Oud en wijs genoeg?! Methodiekbeschrijving

Oud en wijs genoeg?! Methodiekbeschrijving

Inhoudsopgave Inleiding 3 1. Achtergrond van het project

7

2.

Introductie van het project 2.1. Doelstelling 2.2. Doelgroepen 2.3. Uitgangspunten van de methodiek

11 11 11 12

3.

Onderdelen van het project 3.1. Werving 3.2. Gespreksbijeenkomsten 3.3. Het betrekken van familieleden 3.4. Nazorg

15 15 18 23 26

4.

Voorwaarden voor succes 4.1. Projectleider 4.2. Begeleidsters 4.3. Locatie

30 30 30 31

5. Bouwstenen voor vervolg

32

Bijlagen: 1. Beschrijving van de pilotactiviteiten 2. Informatie over de projectorganisatoren

36 39

Colofon 40

Inleiding Waarom zou ik iets voor mezelf wensen? Deze uitspraak van een deelneemster aan het project Oud en wijs genoeg?! vat misschien wel het meest duidelijk de positie van grote groepen oudere migrantenvrouwen samen. Ze hebben altijd geleefd voor man en kinderen, en nu voor hun kleinkinderen. En waar blijf je dan zelf? Hoe word je dan oud in Nederland, waar je de taal niet goed spreekt en niet weet waar je hulp kunt vinden? Wat kan en mag je van je kinderen verwachten? Hoe maak je eigen keuzes voor de toekomst? Om deze specifieke groep van oudere migrantenvrouwen een steun in de rug te geven namen Dona Daria (Kenniscentrum Emancipatie in Rotterdam) en het NOOM (Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten, samenwerkingsverband van oudere Surinamers, Turken, Marokkanen, Caribische Nederlanders, Molukkers, Chinezen en Zuid-Europeanen) het initiatief tot het project Oud en wijs genoeg?!. Turkse, Marokkaanse en Kaapverdiaanse 50+ vrouwen die niet of nauwelijks toegang hadden tot ontmoetings-, welzijns- en zorgvoorzieningen werden actief opgezocht en geactiveerd om mee te doen. In tien gespreksbijeenkomsten leerden ze nadenken over hun oude dag en te bedenken wat ze zélf zouden willen. Ze maakten kennis met diverse voorzieningen in de wijk, dichtbij huis. Bijzonder was dat ook de dochters van de vrouwen betrokken werden in het project. Zo kwam stapje voor stapje het gesprek op gang en werden over en weer verwachtingen naar de toekomst uitgesproken. Kennis overdragen Oud en wijs genoeg?! werd een project vol uitdagingen: voor de deelnemende vrouwen, de begeleidsters en de projectorganisatoren. Dankzij de financiering van VSBfonds, SKAN Fonds en Sint Laurensfonds was er ruimte om te experimenteren. Dona Daria en het NOOM werken beiden aan empowerment. Dona Daria heeft grote expertise op het gebied van emancipatie van vrouwen en mannen, het NOOM is gespecialiseerd in de emancipatie van oudere migranten. Onze organisaties hebben elkaar in dit project weten te vinden. We hebben onze kennis en ervaring gebundeld en wederzijds versterkt. Graag willen wij onze kennis overdragen en delen met anderen. De inhoud van dit boekje In dit boekje geven we een samenvatting van de gevolgde methodiek. Het is geen gedetailleerde handleiding voor het invullen van bijeenkomsten. We hebben ervoor

2

3

gekozen om de methodiek op hoofdlijnen te beschrijven en veel aandacht te besteden aan de uitgangspunten en inzichten waarop deze is gebaseerd. We geven projectleiders handvatten om Oud en wijs genoeg?! in hun eigen wijk of stad te starten. Creativiteit en aansluiting op de specifieke doelgroep zijn daarbij essentieel. Men kan Oud en wijs genoeg?! als totaalpakket uitvoeren, maar het is ook zinvol om elementen uit het project te combineren met eigen beproefde werkvormen en materialen. Deze methodiekbeschrijving biedt inzichten in stappen en valkuilen, aangevuld met praktische tips. Oud en wijs genoeg?! is in eerste instantie ontwikkeld voor oudere migrantenvrouwen, alhoewel ook al met mannen ervaring is opgedaan. Slechts waar dat relevant is, zal melding gemaakt worden van bijzonderheden ten aanzien van de participatie van mannen. In hoofdstuk 1 wordt de achtergrond van het project geschetst. Hoofdstuk 2 geeft een introductie op het project. Hoofdstuk 3 beschrijft het project op de onderdelen werving, gespreksbijeenkomsten, het betrekken van de familie en de nazorg, voorzien van tips voor de praktijk. In hoofdstuk 4 bespreken we de voorwaarden die nodig zijn om Oud en wijs genoeg?! succesvol te laten zijn en slothoofdstuk 5 bevat bouwstenen voor vervolgactiviteiten. In de bijlagen treft u een samenvatting van de activiteiten in de pilot en nadere informatie over onze organisaties. Mocht u meer informatie nodig hebben of interesse hebben voor een training, dan kunt u zich in verbinding stellen met de projectleider.

4

5

Hoofdstuk 1 Achtergrond van het project Oud worden in een ander land dan waar je geboren bent. Dat is een hele opgave. Oudere migranten waren destijds pioniers toen ze voor het eerst naar Nederland kwamen. Nu zijn ze opnieuw pioniers bij het zoeken van hun weg naar een goede oude dag in een veilige en herkenbare omgeving. En dat in een tijd waarin de ouderenzorg aan grote druk en veranderingen onderhevig is. Een nieuw toekomstbeeld Nadat de migranten jarenlang hebben gedacht op oudere leeftijd terug te gaan naar het land van herkomst, dringt momenteel breed het besef door dat dit toekomstbeeld verlaten zal moeten worden. Het land van herkomst is niet meer wat het was, de financiële mogelijkheden voor remigratie worden ingeperkt, gezondheidsklachten maken remigratie niet voor de hand liggend en - zéér belangrijk! - de kinderen en kleinkinderen hebben hier hun leven opgebouwd. Tegelijk wordt zichtbaar dat de familiezorg in de allochtone gemeenschappen zwaar onder druk staat. De tweede en derde generatie vernederlandst in hoog tempo. Daardoor komt de zorg voor de ouderen in het gedrang. De wens om zelf voor de eigen ouders te zorgen wordt door iedereen gedeeld, maar de uitvoering ervan stelt de families voor grote dilemma’s. Daardoor krijgen ouderen in de migrantenfamilies (vaak onbedoeld) niet altijd de zorg die ze nodig hebben. Een positieve keerzijde van het besef dat terugkeer geen goede oplossing betekent voor de oude dag, is dat oudere migranten in beweging komen. De oprichting van het NOOM (Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten) en de opbouw en groei van de organisaties van oudere Surinamers, Turken, Marokkanen, Antillianen, Chinezen, Zuid-Europeanen en Molukkers zijn een uiting hiervan. Er zijn tal van eigen initiatieven rond ontmoeting, dagverzorging, huisbezoek, voorlichting en belangenbehartiging op landelijk en lokaal niveau. De hoge betrokkenheid van vitale ouderen, maar ook van de jongere generaties bij deze activiteiten geven aan dat men zich zeer bewust is van het belang van collectieve aanpak en ‘zorgen voor elkaar’.

6

7

Kracht en kwetsbaarheid Oudere migranten bevinden zich in een emancipatieproces. Deze beweging is zichtbaar bij mannen en vrouwen. Oudere migrantenvrouwen zitten zelfs in een dubbel emancipatieproces. Zij proberen zich te ontwikkelen als oudere en als vrouw. In het emancipatieproces van oudere migrantenvrouwen zien we een bijzondere combinatie van kwetsbaarheid aan de ene kant en kracht aan de andere kant. De migratiegeschiedenis van de vrouwen is vaak een andere dan die van de mannen. De vrouwen zijn doorgaans door omstandigheden - en minder uit vrije keuze - pionier in een ander land geworden. Ze hebben soms wel, maar vaak ook niet de vrijheid gevonden om een zelfstandig bestaan op te bouwen. Hun leven draaide veelal om man en kinderen. De vreemde omgeving bleef vaak vreemd, doordat er weinig kansen waren

8

om daadwerkelijk te participeren. Voor een deel van de migrantenvrouwen heeft dat geleid tot sociaal isolement. Oudere migrantenvrouwen zijn meestal niet gewend iets voor zichzelf te wensen. Daar staat tegenover dat de vrouwen vaak meer met de voeten op de grond staan dan de mannen. Waar de laatsten lang mijmeren over een oude dag onder de olijf- of mangoboom, realiseren de vrouwen zich al langer dat zij hier willen blijven bij hun kinderen en kleinkinderen, in de buurt van goede voorzieningen. Onderling en met behulp van vrijwilligers en professionals zijn er voor migrantenvrouwen ontmoetingsplaatsen, waar ze informatie kunnen halen, ondersteuning kunnen vinden en nieuwe inzichten op kunnen doen.

9

Succesvol oud worden: hoe ondersteun je dat? Bovenstaande schets van de situatie, kansen en moeilijkheden van oudere migrantenvrouwen heeft de afgelopen jaren extra scherpte gekregen. In een tijd van bezuinigingen en grootscheepse reorganisatie van de ouderenzorg is het moeilijk, maar des te meer noodzakelijk om van professionals te vragen deze kwetsbare groep in het oog te krijgen en te houden. Eigen initiatieven vanuit de gemeenschappen zijn nodig, maar staan voor grote uitdagingen nu de ondersteuning voor zelforganisaties en doelgroepenbeleid zijn afgeschaft. De afstand tussen de uitgangspunten van het Nederlandse zorgsysteem (denk aan: eigen verantwoordelijkheid, eigen regie, zelfmanagement) lijken verder weg te staan van de leefwereld van oudere migrantenvrouwen dan ooit. Succesvol oud worden in Nederland vraagt veel van alle ouderen, waar je wiegje ook heeft gestaan. Het project Oud en wijs genoeg?! biedt een handreiking aan groepen voor wie dat ‘succesvol oud worden’ niet vanzelfsprekend is, als gevolg van sociaal­ economische, medische, psychische, sociale en culturele barrières.

Hoofdstuk 2 Introductie van het project Het project Oud en wijs genoeg?! beweegt zich in het spanningsveld van kwetsbaarheid en kracht van oudere migrantenvrouwen1. We combineren: - het bereiken van een van de moeilijkst bereikbare doelgroepen, te weten oudere migrantenvrouwen in isolement - het op gang brengen van een intergenerationele dialoog over de toekomst - het letterlijk over de drempel helpen van de deelneemsters bij voorzieningen.

2.1. Doelstelling Oud en wijs genoeg?! heeft als doelstelling om deelneemsters (en deelnemers) te ondersteunen in hun voorbereiding op hun oude dag, dat wil zeggen: - hen activeren om na te denken over ‘later’; - hen stimuleren om te bedenken wat zij zélf en vóór zichzelf zouden willen in de toekomst; - hen stimuleren meerdere keuzemogelijkheden te bedenken; - hen ondersteunen om deze mogelijkheden daadwerkelijk te onderzoeken en toegang te vinden (handelingsperspectieven ontwikkelen); - het gesprek over de toekomst op gang helpen tussen de vrouwen en hun familie; - verbinding tot stand brengen tussen de oudere vrouwen onderling; - verbinding tot stand brengen tussen de vrouwen en de omgeving (welzijns- en zorgondersteuning), zowel met en voor de groep als geheel als met en voor vrouwen individueel.

2.2. Doelgroepen Oud en wijs genoeg?! is ontwikkeld voor oudere migrantenvrouwen van 50 jaar en ouder die in sociaal isolement leven. Dat wil zeggen vrouwen die mogelijk wel over voldoende familierelaties beschikken, maar daarbuiten een klein sociaal netwerk hebben, slecht Nederlands spreken, weinig zelfredzaam zijn en beperkt toegang hebben tot ontmoetings-, welzijns- en zorgvoorzieningen in de buurt.

1 In deze methodiekbeschrijving richten we ons met name op oudere migrantenvrouwen. Alleen waar dat relevant is wordt ingegaan op bijzonderheden ten aanzien van mannen, c.q. gemengde groepen.

10

11

De keuze voor de groep 50+ migrantenvrouwen is ingegeven door de overweging dat vrouwen op deze leeftijd nog ‘tijd’ hebben om zich voor te bereiden op hun oude dag. Dat maakt het project met name geschikt voor oudere vrouwen van Turkse, Marokkaanse en Kaapverdiaanse herkomst. Met hen is het programma ook uitgebreid uitgetest. Ook voor andere groepen waar vergelijkbare problematiek speelt, zoals Chinese, Filippijnse en verschillende vluchtelingengroepen, sluit deze methodiek goed aan. Voor mannen in de migrantengemeenschappen heeft Oud en wijs genoeg?! eveneens veel te bieden. Ook zij verkeren vaak in een sociaal isolement, al ziet dat er soms anders uit dan bij vrouwen. Mannen gaan meestal meer op stap buitenshuis, maar komen dan nog niet vanzelf in aanraking met goede en passende informatie en voorzieningen in de buurt. Voor hen is het evenzeer belangrijk om zich te buigen over de vraag op welke wijze zij oud willen worden. De uitgangspunten van de methodiek kunnen ook in mannengroepen en gemengde groepen gevolgd worden, maar het kan zijn dat beter andere werkvormen gekozen kunnen worden. Dat vraagt om nadere uitwerking. Tot slot behoren ook familieleden tot de doelgroepen van Oud en wijs genoeg?! In de praktijk zullen dat meestal de dochters zijn die zich willen laten betrekken bij het proces dat hun moeders doormaken. Maar het is goed denkbaar dat verdere uitwerking van de methodiek in programma’s voor mannen- en gemengde groepen ook zonen zal aanspreken.

2.3. Uitgangspunten van de methodiek De methodiek van Oud en wijs genoeg?! is gebaseerd op de pijlers kracht en verbinding. Meer concreet gaat het over de volgende elementen. Lotgenotencontact Praten over de oude dag raakt aan allerlei gevoeligheden. Er leven allerlei verwachtingen naar de kinderen toe, maar onduidelijk is of die daaraan tegemoet kunnen/ willen komen. Er heerst vaak een sfeer van: Komt tijd, komt raad. Geloofsopvattingen kunnen een rol spelen: ‘God of Allah zorgt voor mij, ik mag daar geen vragen bij stellen’.

12

Gesprekken tussen leeftijdgenoten onderling kunnen de gêne om over gevoelige onderwerpen als geld, afhankelijkheid en onzekerheid om over de toekomst te praten overwinnen. Ontdekken dat anderen met dezelfde vragen worstelen biedt herkenning. En erachter komen dat anderen vanuit eenzelfde achtergrond er anders mee omgaan en andere keuzes maken kan de horizon verbreden. Uitgaan van eigen kracht Voorop staat dat de deelneemsters zelf aan de slag gaan: zelf en vóór zichzelf bedenken hoe zij de toekomst voor zich zien en onderzoeken wat daarvoor nodig is. De begeleidsters hebben niet met een vingertje gezwaaid en verteld wat de deelneemsters allemaal niet goed doen. Zij stimuleren hen tot introspectie en exploreren. Ze zoeken juist aansluiting bij sterke en positieve kwaliteiten en ervaringen die de vrouwen met zich meedragen. Verbinding maken met de culturele belevingswereld en bagage van de deelneemsters is een voorwaarde voor succes. Gesprek tussen de generaties Besluiten worden - al zijn ze nog zo simpel - vrijwel altijd in familieverband genomen. De ervaring leert dat er vaak onuitgesproken verwachtingen leven bij ouderen naar hun kinderen toe. Omgekeerd hebben kinderen hun eigen ideeën over hun betrokkenheid bij de toekomst van hun ouders. Daarom is het belangrijk om familieleden te betrekken bij de ‘voorbereiding op de oude dag’, met name die familieleden van wie op korte of lange termijn mantelzorg verwacht wordt. Oud en wijs genoeg?! helpt het gesprek tussen de generaties op gang te brengen in een veilige omgeving. Over de drempel Keuzes maken ten aanzien van de toekomst hangt voor een deel af van de kennis waarover je beschikt. Oudere migrantenvrouwen hebben vaak een zeer beperkte kennis van de voorzieningen in Nederland. Er is sprake van veel vooroordelen ten aanzien van de ouderenzorg. Deze vooroordelen gaan enerzijds terug op verouderde beelden die men heeft van voorzieningen in het land van herkomst. Anderzijds heeft men het idee dat in Nederland ouderen door hun familie liefdeloos worden achtergelaten in tehuizen. Daarom is daadwerkelijk kennismaken met voorzieningen heel belangrijk. Het gaat vaak om een letterlijk ‘over de drempel’ helpen. Het tot stand brengen van deze verbinding vormt eveneens een essentieel onderdeel van het project.

13

Hoofdstuk 3 Onderdelen van het project Oud en wijs genoeg?! bestaat uit verschillende onderdelen: - Werving deelneemsters - Gespreksbijeenkomsten - Het betrekken van de familieleden - Nazorg Alle onderdelen vragen om grondige aandacht en zijn allemaal essentieel voor het welslagen van het traject.

3.1. Werving deelneemsters De werving van 50+ migrantenvrouwen in isolement is een arbeidsintensieve taak. De methodiek is ontwikkeld voor vrouwen die geen of zeer beperkt gebruikmaken van activiteiten in de buurt. Vaak zal een volledig nieuwe groep moeten worden samengesteld. Een andere mogelijkheid is om een aantal nieuwe leden van een bestaande vrouwengroep te combineren met een aantal nieuw geworven vrouwen van buiten de groep. Het zal duidelijk zijn dat een advertentie in een huis-aan-huis-krant of een oproep via een affiche of flyer geen effectieve middelen zijn om de vrouwen te bereiken. Een goed startpunt vormen bestaande vrouwengroepen. De sleutelfiguren van deze groepen hebben vaak een uitgebreid netwerk. Selecteer in samenwerking met hen vrouwen die pas onlangs in beeld gekomen zijn. Ook de deelneemsters aan vrouwengroepen kunnen op zoek gaan naar vrouwen in hun omgeving, bijvoorbeeld hun schoonzus of buurvrouw. Daarnaast is het zinvol om andere verwijzers te vragen om behulpzaam te zijn. Daarbij kan gedacht worden aan sleutelfiguren die in andere sectoren werkzaam zijn en die bij mensen thuis komen, bijv. ouderenwerk, thuiszorg, huisartsenpraktijken. Wees er vooraf op bedacht dat vaak meerdere telefoontjes nodig zijn in het eerste contact. Een huisbezoek samen met een bekende kan helpen om in een persoonlijk gesprek de vrouwen te motiveren om stappen te zetten voor hun eigen toekomst. Een goede aanpak is ook om een belangstellende te koppelen aan een ‘maatje’, die haar thuis komt ophalen om haar letterlijk over de drempel te helpen.

14

15

Tips: - Bereid de werving goed voor. - Houd bij de planning van de werving en het programma rekening met feestelijke dagen en bijvoorbeeld de vastenperiode. Calculeer ook in dat oudere migranten vaak langere periodes (bijvoorbeeld in de zomer) in het land van herkomst verblijven. - Leg goed uit aan de sleutelfiguren wat je met het project wil bereiken. En dat het hier gaat om een gezamenlijke verantwoordelijkheid met betrekking tot deze groep. - Sta stil bij de motivatie van ouderen. Bespreek met de sleutelfiguren wat de deelneemsters te winnen hebben, zodat zij met een goed verhaal op pad gaan. - Als je namen doorkrijgt van potentiële deelneemsters, spreek hen dan vervolgens persoonlijk aan. - Waardeer de inzet en de enthousiasme van de vrijwilligers/sleutelfiguren die aan de werving doen. - Neem een ruime periode voor de werving. Geef de potentiële deelneemsters de tijd om zich vertrouwd te maken met het idee van het project en het belang dat zij erbij kunnen hebben. - Wees je ervan bewust: Een eerste ‘ja’ is nog geen definitief ‘ja’. - Houd er rekening mee dat de potentiële deelneemsters eerst in eigen kring gaan overleggen of ze wel of niet mee zullen doen. Dan komen er zeker weer nieuwe vragen (Wat is dat voor organisatie? Waarom hebben ze jou uitgezocht? Wie betaalt dat?). Dus plan meteen een vervolggesprek in. - Het opbouwen van een vertrouwensband is essentieel in het proces van werving en continuïteit in de deelname. Geef als begeleidster de vrouwen je persoonlijke mobiele nummer. Contact opnemen wordt makkelijker als ze je rechtstreeks kunnen benaderen en niet langs een telefoniste of andere contactpersoon hoeven. - Laat je niet verleiden om ‘toch maar’ vrouwen toe te laten die al volop in bestaande groepen meedraaien. Wees streng voor jezelf en kies niet de makkelijke weg! - Zoek contact met een zo breed mogelijk netwerk van sleutelfiguren.

16

17

3.2. Gespreksbijeenkomsten Het programma Oud en wijs genoeg?! omvat tien gespreksbijeenkomsten. Het basisprogramma ziet er als volgt uit: 1. Kennismakingsbijeenkomst 2. Wie ben je? 3 t/m 4. Oud worden 5 t/m 9. Kennismaking met voorzieningen 10. Afsluiting en evaluatie. Start nazorg. Barrières In Oud en wijs genoeg?! moeten verschillende barrières worden overwonnen om uiteindelijk in gesprek te komen over de toekomst. Dat gaat over: - Gevoel van veiligheid onderling - De opstap maken van vroeger naar later - Zelfbeeld versterken - Betekenis van ouderdom - Zoektocht: eigen vragen formuleren Veiligheid in de groep Praten over ingewikkelde en gevoelige onderwerpen in een groep die je nog niet kent is geen vanzelfsprekende stap. Binnen migrantengemeenschappen bestaat angst voor roddel. De gespreksbijeenkomsten staan of vallen met het vertrouwen dat de deelneemsters in elkaar leren stellen. De eerste taak van de begeleidster is om de voorwaarden te creëren voor een veilige sfeer. Dat begint met het benadrukken van de vertrouwelijkheid onderling. Het is goed om daar onderling afspraken over te maken.

Tips: - De afspraken kun je opschrijven en bij iedere bijeenkomst aan de muur hangen. Of plaats ze op een groot vel papier dat iedereen voor zich krijgt als ‘placemat’. - Eventueel kan je de afspraken in eigen taal opschrijven.

Tips: - Foto’s zijn hierbij een goed middel. Misschien willen vrouwen zelf foto’s meebrengen van vroeger. Maar het kan zijn dat ze die foto’s niet tot hun beschikking hebben of schroom hebben om die in de groep te laten zien. Hiervoor kan ook gebruik gemaakt worden van een fotospel dat door de begeleidster zelf wordt samengesteld met beelden uit de periode dat de vrouwen kind waren en later toen ze opgroeiden en zelf een gezin begonnen. - Verder kan gedacht worden aan filmfragmenten. Over de komst van de eerste generatie Turkse en Marokkaanse migrantenvrouwen bijvoorbeeld zijn enkele mooie films gemaakt door IDTV Docs. - Ook kan gebruik gemaakt worden van de kaarten die behoren bij het project Mijn Leven In Kaart, ontwikkeld door Reliëf. Eind 2013 verschijnt een versie, speciaal toegesneden op oudere migranten. Het NOOM heeft hieraan meegewerkt.

Ik ben niet meer de oude Fatima. Er is veel veranderd sinds ik jong was. Ik zit nu gevangen tussen vroeger en later. Ik word alleen maar angstig. Zelfbeeld versterken Met behulp van de foto’s van vroeger gaan de vrouwen op zoek naar de verwachtingen die ze hadden toen ze jong waren. Die zijn vaak makkelijker voor hen te formuleren dan de wensen die ze op dit moment nog voor de toekomst hebben. Het draagt bij aan de versterking van hun zelfbeeld om zichzelf terug te zien in de kracht van hun leven. Hun positie als vrouw, als oudere vrouw en als oudere migrantenvrouw wordt daarbij betrokken. Met diverse werkvormen wordt gewerkt aan de versterking van het zelfbeeld. Bijvoorbeeld het inkleuren van je eigen silhouet helpt om te reflecteren en positieve eigenschappen en competenties van jezelf te benoemen. Om te kunnen zeggen wat je verder wilt in het leven moet je jezelf wel de moeite waard vinden, er vertrouwen in hebben dat jouw wensen ertoe doen. Dat is iets wat veel oudere migrantenvrouwen nooit geleerd hebben. Saadia Daouairi, projectleidster

- Het is goed om deze in de eerste bijeenkomsten een aantal keren te herhalen.

Van vroeger naar later Praten over later is niet gebruikelijk. Dan is het goed om een ‘aanloopje’ te nemen. Oud en wijs genoeg?! begint met het praten over vroeger. Het is fijn om iets van het eigen levensverhaal aan de anderen te vertellen. Dat maakt veel los. Tegelijk vormt het persoonlijke verhaal het uitgangspunt om te kunnen bepalen hoe je verder wilt. 18

In een van mijn groepen gaven de vrouwen zichzelf mooie lange haren en mooie kleren. Ze dachten met veel plezier terug aan de tijd dat ze nog jong waren. Begeleidster

19

Oud worden: wensen, verwachtingen en verplichtingen Pas na een aantal bijeenkomsten komt het ouder worden aan de orde. Om te beginnen wordt in algemene termen gesproken: Wat is positief aan oud worden? Wat is negatief? Aan de hand daarvan kunnen de eigen zorgen, wensen en verwachtingen, vragen, twijfels en angsten over de toekomst concreet gemaakt worden.

Tips: - Maak op een flipover twee vakken: ouderdom positief, ouderdom negatief. Geef de deelneemsters gekleurde memobriefjes en laat hen alles opschrijven wat bij hen bovenkomt. - Houd er rekening mee dat misschien niet iedereen kan lezen en schrijven. Vrouwen kunnen elkaar helpen om dingen op te schrijven. En je kunt natuurlijk ook zelf alles opschrijven dat door de deelneemsters wordt genoemd. - Natuurlijk mogen er problemen ter sprake komen. Maar geef er beperkt ruimte voor. Daarmee voorkom je dat deelneemsters snel de slachtofferrol aannemen en aangeven dat ze niets kunnen. - Geef positieve voorbeelden uit de eigen cultuur en noem de succesverhalen uit de praktijk.

Ik móet wel oppassen op mijn kleinkinderen. Mijn kinderen moeten zoveel betalen, de hypotheek, het kinderdagverblijf…. Voor het oppassen geven ze me een beetje zakgeld. Van mijn man krijg ik niets. Als ze dan de kinderen komen ophalen, verwachten ze ook dat ik gekookt heb. Ze beseffen niet hoe zwaar het voor me wordt. Mijn man wil terug naar Turkije. Ik wil ook wel, maar hier zijn mijn kinderen. Later zou ik wel in een verzorgingshuis willen wonen. Mijn man wil daar niets van weten. Hij denkt: zij zorgt wel voor mij. Ik denk dat mijn zoon zich voor mij schaamt. Ik begrijp het wel. Het was natuurlijk ook niet zo leuk dat hij als kind alles voor mij moest vertalen. En nu nog steeds. Zoektocht Op basis van deze bijeenkomst wordt de zoektocht van de groep verder ingevuld. De vragen en problemen van de deelneemsters zijn leidend. Zij mogen aangeven

20

21

aan welke informatie ze behoefte hebben. Aan de begeleidster de creatieve taak om de komende bijeenkomsten in te vullen door mensen van organisaties en voorzieningen in de buurt uit te nodigen om kennis te komen maken en de vragen van de deelneemsters te beantwoorden. Of, liever nog: door excursies te organiseren en de vrouwen mee te nemen en letterlijk over de drempel te helpen bij de voorzieningen in de buurt.

Tips: - Dat alles betekent dat de ontmoetingen en bezoeken NIET voorafgaand aan de start van de bijeenkomsten kunnen worden ingepland. - Houd ruimte voor de actualiteit. - Wel is het belangrijk om vóór en tijdens de uitvoering van de gespreksbijeenkomsten al in kaart te brengen welke organisaties relevant kunnen zijn voor de deelneemsters. - Bereid de ontmoeting voor met de groep. Bespreek met de vrouwen welke concrete vragen ze hebben. - Bereid de ontmoeting ook voor met de professional van de organisatie die voorlichting komt geven of waar je op bezoek gaat. Vertel haar of hem over de opzet van het project en leg uit dat de vragen van de vrouwen uitgangspunt moeten vormen in de voorlichting en niet een algemeen voorlichtingsverhaal vanuit de organisatie. - Bespreek ook vooraf dat de hoeveelheid te geven informatie afgestemd moet worden op de opnamemogelijkheden van de deelneemsters. Beter minder informatie die beklijft dan meer informatie die niet meer wordt opgenomen. - Bewaak als begeleidster de gemaakte afspraken. Grijp eventueel in als de organisatie de vooraf besproken wensen ter plekke niet uitvoert. - Tijdens de pilot bleek regelmatig dat er ook buiten de groep belangstelling bestond voor de voorlichtingsactiviteiten en excursies. Het is een keuze of je de bijeenkomst een meer open karakter geeft en meer belangstellenden erbij uitnodigt. Dat heeft als voordeel dat het bereik groter wordt en er meer verschillende vragen aan de orde komen. Maar het kan ook nadelig uitwerken voor het proces van de kerngroep, omdat zij wellicht ‘ondersneeuwen’ in een groter geheel. Een goede voorbereiding en begeleiding kan dat voorkomen. Bovendien: vraag aan de groep zelf hoe zij hierover denken.

22

Ik verlang iedere week om hier te komen. Ik ben niet de enige die niets weet. Deelneemster Het vraagt veel van je zelf om de vrouwen te volgen. Meestal werk je met een vaststaand programma. Maar in dit project volg je de vragen van de vrouwen. Van te voren weet je niet wat ze willen. Dat tekent zich langzaam af en dan moet je het gaan organiseren. Begeleidster In de pilotgroepen hebben we ontmoetingen georganiseerd met vertegenwoordigers van de Belastingdienst, Nederlands Migratie Instituut, GGZ, vakbond, allochtone zorgbureaus over zorg thuis. Er is informatie gegeven over indicatiestelling, hulpmiddelen, ziektekostenverzekering, juridisch loket, schuldhulpverlening en dementie. Saadia Daouairi, projectleider Dit is wat we vaak zien. De mensen komen naar een voorlichtingsbijeenkomst, omdat wij hen zeggen dat het belangrijk is. En dan komt iemand de voorlichting geven. Het is een heel verhaal, waarin de eigen organisatie en het algemene aanbod centraal staat. Maar niet de vragen van de mensen in de zaal. Daar is in de laatste vijf minuten nog even tijd voor. Er is op zo’n moment geen enkele aansluiting. We schenken koffie en iedereen gaat weer naar huis. En eigenlijk is er niets gebeurd. Bestuurder van het NOOM

3.3. Het betrekken van familieleden Je voorbereiden op de toekomst heeft alles te maken met de mogelijkheid om je wensen in je naaste omgeving kenbaar te maken. Binnen Oud en wijs genoeg?! vormt het betrekken van de familie een kernactiviteit. Dat is overigens gemakkelijker gezegd dan gedaan. De ervaring leert dat het aanvankelijk met name de vrouwen zelf zijn die de boot afhouden. Mijn kinderen hebben het al zo druk. Ik wil hen hier niet mee lastigvallen. Ik kan toch niet vragen of mijn dochter hiervoor een vrije dag opneemt? In het weekend naar een bijeenkomst gaan is ook moeilijk. Want ze komen allemaal bij mij.

23

Er zijn verschillende manieren om het familiegesprek op weg te helpen. Gedacht kan worden aan een speciale, meer feestelijke bijeenkomst waarvoor alle deelneemsters een of twee familieleden mogen uitnodigen. Aan tafels van circa 8 personen vinden gesprekken plaats. Een voorlichtingsbijeenkomst over een belangrijk onderwerp, zoals bijvoorbeeld AOW en pensioenen of de veranderingen in de ouderenzorg, is ook een goed middel om de familie te betrekken. Maar het kan ook anders, door per keer steeds aan twee deelneemsters te vragen of zij hun dochter mee willen brengen naar de volgende bijeenkomst. Als de vrouwen eenmaal merken dat andere dochters het leuk en zinvol vinden om aanwezig te zijn, durven ook zij hun kinderen te vragen om tijd voor hen vrij te maken. Op die manier wisselt de samenstelling van de groep steeds een klein beetje. Dat is niet storend voor de voortgang of bedreigend voor de vertrouwelijkheid. Het werkt juist stimulerend doordat er steeds nieuwe invalshoeken op tafel komen. De gesprekken rond het ouder worden brengen de wederzijdse verwachtingen op tafel. Het is een onderwerp waar vrijwel nooit openlijk over gesproken wordt en sterk omgeven is door traditionele geboden en verboden. Oud en wijs genoeg?! maakt een begin met het doorbreken van de taboesfeer. Mijn kinderen houden er geen rekening mee dat ik een dagje ouder wordt. In onze groep waren er meer vrouwen die daarover klaagden. Dat maakte dat mijn dochter ook aan mij vroeg: Gaat het wel, moeder? Deelneemster Ik vond het heel goed dat ik een keer bij zo’n bijeenkomst met mijn moeder aanwezig ben geweest. We hadden eigenlijk nog nooit over dit soort dingen met elkaar gesproken. Ik had ook geen idee dat ze zo bezorgd is over de toekomst. Het heeft me wel aan het denken gezet. Dochter We hebben veel aandacht besteed aan het versterken van de weerbaarheid van de vrouwen binnen de familie: Wat zeg je? Hoe zeg je het? Vrouwen hebben ook onderling allerlei tips uitgewisseld hoe je dat kan aanpakken. Begeleidster Weer een andere manier om familie te betrekken is te vinden in de organisatie van een brede voorlichtingsbijeenkomst over een belangrijk onderwerp, zoals AOW en financiële regelingen, of diabetes. Daar is vaak breed belangstelling voor.

24

25

Tips: - Geef de deelneemsters argumenten om hun kinderen te vragen om mee te doen. Leg uit dat de aanwezigheid van de kinderen noodzakelijk is om de informatie die gegeven wordt goed te begrijpen. Kinderen kunnen kritisch zijn. En later kunnen ze thuis met elkaar de informatie nog eens bespreken. - Kies voor een feestelijke bijeenkomst met zorg een locatie. Het kan een restaurant zijn (voor oudere migrantenvrouwen kan het de eerste keer zijn dat ze in een Nederlands restaurant komen! De vrouwen kunnen dan met trots hun kinderen uitnodigen). Maar er kan ook gekozen worden voor een welzijns- of zorglocatie, zodat de bijeenkomst meteen een kennismaking met deze organisatie kan inhouden. - Bereid een serieus en gestructureerd programma voor. De bijeenkomst is niet zomaar voor de gezelligheid! - Zorg voor goede gespreksleidsters aan alle tafels. Bespreek vooraf duidelijk met hen wat de bedoeling van de bijeenkomst is en wat van hen wordt verwacht. - Zorg voor nabespreking aan het einde van een gespreksronde en in ieder geval aan het einde van de bijeenkomst, zodat je als projectleider hoofdpunten kunt verhelderen en benadrukken. - Als je kiest voor een voorlichtingsbijeenkomst om de familie bij het project te betrekken, gebruik deze dan wel als opstap. Nodig de aanwezige familieleden aan het einde uit voor een vervolgbijeenkomst om in een groepsgesprek uit te wisselen over de zaken die in het project naar voren komen. - Waardeer de komst van de kinderen. Geef complimenten en stimuleer de betrokkenheid van de familie.

3.4. Nazorg Tien gespreksbijeenkomsten zijn uiteraard veel te weinig als voorbereiding op de oude dag. In het traject worden de vrouwen nieuwsgierig gemaakt en ze ontdekken wat een groep voor hen kan betekenen. Daarom is goede nazorg van belang. Waar nodig gaat de begeleidster een deelneemster individueel begeleiden naar goede ondersteuning. Dat kan allerlei vormen aannemen. Wanneer iemand overbelast dreigt te raken door de mantelzorg voor bijvoorbeeld een dementerende echtgenoot, kan hulp geboden worden om een casemanager dementie te regelen of door te verwij-

26

zen naar een zorginstelling die dagopvang voor dementerenden biedt. Als er een vraag is naar aanleiding van financiële schulden kan begeleiding naar schuldhulpverlening passende nazorg zijn. Naast individuele nazorg kan ook collectieve nazorg geboden worden. De pilot liet zien dat juist collectieve nazorg in een grote behoefte voorzag. De vrouwen wilden vooral graag bij elkaar blijven komen, omdat ze veel herkenning en steun ervoeren bij elkaar. Begeleidsters kunnen behulpzaam zijn in het zoeken naar mogelijkheden om de groepsbijeenkomsten voort te zetten, bijvoorbeeld door de groep aan te haken bij een welzijns- of zorgorganisatie in de buurt. Maar ook andere vormen van collectieve nazorg kunnen op het pad komen, zoals een cursus of het zoeken van groepsgewijze vrijwilligerswerk in de buurt. Ik kan nu mijn zorg bij de begeleidster vertellen. Thuis zeggen ze altijd dat ik het niet hoef te weten. Ik zal het niet snel snappen. Zij zullen het voor mij regelen als het nodig is. Ik voelde me afhankelijk. Nu heb ik zelfvertrouwen om mijn zorgen en mijn wensen te vertellen. Deelneemster In mijn groep was er een vrouw die zorg had voor haar dementerende moeder én haar dementerende schoonmoeder. Zij was echt overbelast. Er waren bovendien meer vragen in de groep over dementie. Via het NOOM is er toen iemand van het project Dementelcoach gekomen. Familieleden van een dementerende krijgen een coach toegewezen. Er liep net een pilot waar hun aanpak werd uitgeprobeerd voor Turkse en Marokkaanse ouderen. Deze mevrouw heeft daarbinnen een plaats gekregen. Begeleidster De vrouwen in mijn groep wilden graag een computercursus volgen om zo makkelijker contact te kunnen houden met hun familie in Turkije en met hun kleinkinderen. Dat heb ik kunnen regelen. Ze leerden niet alleen chatten en skypen, maar ook om dingen op te zoeken op internet, een vraag te stellen bij het deelgemeenteloket en internetbankieren. Begeleidster Mij viel op dat de vrouwen er steeds over klaagden dat ze het zo druk hadden. Ze moesten regelmatig naar de dokter en het ziekenhuis voor zichzelf of met hun man mee, ze moesten veel oppassen op de kleinkinderen. Ik heb voor hen allemaal een agenda gekocht en hen geleerd hoe ze die konden gebruiken. De vrouwen waren er heel blij mee. Het werd veel rustiger in hun hoofd, zeiden ze. Begeleidster

27

Tips: - Plan bij het maken van een projectplan ruim tijd in voor de nazorg. Dat is geen sluitpost als er nog wat uurtjes over zijn, maar een wezenlijk onderdeel van het traject.

de eigen taal en het gevoel welkom te zijn met je specifieke bagage is minstens zo belangrijk als de bereikbaarheid in de directe omgeving. - Denk bij nazorg niet alleen aan een individuele, maar ook in een collectieve aanpak.

- Zoek met name ondersteuning dicht in de buurt. - Niet overal zijn organisaties toegerust of bereid om rekening te houden met culturele diversiteit en behoeften. In dat geval is het ook goed om juist ook verder weg naar mogelijkheden te kijken. Herkenbaarheid in de hulpverlening, het spreken van

28

- Denk ook niet alleen maar in ‘zorgtermen’, maar houd een brede blik bij het inventariseren van de vervolgwensen van de deelneemsters. - Als je zelf niet voldoende weet om een vrouw op weg te helpen, ga dan op zoek naar iemand die dat wel kan.

29

Hoofdstuk 4 Voorwaarden voor succes Oud en wijs genoeg?! is geen eenvoudige aanpak. Er komt heel wat bij kijken om een project als dit tot een succes te maken. In dit hoofdstuk beschrijven we enkele belangrijke voorwaarden.

4.1. De projectleider Of je Oud en wijs genoeg?! als apart project organiseert of onderdelen ervan integreert in reeds lopende eigen activiteiten, het is in ieder geval belangrijk dat een heldere aansturing wordt georganiseerd. Naast de gebruikelijke projectmatige coördinatietaken heeft de projectleider een belangrijke rol in de ondersteuning van de groepsbegeleidsters. Van hen wordt veel gevraagd. Ze worden uitgedaagd om buiten hun comfortzone te treden. Ze moeten veel investeren om de juiste vrouwen te bereiken. In de cursus moeten ze niet alleen maar werken vanuit een aanbod, maar inspelen op de wensen van de deelneemsters bij het leggen van contacten met organisaties en voorzieningen in de omgeving. En tot slot moeten ze ook nog creatief wegen zoeken om de familie te betrekken. De projectleider is hier een belangrijke steunpilaar, die bovendien de doelstellingen van het project scherp in de gaten moet houden, de begeleidsters ‘bij de les’ moet houden en mee moet denken bij onverwachte ontwikkelingen. Ook bij het maken van afspraken met organisaties over het geven van informatie is het soms nodig dat de projectleider inspringt. Soms is enig ‘gewicht’ nodig om de traditionele aanpak van voorlichting geven te doorbreken.

4.2. De begeleidsters Voor de uitvoering van Oud en wijs genoeg?! zijn begeleidsters nodig met ervaring in empowerment- en emancipatiewerk, en die daarnaast zeer uiteenlopende kwaliteiten in zich verenigen.

30

Wat hebben groepsbegeleidsters nodig? - Inlevingsvermogen in de leefwereld van de deelneemsters - De taal spreken van de deelneemsters, letterlijk en figuurlijk - Ervaring in werken met de doelgroepen - Kennis hebben van werkvormen die geschikt zijn voor de doelgroepen - Creativiteit bij de werving, in de omgang met de deelneemsters (om hen ‘over de drempel te helpen’) en bij het betrekken van familieleden - Inzicht in de barrières die oudere migrantenvrouwen ervaren - Doorzettingsvermogen - Flexibiliteit om mee te bewegen met de groep - Kennis hebben van zaken die belangrijk zijn voor oudere migranten - Netwerk bij de organisaties en voorzieningen in de omgeving van de vrouwen of het vermogen om in korte tijd relaties te leggen met relevante organisaties en voorzieningen. Kortom: Oud en wijs genoeg?! zoekt duizendpoten! Daarbij is opleidingsniveau minder relevant dan ervaring, netwerk en werkhouding. Het zou mooi zijn als het werk door betaalde krachten gedaan kan worden, maar in deze tijden van bezuinigingen zal dat niet altijd mogelijk zijn. Ook vrijwilligsters kunnen dit werk doen, mits aan het profiel wordt voldaan en goede afspraken bestaan over de aansturing en terugkoppeling.

4.3. Locatie Bij de organisatie van de gespreksbijeenkomsten is het van belang te zoeken naar een passende locatie. Dat kan een buurthuis of wijkcentrum zijn, maar ook een kerk of moskee, een vrouwencentrum of een zorginstelling. De locatie dient goed en veilig bereikbaar te zijn. Ook is een punt van aandacht dat het de vrouwen vrij moet staan om bij de ontmoetingen met organisaties een eigen keuze te maken. Dus wanneer gebruik gemaakt wordt van een ruimte bij een zorginstelling moet vooraf afgesproken worden dat (ook) andere zorginstellingen daar eventueel informatie mogen komen geven.

31

Hoofdstuk 5 Bouwstenen voor vervolg Oud en wijs genoeg?! heeft een stevige methodiek opgeleverd waarmee organisaties oudere migrantenvrouwen kunnen ondersteunen om zich voor te bereiden op hun oude dag. Inzichten en werkvormen op het gebied van empowerment, emancipatie en intergenerationeel werken zijn met elkaar verbonden. Organisaties in welzijn en zorg, zelforganisaties van (oudere) migranten, religieuze organisaties kunnen aan het werk volgens de opzet van Oud en wijs genoeg?! . Input vanuit expertmeeting Op 15 april 2013 heeft een expertmeeting plaatsgevonden. Een divers samengesteld gezelschap van experts en betrokkenen kwam samen om kennis te nemen van de doelstellingen, activiteiten en resultaten van het project. Vertegenwoordigers van welzijns- en zorgorganisaties, ouderenwerk, deelgemeentepolitiek, zelforganisaties en fondsen werden uitgenodigd om de initiatiefnemers te voorzien van ideeën om het project te verbeteren en verder uit te rollen. We geven hier een korte weerslag van de uiteenlopende conclusies en adviezen die de expertmeeting opleverde. Herkenning van de problematiek De geschetste problematiek van de oudere migrantenvrouwen werd breed herkend. Deze is in meer en minder schrijnende mate zichtbaar in vele migrantengemeenschappen. Dat maakt de aanpak voor vele groepen nuttig en aantrekkelijk. Van deze tijd Als zeer positief werd beoordeeld dat het project niet alleen problemen benoemt, maar ook eigen kracht stimuleert. In die zin past het uitstekend in de nieuwe visie op zelfredzaamheid en welzijn (Wmo). Keuzepakket Organisaties kunnen naar keuze het volledige programma van Oud en wijs genoeg?! volgen, of een aantal onderdelen daarvan integreren in hun eigen aanpak en activiteiten. Zo kunnen de gebruikte werkvormen ook interessant zijn in 1-op-1-contacten in de zorg. Aandacht voor voortraject bij instellingen Welzijns- en zorginstellingen zouden meer moeten investeren om ‘moeilijk bereikbare’ groepen te betrekken bij hun organisatie. Als bijvoorbeeld een zorginstelling ook

32

zorg wil gaan bieden aan migrantenouderen, dan loont het zeer de moeite om ook andere, minder kwetsbare ouderen, een plaats te geven. Juist ook daar is behoefte aan kennismaking en informatie, mits gecombineerd met gastvrijheid, ruimte voor identiteit en gericht op empowerment. Het voortraject biedt zowel kansen in toeleiding naar zorg als in toeleiding naar welzijnsactiviteiten en vrijwilligerswerk. Oud en wijs genoeg?! is een vitaal onderdeel in een dergelijke ketenaanpak. Basis voor actief ouder worden Werken aan zelfvertrouwen hoort een vast onderdeel te worden van de outreachende benadering van welzijns- en zorginstellingen. Daarmee leg je een basis voor actief ouder worden; ook bij een groep die dat niet vanzelfsprekend in het eigen wereldbeeld heeft. Voorlichtingsactiviteiten voor ouderen kunnen anders ingericht worden door een betere voorbereiding en het uitgaan van de vragen van de deelnemers. Informatievoorziening Het geven van informatie aan oudere migranten blijft van groot belang. Zij hebben zeker in vergelijking met van oorsprong Nederlandse ouderen minder toegang tot informatie via reguliere kanalen als foldermateriaal, de huis-aan-huiskrant en internet. Mondelinge informatievoorziening is nog steeds de beste manier (zo mogelijk in eigen taal). Zeker als dat gebeurt in aansluiting op de directe behoefte, eigen vormen van communicatie en rekening houdend met barrières die te maken hebben met leeftijd en culturele achtergronden.

33

Deelneemsters als ambassadeurs Vrouwen die eerder hebben deelgenomen aan Oud en wijs genoeg?! kunnen bij verdere uitrol ingezet worden als ambassadeurs. Niet alleen om andere vrouwen te motiveren om mee te gaan doen, maar ook om in de nieuwe groepen te vertellen wat bijvoorbeeld de betrokkenheid van familieleden hen heeft opgeleverd en wat ze geleerd hebben tijdens de ontmoetingen met organisaties en voorzieningen. Beleidmakers Vanuit de expertmeeting werd geadviseerd om op basis van de ervaringen een advies te schrijven voor beleidmakers. Zij hebben een rol in het faciliteren en ondersteunen van dit soort activiteiten in het kader van het ontwikkelen en versterken van eigen kracht. Zorgverzekeraars Andere bondgenoten in de verspreiding van de methodiek van Oud en wijs genoeg?! zijn wellicht te vinden bij zorgverzekeraars. Een goede voorbereiding op de oude dag en het versterken van zelfredzaamheid kunnen noodsituaties en onnodige zorgkosten helpen voorkomen. En hoe zit het met de mannen? Een belangrijk advies uit de expertmeeting betrof de mannen: Neem de mannen mee in het proces! Empowerment onder vrouwen is belangrijk, maar vervolgens moeten ze thuis verdere stappen nemen om iets te veranderen. Binnen de Kaapverdiaanse groepen hebben wel mannen meegedaan; in de andere groepen niet. Dat was een bewuste keuze. Al te vaak zijn het de mannen die bepalen hoe de toekomst eruit ziet. In Oud en wijs genoeg?! waren de vrouwen eerst zelf aan zet om in een veilige omgeving voorzichtig hun eigen toekomstwensen te formuleren. Vanuit dat versterkte zelfbewustzijn kan dan een volgende stap gezet worden om ook de mannen te betrekken. Het betrekken van mannen kan verschillende invalshoeken hebben en vraagt in ieder geval om verdere uitwerking binnen het project. Om echtgenoten te betrekken bij het proces dat hun vrouwen binnen Oud en wijs genoeg?! doormaken zal, in ieder geval in samenspraak met de deelneemsters, gezocht moeten worden naar een aanpak die bij hen past. Een andere mogelijkheid is om naast vrouwengroepen ook met gemengde groepen van start te gaan waar echtparen aan deel kunnen nemen. Ook aparte mannengroepen zijn een optie. Want ook zij staan voor de taak om na te denken over de toekomst. Tot slot verdient het aanbeveling om ook manieren te zoeken om de zonen bij het proces van hun moeders en vader een plaats te geven. Linksom of rechtsom: het betrekken van mannen vergt een nieuwe pilot, waarin zeker aangepaste communicatie- en werkvormen moeten worden uitgetest.

34

35

Bijlage 1

Reacties van deelneemsters Ik schaamde me altijd dat ik zo weinig wist. Mijn man en kinderen regelen alles. Maar in deze cursus heb ik zélf informatie gekregen en mee naar huis genomen.

Beschrijving van de pilotactiviteiten Oud en wijs genoeg?! in het kort: - 6 groepen in drie deelgemeenten in Rotterdam: Noord, Feijenoord en Delfshaven - Met groepen van Turkse, Marokkaanse en Kaapverdiaanse herkomst - Deelname door 104 migrantenvrouwen van 50 jaar en ouder - 10 oudere mannen (in de Kaapverdiaanse groepen) - Minimaal 100 familieleden (direct en indirect) - 60 bijeenkomsten - Uitgevoerd tussen september 2011 en juni 2013 in twee fasen met ieder drie groepen - Expertmeeting - Artikel in landelijk tijdschrift Zorg en Welzijn - Methodiekbeschrijving

Pilot Fase 1: najaar 2011 – juli 2012 Participanten Aantal Aantal bereikte deelneemsters familieleden Oudere vrouwen met Marokkaanse achtergrond 21 15 Oudere vrouwen en mannen 8 vrouwen, 11 met Kaapverdiaanse achtergrond 4 mannen Oudere vrouwen met Turkse 13 10 achtergrond Totaal 46 36

Mijn man zegt altijd: Dat begrijp jij toch niet. Met de voorlichting die we hebben gekregen heb ik geleerd hoe het in Nederland geregeld is met de AOW en de zorg. Ik heb meer zelfvertrouwen gekregen. Ik ben niet dom. Ik maakte me wel zorgen. Mijn kinderen hebben het druk. Voor heel veel dingen heb ik hen nodig, maar ik wilde ze niet teveel lastigvallen. Door de cursus hebben we wel over de toekomst gepraat. Ik dacht dat het heel gewoon was om alle dagen op de kleinkinderen te passen. Maar nu durf ik wel hardop te zeggen dat ik ook wel eens tijd voor mezelf wil hebben. Het was echt goed in de groep. Ik hoop dat de groep verder kan gaan, want ik keek er iedere week naar uit om de andere vrouwen weer te zien. Ik merk dat het goed is als ik actief ben.

Deelgemeente Deelgemeente Feijenoord Deelgemeente Feijenoord Deelgemeente Noord

Reacties van dochters Ik zie dat mijn moeder actiever wordt en meer mogelijkheden ziet. Doordat mijn moeder nu naar deze groep gaat is ze minder afhankelijk van mij. Ze vraagt minder aandacht. Mijn moeder is gelukkig. En als zij gelukkig is, dan zijn wij het ook. Mijn moeder heeft een doel, ze is bezig. Ze heeft nu andere vrouwen om zich heen waar ze mee kan praten.

Pilot Fase 2: augustus 2012 – april 2013

Nu heeft mijn moeder eens wat anders te vertellen. Dat is heel goed voor haar en voor mij.

Participanten Aantal Aantal bereikte deelneemsters familieleden Oudere vrouwen met 20 11 Marokkaanse achtergrond Oudere vrouwen en mannen 15 vrouwen, 18 met Kaapverdiaanse achtergrond 5 mannen Oudere vrouwen met 18 10 Turkse achtergrond Totaal 58 39

36

Deelgemeente Mijn moeder is mondiger geworden. Deelgemeente Noord Oude Noorden Deelgemeente Delfshaven Deelgemeente Feijenoord

37

Expertmeeting Aan de expertmeeting op 15 april 2013 is deelgenomen door 43 experts en betrokkenen. Zij waren afkomstig van zelforganisaties, deelgemeentebestuur, welzijnsorganisaties, zorgorganisaties en fondsen. Verspreiding van de resultaten In het kader van de verspreiding van de bevindingen en resultaten van Oud en wijs genoeg?! hebben Dona Daria en NOOM de volgende activiteiten ontwikkeld: - Communicatie via de websites van Dona Daria en NOOM - Artikelen in de digitale nieuwsbrief van NOOM - Artikel in Zorg en Welzijn, juni 2013, Jaargang 19, nummer 6: ‘Oud en wijs genoeg?!, Oudere migrantenvrouwen op zoek naar een eigen toekomst’ - Trainingsaanbod voor professionals en vrijwilligers in de vorm van een inspiratiebijeenkomst: ‘Hoe doe je dat: empowerment?’ op 17 juni 2013 (deelname door 17 professionals en vrijwilligers) Na afloop van het project blijft de projectleider beschikbaar voor advies. Organisaties die belangstelling hebben voor een training kunnen zich eveneens tot haar wenden.

Bijlage 2 Informatie over de projectorganisatoren Dona Daria Dona Daria, Kenniscentrum Emancipatie, is hèt aanspreekpunt voor professionals, (deel) gemeenten, zelforganisaties, vrijwilligers en geïnteresseerden die zich bezighouden met onderwerpen rond emancipatie. Van oudsher organiseert Dona Daria cursussen, themabijeenkomsten en workshops voor vrouwen, mannen en jongeren in een achterstandspositie. Sinds 2012 ligt de nadruk van het werk op de overdracht van expertise aan iedereen die werkt met groepen vrouwen, mannen en jongeren in een achterstandspositie. Daarnaast richt Dona Daria zich op het versterken van het netwerk van organisaties in Rotterdam en daarbuiten die zich met emancipatie bezighouden en zorgt het kenniscentrum ervoor dat emancipatie op de politieke agenda blijft. Bij Dona Daria wordt de volgende definitie van emancipatie gehanteerd: emancipatie is zorgen voor dezelfde kansen, evenveel keuzevrijheid en gelijke mogelijkheden voor ontplooiing voor mannen en vrouwen. Deze definitie legt de nadruk op gendergelijkheid. Andere kernbegrippen zijn sociale mobiliteit en zelfredzaamheid. In de visie van Dona Daria gaat zelfredzaamheid aan beide andere begrippen vooraf. Emancipatie vindt plaats op verschillende niveaus: het niveau van de individu, de nabije omgeving van dat individu (de gemeenschap) en de samenleving. Dona Daria ondersteunt emancipatie op alle drie niveaus.

NOOM Het NOOM is een samenwerkingsverband van landelijke organisaties van ouderen van Surinaamse, Turkse, Marokkaanse, Chinese, Zuid-Europese, Molukse en Caribische herkomst. Het NOOM beschikt over een uitgebreid en fijnmazig netwerk door het hele land. Onze organisatie komt op voor de gezamenlijke belangen van de oudere migranten. De oudere migranten kunnen via het NOOM hun perspectief op actuele ontwikkelingen naar voren brengen en de wensen en behoeften van de achterban verwoorden. De lidorganisaties organiseren tal van activiteiten op het gebied van lotgenotencontact, voorlichting en informatieoverdracht. Het NOOM doet de gezamenlijke belangenbehartiging en de informatievoorziening naar buiten toe door middel van presentaties en deelname aan congressen, klankborden focusgroepbijeenkomsten. Veel aandacht gaat uit naar de deskundigheidsbevordering van de vrijwilligers en het ontwikkelen van nieuwe initiatieven ten behoeve van het welzijn van de ouderen. In de belangenbehartiging werkt het NOOM nauw samen met de andere grote Nederlandse ouderenorganisaties. Het NOOM is opgericht in 2007 en is in de afgelopen vijf jaar uitgegroeid tot herkenbaar aanspreekpunt inzake oudere migranten voor de oudere migranten zelf, maar ook voor de politiek, media, overheden en instellingen.

38

39

Colofon Deze methodiekbeschrijving is een uitgave van Dona Daria Kenniscentrum Emancipatie Gerard Scholtenstraat 129 3035 SJ Rotterdam T: 010 4659296 W: www.donadaria.nl

Projectleider: Saadia Daouairi E: [email protected]

en NOOM Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten Postadres: Bezoekadres: Postbus 2069 Piet van Dommelenhuis, 4e etage / NVOG 3500 GB Utrecht Churchilllaan 11 W: www.netwerknoom.nl 3527 GV Utrecht Contactpersoon: Yvonne Heygele E: [email protected] T: 06 133 54 327 Tekst en eindredactie: Yvonne Heygele Met dank aan: Saadia Daouairi Gerda Nijssen Celina do Patrocinio Emel Yuce Khadija Hammami Samia Tamimy Angela Dambruck Foto’s: Robert de Hartogh Tom Pilzecker (pagina 33, 38) Met dank aan: Zohra Forkhani Munise Dölek Silvia Lopez Vormgeving: Drukwerk:

Pressure Line, Rotterdam Grafisch Kralingen

© juni 2013 Oud en wijs genoeg?! is mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van VSBfonds, SKAN Fonds en Sint Laurensfonds

40

Gerard Scholtenstraat 129 3035 SJ Rotterdam T: 010 4659296 W: www.donadaria.nl

Postadres: Bezoekadres: Postbus 2069 Piet van Dommelenhuis, 4e etage / NVOG 3500 GB Utrecht Churchilllaan 11 W: www.netwerknoom.nl 3527 GV Utrecht