jaren is er steeds minder begrip en geduld voor de accountancy, als gevolg van aanhoudende incidenten en negatieve AFM-rapporten. Publiek en politiek vragen zich af: hebben ze hun zaken nu nog steeds niet op orde? Wij hebben daar te weinig open op gereageerd, vanuit de houding: een foutje kan voorkomen, maar als professionals weten we hoe we ons werk moeten doen, dus laat ons onze gang gaan. Nu kunnen we ook niet altijd vertellen wat we gedaan hebben, omdat we vaak te maken hebben met vertrouwelijke informatie. Feit is echter dat we veel krediet hebben verspeeld door te weinig te luisteren en vooral te weinig te reageren. De samenleving heeft vervolgens te weinig verandering gezien. Toch ben ik optimistisch over de toekomst. Ik zie een andere attitude ontstaan ten opzichte van het eigen beroep. Het ambacht komt weer voorop te staan, en ik zie een jonge generatie accountants met hart voor het vak die minder angstig is en minder wordt geleid door commerciële motieven. Maar het zal niet vanzelf gaan, we zullen zichtbaar moeten maken dat we de publieke zaak vooropstellen. Want geschonden vertrouwen brei je niet zomaar recht.”
Wouter Koolmees is sinds 2010 lid van de Tweede Kamer en financieel woordvoerder van de D66-fractie. 6
Marcel Pheijffer is hoogleraar accountancy aan de Nyenrode Business Universiteit en aan de Universiteit van Leiden.
Berry Wammes is oud-KPMG’er, vormt sinds 2010 met algemeen directeur Anne-Marike van Arkel de tweehoofdige directie van de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA).
3
Dit is KPMG 152.000 medewerkers in 144 landen. Waarvan 4.100 werkzaam in Nederland
vragen aan Caspar Segers
De accountantssector moet zelf met maatregelen komen om het vertrouwen te herstellen. Doet de sector dat niet, dan neemt de politiek het initiatief voor verdergaande wet- en regelgeving. Wat doet KPMG? Bestuursvoorzitters van de grote kantoren hebben samen met de NBA een stuurgroep ingesteld die zich buigt over de toekomst van het accountantsberoep. Zij selecteerden overwegend jonge partners uit hun bedrijven die een pakket maatregelen samenstelden. Voor KPMG neemt Caspar Segers deel aan de werkgroep. Tweeënhalve maand lang werkt hij nu met collega’s van EY, Deloitte, PWC, BDO, Mazars en een vertegenwoordiger van de SRA-kantoren aan het pakket. Caspar: “We komen een of twee dagen per week bij elkaar. En we hebben in tweetallen vele gesprekken gevoerd met commissarissen, CFO’s, organisaties waaronder de AFM en VNO-NCW, hoogleraren en accountants.”
HOE ZIET HET PAKKET ERUIT? “Het zijn geloof-
waardige, haalbare maatregelen die ertoe doen en kunnen rekenen op maatschappelijk draagvlak. We hebben duidelijke keuzes gemaakt. Wat doen we wel, wat niet? Wat is er goed aan het beroep, wat minder? Het is een totaalpakket, je kunt niet een paar maatregelen doorvoeren. Verder kan ik nog niets vertellen, omdat het nu bij de minister ligt. Eind september gaat het door naar de Tweede Kamer en wordt het openbaar.”
ZIJN KPMG EN DE SECTOR GELIJK? “De belan-
gen van de sector en KPMG zijn in ieder geval gelijkgericht. Alleen ligt KPMG onder een vergrootglas. In die zin kun je KPMG zien als een broedkamer die ook zeker impact heeft op het landelijke proces. We lopen als KPMG voor een deel voor de troepen uit. Ons bedrijf zal het eerste zijn dat de maat regelen niet alleen zelfstandig definieert, maar ook invoert. Daar kunnen anderen in de sector van leren.
‘Wij zijn een broedkamer voor het landelijke proces’ De maatregelen die KPMG neemt en die van de sector moeten niet allebei een heel andere kant op gaan. Jan Hommen heeft dan ook naar onze voorstellen geluisterd en zijn visie gegeven. De tendens zal gelijkenissen vertonen.”
HOE IS DE VERHOUDING MET DE AFM? “We
hebben als werkgroep uiteraard ook met de AFM contact gehad, omdat het voor beide belangrijk is de toon en richting van elkaars rapport te verkennen. Over de inhoud hebben we het uiteraard niet gehad. Zowel de AFM als de werkgroep realiseert zich goed dat het een belangrijk moment is als onze rapporten bij de minister liggen. Daarom hebben we met elkaar besproken aan welke aspecten we denken. Alles is ons eraan gelegen om de minister goed te bedienen en waar mogelijk te verrassen. Wanneer doe je het goed genoeg, welke politieke emoties spelen er? Ik heb de hoop dat we ook in de toekomst scherp, rechtvaardig en ook lerend kunnen samenwerken met de toezichthouder. Daardoor kan het beroep als totaal alleen maar beter worden.”
DOSSIER TOEKOMST ACCOUNTANTSBEROEP
Caspar Segers (36) is sinds 2012 partner bij KPMG. Met collega- accountants discussieert hij op het blog accountant.nl over de toekomst van het vak. Volg de bespreking in het Dossier Toekomst Accountantsberoep of discussieer zelf mee. news
7
WAAROM DE NAAM TRUE BLUE?
De naam true blue is verzonnen door collega Arjan Vreeke. Arjans inbreng had de meeste stemmen van de poll op the Hub waar de naam voor het veranderprogramma van KPMG ingebracht kon worden. Arjan bedankt!
Jet Wiechers:
‘DEZE VERANDERING SLAAGT’ PITTIG
“In juni vroeg Jan Hommen mij om het veranderprogramma true blue intern te coördineren. Ik realiseerde me meteen dat het een pittige klus zou worden, maar ik vind het ook een ontzettend leuke klus. Er zijn veel mensen bij KPMG die gemotiveerd zijn om de knop om te zetten. Dat geeft mij het vertrouwen dat we de verandering met z’n allen kunnen waarmaken. Iedereen kan zijn steentje bijdragen. En veel collega’s willen en doen dat ook.”
JUIST
“We moeten weer de juiste onderwerpen bovenaan op de agenda zetten. Als we ons boven alles richten op kwaliteit leveren aan onze klanten, ontwikkeling van mensen en het leveren van maatschappelijke bijdragen, komt het succes vanzelf. Dat is snel gezegd, maar niet zomaar gedaan. De veranderingen raken onze hele organisatie. De manier waarop KPMG bestuurd wordt, hoe we met elkaar omgaan en hoe we onze waarden in de praktijk brengen. Maar ook waar je voor beloond wordt, hoe we de kwaliteit en integriteit van ons werk bewaken, hoe we in de maatschappij staan en hoe we in- en extern communiceren.”
KLANKBORD
“Met de komst van Jan Hommen zijn de belangrijkste onderwerpen vastgesteld en ondergebracht in zeven werkstromen. Diverse medewerkers en partners zijn direct aan de slag gegaan om invulling te geven aan de werkstromen. De energie is er, want KPMG’ers wilden eigenlijk gisteren al veranderen, en ook vanuit de buitenwereld is de druk hoog. Op 1 oktober 2014 moet de basis er liggen. Die basis bestaat onder meer 8
Met het veranderprogramma true blue heeft KPMG een nieuwe koers ingezet. Samen met een groeiende groep enthousiaste collega’s ziet programmamanager Jet Wiechers hoe de organisatie de omslag maakt naar een nieuw KPMG. uit een nieuw governancemodel, veranderingen in de partnerbeloning en een start met open communicatie. Voor onze nieuwe basis hebben we ideeën in heel KPMG opgehaald. Hoe ziet ons businessmodel eruit? Hoe gaan we onze waarden invullen in de praktijk, hoe zorgen we voor een duurzame verbetering van de kwaliteit van het auditwerk? Dat is veel werk, maar wel heel essentieel. Om het true blue-programma goed te kunnen coördineren, ben ik grotendeels vrij gemaakt van mijn reguliere werk. Ik merk aan alles dat collega’s zin hebben in de veranderi ng. Steeds meer collega’s melden zich aan om mee te helpen. Inmiddels zijn meer dan 60 collega’s in de werkstromen actief en nog eens ruim 150 in het true blue-netwerk, dat als een klankbord fungeert.”
ERVARING
“Ik ben zelf ook zo’n collega: ook ik heb aangegeven dat ik mijn ervaring graag wilde inzetten voor true blue. In zorgorganisaties heb ik al een aantal grote verandertrajecten
geleid, vooral in de ouderenzorg en de gehandicaptenzorg. Organisaties die volop in verandering zijn en waarover bovendien veel maatschappelijke discussie gaande is. Ook houd ik me bezig met kwaliteits management in de ouderenzorg. Kwaliteit staat niet los van andere besturingsprocessen, maar moet leidend zijn in je bedrijfsvoering. Ook bij KPMG staan kwaliteit en integriteit voorop in de veranderingen die we willen doorvoeren. Dat heeft effect op alle onderdelen van ons bedrijfsproces. En net als bij zorgorganisaties is het van belang dat wij met getalenteerde medewerkers goed teamwerk neerzetten.”
KRACHT
“Deze verandering slaagt, daar ben ik van overtuigd. Door een andere aansturing en het nieuwe leiderschap van Jan Hommen is de dynamiek veranderd. Ook hebben we voldoende potentieel in onze organisatie om de verandering echt te doen slagen, daar geloof ik in. KPMG is een organisatie van mensen die veel kunnen, die impact willen hebben op de maatschappij en persoonlijk willen groeien. Ik denk dat die kracht nog onvoldoende wordt benut. En de urgentie is er. Het is absoluut nood zakelijk dat we fundamenteel anders gaan werken. We hebben erkend dat het in onze werkwijze en ons gedrag niet goed zit, en zijn daarom nu echt gecommitteerd om te veranderen. Mijn eerste gevoel en ervaringen zeggen: we hebben alle ingrediënten in huis.”
ONS KPMG
“Ons doel is een nieuw KPMG neer te zetten met zelfbewuste professionals die handelen en denken volgens de waarden van KPMG.
En wij willen vooroplopen in accountancy en advisory. We zijn bezig met een cultuuromslag. Ik besef heel goed dat je een cultuur niet in een half jaar verandert. Voordat een nieuwe cultuur ‘normaal’ is, gaan er jaren overheen. Als dit lukt, is het ook weer vanzelfsprekend dat iedereen verantwoordelijkheid neemt voor zijn beslissingen. Dan maken we allemaal weer verbinding met ‘ons KPMG’. Dan zeg je bijvoorbeeld niet: dit is een regel hier, maar dan zeg je: dit is ónze regel. Dat we eensgezind praten en handelen.”
KOMPAS
“Als je zelfbewust bent en werkt vanuit waarden, vaar je op je eigen kompas. Dat heb ik meegekregen in mijn carrière. Mijn werk en mijn werkgevers hebben mij geholpen dit te ontwikkelen. Daar heb ik mijn hele leven wat aan. We moeten allemaal onze eigen standaard creëren en daarnaar leven. Binnen KPMG dus ook.”
WIE IS JET WIECHERS?
Jet Wiechers studeerde milieutechnologie aan de universiteit van Wageningen en rondde met succes het MBA-programma af aan de vermaarde businessschool INSEAD. Zij werkte als organisatieadviseur bij McKinsey & Company en maakte in 2003 de overstap naar KPMG Plexus, waar zij voor klanten in de gezondheidszorg grote veranderings trajecten leidt. Sinds 2009 is zij partner.
‘Als je zelfbewust bent en werkt vanuit waarden, vaar je op je eigen kompas’
news
9
true blue: DE WERK STROMEN True blue heet het veranderprogramma van KPMG. Zeven onderwerpen staan daarin centraal in evenzoveel werkgroepen. Deze werkstromen vormen de kern van het verander programma. Je ziet hier welke werkstromen er zijn – en wat ze doen.
AUDIT QUALITY
ging aan de slag met de vraag: leveren we een toegevoegde waarde door de combinatie van dienstverlening van audit, tax en advies, en hoe zouden we die kunnen verbeteren? De leden spraken met veertien interne stakeholders. Ook verzamelden ze input vanuit klanten, toezicht houders, concurrentie en andere KPMG-landen, zoals Italië, waar kantoorroulatie op auditklanten al verplicht is. De werkstroom richt zich op het opleveren van een overtuigende motivatie van het businessmodel van KPMG en een advies over hoe dit model beter kan werken. Naar verwachting kan dit rond 1 oktober worden opgeleverd.
10
Pak dit moment!
GOVERNANCE
levert op 1 oktober een ‘governance roadmap’ op. Daarin zijn de gedachten verwerkt uit de bijeenkomsten met partners en directors en de ondernemingsraad. Voorstel is een raad van commissarissen met externe leden in te stellen. Die benoemt vervolgens de raad van bestuur, waarin ook externe leden kunnen zitten. Ook komt er een advies over de rechtsvorm van KPMG en over de samenstelling, benoeming en mandaten (zoals het vaststellen en goedkeuren van het beloningsbeleid) van de raad van commissarissen, raad van bestuur en het bestuur van de Coöperatie.
heeft dankzij vele audit professionals in de verschillende units en kantoren de voornaamste ‘kwaliteitsknelpunten’ en meteen ook oplossingen verzameld. Om de relevantie van onze controles te vergroten, de kwaliteit te verhogen en vooral het ambacht in ons werk en de bijbehorende mindset terug te brengen. Deze werkstroom kijkt dus naar zaken als professioneel kritische instelling, training on the job voor jonge professionals, verbetering van de knowledge-ontsluiting in eAudIT, gerichte maatwerktrainingen voor de seniorstaf en standaardisatie van het primaire proces, zodat iedereen weet heeft van the way we do things around here. Dat kan alleen met tijd voor kwaliteit: daarom adviseren ze om met projectmanagement en timemanagement te beginnen.
MODEL AUDIT, ADVISORY & TAX
Wat vindt de OR?
True blue-netwerk Meer dan 150 collega’s hebben zich al aangemeld om mee te werken aan true blue. Wil je je ook aanmelden voor dit true blue-netwerk? Doe dit dan via NL-FM KPMG True BLue.
REGAIN PUBLIC TRUST
stelt zich de vraag: hoe herstellen we het vertrouwen in onze organisatie? De leden begonnen met een analyse. Intern keken ze naar oorzaken van incidenten en het geschonden vertrouwen. Voor de externe invalshoek bezochten ze gezaghebbende toezichthouders, politici, commissarissen en cliënten. Wat vinden zij relevant voor onze reputatie? Dat kan ons gedrag zijn, maar ook omgevingsfactoren, kwaliteit, stijl, uiterlijk heden en alle andere zaken die het imago van en de beeld vorming over KPMG bepalen. De werkstroom adviseert het bestuur over concrete acties die kunnen worden ondernomen.
PEOPLE & CULTURE
werkt op basis van de purpose en de values aan een nieuwe cultuur voor KPMG. Die wordt gekenmerkt door openheid. De dialoogsessies met collega’s, inclusief partners en raad van bestuur, en de inspiratieblokken vormen daarvan de eerste acties. De raad van bestuur liet de deelnemers al weten: “Wij willen werken aan een KPMG waar we weer trots op zijn. En we willen terug naar onze kernwaarden.”
PARTNERBELONINGSMODEL
heeft hard gewerkt om eind september een set aanpassingen ter besluitvorming voor te leggen aan de partners. De eerste maatregelen gaan over de vereenvoudiging en transparantie in partnerrollen en de daaraan gerelateerde beloning, het verankeren van kwaliteit en betrokkenheid, en het wegnemen van verkeerde beloningsprikkels. Dat zie je terug in een deferred-paymentregeling, waarbij een deel van de beloning voor een bepaalde periode wordt ingehouden en bij verwijtbaar gedrag kan worden aangesproken voor het betalen van claims. Verder krijgt de nieuwe raad van commissarissen een rol in het bepalen van de beloning en wordt de set KPI’s opnieuw ingericht.
COMMUNICATIE
richt zich op een open, actieve en transparante communicatie over het veranderprogramma en op de structurele vernieuwing van het interne en externe communicatiebeleid voor de langere termijn. Bij de eerste klankbordsessie over interne communicatie, begin augustus met ruim 30 collega’s uit het true blue-netwerk, kwamen veel scherpe observaties en suggesties naar boven. Nadrukkelijke eis die werd geformuleerd: de interne communicatie moet vooral persoonlijk zijn, tijdig, eerlijk en goed gedoseerd. Deze suggesties worden waar mogelijk onmiddellijk gebruikt in de dagelijkse productie van de interne communicatie. Andere suggesties krijgen een plaats in het langetermijnbeleid.
Als OR zijn we blij met het veranderprogram ma true blue. Het draagt bij aan de gewenste openheid en transparantie in de organisatie. De werkstromen zijn bezig met een uitdagen de klus. We zijn vanuit onze kritische en onafhankelijke rol nauw betrokken bij de veranderingen die nu plaatsvinden. Met Jet Wiechers bespreken we tweewekelijks de voortgang en aandachtspunten per werkstroom, en geven daarop onze feedback. We letten vooral op de impact die voorgestelde veranderingen hebben op de medewerkers. Zo hopen we op een governancestructuur die alle KPMG’ers kunnen begrijpen en waarin managementtaken en toezicht een logischer invulling krijgen. Ook hopen we op een beoordelings- en beloningsproces met dezelfde uitgangspunten voor alle lagen, van trainee tot partner. Zo wordt voor iedereen duidelijk waarom iemand krijgt wat hij krijgt. Laat ook de corporate strategie en cultuur voor alle medewerkers begrijpelijk, herkenbaar en tastbaar zijn, zodat iedereen weet: wat wordt er van mij verwacht, welk gedrag is (on)gewenst? We willen graag van oneliners zoals ‘high performance culture’ naar tastbare activiteiten en gedragingen. Diverse medewerkers ervaren nu een kloof tussen wat zij dagelijks doen en meemaken en dat wat de leiding bezighoudt. Dit is een enorme kans voor KPMG om een gedurfde stap te zetten. We kunnen daarmee een significant verschil met het verleden laten zien. Pak dit moment en zorg voor échte veranderingen.
Joris Niemeijer is manager CRM binnen de afdeling Marketing, Sales & Communicatie en werkt sinds 2001 bij KPMG. Al vier jaar zit hij in de OR en vanaf april 2013 is hij voorzitter. De OR bestaat uit 17 leden. news
11
Nationaliteiten Wist je dat KPMG Nederland op dit moment 51 verschillende nationaliteiten telt. Van Azerbeidzjan en Oekraïne tot aan de USA.
Collega’s over de verandering
Een ander KPMG PEOPLE & CULTURE Binnen de werk stromen wordt hard gewerkt om KPMG terug te brengen naar de top. Wat moeten we behouden en waar moeten we van af? Zeven collega’s over de cultuur bij KPMG.
‘Boven op je kennis zitten is echt niet meer van deze tijd’
12
COMMUNICATIE
PARTNER BELONING
GOVERNANCE
“Bij KPMG is het lang erg goed gegaan en dat heeft onze cultuur bepaald. Medewerkers zijn gewend dat alles goed geregeld is en zijn niet snel geneigd om even zelf iets op te lossen. Ik ben positief over de veranderingen. We zijn opener geworden, maar we zouden nog opener kunnen zijn. Boven op je kennis zitten is echt niet meer van deze tijd. Daar moeten sommige collega’s nog erg aan wennen. Ook door klanten meer te betrekken, wordt het eindresultaat beter en wordt het intern beter gedragen. Met de vele regels is er een afvinkcultuur ontwikkeld. Een oudaccountant vertelde me dat hij vroeger werkte met een aantal vuistregels. Een daarvan was ‘Goed koopmanschap’. Daar discussieerde men over: wat betekent dit voor deze klant? Ik denk dat dit betere resultaten oplevert. Geef medewerkers verantwoordelijkheid. Mensen worden daar blijer van en zijn eerder geneigd om een stapje extra te doen. Daar krijg je een beter bedrijf van.”
“Communicatie is heel belangrijk, zeker in de fase waarin wij als organisatie nu zitten. Als medewerkers niets horen, krijgen ze het gevoel dat er niets gebeurt. Ik vind het positief dat de raad van bestuur alle medewerkers heeft geïnformeerd. De keuze voor conferencecalls is door mij en mijn collega’s als zeer praktisch ervaren en daarmee voor herhaling vatbaar, ook als er geen crisis is. Ik vond het sterk dat Jan Hommen persoonlijk de boodschap heeft gebracht aan de verschillende kantoren. We praten nog wel te vaak óver elkaar in plaats van mét elkaar. We moeten het samen doen. Daarom vind ik het goed dat er mensen uit allerlei disciplines en regio’s deelnemen in de zeven werkstromen. Communicatie wordt bij ons al snel van alle emotie ontdaan – wij zijn van de feiten. Houd in het verandertraject oog voor de menselijke kant. Laten we goed voor onze mensen zorgen en de tijd nemen voor elkaar.”
“Ik vind het vanzelfsprekend dat er gekeken wordt naar de partnerbeloning. Arbeidsvoorwaarden wijzigen soms. Ik zou niet weten waarom dat voor partners anders zou zijn. Net zoals er gekeken wordt naar de prestaties van medewerkers, zal er ook gekeken moeten worden naar wat partners brengen en toevoegen aan de organisatie. P x Q is uit, IPA is in: inkomenproducerende activiteit! Veel werk is straks geautomatiseerd. Er zullen andere verdienmodellen en producten moeten komen om vervangende omzet te creëren. En als je verdienmodel wijzigt, moet ook je beloningsmodel wijzigen. Als je trots bent op je firma en je wilt voorop lopen, dan moet je als aandeel– houdende partner ook op een nieuwe manier willen kijken naar je eigen beloning. Het gaat in de maatschappij niet meer over aandeelhouders waarde, maar over de waarde van de organisatie. Geven en delen is het nieuwe hebben. En dat moet je als organisatie durven uitstralen.”
“De roep om verandering is groot. Ik hoop dat we dit momentum gebruiken om als een transparant bedrijf te gaan functioneren. Daarvoor moeten er een concrete strategie, heldere doelstellingen en duidelijke rollen en verantwoordelijkheden komen. Het is nu allemaal nog erg gericht op individuele belangen. Om dat te doorbreken zal je de partnerbeloning zo moeten inrichten dat collectiviteit en solidariteit hierin tot uitdrukking komen en gestimuleerd worden. We kunnen onze maatschappelijke rol alleen goed vervullen als we continu in contact staan met onze omgeving. En als we onszelf kwetsbaar durven op te stellen. Intern moeten we elkaar meer aanspreken op wat goed en wat fout gaat. Strategie, structuur en cultuur moeten in balans zijn. De mensen, de kennis en ervaring hebben we. Als we deze drie assets strategisch kunnen beleggen in de juiste organisatiestructuur en deze kunnen koppelen aan het juiste gedrag, dan hebben we echt iets heel waardevols in handen en kunnen we trendsettend worden in de markt.”
Josine Janus adviseur Plexus in Amstelveen
Marjan Kolk manager Audit in Groningen
Antje Kuilboer senior manager in Alkmaar
Liesbeth Brantjes senior manager Advisory in Amstelveen
MODEL AUDIT, ADVISORY & TAX
REGAIN PUBLIC TRUST
“Samen met zes collega’s ben ik verbonden aan de werkstroom Model Audit, Advisory & Tax, waarbij de focus ligt op de combinatie van audit en advies. Ons uitgangspunt is dat Audit en Advisory bij elkaar horen. Samenwerking is noodzakelijk om topkwaliteit te kunnen leveren. In de werkstroom kijken we hoe we dat het beste kunnen doen. Door de verplichte accountants roulatie moeten we ervoor zorgen dat we tijdens de transitieperiode de rol van accountant kunnen omzetten in een adviesrol en andersom. Onder de noemer ‘Client for Life’ kijken we hoe we dit zo effectief mogelijk kunnen doen. Als trainee in het Young Talent Program word ik twee jaar lang op beide specialismen ingezet. Dat is dit jaar voor het eerst. Ik denk dat het goed zou zijn als iedereen binnen KPMG meer multidisciplinair zou werken. We moeten beter van elkaar weten wat we kunnen. Anders laten we te veel kansen liggen. Door beter samen te werken, kunnen we elkaar helpen en zorgen voor een optimale kwaliteit.”
“We zijn als organisatie hard geraakt door alle nieuws in de media. En het raakt je ook persoonlijk. Naast mijn werk bij KPMG ben ik bestuurslid bij de stichting Samen voor Eindhoven, een stichting die maatschappelijke instellingen in contact brengt met het bedrijfsleven. Hier kan ik laten zien dat KPMG ook met andere maatschappelijke thema’s bezig is dan met pure accountancy en adviesdiensten. Wij delen onze kennis bijvoorbeeld met leerlingen van het roc, waar we iets vertellen over cashflowmanagement. Of door vanuit het Bright-project met Avans Hogeschool invulling te geven aan het maatschappelijk betrokken ondernemen curriculum voor studenten. Dit soort projecten geeft veel positieve energie. Je wordt er een bredere professional van. Je bent toch even uit je comfortzone als je voor een groep studenten staat. Het motiveert, je voelt je betrokken. Het heeft voor beide partijen toegevoegde waarde. Ik zie deze crisis als een kans om zaken aan te pakken en snel koploper te worden in de sector. We moeten nu doorpakken en ook zorgen dat we klanten informeren over welke acties in gang zijn gezet om de problemen op te lossen.”
Matthijs Silvis trainee Young Talent Program in Amstelveen
Constanze van Breemen-Koreman senior manager Audit in Eindhoven
AUDIT QUALITY
“Ik vind het heel goed wat er nu gebeurt. De zaken worden daadkrachtig opgepakt. We leverden al kwaliteit, maar het is belangrijk dat we nog extra stappen gaan maken. Alle klant gesprekken moeten op-en-top zijn voorbereid; we moeten nog nadrukkelijker inzetten op client care. Ook moeten we onszelf telkens de vraag stellen: ben ik in elk gesprek voldoende relevant? En: geef ik voldoende feedback over wat me opvalt? Het is geen automatische piloot. We moeten echt in een hogere versnelling als het gaat om onze zichtbaarheid en onze relevantie bij klanten, maar ook de kwaliteit van wat we leveren. De toezichthouder verlangt terecht dat we onze auditmethodiek strikter hanteren. Risico is dat we ons enkel gaan richten op de controlerende activiteiten; waarbij we uitsluitend uitvoeren wat de handleiding vereist. Maar dan krijgt de klant alleen een verklaring. Onze toegevoegde waarde zit ’m juist in de toelichting. Je bent voor de klant toch die extra paar ogen en oren op de werkvloer. Het terugkoppelen van die bevindingen is heel waardevol. Het naleven van onze eigen auditmethodiek en regelgeving is noodzakelijk, maar onze toegevoegde waarde mag niet wegzakken.” Mark Lof partner in De Meern
news
13
Young Talent Program Ons programma biedt starters de mogelijkheid om een gecombineerd Audit/Advisory traject te doorlopen. Uniek onder de Big Four!
Marc Hogeboom en Rob Fijneman:
‘WE INVESTEREN IN DE TOEKOMST’ In de raad van bestuur zijn Marc Hogeboom en Rob Fijneman verantwoordelijk voor de bedrijfsonderdelen Audit en Advisory. Rob is ook Head of HR. De bestuursleden vertellen over de veranderingen op de korte en langere termijn, die hetzelfde doel hebben: vertrouwen terugwinnen.
KWALITEIT
Het is al eerder gezegd: de kwaliteit van de audit moet omhoog. En dat begint met twee maatregelen op de korte termijn. De eerste maatregel is standaardisering van onze werkwijze. Marc vertelt: “In ons bedrijf voeren we audits op verschillende manieren uit. We geven onze professionals nu de middelen voor één gestandaardiseerde werkwijze: zo doen wij dat hier. Op die manier houden we tijd over voor ons ambacht en voor kwaliteit. De tweede maatregel op korte termijn is innovatie. Dat betekent niet alleen een goede data-analyse, maar ook een andere manier van rapporteren, die vooral vooruitblikt. Met een state-of-the-art-audit bieden we onze klanten toegevoegde waarde.” Dat doet KPMG ook met advies. Rob: “Onze klanten willen dat hun probleem opgelost wordt en goede adviezen voor verbetering worden gegeven. Vanuit Advisory kijken we naar het geheel van de organisatie. Daarom komen wij vaak met multidisciplinaire oplossingen, van IT tot en met management consulting. Hoewel klanten onze adviezen waarderen, richten we ons toch voortdurend op kwaliteitsverbetering.”
STUREN
Met de veranderingen die de organisatie doorvoert, loopt KPMG voorop in de sector. Het zijn veranderingen die veel in beweging brengen, verwacht Marc. “We gaan als bestuur strakker sturen en monitoren. Onze partners zijn professionals die hun eigen klanten in portefeuille goed kennen en gewend zijn hun eigen zaken te regelen. Maar we moeten ook oog hebben voor het collectieve belang. Zo zien we dat in iedere portefeuille wel eens een onrendabele klant voorkomt. 14
Individueel kunnen partners dat opvangen, maar bij elkaar besteden we 150 manjaar aan onrendabele klanten. Tijd die we niet kunnen besteden aan andere klanten. Daarom gaan we deze opdrachten kritisch onder de loep nemen en beter spreiden. Dat zijn veranderingen die veel impact hebben, maar waarmee we uiteindelijk wel het werk beter, leuker en overzichtelijker maken. Ook hiermee verbeteren we de kwaliteit van ons werk.”
METEN
Meer meten en monitoren is geen tijdelijke trend, nu KPMG zo goed doordrongen is van de urgentie van de veranderingen. “Ons veranderprogramma true blue is geen ‘project’ dat we naast onze business uitvoeren. De uitkomst van het programma zet de standaard voor onze bedrijfsvoering in de toekomst”, vertelt Rob. “En die uitkomst willen we blijvend kunnen meten. Daarom gaan we andere KPI’s toevoegen aan de scorecard. We meten niet meer alleen op omzet en resultaten, maar vooral op kwaliteit, talenten, het aantrekken van de juiste mensen en op performanceverbetering. Het gaat er niet om mensen alleen ergens op af te rekenen. Wat we willen, is problemen eerder signaleren. En elkaar de helpende hand bieden.” “Dat betekent dat we elkaar ook aanspreken als iets niet goed gaat”, vult Marc aan.
TALENT
Ook het beloningsmodel en de manier waarop het geld verdeeld wordt, krijgen een andere invulling. “We willen niet alles uit de club halen, maar ook investeren in de toekomst”, zegt Rob. “Dat betekent vooral ook in opleiding. Bij KPMG leer je een vak tot in detail en krijg je de mogelijkheid te groeien, ook in de breedte. We willen talent binnenhalen en
verder ontwikkelen, en toptalenten eerder naar boven halen. Daar wordt het hele bedrijf beter van”, aldus Rob.
GEDRAG
Veel veranderingen gaan over cultuur en gedrag. De bestuurders zien de noodzaak om de purpose en values meer inhoud te geven. “Wat betekent onze purpose ‘inspiring confidence, empower change’ in de praktijk? Het betekent vooral dat we zekerheid geven en transformaties begeleiden. Maar wat betekent het voor mijn team, wat maakt mij trots op KPMG?” zegt Rob. “Het zijn de mensen die de purpose en values moeten uitdragen. Daarom bespreken we ze met onze medewerkers in dialoogsessies en tijdens de interne opleidingsdagen van de KPC en Audit Academy. Met z’n allen gaan we het vertrouwen terugwinnen. Dat betekent dat we de samenwerking in onze organisatie moeten verbeteren: eerder en open delen, samen tot een oplossing van het probleem komen. En kijken hoe we klanten blijvend aan ons kunnen verbinden.”
WIE IS WIE?
Rob Fijneman werkt sinds 1986 bij KPMG IT Advisory en is partner sinds 1997. Vanaf 2009 is hij client lead partner Advisory en sinds 2014 is hij lid van de raad van bestuur. Ook is hij hoogleraar IT auditing aan de School of Economics and Management van Tilburg University.
‘True zet de standaard voor de toekomst’ Marc Hogeboom
‘Het zijn de mensen die de purpose en values moeten uitdragen’ Rob Fijneman
Marc Hogeboom trad in 1990 in dienst bij KPMG en is sinds 2001 partner. Hij was vanaf 2011 voorzitter Financial Services Audit en is sinds 1 oktober 2012 lid van de raad van bestuur. news
15
Collega’s over onze waarden
Hier staan wij voor KPMG moet terug naar de basis. Terug naar waar we voor staan en wat we willen betekenen voor de maatschappij. Onze waarden geven richting.
Benjamin Pouwelse assistent-manager Breda, sinds 2005
WIJ ZIJN BETROKKEN BIJ DE MAATSCHAPPIJ
“We zijn er om feiten te onderzoeken en om zekerheid te verschaffen bij die feiten. Dat is ons bestaansrecht. We moeten de buitenwereld laten zien dat we echt teruggaan naar de basis, terug naar waar we als KPMG voor staan. En laten zien dat we ons bewust zijn van onze maatschappelijke verantwoordelijkheid. Dat gaat lukken.”
Prashand Doorga sinds 2010 adviseur binnen RC ITA, Rotterdam
WIJ GEVEN HET VOORBEELD
“Deze waarde betekent voor mij dat je op de werkvloer de beste kwaliteit nastreeft en levert. Alles moet 200% kloppen. We moeten allemaal kritisch zijn op de kwaliteit die we leveren als team. Nu zijn we vaak te aardig voor elkaar. Kwaliteit krijg je ook door goede opleidingen. Ook dat kan beter. Begin met een training (inhoudelijke) basisskills voor iedereen! Ten slotte betekent deze waarde ook dat we het lef hebben om te staan voor de kwaliteit die we leveren.”
Laurens Bakker junior adviseur bij RC ITA in Eindhoven, sinds 2012 bij KPMG
WIJ RESPECTEREN ELKAAR
“Ik wist eerlijk gezegd niet dat ‘We respect individuals’ een value is van KPMG. Het is zo vanzelfsprekend binnen onze organisatie dat ik er niet over nadenk. Tijdens mijn sollicitatiegesprek twee jaar geleden wilde men vooral weten wie ik was, hoe ik werk en hoe ik omga met mensen. Die aandacht voor het individu heeft me overgehaald om bij KPMG te komen werken. Nu ik er werk, zie ik die aandacht dagelijks terug in het werk en het contact met collega’s.”
WIJ WERKEN SAMEN
“Samenwerken betekent voor mij dat je één team bent. Dat je niet alleen maar samen aan het werk bent, maar dat je het ook leuk hebt met elkaar. ‘We work together’ betekent voor mij ook dat je je bewust bent van je relatie met klanten, met de maatschappij. De onrust van afgelopen tijd heeft ertoe geleid dat we opnieuw bewust nadenken over onze rol en wat dit betekent voor onze klantrelatie en onze professionaliKatja den Bieman teit. Dat is een goede Young Talent, sinds ontwikkeling.” 11 maanden bij KPMG
WIJ ZIJN OPEN EN EERLIJK IN ONZE COMMUNICATIE
“Alleen door open en eerlijk te communiceren krijg je een vertrouwensrelatie. Dat is in ons vak essentieel. Maar we vinden het soms moeilijk om negatieve boodschappen uit te spreken. Terwijl juist het gesprek over moeilijkere zaken het vertrouwen en de relatie versterkt. Onze cultuur is soms te veel gericht op het naleven van regels en procedures. We voldoen aan wat we moeten doen, maar wezenlijke onderwerpen blijven Arjan de Draaijer dan onbesproken. Open en sinds 2000 bij KPMG, eerlijke communicatie betekent per 1 oktober partner voor mij dat je het hele verhaal vertelt, niet slechts delen ervan.”
WIJ ONDERZOEKEN DE FEITEN EN VERSCHAFFEN INZICHT
“Bij KPMG zijn we goed in de feiten, maar provide insights hebben we een beetje losgelaten. Moeilijke boodschappen durven we niet altijd te geven. Toch moet je ‘courageous conversations’ houden. Ik heb zelf de training ‘Professioneel Kritisch Gedrag Advisory’ gevolgd. Daar ga je met elkaar in gesprek: is het wel goed wat we doen? We moeten elkaar meer uitdagen en de moed hebben om te Harold de Bruijn zeggen waar het op staat in partner MC People & plaats van te kiezen voor Change, sinds 2006 commercieel succes op de bij KPMG korte termijn.”
16
MAAR VÓÓR ALLES ZIJN WIJ INTEGER
“Wij beloven onze klanten dat wij zorgvuldig omgaan met hun informatie. In het project SaveSmart waar ik bij betrokken ben, kijken we hoe we nieuwe en gebruiksvriendelijke technologieën kunnen gebruiken om vertrouwelijke informatie op een nog betere en efficiëntere manier Ingrid Murphy projectleider afdeling te beheren. De nieuwe technieken zijn zo goed dat Quality & Risk alle collega’s straks via geïntegreerde processen Management Group, sneller kunnen werken. Daardoor kunnen wij onze sinds 2006 bij KPMG beloften aan onze klanten nog beter nakomen.”
© 2014 KPMG Staffing & Facility Services B.V., alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag overgenomen worden zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredactie. Uitsluitend voor intern gebruik.
