46 |
Tijdschrift Taal, jaargang 1, nummer 2
Op weg naar excellent taalonderwijs De Kennisbasis als opleidingsinstrument Deze bijdrage schetst de werkwijze van het project Het opleiden van excellente taalleraren dat in het kader van de stimuleringsregeling Krachtig meesterschap wordt uitgevoerd. Binnen dit project wordt de stageschool als krachtige leeromgeving benut om studenten en zittende leerkrachten verder te professionaliseren aan de hand van de Kennisbasis Nederlandse taal voor de lerarenopleiding basisonderwijs. Daarnaast staat kennisdeling via een digitaal kennisplatform hoog op de agenda van dit project. Auteur: Anneli Schaufeli
47 |
Wat vooraf ging
Op weg naar excellent taalonderwijs
te taalleraren en leveren daarbij materiaal
leerkracht, soms is dat de taalcoördinator,
voor een digitaal kennisplatform.
voorbereid op deze taak. In het voorbeeld
In december 2009 is de Kennisbasis Neder-
Het begrippenapparaat van de kennisbasis
was dat de genoemde onderbouwleer-
landse taal voor de pabo (Van der Leeuw
wordt gebruikt als startpunt om zittende
kracht. Daarnaast dienen dergelijke vormen
e.a. 2009) aangeboden aan de staatsse-
en aankomende leraren basisonderwijs te
van samenwerking verankerd te worden in
cretaris van OCW. Deze kennisbasis is een
professionaliseren tot excellente taallera-
de organisatie van de lerarenopleidingen.
verzameling van bijna 400 vakbegrippen, de
ren. De zes basisscholen die het verbeteren
Ieder van de drie pabo’s zal aan het einde
zogenaamde kenniselementen. Ze zijn geor-
van taalonderwijs als speerpunt in hun
van het project het gehanteerde opleidings-
dend in negen domeinen van taalonderwijs
schoolontwikkelingsplan hebben opgeno-
scenario beschikbaar stellen.
en dekken de inhoud van het vakcurriculum
men, werken hierin samen met de pabo.
taaldidactiek van de lerarenopleiding primair
De basisscholen kunnen gebruikmaken van
De ontwikkeltrajecten van de scholen en
onderwijs1. De kennisbasis is bedoeld als
de expertise van de lerarenopleiders en
van de studenten worden vastgelegd in
opmaat voor een landelijke eindtoets Neder-
kunnen in samenwerking met de opleiding
documenten (lesvoorbereidingen, evaluaties,
lands voor de pabo die het ministerie vanaf
stagiaires inzetten in hun schoolontwikkel-
materialen) en in video-opnames van de uit-
het cursusjaar 2011-2012 wil invoeren.
traject. Het mes snijdt zo aan twee kanten:
gevoerde taalactiviteiten. Met dit materiaal
In het opleidingsveld is de kennisbasis
de schoolontwikkeling krijgt vanuit de le-
wordt gedurende de looptijd van het project
enthousiast ontvangen. Pabodocenten Ne-
rarenopleiding een extra impuls en de sta-
het zogenaamde Kennisplatform Taal
derlands herkennen hun vak in de inhoud
geschool wordt optimaal benut als leerom-
didactiek Primair Onderwijs ingericht. Het
ervan en zien de bruikbaarheid van dit
geving. Een van de projectscholen wilde
platform neemt de kennisbasis Nederlandse
instrument bij het doorlichten en verder
bijvoorbeeld het leesonderwijs in de onder-
taal als uitgangspunt en heeft als doel vak-
ontwikkelen van het deelcurriculum taal-
bouw verbeteren en daarbij zoveel mogelijk
didactische kennis in praktijkvoorbeelden
didactiek. De zorgen en twijfels die er zijn,
rekening houden met de verschillen tussen
zichtbaar te maken. Het eerste tussenresul-
betreffen de landelijke toetsing en niet de
kinderen. Een vierdejaarsstagiaire van de
taat is een website waarop de kennisbasis
inhoud van de kennisbasis.
KPZ en een van de onderbouwleerkrachten
Nederlands digitaal toegankelijk is gemaakt.
namen onder begeleiding van de oplei-
Via doorklikken zijn de kenniselementen
dingsdocent taaldidactiek het voortouw en
uit de kennisbasis, de omschrijvingen en de
bereidden een studiemiddag voor over het
verwante begrippen gemakkelijk te raad-
domein Beginnende geletterdheid. Daarna
plegen. Bij de vormgeving van dit platform
zijn ze gezamenlijk aan de slag gegaan met
is gebruik gemaakt van het ontwerp zoals
In oktober 2009 is vanuit het Expertisecen-
het ontwikkelen van een eigen observatie-
dat in het project Leoned (Leoned 2009)
trum Nederlands het project Het oplei-
systeem op basis van bestaande systemen
tot stand is gekomen. Het kennisplatform
den van excellente taalleraren van start
en hebben ze gezocht naar nieuwe, speelse
is sinds kort toegankelijk via de site www.
gegaan. De kennisbasis Nederlands speelt
werkvormen. Ietje Pauw participeert als
leoned.nl onder de knop Kennisplatform.
hierin een centrale rol. Het doel van het
opleider in dit project en heeft dit traject
project is de kwaliteit van het taalonderwijs
beschreven vanuit het perspectief van de
op de basisschool te verhogen door te wer-
basisschool (Pauw, 2009).
ken aan kennisontwikkeling van zittende
Voor de continuïteit en voor het bewaken
en aankomende leraren op het gebied van
van de kwaliteit van het taalonderwijs, is
taaldidactiek aan de hand van de ken-
het belangrijk dat op termijn binnen de
Een van de projectscholen in Nijmegen
nisbasis. Het project omvat drie pilotlo-
basisscholen experts aanwezig zijn die in
nam deel aan een taalpilot2 met als doel
caties; Pabo Groenewoud Nijmegen van
samenwerking met de lerarenopleiding der-
de opbrengsten van haar taalonderwijs
de Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN),
gelijke ontwikkelingen kunnen blijven ini-
te verbeteren. In dat kader waren er een
Pabo Hogeschool Rotterdam en de Katho-
tiëren, stimuleren en begeleiden en weten
nieuwe taal- en spellingsmethode aan-
lieke Pabo Zwolle (KPZ). Deze instellingen
te benutten voor het opleiden van nieuwe
geschaft: Taal in Beeld en Spelling in
werken ieder in samenwerking met twee
excellente taalleraren. Daarom wordt
beeld. Het schooljaar 2009-2010 zou in
basisscholen aan het opleiden van excellen-
binnen het project op de basisscholen een
het teken van implementatie staan. De
Het project ‘Het opleiden van excellente taalleraren’
Een voorbeeld: werken aan onderwijs in stellen
1
Voor een verantwoording van de inhoud en de opzet van de kennisbasis verwijzen we naar de publicatie van Van der Leeuw e.a. (2009), een brochure met een
2
Taalpilots op basisscholen worden uitgevoerd in het kader van de kwaliteitsagenda ‘Scholen voor morgen’ waarin het ministerie van OCW subsidiegelden
bijgeleverde CD-rom. Deze brochure en de inhoud van de bijgeleverde CD-rom zijn te vinden op www.leoned.nl beschikbaar heeft gesteld voor het verhogen van de kwaliteit van taal- en rekenonderwijs op basisscholen.
48 |
Tijdschrift Taal, jaargang 1, nummer 2
directie wilde daarnaast de vakdidactische
Figuur 1. Kenniselementen binnen het domein stellen (uit: Van der Leeuw e.a. 2009)
inzichten en vaardigheden van de teamle-
————————————————————————————————
den actualiseren. De docent taaldidactiek
6. Stellen
van de opleiding werd ingeschakeld en
————————————————————————————————
een nadere analyse leverde op dat vooral
1. Wat: leerinhoud
de stelopdrachten in de taalmethode vak
————————————————————————————————
didactisch gezien niet optimaal waren en
Leerling als taalgebruiker
Leerkrachtvaardigheden
dat de uitvoering van het stelonderwijs
1. bepalen doel, publiek en tekstsoort
1. schrijfopdrachten formuleren
een kwaliteitsimpuls kon gebruiken. In de
2. verzamelen, selecteren en ordenen inhoud
2. gerichte aanwijzingen bij stellen
methode was weinig aandacht voor oriën-
3. structureren
3. modeling bij stellen
tatie op de inhoud van het schrijfproduct
4. formuleren
4. tekstbespreking
en de stelopdrachten werden nauwelijks
5. reviseren
in een functionele context aangeboden.
6. verzorgen
Onderwijsmiddelen
Daarnaast werd er heel veel tijd gestoken
7. reflecteren op schrijfgedrag
5. stappenplan stellen
in het werken aan spellingsvaardigheid en
2. Hoe: domeindidactiek
6. voorbeeldteksten
was er weinig aandacht voor het werken
Taalkenmerken
7. didactisch model stelles
aan de spellingattitude van de leerlingen.
8. geschreven tekst
8. tekstverwerker en ict
9. tekstsoorten
De opleidingsdocent taaldidactiek heeft
10. tekstkenmerken
Evaluatie en toetsing
daarop tijdens een studiedag voor het hele
11. tekstdoelen
9. beoordelen van teksten
team een workshop ‘stelonderwijs’ verzorgd.
12. relaties in teksten
10. portfolio
Het betreffende domein uit de kennisbasis was daarbij het uitgangspunt (zie figuur 1).
Leerstofordening
Het doel was enerzijds de leraren, die ook de
11. criteria leerstofordening stellen
rol van mentor hebben, vertrouwd te maken
12. leerlijnen stellen
met de kennisbasis als opleidingsinstrument,
————————————————————————————————
anderzijds hun vakdidactische kennis op te
3. Wat/waarom: fundament
frissen en/of te actualiseren.
————————————————————————————————
Centraal stonden daarbij de in figuur 1 ge-
Wetenschappelijke achtergrond
Opvattingen over taalonderwijs
cursiveerde kenniselementen Schrijfproces
1. functies van schrijven
1. opvattingen taalonderwijs algemeen
en Didactisch model stelles (zie figuur 2).
2. schrijfproces
2. stellen in communicatief taalonderwijs
Duidelijk werd dat goed schrijfonderwijs
3. schrijfstrategieën
3. stellen in strategisch taalonderwijs
om een systematische aanpak vraagt.
4. Hoe/waarom: taaldidactiek en taalbeleid
4. stellen in interactief taalonderwijs
Leraren realiseerden zich dat een bete-
Maatschappelijke achtergrond
kenisvolle context heel belangrijk is en
4. functionele geletterdheid
Taalonderwijs in taalheterogene groepen
dat ze lang niet altijd de tijd namen voor
5. schrijven en de computer
5. taalheterogene groepen algemeen
een goede oriëntatie op de schrijftaak.
6. stelonderwijs aan taalzwakke leerlingen
Ook waren er verschillende leraren die tot de ontdekking kwamen dat ze bij de
Samenhang tussen domeinen
stelopdrachten meer expliciete aandacht
7. stellen en mondelinge taalvaardigheid
konden besteden aan tekstverzorging en
8. stellen en begrijpend lezen
daarmee veel meer aan de spellingat-
9. stellen en spelling
titude van de leerlingen konden werken
10. stellen in geïntegreerd taalonderwijs
dan ze tot dan toe deden. De twee tweedejaarsstagiaires van HAN
Samenhang met andere vakken
Pabo Groenewoud volgden op dat moment
11. schrijftaken in het onderwijs 12. leren door schrijven
————————————————————————————————
49 |
Op weg naar excellent taalonderwijs
Figuur 2. De beschrijving van het kenniselement 6.2.7 Didactisch model stelles
op hun opleiding een module ‘Stelonder-
(uit: Van der Leeuw e.a. 2009)
wijs’. In het kader van de schoolontwik-
————————————————————————————————
keling op hun stageschool kregen deze
6.2.7 Didactisch model stelles
studenten de opdracht om bij wijze van
————————————————————————————————
voorbeeld een stelles te ontwerpen in een
Omschrijving
Een model waarmee de leraar zijn stelles kan ontwerpen en uitvoeren, rekening hou-
betekenisvolle context die qua niveau en
dend met alle relevante aspecten van het schrijfproces.
vormgeving aansloot bij de methode en die goed was uitgewerkt volgens het didac-
Toelichting
Voor het ontwerpen en uitvoeren van een stelles kan de leraar gebruikmaken van stel-
tisch model (zie figuur 2). Zij hebben hun
lessen uit de taalmethoden. Vaak moet er dan nog wel wat worden aangepast om de
plannen op die studiedag kort toegelicht.
les geschikt te maken voor de eigen groep, bijvoorbeeld het onderwerp van de tekst en de schrijfinstructie. Een andere mogelijkheid is gebruik te maken van een didactisch model voor een stelles. Zo’n model geeft de leraar een kader dat hij zelf invult, bijvoorbeeld het ‘fasenmodel schrijfonderwijs’ van SLO (Hoogeveen 1993):
Stagiares in actie: op weg naar excellent stelonderwijs
1. Oriëntatie op de schrijfopdracht of schrijfactiviteit
De studenten hebben onder begeleiding
De leerlingen worden met een voorbeeldtekst, een verhaal, een voorwerp of iets derge-
van de docent taaldidactiek een stelles
lijks geprikkeld tot het schrijven van een eigen tekst. Bovendien krijgen ze steun bij het
ontworpen die aansloot op een techniek-
vinden van stof voor hun eigen tekst. Heel belangrijk is het dat kinderen al pratend, in
middag, waarbij de leerlingen schuilhutjes
interactie met elkaar, het schrijven voorbereiden.
ontwierpen. In de methode Taal in Beeld stond rond die tijd het schrijven van een
2. Formulering van de schrijfopdracht
‘doe-tekst’ op het programma. De stu-
De leerlingen krijgen informatie over de schrijftaak (doel, publiek, tekstsoort). Ze krijgen
denten hebben gebruik gemaakt van de
steun bij de structuur van de tekst doordat er mogelijke inhoudselementen worden ge-
vormgeving van de methode, die inmid-
noemd. Ook is er aandacht voor de manier waarop het schrijven kan worden aangepakt.
dels vertrouwd was voor de leerlingen. De opdracht luidde nu: schrijf een doetekst
3. Hulp tijdens het schrijven
met de titel ‘Hoe overleef ik op een onbe-
Het praten over het schrijven zelf en over de te schrijven tekst is een belangrijke activiteit. Door
woond eiland’. Hiermee sloot de opdracht
vragen aan de schrijver te stellen, help je hem op weg. De dialoog met de schrijver is zo belang-
inhoudelijk aan bij de techniekmiddag en
rijk, omdat een mondelinge verwoording vaak al de oplossing voor schrijfproblemen biedt.
is de titel gegrepen uit de belevingswereld van leerlingen uit de bovenbouw, beide
4. Bespreken en herschrijven van de tekst
goede ingrediënten voor het stimuleren
Wellicht de belangrijkste fase in het proces van leren schrijven. Na het doen volgt nu
van de schrijfmotivatie. In het herontwerp
de reflectie op het doen. De teksten worden besproken en zo ervaren kinderen dat een
van deze les werd meer aandacht besteed
tekst in interactie met anderen tot stand komt, dat een tekst nooit per definitie goed of
aan de fasen 1 en 2 (figuur 2) voorafgaand
fout is, maar dat er altijd aan kan worden gesleuteld.
aan het daadwerkelijke schrijven dan door de methode werd voorgeschreven.
5. Verzorgen en publiceren van de tekst
De studenten hebben deze les uitgevoerd
Er is pas aandacht voor verzorging (waaronder correcte spelling) als alle andere com-
in hun eigen stagegroep. De les in groep 8,
municatieve aspecten van de tekst in orde zijn. Het is wezenlijk dat een tekst wordt
uitgevoerd door stagiaire José, is opgeno-
gepubliceerd, dat er wat mee wordt gedaan, dat er een echt publiek voor is.
men op video en vervolgens aan de hand van de beelden met de studenten nabespro-
NB. Het eigenlijke schrijven door de leerlingen vindt plaats in fase 3. Daar doorlopen
ken. Hierbij is gebruik gemaakt van de me-
zij individueel het hele schrijfproces: oriënteren, schrijven en reflecteren. Desgewenst
thodiek School Video Interactie Begeleiding
biedt de leraar hierbij een helpende hand.
(Van den Heijkant en Van der Wegen, 2000) en kon het nagesprek tot een krachtig leer-
Zie ook
Schrijfproces; schrijfopdrachten formuleren; tekstbespreking; schrijfstrategieën.
————————————————————————————————
50 |
Tijdschrift Taal, jaargang 1, nummer 2
Tot slot
moment worden uitgebouwd. De begelei-
José formuleert naar aanleiding van deze
der/opleider selecteert hierbij beelden die
ervaring:
laten zien waar het vooraf gestelde leerdoel
Als ik deze les nog een keer zou geven zou ik:
Dit voorbeeld laat zien hoe voor studenten
goed uit de verf komt en waar kansen voor
— De opdracht nog functioneler maken.
de stagepraktijk een krachtige, stimuleren-
verbetering liggen. Het leerdoel van José
Als de opdracht gegeven wordt in
de leeromgeving vormt voor het werken
lag op het gebied van didactiek.
de trant van bijvoorbeeld ‘geef tips
aan taaldidactische kennis en vaardig-
aan ontdekkingsreizigers’, wordt het
heden en hoe mentoren thuis raken in
José noteerde in haar lesvoorbereiding:
gelijk een stuk uitdagender. Als er ook
de vakdidactiek die de studenten krijgen
Ik wil tijdens deze les voor zover mogelijk
echt werk van gemaakt wordt en alle
aangeboden. De mentoren halen daar niet
de criteria van een goede stelles terug
teksten in een boek worden verza-
alleen bruikbare ideeën uit om hun eigen
laten komen.
meld, weten de leerlingen waarvoor
onderwijs te verbeteren, ze zullen in de
ze het doen. Vervolgens zou je dit
toekomst studenten ook beter kunnen aan-
De criteria waar José naar verwijst, zijn afge-
boek achter in de klas kunnen leggen,
zetten tot taaldidactische verdieping.
leid van het didactische model in figuur 2 en
zodat iedereen er nog eens doorheen
Leraren basisonderwijs kunnen zich op
zou kunnen bladeren.
deze manier ontwikkelen tot excellente
van kenniselement 6.2.1. ‘schrijfopdrachten formuleren’ (figuur 1) en waren tijdens de
— Meer voorbeelden geven bij ‘wat ga je
taalleraren. En de leerlingen? Ook die pro-
lessen op de pabo besproken.
doen?’ De doetekst bleek nog niet
fiteren daarvan; ze krijgen beter én leuker
Op de beelden werd voor José duidelijk
concreet genoeg voor de leerlingen en
taalonderwijs!
zichtbaar wat het nut is van fase 1 ‘oriën-
hier heb ik te weinig op ingespeeld.
tatie op de schrijfopdracht’, een fase die na
Kort bespreken waar je doeteksten in
Anneli Schaufeli is opleider aan de
feedback van de vakdocent op de lesvoorbe-
de realiteit tegenkomt is al voldoende.
HAN Pabo Groenewoud Nijmegen en
reiding beter was uitgewerkt. Op de beelden
Ik kan voorbeelden geven, maar kan
medewerker aan het Expertisecentrum
was te zien dat José na een korte introductie
ook dingen uit de leerlingen laten ko-
Nederlands te Nijmegen
van de schrijftaak direct van start ging met
men. Zo komen we op voorbeelden als
de uitleg over de tekstsoort (fase 2). Deze
recepten en gebruiksaanwijzingen. Hier
uitleg bleef erg abstract voor de kinderen.
zou ik ook voorbeelden van mee kunnen
Toen er daarna gebrainstormd werd over
nemen zodat het nóg concreter wordt.
inhouden (fase 1), raakten ze pas betrokken.
Literatuur Heijkant, C. Van den en Van der Wegen, R.
Ze kwamen met overlevingsstrategieën als
De studenten hebben uiteindelijk hun
(2000), De klas in beeld, Video Interactie Begelei-
kokosnoten uit de boom schudden, de aan-
ontwerp en hun ervaringen gepresenteerd
ding in School, Heeswijk-Dinther: Esstede.
dacht van een voorbijvarende boot trekken,
aan het team van de basisschool. Leer-
vuur maken, een hut of een boot bouwen.
krachten kregen zo voorbeelden van goede
Leeuw, B. van der, Israel, T., Pauw, I. & Schaufeli, A.
Daarna gingen ze enthousiast aan de slag.
stellessen te zien die aansloten bij de
(2009) Kennisbasis Nederlandse taal voor de lera-
Tijdens het nagesprek werden de kennisele-
methode en bij een themamiddag. Tijdens
renopleiding basisonderwijs. Den Haag: HBO-raad.
menten uit de kwadranten 1 en 2 van het
het uitwisselen van ervaringen bleek dat
domein stellen (figuur 1) nog eens als check-
enkele leerkrachten naar aanleiding van
Leeuw, B. van der, Vijf uur taal per week is te
list nagelopen: welke waren van toepassing
de studiemiddag aandacht waren gaan
weinig, Over professionele taalvaardigheid en
op deze activiteit en waren ze te zien op de
besteden aan het publiceren van teksten.
de kennisbasis Nederlandse taal voor de pabo,
beelden die zojuist waren bekeken?
Ze vertelden aan collega’s hoe goed het
Velon tijdschrift 3, 2010.
werkte wanneer je de geschreven teksten José reflecteert op dit nagesprek:
bijvoorbeeld ophangt in de klas. Opeens
LEONED Landelijk Expertisecentrum Opleidingen
Mooi om te zien dat we tijdens het bespreken
bleken leerlingen gemotiveerd te zijn om
Nederlands en Diversiteit (2009), Kennisplatform
van de film erachter kwamen dat de twee
hun schrijfproducten nog eens extra op
Taalontwikkelende Leraar, Utrecht/Nijmegen: Leoned
eerste fases van het stellen omgedraaid
spelling te controleren. Met deze kleine
waren. Ik heb gewoon de stappen van de me-
didactische ingreep nam de kwaliteit van
Pauw, I. Kennisbasis Nederlandse taal voor de
thode gevolgd en kwam hier later achter.
het stelonderwijs duidelijk toe.
pabo bruikbaar voor basisschool? , in: TAAL LEZEN primair, juni 2010 nr. 2
Kennisplatform Taaldidactiek primair onderwijs, www.leoned.nl onder ‘kennisplatform’.
