Ouderen, suïcide en empowerment
Lieve Lemey ouderenpsychiater februari 2011
Sandor Marai Kosice, 1900 – San Diego, 1989 ‘Het is zover…’
Maria • •
•
86 jaar, weduwe sinds 12 jaar 1 dochter die in de buurt woont en met wie ze wisselende contacten onderhoudt 1 kleindochter met eigen gezin diabetes, hartfalen, artrose, pijn ⇒ toegenomen isolement begin juli 2010: HA start SSRI omwille van depressieve klachten 2 weken later: tijdens gepland bezoek van HA: ‘één en al miserie’ doet suïcidale uitspraken die HA verontrusten na enig aandringen, en na telefonisch overleg met de dochter, is patiënte akkoord met opname ze wordt door de huisarts zelf naar spoedopname gebracht
•
geen psychiatrische voorgeschiedenis / familiale belasting
• • • • • •
Maria: aanvullende info huisarts • • • • • • • •
in gezin van origine geen nestwarmte: ‘weinig tederheid’ misbruik als kind door buurman (voor het eerst besproken aan leeftijd 73 jaar) echtgenoot was harde werker; gestorven tgv longca dochter is erg benomen door eigen gezin, job en zorg voor 2 kleinkinderen mevrouw heeft altijd hard gewerkt; ervaart weinig beloning vlg huisarts droomt mevr ervan om bij dochter in te trekken doch ziet in dat dit waarschijnlijk niet zal gebeuren vlg huisarts is er bovendien mogelijks ook sprake van beginnende geheugenproblematiek laatste maanden herhaaldelijk uitspraken over ‘genoeg geleefd’ en ‘uitzichtloosheid’.
Sandor Marai, Maria, …
Public perceptions of mental illness
71%: due to emotional weakness 65%: caused by bad parenting 45%: victim’s fault 43%: incurable 35%: consequence of sinful behavior 10%: has a biological basis; involves brain 80%: depression in the elderly: quite normal Stahl, 2000
Beeldvorming
omtrent ouderen gekleurd door
AGE-ISM
Ouderen en suïcide: illusie van de keuze?
Ouderen en suïcide: enkele data
Suïcide bij ouderen • 25% van alle geslaagde suïcides • alleenstaande, oudere man: risico +++ • act minder voorafgegaan door poging ouderen: 4:1 jongere volwassenen: 10:1 jongeren: 200:1 • meer lethaal agressiever; sterkere doodsintentie (?) fragielere populatie (fysiek) minder snel ontdekt (cf alleenwonend) • minder impulsief; meer gepland? • ‘passieve’ suïcide
Leeftijdsspecifieke sterftecijfers voor suïcide (per 100.000 inw.), Vlaams Gewest, 2008
Suïcide bij ouderen • wereldwijd laatste decennia daling prevalentie ‘geslaagde’ suïcide bij ouderen • zelfde trend in Vlaanderen Maar! • stijging verwacht in het absoluut aantal suïcides bij ouderen volgende decennia (cfr vergrijzing)
Ouderen en suïcide: zichtbaarheid verhogen
Ouderen en suïcide: risicofactoren
• psychiatrische problematiek: majeure depressie (sterkste associatie). alcoholabusus, PTSD, vroegere suïcidepoging, persoonlijkheidsaspecten… • lichamelijke aandoeningen • levensfaseproblematiek • besef cognitieve achteruitgang
Ouderen en suïcide: risicofactoren associatie met lichamelijke aandoeningen (88% vs 36% bij jongeren)
• complexe interactie tussen functioneel verlies, anticipatie op functieverlies en persoonlijkheid: directe ‘aanval’ op identiteit en levensstijl • depressiviteit: belangrijke ‘faciliterende’ rol
‘PIJN: went nooit’
Ouderen en suïcide: risicofactoren kenmerken van de levensfase Maar aan het fundament van ons leven, aan de zin van al ons handelen, ligt toch dat, … die band die we met iemand hebben, … naar: Sandor Marai; Gloed, 1942
Ouderen en suïcide: risicofactoren kenmerken van de levensfase • verlieservaringen stapelen zich op: rolverlies, rouw, financiële problemen, lichamelijke problemen, …
• anticipatie op afhankelijkheid, institutionalisering • eenzaamheid, sociaal isolement: afwezigheid van betekenisvolle ‘derde’: risicofactor++
• lichamelijke uitputting ikv zorg voor afhankelijke partner
Ouderen en suïcide: risicofactoren associatie met beginnend cognitief falen A devil is sneaking in my head He is beating with a hammer in the grey matter of the brain He is spoiling dreams, friends, visions Everything is sinking down! Uit: The head of the Water lily. Anon
Ouderen en suïcide: risicofactoren associatie met beginnend cognitief falen • • • •
groeiende groep ouderen relatief weinig studiegegevens ontsnappen aan de aandacht van de GGZ aanvoelen van cognitieve achteruitgang voor omgeving het merkt • anticipatie van afhankelijkheid
Ouderen in crisis • • • •
lichamelijk uitgeput verlies aan controle en houvast angstig en verward anticipatie angst op ‘afhankelijkheid’: niet te verdragen
⇒ radeloos, reddeloos, redeloos
Ouderen, crisis en empowerment
Ouderen en empowerment ‘selfmade interventies’ ophalen van goede herinneringen (reminiscentie)
• roemrijke verhalen aan de toog • stoere heldendaden van vroeger ⇒ verhoogd gevoel van zelfwaarde ⇒ grotere tevredenheid in de oude dag ⇒ empowerment…
Van:
‘growing old’ naar ‘growing old’ eind 20ste eeuw: maatschappelijke context: • veranderende demografie • toenemend zelfbewustzijn / mondigheid • deficitmodel ⇒ groeimodel ⇒ empowerment…
Oplossingsgericht werken Basisprincipes • focus op het ‘gezonde’ en eigen resources • uitzonderingen zijn bestaand • verandering is een continu proces • kleine veranderingen zijn aanzet tot grotere • cliënt en therapeut zijn beide expert • coöperatie is onontbeerlijk Diverse technieken • concrete doelen, coping vragen, mirakelvragen, complimenteren, observatieopdrachten, score, uitzonderingen, …
Oplossingsgericht werken met ouderen (1) negatief zelfbeeld versus ‘empowerment’ • ouderen vaak gevangen in negatief zelfbeeld ⇔ ouderen en hulpverlener beide expert: constructieve basis voor evenwaardige relatie • eindigheid ⇒ fatalisme focus op oplossing/verandering (itt uitgebreide exploratie van verleden en huidige problemen) introduceert opnieuw hoop in de leefcontext • ouderen: experts in overleven ⇒ heroriëntering naar latent aanwezige vaardigheden
Oplossingsgericht werken met ouderen (2) negatief zelfbeeld versus ‘empowerment’ • ouderen weten vaak wat goed voor hen is / wat bij hen niet zal werken: hiermee rekening houden resulteert in frustratie vermindering bij cliënt en hulpverlener • tijd is vaak beperkende factor ⇒ verleggen van de focus naar alternatieve keuzes (binnen de beperkingen van de huidige context) biedt ander ‘perspectief’ om naar probleem te kijken • fundamentele respect voor eigen waarden en normen: belangrijke ‘tool’ naar meer autonomie
Oplossingsgericht werken met ouderen: in de praktijk (1) • verkennen van de problematiek koppelen aan verkennen van de resources (lichamelijk en psychisch welbevinden) • totaal – zorg is een must • samen de crisis ‘het hoofd bieden’: installeren van hoop • focus op ‘mental health’: het geheim van de blijvende verbondenheid met het leven
Oplossingsgericht werken met ouderen: in de praktijk (2) • vooropstellen van realistische doelstellingen • ‘utilisation’ van wat de cliënt ons brengt • focus op de toekomst • paternalisme versus autonomie • coöperatie met systeem van de cliënt “It’s the key that opens the door that matters most, not the nature of the lock” Steve De Shazer
Maria: de weg naar empowerment Maar aan het fundament van ons leven, aan de zin van al ons handelen, ligt toch dat, … die band die we met iemand hebben, … naar: Sandor Marai; Gloed, 1942
