33ste jaargang - Maandblad ISSN.1370-0871 - P207166
nr.304 - noVember 2014 - €4
win
De principes van
Cellumat
bouwblokken t.w.v. € 20.000
Duurzaam bouwen + 3 voorbeeldprojecten
warm water een oplossing op maat van je woning
VloerVerwarming Vs. raDiatoren
op weg naar bijna-energieneutraal De normen van nu en morgen
op zoek naar optimaal comfort
wonen duurzaam bouwen © Y. Milpas – denc!-studio
Duurzaam bouwen met biologische materialen
BETER BOUWEN & VERBOUWEN
Tekst Johannes Van Cauwenberghe
Bouwen is steeds een evenwichtsoefening. Met de strengere regelgeving maakt energiezuinigheid daar een almaar nadrukkelijker deel van uit. Maar ook de ecologische voetafdruk komt steeds meer op de voorgrond. Een gebouw moet decennialang meegaan en voorzien worden op veranderingen op lange termijn, op de noden en ambities van de gebruikers, zowel de huidige als de toekomstige. Want enkel als een gebouw blijvend gewaardeerd wordt, kan het blijven bestaan. En zo is duurzaam en biologisch bouwen ook toekomstgericht bouwen. november 2014
15
© L. Roymans – denc!-studio
wonen duurzaam bouwen
In de keuze voor een duurzaam materiaal moet je rekening houden met verschillende aspecten, zoals het energieverbruik bij de productie van het materiaal, het gepaste onderhoud of de mogelijkheid om het materiaal te recycleren op het einde van zijn levensduur.
D
uurzaam bouwen is meer dan een huis bouwen met driedubbel glas en zonnepanelen op het dak. Het vergt een integrale benadering, waarbij alle factoren in rekening worden gebracht. werkelijk duurzaam bouwen houdt in dat je al bij de keuze van de bouwgrond nadenkt over de bereikbaarheid en de transportmogelijkheden. Dat er van in de eerste ontwerpfase wordt gekeken naar de inplanting en oriëntatie. en het houdt rekening met de levenscyclus van afzonderlijke componenten en hoe de gebouwde structuren de tand des tijds kunnen doorstaan.
WAAROM DUURZAAM? De motieven om duurzaam te bouwen vallen in een brede waaier uiteen. er is een steeds complexere regelgeving. Tegelijk kiezen veel bouwheren uit eigen beweging om ecologisch te bouwen, waardoor er – door het principe van vraag en aanbod – een niche is ontstaan in de markt van de bouwmaterialen, waarin de koplopers zich zo goed mogelijk proberen te onderscheiden van het peloton, en waarin sommigen zich soms iets te graag willen profileren als “groen”. Soms is het moeilijk om het overzicht te bewaren en de duurzame alternatieven te onderscheiden van de talrijke economische voordelen. Daarom is het zinnig om je eerst eens af te vragen waarom je voor duurzaam zou moeten kiezen.
16
Steeds strengere EPB-eisen en terugverdieneffect
om een stedenbouwkundige vergunning te verkrijgen, moeten woningen aan de regelgeving voor energieprestaties en Binnenklimaat (ePB) voldoen. enerzijds moet je woning qua thermische isolatie en energieprestatie voldoen, anderzijds moet ze een gezond binnenklimaat voorzien. Deze regelgeving legt boetes op aan wie ze niet naleeft en beloont wie inspanningen levert om beter te doen dan opgelegd wordt. In Vlaanderen geeft een woning met een laag e-peil je recht op een aanzienlijke vermindering van de jaarlijkse onroerende voorheffing. ook Brussel en wallonië kennen premies toe voor energiezuinige woningen. en afhankelijk van je woonplaats kun je ook op gemeentelijk, provinciaal en of gewestelijk niveau een subsidie bekomen. naast de vele premies en subsidies hebben energiezuinige woningen ook tal van economische voordelen op lange termijn. Doordat het energieverbruik lager zal zijn, verdient een investering in energie-efficiëntie zichzelf terug. De hogere instapkost wordt zo gecompenseerd door de lagere energiefacturen. Lage-energiewoningen hebben bovendien een hogere marktwaarde en zullen het beter doen op de vastgoedmarkt. om de uitstoot van schadelijke stoffen stelselmatig terug te schroeven, worden deze regels voortdurend verstrengd. In het kader van het Kyoto-protocol heeft europa bepaald dat vanaf 2021 alle nieuwbouwwoningen bijna-energieneutraal (Ben) gebouwd moeten worden. Deze gebouwen verbruiken, zoals de
naam zelf al doet vermoeden, bijna geen energie om te verwarmen, te koelen of te ventileren. De gebruikte energie is bovendien afkomstig uit hernieuwbare energiebronnen, zoals zonnepanelen (zowel thermische als fotovoltaïsche zonnepanelen), een warmtepomp of biomassa. ook bijna-energieneutraal bouwen heeft een economisch voordeel. want wie nu al bijna-energieneutraal bouwt, kan bij sommige banken, zoals Belfius en Triodos voordelige leningen aangaan.
Labels en markterkenning
Tegelijk doen producenten van bouwmaterialen grote inspanningen om erkend te worden als ecologisch en duurzaam. Het Vlaams energieagentschap reikt aan koplopers in de zoektocht naar innovatieve concepten het groene label “Ik Ben mee!” uit, wat op zijn beurt vooruitstrevende bouwheren aantrekt, innovatie stimuleert, en de prijzen doet dalen. Groene labels beïnvloeden al langer hoe bedrijven zich positioneren in de markt. In België reikt bijvoorbeeld het Vlaams Instituut voor Bio-ecologisch Bouwen en wonen (VIBe) een label uit voor bio-ecologische producten, leveranciers, verkooppunten, aannemers en architecten. Internationaal gekend is BReeAM, dat een keurmerk toekent aan gebouwen die voldoen aan een brede waaier aan categorieën en criteria, van energie tot ecologie. Doorgaans zijn dit gebouwen van bedrijven die er baat bij hebben om erkend te worden als een vooruitstrevend en milieubewust bedrijf.
Dergelijke marktdynamieken en regelgevingen stellen wel extra randvoorwaarden aan het ontwerpproces. Het komt erop aan hier positief mee om te gaan, vindt Bart Cobbaert van denc!studio, een architecten- en studiebureau gespecialiseerd in duurzaam bouwen. “wij zien de extra randvoorwaarden inzake duurzaam bouwen niet als verarming of beperking van onze vrijheden. wij zien het eerder als de nieuwe logica van het ontwerpproces, als extra uitdaging voor het ontwikkelen van nieuwe ideeën. Kosten-batenanalyses, ePB’s en milieu-indexen zijn nuttige instrumenten om ambities eenduidig, kwantificeerbaar en controleerbaar te maken. Maar de ambities van een bouwheer zijn niet altijd in kwantitatieve analyses en meetbare indexen te vatten. een kwalitatieve leefomgeving overstijgt het louter technische en planmatige. en daarvoor is motivatie nodig bij alle bouwpartners.” Motivatie is een cruciaal punt. Duurzaam en biologisch bouwen is immers meer dan louter een optelsom.
BIOLOGISCHE MATERIALEN De talrijke premies en subsidies stimuleren marktdynamieken en zullen energiezuinig bouwen op termijn betaalbaar maken. op zich is dat prima. Maar om echt duurzaam te bouwen is er meer nodig. om werkelijk duurzaam te bouwen moet spaarzaam worden omgesprongen met ruimte en materialen, en dat zal geen enkele fabrikant promoten. Zo verbruiken bijvoorbeeld compacte woningen heel wat minder energie, ruimte en materialen. BETER BOUWEN & VERBOUWEN
november 2014
17
wonen duurzaam bouwen Nagroeibare en hernieuwbare grondstoffen
Biologische materialen zijn niet alleen milieuvriendelijk maar ook gezond om in te leven. Daarnaast worden ze lokaal geproduceerd, waardoor ook de ecologische voetafdruk van het transport wordt geminimaliseerd. Bio-ecologische materialen zijn gemaakt van (bijna) onuitputtelijke natuurlijke grondstoffen van plantaardige, dierlijke of minerale oorsprong. Grondstoffen afkomstig uit land- en bosbouw zijn nagroeibaar en kunnen altijd opnieuw gekweekt worden. Bovendien zijn ze heel makkelijk te recycleren of composteren – zolang ze niet bewerkt zijn met chemische producten natuurlijk. nagroeibare bouwmaterialen zijn bijvoorbeeld constructiehout, kurk als muur- of vloerbekleding of als isolatiemateriaal, riet als dakbedekking, bamboehout voor de vloer of binnendeuren of voor kasten, kokos, schapenwol, hennep, vlas, stro, papiervlokken als isolatie, zetmeel, en lijnolie om muren of hout mee te bewerken.
bio-ecologisch bouwmateriaal, al zijn bakstenen erg energieintensief om te produceren. Leem is bijvoorbeeld een milieuvriendelijker alternatief. “Biologisch bouwen is ook niet erg moeilijk”, zegt architect Sven Mouton van architectenbureau CRU! “Daar kan perfect aan meegeholpen worden door zelfbouwers. en daardoor kan de prijs wél concurreren met de gevestigde bouwwereld. Maar misschien moet het kostenplaatje ook niet per se goedkoper zijn, want het is ook een goede investering. Je krijgt er een gezonder huis voor in de plaats dat op een verantwoorde en eerlijke wijze tot stand is gekomen. Alleen al het voordeel van een lemen binnenmuur wordt bijvoorbeeld serieus onderschat. waar in moderne woningen vluchtige organische stoffen (VoS) aanleiding geven tot allergieën, kan leem – naast steen en bamboe – vele van deze chemische stoffen absorberen en tegelijkertijd het vochtniveau in een woning nivelleren”, vertelt Mouton. “Leem is dus een goede investering, een investering in je gezondheid.”
Minerale materialen
Minerale materialen zijn afkomstig van grondstoffen die aan ons aardoppervlak gedolven worden, zoals gesteenten en klei. Je verkiest wel best ruim voorhanden mineralen zoals zand en leem boven schaarse mineralen zoals zeldzame metalen. Bepaalde reststoffen uit de industrie, zoals rookgasont zwavelingsgips en materialen gemaakt van afval van gebakken klei, zijn ook aanvaardbaar. Zelfs baksteen wordt aanvaard als
18
hemelwater gebruik maken voor het poetsen en wassen, de toiletspoeling en de bewatering van tuin en planten. Met een gescheiden afvoer kun je overtollig regenwater ook in de grond laten dringen om de grondwatervoorraden aan te vullen, of het regenwater hergebruiken en enkel het vuile rioleringswater laten afwateren. Regenwaterinfiltratie kan door middel van een ondergronds filtratiesysteem, een gracht, een rietveld, een wadi of een groendak.
ARCHITECTURALE KWALITEIT De vraag naar comfortabel wonen is van alle tijden. Maar energie was niet altijd even goedkoop en overvloedig voorhanden. Het fossiele tijdperk heeft wereldwijd de bouwcultuur drastisch veranderd. Daarom is het zinnig om eens te kijken welke passieve oplossingen traditionele bouwtypes zoal aanbieden. over de hele wereld vinden we bouwtypes die al eeuwen gebruik maken van duurzame principes. op iglo’s na, zijn veel van deze bouwtypes hier te reproduceren.
Waterverspilling beperken
ook water is een kostbare hulpbron, al wordt er te vaak te kwistig mee omgesprongen. Terwijl waterverspilling makkelijk aan banden gelegd kan worden, bijvoorbeeld door spaarknoppen te voorzien voor het toilet en waterbesparende kranen te installeren voor bad, douche, wastafel en spoelbak. en door een regenwaterput te installeren kun je makkelijk van het
Bioklimatische architectuur
Comfort en energiezuinigheid sluiten elkaar niet uit. In de architectuur is er een hele discipline ontstaan die de twee met elkaar in een harmonisch evenwicht tracht te brengen. Dit wordt bioklimatische architectuur genoemd. Bioklimatische architectuur geeft de voorkeur aan architecturale en bouw-
© Vibe © Apcor
© CRU! Architecten
© L. Roymans – denc!-studio
De intrinsieke kwaliteiten van natuurlijke materialen maken ze een interessante oplossing voor verschillende toepassingen. Zo kan hout gebruikt worden voor de draagmuren en bamboe als dakgebinte (links). Papiervlokken, hennep, vlas en kurk bezitten dan weer zeer goede isolerende eigenschappen (rechts).
kundige ingrepen vooraleer op technische installaties terug te vallen. Ze speelt in op de specifieke wetmatigheden van klimaat en omgeving, en legt vanaf de eerste ontwerpfase de focus op de integratie van de natuurlijke bronnen. Technische installaties vullen enkel aan wanneer de natuurlijke middelen ontoereikend zijn. er wordt rekening gehouden met oriëntatie, de indeling van de ruimtes, het waterverbruik en de daglichttoetreding. en aangezien alles met elkaar verbonden is, kan men ook meedenken over het straatprofiel en de straatlay-out. er wordt onder andere ook rekening gehouden met de thermische capaciteit van de gebruikte materialen. Men denkt na over systemen om de zon te weren, om op een passieve manier oververhitting en verblinding tegen te gaan. Men kan in het ontwerp ook een thermische trek (ook wel gekend als schoorsteeneffect) inplannen, of gebruik maken van een windvang, of van luchtbevochtiging. Dit zijn allemaal passieve maatregelen die al eeuwenlang toegepast worden. onlangs organiseerde het Vlaams Instituut voor Bio-ecologisch Bouwen en wonen (VIBe) een studiedag rond bioklimatische architectuur. Frank De Troyer, professor architectuur aan de KU Leuven, stelde de vraag of we kunnen leren uit traditionele architectuur toegepast in verschillende klimaatzones. Voorbeelden van over de hele planeet werden op het scherm geprojecteerd. Zo houden overkappingen en overkragingen in traditionele Spaanse stadscentra de zon weg uit de straten. Dit zorgt tegelijk BETER BOUWEN & VERBOUWEN
november 2014
19
© CRU! Architecten
wonen duurzaam bouwen
© Arch. Damien Carnoy
Bioklimatische architectuur houdt rekening met de klimaatomstandigheden en de natuurlijke omgeving van een gebouw. Ze wendt ze aan om het comfort te verhogen en op natuurlijke wijze energie te winnen, rekening houdend met ongunstige effecten zoals oververhitting.
voor windvang om luchtcirculatie te voorzien in de huizen en voor een uitgekiende luchtcirculatie doorheen de straten en steegjes. Deze constante aanvoer van wind is een typische bioklimatische ingreep. Het maakt de hitte draaglijk door een constante bries door de leefruimtes te voorzien. Vandaag is veel van die traditionele bioklimatische architectuur in zuiderse steden vervangen door “moderne” architectuur. Door afstemming op de auto, bijvoorbeeld, zijn veel straten verbreed. De koele, overkapte steegjes moesten plaats ruimen voor brede lanen, waardoor de zon lager invalt en de stad sneller opwarmt. Uiteindelijk was energieverslindende airconditioning de laatste toeverlaat. Je kent ze wel, de appartementsblokken bezet met een mozaïek aan airconditioningsystemen. en zo zijn de “modernste” wijken vaak nog het minst energie-efficiënt. Comfort en levenskwaliteit worden er duur betaald. Daarom hameren veel architecten die gespecialiseerd zijn in duurzaam bouwen ook op het belang van architectonische kwaliteit, zo ook Bart Cobbaert van denc!-studio. “om duurzaam te bouwen is architectonische kwaliteit, leefbaarheid en bruik-
20
BETER BOUWEN & VERBOUWEN
november 2014
baarheid heel belangrijk. Het is jammer te moeten vaststellen dat sommige zogenaamde eco-projecten na enkele jaren reeds moeten worden verbouwd omwille van een gebrek aan functionaliteit of karakter. De woningen van Le Corbusier of Frank Lloyd wright mogen dan wel niet geïsoleerd zijn, hun inherente architecturale kwaliteit zorgde ervoor dat ze er nog steeds in alle glorie staan.” De ecologie van het bouwen houdt uiteindelijk in dat men de natuurlijke leefomgeving de kans geeft om zich uit zichzelf te regenereren. Lang – en vaak nog steeds – werd duurzaam bouwen geassocieerd met eenmalige investeringen, zoals zonnepanelen of een warmtepomp, en als een nodeloze luxe gezien. Toch verdienen vele dergelijke investeringen zich terug en hoeven ze niet ten koste te gaan van het comfort. Integendeel, ze mógen niet ten koste gaan van het comfort. Anders riskeert men de levenskwaliteit en daardoor de levensduur van de woning te verminderen. en enkel als een gebouw kan blijven bestaan, blijvend kan voldoen aan de noden en ambities van de gebruikers, kunnen we spreken over een duurzaam gebouw. ■
