Verslag Conferentie Energiebesparing bestaande bouw Gesteund door het Themateam Duurzaam gebouwde omgeving 15 april 2011, raadhuis Haarlemmermeer 45 deelnemers (presentatielijst bijlage 1): G4 gemeenten Den Haag, Amsterdam en Utrecht G 27 en overige gemeenten: Amersfoort, Arnhem, Apeldoorn, Bussum, Deventer, Groningen, Haarlem, Haarlemmermeer, Hilversum, Nijmegen, Meppel, Tilburg, Wageningen en Weststellingwerf Instellingen / stichtingen Natuur en Milieucentrum Haarlemmermeer, Ode, SVn, SEV, De Woonwaard Alkmaar, Stichting Dubonetwerk regio Arnhem-Nijmegen en VVE Gemak. Adviesbureaus Acore, CO2 servicepunt, Energie Netwerk, Espiratie, DOZ Energieregie, Haute Equipe, SME Advies, DGMR, Subvention en Step2eco Bedrijven Climarad, ECN, Enexis, Klous Brandjes Architecten, Susteen en TU Delft. Organisatie Energiek Milieu Advies
Programma en inhoudsopgave verslag
pagina
Opening 1 Welkom door wethouder Jeroen Nobel, voorzitter themateam Duurzaam gebouwde omgeving
2 2
Presentaties succesvolle aanpakken 2 Gemeente Haarlemmermeer - Duurzaamheid is doen - John Nederstigt 3 Gemeente Amersfoort - Energiebesparing in de wijk - Herman Schotman 4 Gemeente Amersfoort - Inschakeling VVE’s - Jaap de Wit 5 Gemeente Apeldoorn - Uw woning in de watten - Astrid Bielderman 6 Gemeente Deventer - Verbeter en bespaar - Koos Timmermans Discussie
2 3 4 6 8 10
Workshops 7 Marketing - Hans Burghouts en Jasper van de Munckhof 8 Financiering energiebesparing - Peter van Asperen Discussie Afsluiting
11 14 15 16
Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
1
Opening Dagvoorzitter Oscar Jansen van Acore opent de bijeenkomst. Acore is een adviseur voor klimaat en duurzaamheid en voor de begeleiding van teams en medewerkers in ontwikkeling. Daarvoor organiseert hij workshops op biologische boerderijen, waar het omgaan met grond en onkruid leidt tot parallelen met omgaan met chefs en medewerkers. Hij stimuleert het werken vanuit passie, vanuit betrokkenheid. Een klein stofdeeltje is genoeg om prachtige ijskristallen te vormen in sneeuw. Sprekers en aanwezigen zijn vast ook prachtige kristallisatiepunten. Hij wenst ons een inspirerende bijeenkomst.
1 Welkom door wethouder Jeroen Nobel, voorzitter themateam Duurzaam gebouwde omgeving Jeroen Nobel is wethouder financiën van de gemeente Haarlemmermeer, en net als in de vorige raadsperiode, ambassadeur voor duurzaamheid. Hij is daartoe aangesteld door de Minister van Infrastructuur en Milieu. Hij is voorzitter van het themateam Duurzaam gebouwde omgeving. Hij pleit voor nauwe samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven bij duurzaamheid. We hebben elkaar nodig en moeten de kansen pakken die er zijn. Zelfs in deze tijd van krimp worden in de Haarlemmermeer veel kantoren en utiliteitsgebouwen duurzaam gebouwd met laag energiegebruik en Cradle to cradle- concepten. Het meest duurzame kantoorgebouw (dat van TNT) is onlangs hier gerealiseerd. De aanpak van energiebesparing in de bestaande bouw is veel moeilijker. Maar des te nijpender omdat de energiekosten gaan stijgen met 18%. Lagere inkomens in goedkope huurhuizen en koopwoningen kunnen straks hun energierekening niet meer betalen.
2. Duurzaamheid is doen - John Nederstigt, wethouder duurzaamheid Haarlemmermeer John meldt dat hij blij is met zoveel collegiale steun voor duurzaamheid van alle wethouders in de gemeente. Duurzaamheid is speerpunt in de Haarlemmermeer en zit in de portefeuilles van alle wethouders. Eigenlijk zou een aparte wethouder duurzaamheid niet nodig moeten zijn. Duurzaamheid is geen status quo maar een werkwoord. Doe het, begin gewoon. Op google krijgt duurzaamheid 2,8 miljoen hits, dus het is echt een begrip in het land. Dit college richt zich op het realiseren van de doelstellingen van duurzaamheid door concrete activiteiten, zoals maatregelen voor energiebesparing in de bestaande bouw. We gaan succesvolle ideeën uitvoeren en hebben geen behoefte aan nieuwe plannen. Ook op straatniveau wordt actie ondernomen, zoals energie scans, kortingen op de grondprijs wanneer er milieu-initiatieven worden gestart. Veel kennis over duurzaamheid is er al, het is alleen niet goed toegankelijk of onbekend dat het er is. De gemeente moet aanjagen, stimuleren, faciliteren. Burgers en bedrijven weten wel dat duurzaamheid van belang is, maar nog niet wat ze zelf kunnen doen. De gemeente reikt ze de hand, we doen het samen. Het is van belang dat er initiatieven vanuit de burger komen. Het Natuur en Milieu centrum Haarlemmermeer heeft het initiatief genomen voor een grootschalige renovatie gericht op energiebesparing bestaande bouw. In Hoofddorp Oost zijn de meest energie-effectieve maatregelen voor de woningen uitgezocht. De eigenaren krijgen nu een collectief pakket isolatiemaatregelen aangeboden. Door deze aanpak zijn er aantrekkelijke kortingen. De bewoners kunnen hiervoor een lening aangaan met lage rente en uitgestelde afbetaling, waardoor de maandelijkse aflossing betaald kan worden uit de energiebesparing. In deze wijk zijn 300 inwoners verplicht om extra brandveiligheid aan te brengen aan hun dak. Met hulp van het Natuur en Milieu Centrum Haarlemmermeer kan dit gecombineerd worden met dakisolatie, waarmee een behoorlijke jaarlijkse besparing binnengehaald wordt. Ook in de nieuwbouw heeft Haarlemmermeer een aantal icoonprojecten, zoals het meest duurzame kantoorgebouw van Nederland van TNT. Maar belangrijker is het dat de bestaande bouw wordt Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
2
aangepakt, dan maak je nog eens slagen. Er is nog genoeg laaghangend fruit om op korte termijn te scoren. Van belang in alle acties zijn de voorlopers die als ambassadeur optreden. Het effect van de voorbeeldfunctie van vrienden en bekenden is zeven keer groter dan het effect van een folder. De gemeente stelt graag haar plannen en kennis ter beschikking aan de rest van het land. Laten we elkaar op de hoogte houden, ook na vandaag. Het realiseren van zonne-energie kan nu al renderen zonder subsidie. We doen het niet voor de terugverdientijd, maar voor onze toekomst, voor onze kinderen.
3. Gemeente Amersfoort - Energiebesparing in de wijk - Herman Schotman Herman Schotman is zelfstandig adviseur van Bureau ProjectAtelier 119 en is ingehuurd door de gemeente Amersfoort als projectleider Energiebesparing bestaande bouw. Hij is gespecialiseerd in burgerparticipatie. De aanpak van Amersfoort is niet gebaseerd op dikke notities – nota´s. Er wordt gestuurd op doelen, uitgangspunten en resultaten. Dat geeft de mogelijkheid om de kansen te benutten die zich voordoen. Flexibel zijn in plannen vergroot het pakken van de kansen. En geeft de gelegenheid om mensen die iets willen in hun kracht te zetten. Hoofddoel is Amersfoort CO2 neutraal in 2030. Het projectdoel is om eind 2011 aan 5 % van de 12.000 woningen, gebouwd voor 1985, energiebesparende maatregelen te treffen (600 woningen). Dit wordt deze zomer al gehaald. Uitgangspunten zijn • Maximale bewonersparticipatie, aansluiten op doelgroepen in de wijk, blok voor blok: kerken, scholen, VVE’s, andere instellingen zoals buurtbeheer. • Tweejarig programma met borging in 2012 • Er is een budget per wijk om activiteiten te steunen en voor promotie. • Sturen op doel, uitgangspunten & resultaat, niet op het projectplan • driesporenbenadering (doelgroepgericht, wijkgericht en communicatie op verandermomenten, zoals wijkaanpak, verhuizing, verbouwingen) • Triple – P: ook sociale samenhang is van belang en geld verdienen is ook belangrijk. Instrumentenmix 2010 • Warmtescan: maken van infrarood warmtefoto’s uit de lucht (Aerodata of Enexis). Alleen doen als communicatiemiddel in samenhang met andere middelen. • Website www.energiebesparingindewijk.nl. Interactief- zoek je eigen woning op. De website is met hulp van bewoners opgesteld, enkelen kunnen zelf aanpassingen doen. • Voorlichtingsbijeenkomsten, betrek de bewonersgroepen. Hier zitten actieve mensen. Soms kwamen er 100, soms 300 mensen. Ook waren er terugkomavonden. • Modelwoningen, winnaars van de verloting van isolatiepakketten van € 10.000. Denk eraan dat je ook nog belasting moet betalen over deze prijs. • Maak de bewoners ambassadeur. De een maakt een film, de ander twittert of houdt een weblog bij. Het horen van de verhalen van bewoners die al ervaring hebben werkt het best. • Huis aan huis bezoeken (12.000 door Salecogroep uitgevoerd) en 3000 maatwerkadviezen, betaald door MMM. Voor 375 was geen geld meer, heeft gemeente betaald. • Terugkomavonden/ spreekuren. • Hoe meer mensen meedoen, hoe goedkoper het wordt. Zorg ook voor smeerolie, betaal wat mee. • Projecten: Straatprojecten, VVE’s, educatie Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
3
• •
Monumentale panden: zorg voor advies van afdeling monumenten, ieder huis is anders, wat wel en niet kan, verschilt per pand Team aannemers / installateurs / adviseurs. Pas op dat je niet verwikkeld raakt in belangenstrijd tussen aannemers. Dit wordt ondervangen door een transparante werkwijze en een eerlijke toedeling van offertes. De aannemers moeten Meer met Minder gecertificeerd zijn. Zij zorgen voor aanvragen van subsidie en voor onderling overleg over renovatie en planning. Zorg voor goede voorlichting aan aannemers, zodat ze geloven in energiebesparing en duurzame energie en weten welke subsidies mogelijk zijn. De epa en de aannemers moeten op één lijn zitten.
Plannen 2011 • Ontwikkelen niet subsidiegebonden besparingstrategieën / marketing • Aanpak per straat / blok / Vereniging van Eigenaren. Activeer aanbodkant en vraagkant • Betrekken huurders/ corporaties • Leg combinaties met energieopwekking. Combineer zonnepanelen met energiebesparing. Project straatambassadeurs of energieambassadeurs Aanpak werving & training is in opdracht van de gemeente uitgevoerd door Yvonne Feuerhahn, een architect en epa-adviseur uit Amersfoort, die ervaring heeft met straatambassadeurs. Yvonne leidt hen op en begeleidt ze bij de uitvoering. De ambassadeurs organiseren wijkbijeenkomsten of energieborrels en komen bij de mensen langs om over energiebesparing te praten, ze bespreken het epa-advies en helpen gezamenlijke offertes aan te vragen en te beoordelen. Ze zoeken naar een gezamenlijke aanpak per straat en begeleiden de bouwwerkzaamheden. Van belang is dat de aannemers e.d. allemaal in dezelfde week komen. Met een spouwmuurisolatie is het gelukt om bijna alle 17 bewoners van één straat mee te krijgen. Daarmee moet je niet stoppen. Volgend jaar weer kansen voor vloerisolatie of zonnepanelen. Resultaten 2010 • De wijkaanpak is in 7 wijken uitgevoerd • 25 straatambassadeurs opgeleid • Overeenkomst met 8 aannemers/ installateurs/ adviseurs • 3000 maatwerkadviezen gemaakt • Ruim 500 aanvragen MMM/ Energiek Utrecht • Ca 400 woningen hebben maatregelen genomen • Van die 400 komen er 120 uit het project ‘straatambassadeurs’ • De kosten voor het opleiden van 25 ambassadeurs bedroegen € 6.000, dus € 50 per ambassadeur. • 2011: opschalen naar 125 ambassadeurs.
4. Vereniging van Eigenaren - Besparen bij VVE's - Jaap de Wit
[email protected], 06 52407915 Jaap heeft meer dan 5 jaar ervaring met energiebesparing in de bebouwde omgeving o.a. • Partner van het “Aanjaagteam VVE & Energie” van de Provincie Utrecht • Partner 'Energiebesparing in de wijk' van de Gemeente Amersfoort Besparen bij VVE’s is een collectieve uitdaging! Er zijn veel flats uit de jaren 70, dus er is veel te doen. De markt voor Verenigingen van Eigenaren is groot. Er zijn 105.000 VVE´s voor 525.000 appartementen. Verreweg de meeste VVE´s zijn kleiner dan 12 eenheden. Voor energiebesparing zijn de grotere echter de meest interessante. Grote Verenigingen van Eigenaren Administratie en organisatie wordt uitgevoerd door een beheerder Er wordt geld gereserveerd voor planmatig onderhoud Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
4
Het collectief energieverbruik is hoog en er zijn lage energietarieven bedongen. De grootgebruikerstarieven verhogen de terugverdientijd. Knelpunten: Koppeling van onderhoud aan energiebesparing is geen vanzelfsprekendheid. Er zijn maar beperkte financiële prikkels om te besparen De beheerder is geen energie-expert, energiebesparing is geen item. 70% instemming van alle gebruikers valt nog niet mee. Aanpak: Bouw een meerjarige relatie op met bewoner en gebouw Integreer energiebesparing in onderhoudsplan Stel de positie van de beheerder veilig Huidige situatie kleine Verenigingen van Eigenaren Er is een enorme diversiteit, van grachtenpanden tot een rijtjeshuis. Ze zijn minder goed georganiseerd Heb aandacht voor situatie eigenaren & bewoners, maatwerk is absoluut noodzakelijk, zeker als er winkels zijn VVE's begeleiden in het proces: Vertaal voordelen naar het individu: 'what's in it for me?' Peil kennis, interesse en motivatie van eigenaren voor energiebesparing. Doel: inzicht in motiverende actoren. Koppeling energiebesparing aan onderhoud is absolute noodzaak! Energie-investering afzetten tegen wat je nu betaalt en stijgende energiekosten. Tegen de stroom in: geef voorrang aan collectieve energiebesparing, zoals een warmtepomp of een HRE ketel (40% energiebesparing). Individuele bemetering levert 10 % op. Er moet meer geld worden gereserveerd voor onderhoud en energiebesparing. Het verdient zich binnen 10 jaar terug. Financiële regelingen aanpassen (NHG (€ 6.000), SVN, MmM) om collectieve aanpak mogelijk te maken en collectief te financieren. De bank kan zeker financieren, maar zijn niet erg happig. Zelfs niet bij garantie van een overheid. John Nederstigt denkt dat de Rabobank collectieve fondsen heeft. Hij is voor leningen met een revolverend karakter. Jaap´s ervaring is dat ook de Rabobank terughoudend is met leningen. VVE Balie Gemeente Den Haag zorgt voor subsidie voor het epa-advies indien een maatregel wordt uitgevoerd. De provincie Utrecht heeft een borgstelling (garantiefonds) voor financiering door banken aan Vereniging van Eigenaren. Overheid: activeer VVE's door begeleiding en financiering Beheerder: praat over maandlasten van de bewoner! Financiële sector: stap in de groeimarkt van VVE financiering Voor VVE's die niet beschikken over voldoende middelen om te investeren in onderhoud en/of energiebesparing kan het zinvol zijn om appartementen bij te bouwen boven op de flat. Door de appartementen met winst te verkopen kan de VVE geld genereren. Dit geld kan worden gebruikt voor de bekostiging van energiebesparende maatregelen en (achterstallig) onderhoud. Met name gebouwen met een plat dak lenen zich goed voor dit zogenaamde 'optoppen'.
Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
5
VVE Pluvierstraat. Zes appartementen, oppervlak 415 m2, inhoud 1.200 m3, bouwjaar 1927 Deze VVE is actief sinds 2008 en wil toetsing van het huidig budget en reserveringen.
Bodemisolatie, HR++ glas en installatie van een HR Ketel met radiatoren vallen binnen de terugverdientijd. Dakisolatie wordt gelijktijdig uitgevoerd met de nieuwe laag bitumen.
Uit bovenstaande grafiek blijkt dat jaarlijkse reserveringen en investering in energiebesparing na 7 jaar al een positief en toenemend saldo laat zien.
Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
6
5. Gemeente Apeldoorn - Uw woning in de watten - Astrid Bielderman Zie ook www.uwwoningindewatten.nl Apeldoorn Energieneutraal 2020 Alle energie die in 2020 nog nodig is voor de gebouwde omgeving moet binnen de gemeentegrenzen duurzaam worden opgewekt. Deze doelstelling is alleen te realiseren in nauwe samenwerking met alle stakeholders. 30 - 40 % van het energiegebruik zit in de bestaande bouw. De meeste oudere woningen zijn veel slechter gebouwd dan huidige standaard, er is een hoog energiegebruik en er zijn problemen met comfort en binnenmilieu. Gevolgen zijn onnodig hoge energielasten, moeilijk te verhuren of verkopen panden op termijn, maar ook: groot besparingspotentieel en flinke klus voor bedrijfsleven ! Besparingspotentieel Apeldoorn • 60.000 woningen van vóór 2000 • € 423 mln rendabele maatregelen • reductie gasverbruik is mogelijk met 44%, gemiddeld label: B • Met € 300 mln extra voor PV: A-label • Verwachting rendabel in 2020: € 1000 mln; incl. bedrijven en instellingen: € 2 miljard ! • Boost voor bouwsector en arbeidsmarkt. De ASN bank wil projecten gaan organiseren. Conclusies eerdere acties • Integrale aanpak noodzakelijk, dus aandacht voor techniek, financiën, informatie en ontzorging • Samenwerking met bedrijfsleven is essentieel • Begeleiding is arbeidsintensief en dus duur • Vanwege belemmeringen (kosten, onzekerheid over terugverdientijden, verbouwen is lastig, veel aannemers in beeld) blijft respons laag • Vooral laaghangend fruit wordt geplukt, met korte terugverdientijden • Lange adem nodig; campagnes herhalen Project Uw woning in de watten. • Volledige ontzorging en begeleiding • Onafhankelijke adviseurs in opdracht van gemeente • De energieregisseur is ingehuurd door de gemeente, betaald uit de afdracht van het consortium en een percentage van de omzet. • De energieregisseur regelt subsidies en financiering en checkt de offertes van de bedrijven. • Projectgroep en bewoners kiezen beste lokale en regionale uitvoerders • Boven de energieindex 1,0 ( 3 tot 4 labelstappen) kan een woonlastengarantie worden afgegeven, waarbij een energiekostenniveau wordt toegezegd.. Hiervoor wordt met de eigenaar een overeenkomst getekend. Pilot Anklaar - Sprenkelaar • Ca 1400 koopwoningen 1966-1974, met veel gelijksoortige rijtjeswoningen • Werving gestart 1 oktober 2010, uitvoering tot najaar 2011 • Kosteloos EPA-maatwerkadvies. Verwachting: – 35% laat advies opstellen (is gerealiseerd!) – 10% neemt naar verwachting ook maatregelen – gemiddelde investering € 15.000 Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
7
Eisen aan het uitvoerend consortium • Samenwerkingsverband dat ‘alles’ aan kan • Juridische entiteit of hoofd- en onderaannemers • Aanspreekpunt is Meer met Minder aanbieder • Ervaring met energiebesparing in woningen • Projectplan opstellen en presenteren • Garantieboek opstellen met productcertificaten • Staffelkorting bieden Selectie consortium. Er waren er zes, drie voldeden niet aan de criteria. • Alle bedrijven geïnformeerd • Voorwaarden in offerteaanvraag: – Eén loket voor klanten (klant centraal stellen). – Uniforme leveringsvoorwaarden (prijsstelling en tarieven goed regelen) – Klachtenregeling – Kwaliteit, service, garantie, ‘schoon werken’ belangrijk (energieadviseur moet vooral goed kunnen communiceren, dat kunnen niet alle techneuten) – Afdracht 8,5% van omzet voor garantieregeling, communicatie en ontzorging • Bewoners zijn betrokken bij selectieprocedure • Gunning op basis van de ‘Economisch meest voordelige inschrijving’. Dit is een methodiek waarbij op verhouding prijs – kwaliteit wordt gekozen. Criteria zijn door de gemeente opgesteld. Opvraagbaar bij
[email protected]. Rol gemeente : initiatiefnemer, regisseur en projectleiding. Zorgt voor: – Communicatie – Monitoring en evaluatie – Opzetten garantieregeling en subsidieregeling – Subsidieregeling via Meer met Minder opgezet. Op basis van een epa (door MMMaanbieder opgesteld) wordt het label bepaald, na afloop van de maatregelen komt er een nieuw label. Bij index 0,75, 1,0 of 1,3 is er resp. € 500, € 750 of € 1000 subsidie. – Duurzaamheidslening tot € 20.000 van 2% voor € 3.200 – 20.000. Gemeente legt 3% rente zelf bij. – Selectie en overeenkomst consortium – Budgetbewaking Opschaling • Najaar 2011 eindevaluatie pilot • Volgende fase parallel in meerdere wijken, bij voorkeur vijf. • Aanpak moet zichzelf bedruipen • Verantwoordelijkheid steeds meer naar markt • 15 voorbeeldwoningen • Continuering duurzaamheidsleningen • ‘Serious game’ , een nog te ontwikkelen digitaal spel voor energiebesparing in de woning, gericht op de gezinssituatie. Geeft veel inzicht in de keuzen en mogelijkheden. • Monitoring via slimme meters • Cursus ‘Duurzaamheid en woningkwaliteit’ • Duurzaamheidsacademie
6. Gemeente Deventer - Energieaanpak bestaande woningen Koos Timmermans (bureau Questscope Duurzaam) Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
8
Deventer wil klimaatneutraal worden in 2030. De bestaande woningvoorraad is goed voor 30% van het energieverbruik in Deventer. Daarom is een brede aanpak van de bestaande woningvoorraad wenselijk met een stappenplan voor 5 jaar. Nu blijven kansen blijven onbenut, is er versplinterde en gebrekkige informatie. De gemiddelde burger heeft weinig inzicht in het besparingspotentieel en de subsidieregelingen zijn veelal ontoegankelijk. Doel verbeter en bespaar 1. Woningverbetering (isolatie, duurzame energie, etc.) 2. Kleine maatregelen (spaarlampen, stand-by killers, etc.) 3. Bewonersgedrag (thermostaat lager, douchen, etc.) Aanpak is bottom-up, vanuit de wijk • Oog voor lokale omstandigheden en wensen, de een heeft meer hulp nodig dan de ander • Streven naar synergie met lopende, lokale initiatieven, zoals zonne-energie • Samenwerking in de opzet en uitvoering • Streven naar collectiviteit • Resultaatgericht, eenvoudig en helder in aanpak, ontzorgen Communicatie • Website online • Folder en ander voorlichtingsmateriaal • Energiemaatwerkadviezen • Bewonersavonden • Loket Communicatie moet laagdrempelig, positief, persoonlijk, doelgericht, snel, onafhankelijk en betrouwbaar zijn. Het loket is een helpdesk voor vragen over technieken, energieprestaties, maatwerkadviezen, offertes, informatie geven over uitvoerende partijen, subsidies, leningen en noodzaak van vergunningen. De helpdesk met adviseurs ontzorgt en begeleidt het hele traject van maatwerkadvies tot realisatie. Het maatwerkadvies is een cruciaal contactmoment. Eisen aan een Energiemaatwerkadvies: • Goede kwaliteit en vormgeving • Begrijpelijk voor de burger (ze zijn standaard vaak onleesbaar) • Toepasbaar, met inzicht in de maandlasten Uitvoerplatform met aannemers e.d. • Onafhankelijk en transparant, d.w.z. helder in prijs en aanbod. • Lokale marktpartijen • Vrijwillige deelname door bedrijven • Uitstekende kwaliteit uitvoering en service, met controle door het loket • Vrije keus van de bewoner uit marktpartijen Leningen en subsidie • Gemeente Deventer geeft 50% subsidie op isolatie en kierdichting (maximaal € 2.000 per woning) en € 500 subsidie op een HR-ketel • Gemeente Deventer heeft een voordelige duurzaamheidslening tegen een rente die 3% lager is dan de geldende (SVn-regeling) bij bedragen van € 2.500 tot € 15.000) Individuele aanpak • Voorlichting via internet en telefoon • Begeleiding door loket Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
9
• • •
Maatwerkadvies Informatie over leningen en subsidies Uitvoering isolatie en energiebesparing door uitvoerplatform
Wijkaanpak • Informatiebijeenkomsten met uitleg • Afspraak maken met EPA-adviseur • Open dagen in de voorbeeldwoningen • Collectieve maatregelen in de hele straat
Resultaten in 9 maanden • 700 maatwerkadviezen • Subsidiepot € 640.000 (544.000 kg CO2-reductie) • Subsidie aanvraag € 340.000 (289.000 kg CO2-reductie) • Gemiddelde CO2-reductie per euro subsidie 0,85 kg • April 2011 : 300 woningeigenaren die energiebesparende maatregelen realiseren Wat niet doen • Subsidies via landelijke overheid, AgentschapNL of Meer met Minder • E.nu constructies • Ondoorzichtigheid van samenwerkende partijen • Landelijke sturing • Wisselend beleid • Een niet betrokken gemeente Succesfactoren • Energieregisseur , degene die alles regelt en coördineert. Met een team dat hij aanstuurt. • Gevoel voor de burger, begin stap voor stap, niet alles tegelijk • Onafhankelijk / transparant / helder • Lokaal gericht, speel in op wat lokaal leeft, laat mensen in beweging komen • Snelheid van handelen • Ontzorging • Zichtbaarheid • Betrokken gemeente met subsidies • Ondersteuning van bedrijfsleven in uitvoerdersplatform • Voldoende uren beschikbaar hebben, de begeleiding is tijdrovend Toekomstplannen • Sociaal en duurzaam combineren • Subsidie of duurzaamheidsregeling centraal via de provincie regelen • Subsidie op isoleren € 750 à € 1.250 • Subsidie maatwerkadvies € 100 à € 150 • Duurzaamheidslening, zie Deventer Discussie John Nederstigt vindt de discussie over terugverdientijden maar lastig. Dat vraag je bij een badkamer of auto toch ook niet. Als de energieprijzen steeds meer stijgen dalen de terugverdientijden. Wim Haver, Energiek Milieu Advies, vult aan: 10 % stijging van de energielasten per jaar betekent een verdubbeling van de lasten in 7 jaar, bij 7% stijging is de verdubbelingstijd 10 jaar. Ynke Feenstra, ECN, meldt dat ECN hiervoor modellen heeft. Rob van Haren, Susteen, adviseert om meer nadruk op het comfort van dubbel glas en vloerisolatie te Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
10
leggen. Markus Schmidt, ODE en Duurzame Buren, benadrukt het belang dat de buren hun positieve ervaringen doorgeven aan de straat. Jasper van de Munckhof, SEV, waarschuwt ervoor dat geen halve maatregelen genomen moeten worden. Bij spouwmuurisolatie moet je het in één keer goed doen, zodat een hoge isolatie wordt bereikt. Ook Cynthia van der Hoeven, Stichting Dubonetwerk regio Arnhem-Nijmegen, pleit voor een aanpak waarin de weg naar klimaatneutraal mogelijk blijft. Om een bestaande woning om te bouwen tot passief huis valt niet mee. Koos merkt op dat een goede energieadviseur ervoor waakt dat alleen no regret maatregelen worden genomen. Als je een dak isoleert doe het dan meteen goed, dus met 20 cm isolatie in plaats van 5 cm. Sanne Meelker, gemeente Wageningen, meldt dat de gemeente een subsidieregeling heeft ingesteld die inspeelt op duurzame buren. Hoe meer mensen uit een straat samen maatregelen nemen, hoe meer subsidie mogelijk wordt. Op de vraag hoe je kartelvorming in het aanbod van aannemers voorkomt, antwoordt Hans Burghouts, Energie Netwerk, dat dat mogelijk is door transparant te zijn. Nodig de bedrijven uit en bepaal samen de kwaliteit. Laat ze hiervoor een bestek presenteren. Formuleer heldere criteria, waarmee je bijvoorbeeld Uneto/VNI kan overtuigen. Overigens zijn niet alle initiatieven van bedrijven kansrijk. Het kost veel uur en levert niet altijd genoeg op. Mieke Weterings meldt dat in Den Haag energiebesparing ook al autonoom verloopt. Een zorgpunt is daarbij de kwaliteit van het binnenmilieu. De gemeente geeft subsidie voor dak- en vloerisolatie. De controle op een goede uitvoering door de markt is moeilijk, zoals bij spouwmuurisolatie. Axel Roeten, gemeente Bussum, vraagt om een standaard of modelaanpak voor energiebesparing in de bestaande bouw. Meerdere mensen merken op dat die er niet is. Wim Haver zal op basis van de resultaten van vandaag een samenvatting geven met alle tips en trics en best practices. Oscar geeft de bedrijven die zich in de foyer presenteren de gelegenheid voor een pitch. Jacco Rijnvis, Climarad, meldt dat Climarad een ventilatietechniek is dat zorgt voor een gezond binnenklimaat, vooral van belang in goed geïsoleerde woningen. Het ventilatiesysteem werkt met warmteterugwinning en aanvoer verse voorwarmde lucht wanneer de CO2-meting dit aangeeft. Dit systeem zorgt voor verbetering van het energielabel met één labelniveau. Laura Prager, Enexis, meldt dat Enexis streeft naar duurzame isolatie van woningen in de methode Warmte in Beeld. Zij doet dit door de verliezen te laten zien met infraroodfoto’s van de gevels van huizen. In een straatgerichte aanpak is dit erg succesvol.
7.a. Workshop marketingstrategie: Hans Burghouts (Energie Netwerk) Hoe verleid je de woonconsument tot energiebesparing N.a.v. de ervaringen van het EU-project Utrecht / Hannover. In dit project zijn op wijkniveau een aantal benaderings-/marketing strategieën getest. De oogst uit deze pilots heeft geresulteerd in de opschaling tot een groot stedelijke aanpak: het Utrechtse THERMI PLUS® project. Dit is een consumentgedreven gepersonaliseerde marketingstrategie uitgevoerd voor 16.000 eigenaren en 8.000 leden van Verenigingen van Eigenaren. Het doel was energiebesparing te stimuleren bij de doelgroep Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
11
eigenaar-bewoners. Initiatiefnemer was de gemeente Utrecht samen met REMU (energieleverancier). Hans Burghouts was projectleider. Een eigenaar / verhuurder heeft voor energiebesparing in de bestaande bouw veel partijen nodig • Beheer: installateurs, aannemers, verzekeraars • Leveranciers van bouwmaterialen, warmteapparatuur, zonnepanelen, duurzame energie • Financiers: banken, beleggers, gemeenten • Subsidieverstrekkers: rijksoverheid, provincies, gemeenten • EPA-adviezen en EPA-adviseurs • Intermediairs, zoals makelaars, woningcorporaties, Vereniging van Eigenaren, Woonbond • Branche-organisaties en aanjagers zoals Meer met Minder, Milieucentraal, SEV Conclusie: eigenaar ziet door de bomen het bos niet meer. Begeleiding is gewenst. Om de complexiteit op te vangen voor de consument is het volgende vereist: • Ontzorging op hoog niveau: ‘met één handtekening vanuit de luie stoel’; • Eenvoud voor de consument én volledig proces • Transparant , onderscheidend en samenhangend aanbod • Samenwerkend totaal team: van projectvoorbereiding t/m nazorg • Goed georganiseerde procesbegeleiding en monitoring • Kwaliteit en kwantiteit geborgd • Betrouwbaarheid: Afspraak is afspraak Uitgangspunten bij de formulering van de projectinhoud en de strategie: • Energiebesparing is een marktproduct zoals een DVD, wasmiddel etc.: denk dus aan een gimmick, presentje, billboards, layout; dagblad advertenties etc. • gepersonaliseerde post • strategische alliantie met alle betrokken partijen. Zorg dat de ketelman ook op bouwkundige aspecten let en omgekeerd. • risico’s uitsluiten dus subsidiegarantie Het aanbod voor de woonconsument; straat- en wijkgericht: • Informatiebijeenkomst en daarop volgend energieadvies • Isolatiemaatregelen, zoals vloer, buitenmuur, dak, beglazing, HR-ketel , zonneboiler • Kortingen tot max 30% • Financiering op basis van het model `Nationale Hypotheekgarantie ´ door de Remu • Geef een subsidiegarantie • Iedere 500e deelnemer gratis maatregelen Het resultaat o.b.v. 16.000 eigenaar bewoners (= 100%) • Respons hoofdmailing ca 30% • Bezoeken info-bijeenkomst ca 25% • Offerte-aanvragen ca 18% • Opdrachtverstrekking via project ca 8% • Gemiddelde besparing per huishouden: ca 30% • Uitstraling > 100% • Aannemers die succesvol binnen zijn geweest, krijgen vaak aanvullende opdrachten Succesfactoren: • Betrouwbaarheid door projectleiding van (semi-)overheden • Teamvorming: projectverantwoordelijkheid met respect voor elkaar, vier de feestjes, leer van fouten • Procesinnovatie, een proces op zich Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
12
• • • • • •
Uitgekiend procesplan incl. communicatie Focus op de consument: eenvoud, duidelijkheid en ontzorging Aantrekkelijkheid van het aanbod Sociale cohesie: koppeling met ‘straatambassadeurs’ procesbegeleiding Uitstraling / werkgelegenheid: >100%
Innovatie zit niet alleen in de producten maar mogelijk nog meer in het proces! • De werkelijke focus op de consument • Samenstelling van producten tot een samenhangend geheel • Samenwerking tussen alle partijen Projectfinanciering: Volledig uit de marges financierbaar, maar bouwbedrijven moeten er wel moeite voor doen. Hans heeft de vraag gesteld: weten wij eigenlijk wel wat de consument wil en wat hij/zij nodig heeft om actief energie te gaan besparen? Met instemming van Jasper meldt hij dat de SEV in samenwerking met de Provincie Utrecht opdracht heeft gegeven voor het uitvoeren van een marktonderzoek om de gestelde vragen te beantwoorden.
7. b. Workshop Marketing - Jasper van den Munckhof, SEV, Energie Sprong Het realiseren van nul-energiewoningen met gemotiveerde consumenten. Consumenten zijn gemotiveerd om energie te besparen wanneer: • er toch een verbouwing gepland is • de energierekening is ontvangen • een nieuw huis wordt gekocht • er een baby komt. De SEV, onderdeel van ministerie EL&I, is door Binnenlandse Zaken gevraagd innovatie in energiebesparing in de bestaande bouw te ondersteunen. Dit wil de SEV doen met de energiesprong. De energiesprong draagt bij aan de creatie van marktcondities voor een energieneutrale gebouwde omgeving. De SEV doet dit door het • stimuleren, en waar nodig organiseren, van innovatief opdrachtgeverschap. • faciliteren van het ontstaan van aanbodketens. • omzetten van belemmeringen in kansen en stimulansen. Kern uitdaging: Hoe creëren we een omgeving waarin eigenaar-bewoners zelf energieneutraal renovaties gaan uitvoeren? Doelgroep zijn de koplopers onder eigenaren met een bestaande ambitie voor energieneutrale renovaties en nieuwbouw. Er moet een vraag / behoefte zijn om innovatie producten te kunnen vermarkten. Probleem bij energiebesparing is dat de mensen niet op verbouwingen zitten te wachten. Daarom: richt je op de mensen die willen, de early adapters, de koplopers. Wat is er nodig? • Een groep eigenaren die energieneutraal willen renoveren en de kennis hebben om het te doen • Bouwers die energieneutraal kunnen renoveren Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
13
• • • •
Adviseurs die erover kunnen adviseren Banken die het financieren Makelaars en taxateurs die er waarde aan hechten Regels die het stimuleren
Uitgangspunten Alle drempels moeten synchroon weg gehaald worden. Gemeenten spelen een essentiële rol als mediator en initiatiefnemer. No Guts no Glory. De Energiesprong is op zoek naar vijf gemeenten om dit experiment samen mee uit voeren. Het project heeft een looptijd van drie jaar. Hierin worden per gemeente ca. 20 woningen en hun bouwers begeleid. Er is € 4 ton per gemeente beschikbaar. Discussie Markus Smid, Ode, vraagt waarom we de energetisch slechte huizen niet gewoon slopen en er een Alabel woning neerzetten? Renovatie kost veel aan energie-investeringen. Jasper merkt op dat ook de prijzen van slechte woningen te hoog zijn om dat rendabel te kunnen doen. De prijs van een G-label woning is net zo hoog als een A-label woning. Er is veel gesproken over wat nodig is om energiebesparing als product in de markt te zetten en welke beperkingen een rol spelen in deze benadering. Dit vraagt volgens Hans om een benadering vanuit het 'product-denken' in plaats van 'dienst-denken' of wel de verandering vanuit overheids denken naar commercieel denken en handelen. Dit laatste betekent het product in de markt zetten zoals je bijvoorbeeld ook een nieuw wasmiddel of nieuwe elektronica, zoals de iPad, in de markt zet. Cynthia van der Hoeven, , initiatiefnemer en voorzitter van Stichting Dubonetwerk regio ArnhemNijmegen, meldt zij meedingt naar een EU-project “bijna 0-energiewoningen” de zgn. IEE Call, samen met Duitsland, Belgie en Bulgarije. Dubonetwerk is voor Nederland de trekker. Hans Burghouts merkt op dat passief (klimaatneutraal) renoveren een nieuwe uitdaging wordt. Mogelijk kunnen woningcorporaties hiermee als eerste gaan experimenteren. Het betekent ook dat de opleidingen voor bouwers veel meer aandacht aan klimaatneutraal bouwen en renoveren moeten besteden en dat nascholing van bouwers nodig is. De cultuur van de bouwers moet worden veranderd, dat kan alleen met kennis van buiten. Nederland loopt erg achter op Duitsland en Denemarken. Wij zijn alleen nog met pilots bezig. Veel bouwers willen graag verder met duurzaam bouwen. Zet ze bij elkaar, geeft ze een zetje. Als je een keuken koopt, kan één firma nu alles regelen, inclusief de elektrische aansluitingen en de rioolafvoer. Bij renovaties heb je soms acht firma’s nodig. Laat één firma dat allemaal regelen. De ketenintegratie is een uitdaging. Aannemers en installateurs kennen elkaar nu nog niet. Mieke Weterings meldt dat er nieuwe ontwikkelingen zijn in de klimaatbeheersing van gebouwen. Er wordt steeds meer geanticipeerd op de persoonlijke behoeften van de gebruikers. De een wil het vele warmer / koeler dan de ander. Daarop wordt o.a. ingespeeld in het nieuwe Delton muziekcentrum in Den Haag. Cynthia vertelt dat ze voor duurzaam bouwen in het nieuwbouwproject Waalsprong probeerde in gesprek te komen met de bouwers, maar dat ze geen voet aan de grond kreeg. Er is dus ook nog veel onwil. Hans merkt dat de bereidheid om meer te doen de laatste jaren verbetert. Nulenergie woningen zijn nu al mogelijk, enkele gemeenten willen zich hiervoor inzetten. Het aantal mensen dat energiebesparing van belang vindt is nog klein, soms 2%, maar als je deze mensen kan inzetten als energieambassadeur en als voorbeeld, komt er een bredere vraag. Geef Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
14
helder aan welke besparingen mogelijk zijn tegen welke kosten. Opgemerkt wordt dat verhoging van het wooncomfort ook belangrijk is, dat mag wat kosten. Koos vreest dat er nog een lange weg te gaan is. De financiële argumenten zijn nog steeds de zwaarste. Belangrijk is dat de gemeenten en woningcorporaties niet zelf het wiel gaan uitvinden, maar dat we elkaar blijven helpen en kennis verspreiden. Hans sluit de workshop af. Hij vond het erg boeiend. Hij wijst erop dat als een probleem zich voordoet, dat de oplossing dan vaak al voorbij is. Tip: Voor nieuwe energie: Kijk eens op nulpuntenergie, Technische Universiteit Delft http://nulpuntenergie.net/index.php/magneetmotoren/346
8. Workshop Financiering Energiebesparing bestaande bouw Presentatie Peter van Asperen, adviseur financiële en juridische zaken Haute Equipe. Betrokken bij financiering duurzame energie en rol van overheden subsidieregeling elektrische auto´s en laadpalen gemeente Amsterdam (probleem was o.a. de aansprakelijkheid voor de palen) garantiefonds Energie provincie Utrecht, bedoeld om de risico’s van financiering van energieprojecten door banken te verkleinen. AgentschapNL: ondersteuning lokale duurzame energiebedrijven gebruik financiële instrumenten overheden voor het IPO. Financiering van particuliere eigenaren voor de energiebesparing van het huis kan door: Banken - zijn gericht op risico´s . Nat gaan mag niet meer. Peter pleit voor een beter contact met de banken zodat er vertrouwen gaat ontstaan. Duurzaamheidsleningen gemeenten samen met SVn. De gemeente kan via SVN leningen voor energie-investering voor consumenten uitzetten. Microkredieten. Dit zijn leningen van een kleine omvang. Banken doen dergelijke leningen niet, omdat de transactiekosten te hoog zijn (beoordelen van de plannen door de banken) en greenloans. Energie Service Companies ESCO lease: Het gaat hier om een onderneming die de consument gaat ontzorgen. De ESCO zorgt dat de energiebesparing gerealiseerd wordt. De ESCO kan daarbij de investering in energiebesparing ook voorfinancieren. Pensioenfondsen: de pensioenfondsen kijken vooral naar grote projecten met weinig risico. Het energiezuiniger maken van het huis leidt tot waardestijging van het huis. In Tilburg is berekend dat 70% van de investering in het huis kan worden bijgeteld bij de waarde van het huis. Dit geldt in niet schaars gebied in vergelijking met huizen zonder investering. De prijs van woningen is erg hoog en de prijsverschillen tussen woningen met een verschillend label is niet zo direct in de waarde van de woning terug te zien. Bij de makelaar of de bank zal dit in financiële producten nog niet terug te vinden zijn. Het zal dit nog jaren gaan duren voordat het zover is. Bij de Rabobank was er de klimaathypotheek, een iets lagere rente op de hypotheek, wanneer de energiekosten laag zijn door energiebesparing. Als positief voorbeeld werd Eneco genoemd die klanten aanbiedt energiezuinige verlichting aan te schaffen en dit via hun lagere energierekening af te betalen. Het energiezuiniger maken van het huis leidt tot waardestijging van het huis. In Tilburg is berekend dat 70% van de investering in het huis kan worden bijgeteld bij de waarde van het huis. Dit geldt in niet Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
15
schaars gebied in vergelijking met huizen zonder investering. De prijs van woningen is erg hoog en de prijsverschillen tussen woningen met een verschillend label is niet zo direct in de waarde van de woning terug te zien. Bij de makelaar of de bank zal dit in financiële producten nog niet terug te vinden zijn. Het zal dit nog jaren gaan duren voordat het zover is. Bij de Rabobank was er de klimahypotheek, een iets lagere rente op de hypotheek, wanneer de energiekosten laag zijn door energiebesparing. Als positief voorbeeld werd Eneco genoemd die klanten aanbiedt energiezuinige verlichting aan te schaffen en dit via hun lagere energierekening af te betalen. De energielabels moeten meer gewicht krijgen. Ze worden te weinig gewaardeerd en het ontbreken ervan bij de verkoop wordt niet gehandhaafd. De makelaars moeten er meer gebruik van maken en voorlichting geven over de woonlasten. De NVM hanteert een waardestijging van 3 tot 4 % bij voldoende isolatie. Energiebesparing bestaande bouw moet worden gefinancierd door leningen met een rente van 1 %. Dit kan worden geregeld via de SVn. Probleem is het vinden van de financiering van het rentegat van 4%. De gemeente kan lenen voor 5 %, maar moet 4% zelf financieren. Volgens Astrid Bielderman zijn in 2009 400 leningen uitgeschreven bij 40 gemeenten. Deze regeling lijkt geen succes. Je kan € 6.500 extra lenen boven de norm van de Nationale Hypotheek garantie. Zie: http://www.nhg.nl/consument/verbouwing-en-kwaliteitsverbetering.html Om energie-investeringen in je woning te doen zou je de hypotheek kunnen ophogen. Dit is onvoordelig door de bijkomende notariskosten van € 700. Op een investering van € 7000 is dit erg veel geld. Mieke Weterings stelt voor de bewoners waarvan de hypotheekgarantie afloopt een nieuwe hypotheek kunnen afsluiten met een extra lening voor energiebesparing. Hiervoor kan de gemeente een bank uitzoeken die hen een voordelige hypotheek aanbiedt. Ook pleit ze voor een collectieve aanpak door groepen bewoners. Cynthia van der Hoeven meldt dat hiermee ervaring is opgedaan in het Waterkwartier Arnhem, waar geisers zijn verwijderd en de radiatoren geschikt zijn gemaakt voor aansluiting op een centrale WKOinstallatie. Er moet ook veel meer en beter gemonitord worden. Teveel zonnepaneelinstallaties blijken niet aangesloten te zijn of niet te werken. Soms is alleen de converter kapot. Cees Brandjes stelt voor om gewoon de energieprijs te verhogen. Ynke Feenstra, ECN, vindt dit geen goed idee, vanwege een snel rebound effect. Effect op energiebesparing wordt snel weer teniet gedaan. Meermalen werd benadrukt dat consumenten maar moeilijk over de streep getrokken kunnen worden om milieu-investeringen te doen. Waarom wel een keuken aanschaffen en geen zonne-panelen. Consumenten willen een besparingsgarantie. Nijmegen De gemeente Nijmegen is gestart met energiebesparing in de wijken. Het project is in de verkenningsfase. Voor de methodiek zal een aanbesteding worden gedaan. De gemeente Apeldoorn en Deventer kunnen de gemeente hierover nader informeren. Tilburg De gemeente heeft de ambitie klimaatneutraal in 2045. De gemeente beperkt haar rol tot aanjager en initiator. De samenleving is aan zet, bedrijven en burgers zijn de actoren. Met bedrijven is een klimaatalliantie gevormd, waarin 8 klimaatschappen zijn gevormd zoals woningen door woningcorporatie, gezondheid door ziekenhuizen, duurzame energie in een lokaal energiebedrijf. Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
16
Den Haag Er zijn veel werklijnen, er is een lappendeken van activiteiten. Er wordt veel gedaan door veel betrokkenen, een grote lijn wordt niet aangehouden. Kansen die er zijn worden gegrepen. Er zijn veel soorten subsidies voor activiteiten. Voor dak- en vloerisolatie is 70% subsidie beschikbaar (mededeling Niek van Vliet). De VVE-balie werkt goed voor 18.000 Verenigingen van Eigenaren. Hilversum In Hilversum staat het klimaatbeleid nog aan de start. Gekozen is voor klimaatneutraal in 2050. Er wordt nu een uitvoeringsplan opgesteld met activiteiten. Utrecht (Kees Verschoor) Op dit moment zijn bewoners met slecht presterende woningen aangeschreven om energiebesparende maatregelen af te dwingen. Het is de vraag of de politiek het aandurft om dit door te zetten. 9. Afsluiting Wim Haver sluit het congres af met een dankwoord aan alle sprekers, workshopleiders en de dagvoorzitter. Hij hoopt dat iedereen veel heeft kunnen opsteken en uitwisselen. Hij dankt ook de gemeente Haarlemmermeer voor de gastvrijheid en ondersteuning. Hij zal zijn best doen de resultaten van deze conferentie in een goed verslag vast te leggen. Hij dankt de sprekers e.d. met streekproducten uit Wageningen, de stad waar hij vandaan komt. Voor sprekers en bezoekers is er een leuke verjaardagskalender over energiebesparing in de woning beschikbaar. Er is nog een drankje en een hapje en voor iedereen wel thuis en succes met de acties energiebesparing bestaande bouw.
Conferentie energiebesparing bestaande bouw
[email protected]
17
