GGD_VTV_publieksversie_omslag_sn 26-4-12 12:00 Pagina 1
Auteurs en adviseurs Projectteam/auteurs
Voorwoord
Mw. H.J. Bos,
Begeleidingscommissie regionale VTV Zeeland 2012 Mw. K. van Belzen,
projectleider GGD Zeeland
Walcheren, gemeente Middelburg
Mw. L.M. de Bruijne,
Dhr. P.J. Bolderman,
epidemioloog GGD Zeeland
Provincie Zeeland
Dhr. P.J.C. van Kooten,
Mw. H.J. Bos,
onderzoeker Scoop
GGD Zeeland
Mw. N.A.A.M. Pötgens,
Mw. L.M. de Bruijne,
strategisch beleidsadviseur GGD Zeeland
GGD Zeeland
Mw. E. van Sprundel,
Mw. K.C. Jonker,
onderzoeker Scoop
Oosterschelderegio, SWVO
GGD Zeeland Westwal 37 4461 CM Goes T 0113-249400 I www.ggdzeeland.nl
Op uw gezondheid!
Dhr. P.J.C van Kooten,
Auteurs
Scoop
Dhr. A.D. Bergstra,
Mw. N.A.A.M. Pötgens,
GGD Zeeland
GGD Zeeland (voorzitter)
Mw. P.C. van Klinken,
Mw. E. van Sprundel,
GGD Zeeland
Scoop
Mw. J.M.M. van Schaik,
Mw. K.L.H.M. Vriends,
GGD Zeeland
Zeeuws-Vlaanderen, gemeente Terneuzen
Mw. J.M. de Smit, GGD Zeeland
Referenten
Mw. M. Vergouwe,
Dhr. J.J. Polder,
GGD Zeeland
RIVM/Tranzo
Mw. K.G.C. Weterings,
Dhr. M.J.J.C. Poos,
GGD Zeeland
RIVM
Goed nieuws: Zeeuwen worden steeds ouder! De meesten zijn het grootste deel van hun leven gelukkig en gezond. Dit is belangrijk, want gezonde burgers zijn de motor van een vitale samenleving en een gezonde economie. We moeten er wel wat aan doen om dit zo te houden. Want er rinkelen alarmbellen. Het aantal chronisch zieken stijgt en zowel de leefstijl als de omgeving van de Zeeuwen laat te wensen over. Door het toenemend aantal ouderen en de dalende beroepsbevolking dreigt er al over een jaar of zeven een groot tekort aan werknemers in de zorg. Zonder ingrijpen, rijzen de kosten van de zorg de pan uit. Daar komt bij dat de vraag naar zorg groter wordt dan het aanbod. Een nieuwe visie op zorg is hard nodig: we moeten investeren in het innoveren van zorg en een integrale benadering, anders redden we het niet. Dat is: over grenzen kijken, ontschotten en gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen voor deze grote maatschappelijke opgave. Natuurlijk is iedereen allereerst zelf verantwoordelijk voor zijn of haar gezondheid. Dit houdt bijvoorbeeld in dat je zelf zorgt voor een gezonde leefstijl en een goed voorbeeld geeft aan je eigen kinderen. Maar het betekent ook: de oude buurvrouw helpen met boodschappen als ze het zelf even niet meer redt. Oog hebben voor elkaar en hulp bieden als dat nodig is. Veel Zeeuwen verrichten mantelzorg of vrijwilligerswerk, een groot goed! Tegelijk weten we ook dat het niet voor iedereen meezit. Sommige mensen lopen extra gezondheidsrisico’s en zijn kwetsbaar. Dat kan bijvoorbeeld zijn vanwege hun sociaaleconomische positie (werkeloosheid) of vanwege gezondheidsproblemen, zoals
Adviseurs Stuurgroep regionale VTV Zeeland 2012 Dhr. G.R.J. van Heukelom/ dhr. P.J. Bolderman, Provincie Zeeland
Mw. J. Kaper/Mw. A. Bras, Zorgverzekeraar CZ
Dhr. J.J.L. de Kunder, gemeente Reimerswaal en College Zorg en Welzijn
Dhr. C.L. Liefting,
een psychische aandoening, een ongeluk of een handicap. Dan is extra aandacht nodig in de vorm van activering, preventie, ondersteuning of zorg. Gemeenten spelen daarin in toenemende mate een rol. Dat is natuurlijk niet eenvoudig, gemeenten zien zich de komende jaren gesteld voor grote (financiële) opgaven. Maar de gemeenten kunnen het niet alleen. Ook de private sector, de zorg, het onderwijs, de zorgverzekeraars en nog vele andere partijen hebben baat bij een gezonde (beroeps)bevolking. Het is de uitdaging om samen werk te maken van publieke gezondheid om zo het vergrijzende Zeeland vitaal en ondernemend te houden Voor u ligt de regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning 2012. Dit rapport is tot stand gekomen door de inspanningen van medewerkers van de GGD Zeeland, Scoop, het RIVM en PPGM. Dank daarvoor mensen! Dankbaar is gebruik gemaakt van materiaal van collega GGD-en en andere onderzoeksinstituten. Dit alles is mogelijk door de bijdrage van de provincie Zeeland en de Zeeuwse gemeenten die de uitwerking van deze tweede regionale VTV financieel mogelijk hebben gemaakt. Wij wensen u veel leesplezier en samenwerking toe.
Op uw gezondheid!
gemeente Terneuzen (voorzitter)
Dhr. R. de Meij, GGD Zeeland
Dhr. A.A. de Vries, gemeente Middelburg en Task Force Jeugd
Mw. H.J. Bos, projectleider regionale VTV Zeeland
H. J. Bos, GGD Zeeland L. M. de Bruijne, GGD Zeeland P.J.C. van Kooten, Scoop E. van Sprundel, Scoop K. G. C. Weterings, GGD Zeeland Goes, mei 2012
Regionale Volksgezondheid
Toekomstverkenning Zeeland 2012
Ronald de Meij Directeur Publieke Gezondheid Zeeland
Cees Liefting Voorzitter bestuur GGD Zeeland
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 1
Inhoud Lang leve de Zeeuw!
2
Gezonde Zeeuwen: houden zo!
6
Omgeving: vriend of vijand?
9
Alleen samen gezond
11
Oog voor de kwetsbaren
13
Verder lezen
16
Bijlagen op de omslag Auteurs en adviseurs Literatuur en websites Gegevensbronnen Afkortingen
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 2
Lang leve de Zeeuw! We worden steeds ouder. Onze levensverwachting is hoger dan in Nederland en neemt nog steeds toe. De keerzijde van het verhaal is dat we steeds meer chronisch zieken krijgen. Het gevolg hiervan is dat mensen minder goed kunnen participeren in de samenleving. Bovendien zullen de vraag naar en de kosten van de zorg nog verder stijgen. Met een krimpende beroepsbevolking vraagt de bereikbaarheid, toegankelijkheid en beschikbaarheid van de zorg om veel aandacht. We worden ouder en krijgen meer zieken We worden in Zeeland steeds ouder. Met gemiddeld 81 jaar is onze levensverwachting hoger dan in Nederland en deze neemt nog steeds toe (zie figuur 1). De keerzijde van het verhaal is dat we steeds meer chronisch zieken krijgen. Tot 2030 stijgt het percentage met 40%! Nu heeft driekwart van de ouderen, 40% van de volwassenen en 27% van de jongeren minimaal één chronische ziekte. Ziekten en beperkingen veroorzaken ongezondheid en verlies van kwaliteit van leven. Toch betekent dit niet dat iedereen met een ziekte zich ongezond voelt. Zo voelt driekwart van de Zeeuwse volwassenen met een chronische aandoening zich toch gezond (zie figuur 2). Belangrijker voor de kwaliteit van leven is of iemand beperkt is door de chroni-
sche ziekte en of hij of zij nog kan deelnemen aan de samenleving. Dit geldt vooral voor ouderen.
Psychische aandoeningen geven de meeste ziektelast Psychische aandoeningen, waaronder dementie en depressie, vormen de grootste bedreiging voor de volksgezondheid. Niet zozeer omdat er veel mensen aan sterven maar omdat deze aandoeningen een groot negatief effect op de kwaliteit van leven hebben. Psychische klachten beginnen soms al op zeer jonge leeftijd. In Zeeland heeft 10% van de 10-jarigen een indicatie voor psychische problematiek1. Van de volwassenen voelt 14% zich psychisch ongezond en 31% loopt een risico op het ontwikkelen van een angststoornis of depressie.
Vrouwen
Mannen
1995-1999
84 82
2001-2004
80 78
2007-2010
76 74 72 70 Zeeland
Nederland
Zeeland
Nederland
Figuur 1. Ontwikkeling in levensverwachting bij geboorte voor mannen en vrouwen in Zeeland en Nederland (Bron: Nationale atlas Volksgezondheid (CBS, gegevens bewerkt door RIVM). 1 Met behulp van de Strength and Difficulties Questionnaire (SDQ) kan het percentage 10-jarigen met een indicatie voor psychosociale problematiek bepaald worden. Het gaat om de onderdelen hyperactiviteit/ aandachtstekort, emotionele problemen, problemen met leeftijdsgenoten, gedragsproblemen en pro-sociaal gedrag (gedrag dat anderen helpt). Een verhoogde score betekent dat het kind een indicatie heeft voor psychosociale problematiek.
2
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 3
% beoordeelt eigen gezondheid als goed Ouderen
Volwassenen
Jongeren
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Een of meerdere chronische aandoeningen
Geen chronische aandoeningen
Figuur 2. Ervaren gezondheid bij Zeeuwse jongeren, volwassenen en ouderen met en zonder chronische aandoeningen. (Bron: Jeugdmonitor klas 3 VO 2011, SCOOP; Volwassenenmonitor Zeeland 2009; Ouderenmonitor Zeeland 2010, GGD Zeeland).
Bij ouderen liggen deze percentages respectievelijk op 17% en 34%. Mede door het toenemend aantal ouderen moet Zeeland voorbereid zijn op de toename van bijvoorbeeld dementie. Dementie zal
volgens prognoses tot 2030 toenemen met 74%, wat neerkomt op 4.100 mensen in Zeeland met dementie.
Reële dreiging van infectieziekten Aanknopingspunten voor beleid Psychische klachten beginnen soms al op jonge leeftijd. Het is belangrijk om die klachten tijdig op te sporen. Bestaande structuren, zoals het CJG, de ZAT’s en de verwijsindex voor jongeren zijn daarbij goed bruikbaar. Op oudere leeftijd zijn de thuiszorg en het welzijnswerk daarvoor geschikt. Het is daarbij belangrijk dat ook de sociale omgeving van mensen psychische klachten kan herkennen. Maar belangrijker nog is het voorkomen van psychische aandoeningen. Dat begint al bij weerbare jeugd. Daarvoor is zelfvertrouwen belangrijk. Focus bij de jeugd op risicogroepen, zoals kinderen met depressieve of chronisch zieke ouders. Bij volwassenen kan beleid zich richten op het voorkomen van overbelasting en bij ouderen op behoud van kwaliteit van leven en zingeving (Loket Gezond Leven, RIVM).
Zeker in Zeeland blijft ook altijd de dreiging van (nieuwe uitbraken van) infectieziekten bestaan. Door de internationale havens in Terneuzen en Vlissingen ligt het gevaar van verspreiding van infectieziekten op de loer. Daar komt bij dat Zeeland met 90% een lage vaccinatiegraad heeft. Om die reden moet Zeeland voorbereid zijn op uitbraken van infectieziekten en dan met name de gemeenten Borsele, Reimerswaal, Schouwen-Duiveland en Tholen. Een uitbraak is ernstiger en omvangrijker als de vaccinatiegraad laag is. In Zeeland is al enige tijd geen epidemie meer geweest, dus de bevolking is ook een tijd niet op de natuurlijke manier in aanraking gekomen met het virus. De onbeschermde groep wordt dus steeds groter.
Zeeland vergrijst en krimpt We leven in Zeeland dus langer en dit heeft gevolgen voor de bevolkingssamenstelling. Zeeland is de meest vergrijsde provincie van Nederland: 19% van de Zeeuwen is 65 jaar of ouder, in Nederland is dat 3
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 4
35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000
2010
Leeftijd in jaren
85+
80-84
75-79
65-69
70-74
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
15-19
20-24
10-14
5-9
Inwoners
0-4
0
2030
Figuur 3. Bevolkingsopbouw en prognose tot 2030 in Zeeland (Bron: Primos, Provincie Zeeland).
15%. En dat percentage neemt nog veel verder toe (zie figuur 3). Het aantal 80-plussers zal volgens de Provinciale Bevolkingsprognose in 2030 bijna 70% hoger liggen dan in 2009 (Franken, Gorsel van & Overbeeke– Sluijs van, 2011). Maar dat komt niet alleen door de hogere levensverwachting. Ook het wegtrekken van jongeren en de vestiging van jongere ouderen in Zeeland zorgen voor een vergrijsde bevolking. Daarnaast moet Zeeland de komende jaren rekening houden met een afname van de bevolking en krapte op de arbeidsmarkt, ook in de zorg.
Toenemende druk op de Zeeuwse zorg
Groei zorg verblijf (AWBZ) 2010-2020 Op basis van demografische projectie, per gemeente, uren
Groei huishoudelijke hulp (Wmo) 2010-2020 Op basis van demografische projectie, per gemeente, uren
Zeeland heeft een krachtige zorgsector die een belangrijke bijdrage levert aan de provinciale economie. De eilandenstructuur van Zeeland heeft echter wel een aantal belangrijke consequenties voor de zorg. Zo komen bijvoorbeeld ambulances vaker dan elders in Nederland te laat (15% is niet binnen 15 minuten ter plaatse), gebruiken meer mensen thuiszorg (zie figuur 4) en zoeken mensen hun zorg regelmatig in België of aangrenzende provincies. De uitdaging is de bereikbaarheid, beschikbaarheid en toegankelijkheid van de zorgvoor-
112-120
110-120
120-126
120-125
126-131
125-137
Index (2010=100)
Index (2010=100)
Figuur 4. Groei zorg zonder verblijf en huishoudelijke hulp 2010-2020 (Bron: CBS 2010, Primos en CAK 2009).
4
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 5
zieningen op een aanvaardbaar niveau te houden. Daarbij legt de combinatie van de vergrijzing, de toename van chronisch zieken en het dalende bevolkingsaantal een toenemende druk op de Zeeuwse zorgsector. De zorgvraag neemt toe terwijl er tegelijkertijd een krapte op de arbeidsmarkt in de zorg ontstaat. Als we uitgaan van de zorg zoals die nu wordt geleverd, zal er in 2020 ruim 3000 fte extra nodig zijn om aan alle zorgvragen tegemoet te komen.
Aanknopingspunten voor beleid Zeeland staat voor de opgave om na te denken over een passend zorgaanbod in 2020. Daarvoor is een regionale visie noodzakelijk, want er is geen partij die dit alleen kan oplossen. Oplossingsrichtingen kunnen gezocht worden in de richting van zorginnovatie, zij-instromers, samenwerking met het onderwijs, het vervlechten van 1e, 2e en 3e lijn en natuurlijk het stimuleren van informele zorg.
Samen zorgen voor goede zorg De zorgvraag verandert. Steeds meer mensen krijgen meerdere ziekten tegelijk en mensen wonen langer thuis. Daarmee wordt het steeds belangrijker om zorg dichtbij mensen te organiseren. Dit vergt samenwerking tussen wonen, zorg en welzijn en door innovaties die de kwaliteit van zorg verbeteren en de druk op het personeel verminderen. De zorg van de toekomst zal meer en meer complexe zorg zijn waarbij hogere eisen aan de competenties van zorgverleners gesteld worden, zowel in instellingen als in de thuissituatie. Dit heeft alleen kans van slagen als alle partijen hun schouders eronder zetten: de opleidingen waar het gaat om het ren-
Ketenzorg ouderen Walcheren Zeeuws pareltje
dement van het onderwijs, zowel in kwantiteit als kwaliteit, en de instroom van voldoende personeel; de zorginstellingen waar het gaat om de organisatie van de zorg; bestuurders en financiers waar het de voorwaarden en middelen betreft. En natuurlijk de Zeeuwen zelf, waar het gaat om het verlenen van informele zorg, mantelzorg en vrijwilligerswerk. Deze opgave is haalbaar als gewerkt wordt vanuit een gezamenlijke ambitie en een strategische toekomstvisie.
Het project Ketenzorg Ouderen Walcheren richt zich op kwetsbare ouderen van 75 jaar en ouder die zelfstandig wonen. Door hen sneller op te sporen en te begeleiden kunnen zij langer zelfstandig blijven. Problemen op het gebied van gezondheid en verzorging worden beter in beeld gebracht en zo nodig worden in overleg met de oudere passende oplossingen geboden. Aanbieders van preventie, cure, care, wonen en welzijn werken vanuit één loket samen. De huisarts houdt de regie (Genero, 2012).
5
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 6
Gezonde Zeeuwen: houden zo! De meeste Zeeuwen zijn gezond en het is belangrijk dat ze dat zo lang mogelijk blijven. Want gezonde burgers vormen de motor van de samenleving en de economie. Dat vraagt inspanning, want de leefstijl en de omgeving van mensen beïnvloeden de gezondheid niet altijd positief. Om de Zeeuwen gezond te houden is effectief preventief beleid noodzakelijk. Daarbij is het verstandig om rekening te houden met de levensfase waarin zij zitten. Want verandering in levensfase is vaak een voedingsbodem voor gedragsverandering. Zeeuwen gedragen zich nog steeds ongezond… De meeste Zeeuwen zijn gelukkig en gezond. Van de jongeren voelt 86% zich gezond, van de volwassenen 89% en van de ouderen 72%. Maar hun gedrag stimuleert die gezondheid niet altijd. De meeste Zeeuwen bewegen te weinig: 43% van de jongeren, 34% van de volwassenen en 37% van de ouderen haalt de beweegnorm niet. Door te weinig beweging zijn mensen minder fit en hebben meer kans op overgewicht. Ouderen hebben daarbij meer kans op valincidenten. Onder jongeren is daarnaast het alcoholgebruik een groot probleem.
Bijna de helft van de 16- tot en met 18-jarigen doet aan binge drinken, dat wil zeggen dat ze vijf glazen alcohol of meer bij één gelegenheid drinken. De gevolgen van alcoholgebruik op jonge leeftijd zijn groot: alcohol tast de hersenen aan en vergroot de kans op ongevallen en seksueel risicogedrag. Van de Zeeuwse volwassenen rookt nog steeds meer dan een kwart. Roken is de belangrijkste vermijdbare oorzaak van veel ziekten. Opvallend is wel dat slechts 3% van de Zeeuwen de eigen manier van leven ongezond vindt. Mensen zijn zich blijkbaar onvoldoende bewust van hun ongezonde leefstijl. Roken en obesitas veroorzaken
Elke stap telt
Zeeuws pareltje
6
Het project ‘Elke stap telt’ zet mensen van 55 jaar en ouder aan het wandelen. De Zeeuwse Stichtingen Welzijn, 11 gemeenten en SportZeeland werken samen om dit project ook in Zeeland uit te voeren. Naast lichamelijke gezondheid, is ook sociaal contact een wezenlijk onderdeel. Het project is wijk- en dorpsgericht en wordt ‘dichtbij huis' uitgevoerd (SportZeeland, 2012).
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 7
veel gezondheidsverlies (zie figuur 5). Zo is de resterende levensverwachting van rokers en mensen met obesitas een stuk lager dan die van mensen met een gezonde leefstijl (niet rokers, geen obesitas).
opvoedvragen (Louwerse van & Overbeeke-Sluis van, 2010). Sociale steun is dan ook een belangrijke, informele vorm van opvoedingsondersteuning en biedt effectieve bescherming als risicofactoren zich opstapelen in gezinnen. Maar de sociale om-
85 84 83 82 81 80 79 78 77 76 75 Rokers Jaren
Mensen met obesitas
Mensen met een gezonde leefstijl
Figuur 5. Levensduur2 van rokers, mensen met obesitas en mensen met een gezonde leefstijl (niet roken, geen obesitas) in Nederland (Bron: Hoeymans et al., 2010).
…en het aantal Zeeuwen met overgewicht neemt nog steeds toe Door gebrek aan beweging in combinatie met een ongezond voedingspatroon neemt het aantal mensen met overgewicht toe. Al op jonge leeftijd heeft 9% van de kinderen overgewicht. Dit stijgt tot 15% als ze 13 jaar zijn. Overgewicht neemt toe met de leeftijd. Van de volwassenen heeft al bijna de helft overgewicht en van de ouderen 58%. Verontrustende aantallen, want overgewicht is een risicofactor voor veel ziekten zoals bijvoorbeeld diabetes. Het aantal mensen met diabetes neemt tot 2030 toe met een kwart, alleen al doordat er steeds meer ouderen bijkomen. Maar als daarnaast ook de toename van overgewicht doorzet, zal het aantal mensen met diabetes in 2030 zelfs verdubbeld zijn.
Vergeet de sociale omgeving niet De sociale omgeving beïnvloedt de gezondheid op verschillende manieren. Het kan positief werken als de omgeving bijvoorbeeld sociale steun oplevert. Zo kunnen bijna alle (97%) ouders van jonge kinderen bij familie, vrienden of kennissen terecht met 2
geving kan ook een negatieve invloed hebben, bijvoorbeeld als mensen elkaar steunen in hun ongezonde gedrag of wanneer er sprake is van onveiligheid (Ruijsbroek & Droomers, 2008). Soms leidt stress binnen het gezin tot geweld en zelfs kindermishandeling. Ook de buurt maakt deel uit van de sociale omgeving. Van de volwassenen voelt 42% weinig betrokkenheid bij hun buurt en 17% voelt zich wel eens onveilig. Van de jongeren voelt zelfs 22% zich onveilig en bij ouderen is dat 14%.
Preventief beleid begint al vroeg! Voorkomen is beter dan genezen. Daarom loont het de moeite te investeren in de gezondheid van de jeugd. Er zijn drie aanknopingspunten voor beleid. De ouders zijn primair verantwoordelijk voor het gezond en veilig opgroeien van hun kind. Zij zijn een voorbeeld, stellen grenzen en bieden bescherming. Daarnaast moeten de kinderen zelf leren om weerstand te bieden tegen verleidingen. En ten slotte mag ook de maatschappij worden aangesproken op haar verantwoordelijkheid voor een gezonde jeugd. Immers, ‘it takes a village to raise a child’.
Levensduur, gebaseerd op resterende levensverwachting op 20-jarige leeftijd
7
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 8
18-maanden huisbezoek Zeeuws pareltje
Aanknopingspunten voor beleid Een integrale aanpak met meerdere belanghebbenden blijft belangrijk Burgers zijn voor een groot deel zelf verantwoordelijk voor hun gezondheid. Maar er zijn veel partijen die baat hebben bij een goede volksgezondheid. Denk bijvoorbeeld aan de (lokale) overheid, zorgaanbieders, zorgverzekeraars, onderwijsinstellingen en werkgevers. Zorg voor een aanpak waarbij al deze partijen betrokken zijn. En integreer in het beleid zowel de leefstijl als de omgeving in ruime zin. Denk daarbij aan settings als school, de werkplek, de wijk of de eerstelijnszorg. Publiek private samenwerkingsverbanden kunnen activiteiten versterken en (financiële) middelen bundelen. Een gemeenschappelijke strategische visie op publieke gezondheid kan daarbij als aanjager fungeren en bijdragen aan het wegnemen van (financiële) barrières. Effectief beleid op vijf pijlers is pas echt effectief Effectief beleid is beleid voor meerdere jaren en bevat activiteiten op vijf pijlers. Dit zijn de inrich-
8
Ingrid Staal, verplegingswetenschapper bij GGD Zeeland, onderzocht de effecten van een huisbezoek ten opzichte van een bezoek aan het consultatiebureau. Daarvoor ontwikkelde zij een meetinstrument, SPARK (Signaleren van Problemen en Analyse van Risico bij opvoeden en ontwikkeling van Kinderen). Het huisbezoek is een middel om samen met de ouders de opvoedingsen ontwikkelingssituatie van de peuter bij 18 maanden in kaart te brengen.
ting van de omgeving, handhaving en regelgeving, voorlichting en educatie, signalering en advies en ondersteuning. Een speciale focus is nodig op moeilijk bereikbare groepen. Transities geven kansen voor preventie Voor publieke gezondheid zijn de drie grote transities ‘AWBZ-begeleiding’, ‘jeugdzorg’ en ‘werken naar vermogen’ van betekenis. Directe raakvlakken zijn er ook tussen de zorg voor leerlingen en gezinnen en de Wet Passend onderwijs. Gemeenten staan voor een grote opdracht. Zij zullen in korte tijd hun visie op deze complexe beleidsterreinen moeten aanscherpen en daarbij op zoek gaan naar de balans tussen kwaliteit en kostenbesparing. De transities bieden kansen om schoon schip te maken met verouderd en inefficiënt beleid en er zal ruimte ontstaan voor innovatie en nieuwe combinaties van beleid en uitvoering. Omdat de regie primair bij gemeenten komt te liggen, ontstaat voor hen meer ruimte om te sturen, ook op publiek gezondheidsbeleid.
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 9
Omgeving: vriend of vijand? Zeeland is een prachtige provincie met veel groen, water, rust en ruimte en biedt volop gelegenheid tot recreatie. Een prettige woonomgeving is belangrijk voor de gezondheid en het welbevinden. Bovendien houdt het mensen in Zeeland en trekt het veel toeristen aan. Gemeenten kunnen door de inrichting van hun omgeving veel betekenen voor de publieke gezondheid. Bijvoorbeeld door te zorgen voor wijken die uitnodigen tot buiten spelen, ontmoeting en recreatie. Tegelijkertijd schuilen er ook gevaren. Denk bijvoorbeeld aan de besmette teek die veel voorkomt in Zeeland. Ook wordt vaak vergeten dat Zeeland het tweede risicogebied van Nederland is als gevolg van de grote industriegebieden, een kerncentrale en vaarwegen waar schepen met gevaarlijke stoffen doorheen varen. Zeeland is het tweede risicogebied van Nederland Vanwege de zware industrie, de kerncentrale, het transport van gevaarlijke stoffen over de Westerschelde en het Schelde-Rijnkanaal en het alom aanwezige water is Zeeland het tweede risicogebied in Nederland. De risico’s met de grootste omvang zijn in Zeeland overstroming, ongevallen met gevaar-
lijke stoffen, kernongevallen en ongevallen op water. Dit vraagt goede voorbereiding van hulpdiensten en van burgers zelf.
Luchtverontreiniging en geluidsoverlast meest schadelijk voor de gezondheid Over het algemeen is de milieukwaliteit in Zeeland goed. Onvoldoende kwaliteit is vooral te vinden
Bromfietsers
Wegverkeer
Buren
Jongeren (rondhangend)
Horeca 0
2
4
6
8
10
12
14
% volwassenen dat ernstige geluidshinder ervaart Figuur 6. Ernstige geluidshinder per brongroep bij Zeeuwse volwassenen (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland)
9
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 10
rondom de industriegebieden. De belangrijkste milieufactoren die een negatieve invloed hebben op de gezondheid zijn luchtverontreiniging en geluidsoverlast. Bij luchtverontreiniging gaat het vooral om fijn stof en ozon. Dit kan hart- en vaatziekten en luchtwegklachten veroorzaken. Geluidsoverlast kan tot allerlei gezondheidsproblemen leiden zoals slaapproblemen, hoge bloeddruk en hartklachten. Bijna een kwart van de Zeeuwse volwassenen wordt ernstig gehinderd door geluid, vooral van bromfietsers en wegverkeer (zie figuur 6). Niet alleen het buitenmilieu, maar ook binnenmilieu kan slecht zijn voor de gezondheid. De luchtkwaliteit binnenshuis is vaak slecht. Bijna tweederde van de Zeeuwen ventileert de woonkamer onvoldoende en 41% ventileert de slaapkamer onvoldoende. Ook is in ruim een kwart van de woningen sprake van vocht- en/of schimmelplekken. Door goede voorlichting over ventilatie voor burgers, scholen en woningbouwcoöperaties kan het binnenmilieu aanzienlijk verbeterd worden.
In Zeeland vormen teken en de ziekte van Lyme een serieus probleem Er zijn in Zeeland meer omgevingsfactoren die de gezondheid bedreigen. De laatste jaren is in Zeeland een duidelijke toename te zien van het aantal mensen dat de huisarts consulteert voor de ‘rode
Gezond Gewicht Overvecht www.utrecht.nl/gezondgewicht
Pareltje
10
ring’ na een tekenbeet. Deze ring kan ontstaan na besmetting met de Lyme-bacterie. SchouwenDuiveland, Veere en Middelburg zijn de gemeenten met de meeste besmettingen met de Lyme-bacterie. De ziekte van Lyme kan zonder behandeling leiden tot chronische klachten aan hart, zenuwstelsel, gewrichten en huid. De verwachting is dat het aantal besmette teken zal toenemen waardoor meer mensen de ziekte van Lyme krijgen.
Aanknopingspunten voor beleid De fysieke omgeving kan op meerdere manieren worden beïnvloed. Hieronder staan een aantal belangrijke aanknopingspunten op een rij: 1. Binnenmilieu: blijf burgers, woningcorporaties en scholen voorlichten over het belang van goede ventilatie en ondersteun waar nodig met hulpmiddelen. 2. Buitenmilieu: zorg voor goede lokale wet- en regelgeving die luchtverontreiniging tegen gaat en handhaaf daar ook op. 3. Tekenbeten: door voorlichting en landschaps beheer daalt het aantal tekenbeten 4. Inrichting van de wijk: de Handreiking Gezonde Wijk van het Centrum Gezond Leven helpt gemeenten bij beleidsvorming.
De gemeente Utrecht is in 2005 gestart met het project Gezond Gewicht Overvecht (GO). Vijf jaar lang werkten de gemeente, wijkwelzijnsorganisatie Cumulus en zorgorganisatie Aveant samen met diverse organisaties in de wijk aan het terugdringen van overgewicht en het bevorderen van een gezonde leefstijl bij kinderen, jongeren en hun ouders. De resultaten zijn veelbelovend. Sinds de start van GO is het percentage kinderen in de basisschoolleeftijd met overgewicht in Overvecht afgenomen van 26% naar 20% in 2008/2009.
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 11
Gezonde burgers in een gezonde wijk De fysieke omgeving hoeft niet alleen een bedreiging te vormen voor de gezondheid maar kan ook een positieve invloed hebben. Zo heeft Zeeland volop mogelijkheden om lekker buiten te bewegen: surfen, een gezonde duik in zee of een heerlijke fietstocht. Ook de manier waarop de wijk of de buurt is ingericht is bepalend voor de gezondheid. Denk bijvoorbeeld aan de aanwezigheid van fietspaden en speeltuintjes. Maar de wijk heeft ook een sociale functie als er mogelijkheden zijn voor
buurtbewoners om elkaar te ontmoeten. Dat laatste is vooral belangrijk voor de oudere burgers. Hun leefwereld verengt steeds meer naar wijk- of buurtniveau. Een wijk die zo is ingericht dat mensen op elkaar kunnen letten en elkaar kunnen helpen, kan vooral voor ouderen van grote waarde zijn.
Alleen samen gezond Een gezonde samenleving is de verantwoordelijkheid van iedereen. Wie zich gezond voelt, kan meedoen in de maatschappij. Op school of de arbeidsmarkt, als vrijwilliger of als mantelzorger. De Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) moet ervoor zorgen dat iedereen die kans krijgt. Een ziekte of beperking hoeft vaak geen belemmering te zijn voor participatie. Met een hulpmiddel kunnen mensen weer zelfredzaam worden. Ook familie en vrienden kunnen vaak ondersteuning bieden, en als dat niet lukt kunnen mensen een beroep doen op professionele zorg. Door de toenemende druk op de Zeeuwse zorgsector wordt de informele zorg echter steeds belangrijker. Zeeland heeft relatief weinig werklozen Werkloos zijn is slecht voor de gezondheid. Gelukkig zijn er in Zeeland relatief weinig werklozen. In 2011 was 3,7% van de Zeeuwen werkloos. Dit is lager dan het landelijke gemiddelde van 5,4% (CBS, 2011). Onder werklozen is het aandeel mensen dat zich ongezond voelt twee keer zo hoog als onder werkenden. Maar ook werk kan stress opleveren. In 2008 en 2009 kampte 12% van de Zeeuwse werknemers die meededen aan de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden met een burn-out. Dit is vergelijkbaar met Nederland. Werkstress kan leiden tot ernstige gezondheidsklachten zoals hart- en vaatziekten en depressie. Door stress stijgt het aantal fouten en daalt de flexibiliteit en productiviteit van medewerkers.
Hoog risico op uitval door toenemende druk op volwassenen Niet alleen werk is een bron van stress. Veel volwassen leiden een druk bestaan: naast werk is er het gezin en moet tijd gevonden worden voor het onderhouden van sociale relaties, hobby’s, mantel-
zorg en vrijwilligerswerk. Een gezonde leefstijl, voldoende ruimte voor ontspanning en een goed sociaal netwerk zijn belangrijk om een gezond evenwicht te behouden. Het risico op overbelasting ligt op de loer, want het is de vraag of volwassenen in staat zijn te voldoen aan alle vragen en eisen van de maatschappij. Volwassenen zijn primair zelf verantwoordelijk voor de balans in hun leven. Gemeenten kunnen faciliteren door bijvoorbeeld openingstijden te verruimen en mantelzorgers te ondersteunen. Denk daarnaast ook aan het stimuleren van goede sociale netwerken in de buurt.
Houd de mantelzorgers en vrijwilligers hoog! Mantelzorg en ook vrijwilligerswerk zijn van onschatbare waarde voor onze maatschappij (zie figuur 7). Zij zorgen er immers voor dat mensen met beperkingen (nog) geen gebruik hoeven te maken van de professionele zorg. In Zeeland ontvangt 13% van de ouderen mantelzorg. Gemeenten hebben de plicht mantelzorgers en vrijwilligers te ondersteunen. Zo kunnen zij het langer en met 11
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 12
De Borselse sprinter is een bus voor iedereen die zelf niet naar een activiteit kan of dit niet alleen wil doen. Ook mantelzorgers kunnen meerijden. Er is plaats voor twee rolstoelen. Het doel van de sprinter is aan de ene kant het bestrijden van eenzaamheid en aan de andere kant mensen de mogelijkheid bieden om aan activiteiten mee te doen.
Zeeuws pareltje
de Borselse sprinter
www.vrijwilligershuis.nl meer plezier volhouden. Een belangrijke rol in de mantelzorg en vrijwilligerswerk is weggelegd voor de groep ouderen die nog graag een actieve, maatschappelijke rol willen vervullen. Zij vormen een steeds groter wordende groep die nog vaak in een goede gezondheid verkeert. We noemen deze
groep niet voor de niets de zilveren kracht.
Door Wmo- en welzijnsvoorzieningen blijven mensen langer zelfredzaam Als de zelfredzaamheid minder wordt, en informele zorg is niet beschikbaar, kunnen mensen een be-
40 35 30 25 20 15 Jongeren 10 5
Volwassenen
0
Ouderen
%
Geeft momenteel mantelzorg
Verricht vrijwilligerswerk
Figuur 7. Mantelzorgers en vrijwilligers in Zeeland (Bron: Jeugdmonitor klas 3 VO 2011, SCOOP; Volwassenenmonitor 2009; Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland).
12
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 13
roep doen op voorzieningen uit de Wmo. Daardoor kunnen zij langer zelfstandig blijven wonen en deelnemen aan de maatschappij. In Zeeland maakt bijna een kwart van de ouderen gebruik van een Wmo-voorziening en ruim een derde maakt wel eens gebruik van een welzijnsvoorziening. Ouderen gebruiken van de Wmo-voorzieningen vooral de hulp in de huishouding (18%) en de vervoersvoorzieningen (11%). Van de welzijnsvoorzieningen zijn hulp bij financiën of administratie (15%) en recreatieve of culturele voorzieningen (10%) het meest in trek.
Aanknopingspunten voor beleid Gemeenten kunnen actief vrijwilligers werven, zorgen voor vrijwilligerswerk dat aansluit bij de behoeften van de burgers en (jonge) mantelzorgers ondersteunen. Ook is het belangrijk om burgers bewust te maken van hun eigen verantwoordelijkheid voor het welbevinden. Het ondersteunen van buurtinitiatieven met bijvoorbeeld advies en budget kan mensen stimuleren om weer samen het heft in handen te nemen.
Oog voor de kwetsbaren Niet iedereen kan goed meedoen. Dit komt mede doordat gezondheid ongelijk is verdeeld. Sommige burgers lopen extra risico op ongezondheid. Dit kan komen doordat ze minder te besteden hebben, laag opgeleid zijn of geen werk hebben. Ouderen zijn vooral kwetsbaar als ze naast een slechte gezondheid bijvoorbeeld ook nog eens alleen wonen of weinig te besteden hebben. Het is belangrijk om oog te hebben voor de kwetsbaren in de samenleving. En dat valt niet mee, want kwetsbaarheid heeft vele gezichten. Het gaat bijvoorbeeld ook om de sociaal kwetsbare burgers die behoren tot het domein van de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGz). Schrikbarend groot verschil in (gezonde) levensverwachting tussen laag- en hoogopgeleiden Iemand met alleen basisonderwijs leeft 6 tot 7 jaar korter dan iemand met hbo of een universitaire opleiding. Het verschil in gezonde levensverwachting is nog groter. Zo krijgen laagopgeleiden gemiddeld 14 tot 15 jaar eerder te maken met lichamelijke beperkingen. Laagopgeleiden hebben vaker gezondheidsproblemen en ervaren hun gezondheid als slechter. Van de laag opgeleiden heeft 61% tenminste één chronische aandoening en 25% heeft ernstig overgewicht. Voor hoog opgeleiden is dat respectievelijk 32% en 8% (zie figuur 8).
Meeste gezondheidwinst te behalen bij lagere sociaaleconomische groepen Gezien de grote gezondheidsverschillen tussen laag- en hoogopgeleiden kunnen gemeenten de meeste gezondheidswinst behalen door te investeren in de bestrijding van gezondheidsachterstanden bij lagere sociaaleconomische groepen. Verschillen in gezondheid tussen lagere en hogere sociaaleco-
nomische groepen bestaan in alle Zeeuwse gemeenten. Mensen hebben allereerst zelf de verantwoordelijkheid voor hun gezondheid. Maar de sociale en fysieke omgeving speelt ook een grote rol. Gemeenten kunnen de kansen op een goede gezondheid vergroten door de omgeving gezonder te maken waardoor de gezonde keuze makkelijker wordt. Daarbij kunnen de terreinen onderwijs, arbeid en inkomen worden betrokken. Interventies dienen goed aan te sluiten bij de omstandigheden en gezondheidsbeleving van deze doelgroep. Laaggeletterdheid en verminderde competenties zijn daarbij een aandachtspunt.
Kwetsbare ouderen redden het niet alleen Een lage sociaal economischestatus bepaalt bij ouderen voor een deel de kwetsbaarheid. Kwetsbaarheid is een disbalans tussen draagkracht en draaglast. Een hoge draaglast kan veroorzaakt worden door een slechte gezondheid en het hebben van beperkingen. Van een lage draagkracht is bijvoorbeeld sprake als de oudere alleen woont of 13
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 14
Aanknopingspunten voor de aanpak van sociaaleconomische gezondheidsverschillen Al in 2001 formuleerde de programmacommissie SEGV II (programmacommissie SEGV-, 2001) vier aangrijpingspunten voor het verminderen van sociaaleconomische gezondheidverschillen (ses). 1. Verkleinen van verschillen in ses, bijvoorbeeld in opleiding, inkomen en beroepsklasse. 2. Verkleinen van sociaaleconomische verschillen in blootstelling aan ongunstige determinanten van gezondheid zoals materiële, psychosociale en gedragsfactoren. 3. Verbeteren van de toegankelijkheid van de gezondheidszorg en aanbieden van extra curatieve gezondheidszorg aan achterstandsgroepen ter compensatie van de ongunstiger omstandigheden. 4. Verminderen van de invloed van gezondheidsproblemen op opleiding, inkomen en beroepsklasse.
70
Hoog
Midden Hoog
een lage sociaaleconomische status heeft. In Zeeland is 20% van de ouderen kwetsbaar. Zij hebben vaak meer zorg en ondersteuning nodig dan nietkwetsbare ouderen en maken ook meer gebruik van Wmo- en welzijnsvoorzieningen (zie tabel 1).
Tijdige signalering en aanpak van sociaal kwetsbare burgers kan leiden tot besparingen op (dure) OGGz Kwetsbaarheid heeft vele gezichten. De Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGz) richt zich op mensen met een combinatie van problemen op verschillende levensgebieden. Vaak zijn dit psychiatrische of verslavingsproblemen of beperkte verstandelijke vermogens. Kenmerkend is dat deze mensen niet zelf om hulp vragen maar dat de omgeving vindt dat er hulp nodig is. De exacte omvang van deze groep is niet bekend maar wordt geschat op 1% van de bevolking. In Zeeland zou dat neerkomen op ongeveer 3.800 mensen. OGGz is relatief duur. Als problemen in een eerder stadium worden gesignaleerd en aangepakt, kan dat tot besparingen leiden.
Midden laag
Laag
60 50 40 30 20 10 0 %
Obesitas
Diabetes
Chronische ziekte
Hoog risico op angststoornis/ depressie
Figuur 8. Gezondheid in relatie tot opleiding bij volwassenen in Zeeland (Bron: Volwassenenmonitor 2009, GGD Zeeland).
14
Matig/slecht ervaren gezondheid
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 15
Niet kwetsbaar Wil informatie over een Wmo-voorziening maar weet niet waar deze is te verkrijgen 17% Heeft het afgelopen jaar gebruik gemaakt van een Wmo-voorziening 13% Heeft behoefte aan een Wmo-voorziening maar maakt daar (nog) geen gebruik van 7% Gebruikt wel eens een welzijnsvoorziening 29% Heeft behoefte aan een welzijnsvoorziening maar gebruikt deze (nog) niet 26% Ontvangt mantelzorg 5% Krijgt professionele hulp 15% Krijgt hulp van vrijwilliger 5%
Kwetsbaar 27% 67% 24% 54% 41% 35% 68% 24%
Tabel 1. Zorg en gebruik voorzieningen onder kwetsbare en niet-kwetsbare ouderen (65 jaar en ouder) in Zeeland (Bron: Ouderenmonitor 2010, GGD Zeeland).
Zeeuws pareltje
Zichtbare schakel in Terneuzen
Het project Zichtbare Schakel heeft als doel de zelfredzaamheid van ouderen in Axel te verhogen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van zorg- en welzijnsteams die zorgbehoevende, kwetsbare ouderen vanuit een duidelijk gedefinieerde vraag (welzijnnieuwe-stijl) van de juiste zorg en ondersteuning voorzien. De wijkverpleegkundige wordt als schakel in de buurt gezet. Voor 2012 is aan de gemeente Terneuzen een subsidie toegekend door ZonMW om de verbinding tussen welzijn en wijkverpleging te optimaliseren.
15
GGD_VTV_publieksversie_sn 26-4-12 12:02 Pagina 16
Verder lezen Dit rapport is onderdeel van de Regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning Zeeland 2012. De inhoud is gebaseerd op diverse deelrapportages. Deze deelrapportages en meer informatie vindt u op het Regionale Kompas Volksgezondheid Zeeland (www.regionaalkompas.nl) en op de website van de GGD Zeeland (www.ggdzeeland.nl). Daarnaast is voor elke Zeeuwse gemeente een lokale rapportage geschreven. Die rapportages kunt u ook terugvinden op de websites.
Deelrapporten Bevolking Levensverwachting en sterfte Ziekten en aandoeningen Jeugd (Gezond en veilig opgroeien) Volwassenen (Blijven investeren in gezondheid) Ouderen (Gezond blijven) Gezonde en Veilige omgeving Kwetsbare burgers Ziektepreventie Effectieve Preventie Zorg Publieke Gezondheid
Gemeentelijke rapporten Websites Regionaal Kompas Volksgezondheid www.regionaalkompas.nl GGD Gezondheidsatlas www.ggdgezondheidsatlas.nl
16
Louwerse K, van Overbeeke-van Sluis J. Themarapport Ouders Jonge Kinderen nr. 2 2010. Middelburg: Scoop, 2010.
Tekst: GGD Zeeland Vormgeving: de Wilde Zeeuw Drukwerk: Media58 Tekstredactie: Caroline Houmes, MAPlus
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Gezondheid dichtbij. Landelijke nota gezondheidsbeleid. Den Haag: VWS, mei 2011. Nationaal Kompas Volksgezondheid (RIVM). Website www.nationaalkompas.nl.
In samenwerking met Scoop, RIVM en PGGM Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiering van de Provincie Zeeland
Programmacommissie SEGV-II (commissie Albeda). Sociaal-economische gezondheidsverschillen verkleinen. Eindrapportage en beleidsaanbevelingen van de programmacommissie SEGV-II. Den Haag: ZonMw, Programmacommissie SEGV-II, 2001.
Auteursrecht voorbehouden © GGD Zeeland, Goes, 2012
Ruijsbroek JMH, Droomers M. Sociale omgeving en gezondheid. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, www.nationaalkompas.nl Nationaal Kompas Volksgezondheid\Thema's\Gezondheidsachterstanden\Thema's, 16 december 2008.
Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden redactie, auteurs en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de GGD Zeeland. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
SportZeeland. Website www.sportzeeland.nl, bezocht op 5 april 2012. Van den Heuvel EFM, Jacobs-van der Bruggen MAM, van der Lucht F, van Bon-Martens MJH. Gezondheid telt! In Hart voor Brabant 2011. ’s Hertogenbosch: GGD Hart voor Brabant, 2011. Van der Lucht F, Polder JJ. Kernrapport VTV 2010, Van gezond naar beter. Bilthoven: RIVM, 2010. VrijwilligersHuis gemeente Borsele. Website www.vrijwilligershuis.nl, bezocht op 3 april 2012.
Gegevensbronnen CAK CBS StatLine CBS-POLS GGD Zeeland PRIMOS SCOOP
7
Centraal Administratiekantoor (2009) De elektronische databank van het CBS; statistieken gezondheidstoestand Periodiek Onderzoek Leef Situatie van het Centraal Bureau voor de Statistiek Monitor Gezondheid 12 t/m 18 jarigen (2010), Volwassenenmonitor 19 t/m 64 jarigen (2009) en Ouderenmonitor 65 jaar en ouder (2010). www.gezondheidsatlas.nl Bevolkingsprognose Zeeland van de Provincie Zeeland (2012) Jeugdmonitor Zeeland. Enquête klas 3 voortgezet onderwijs (2011), Primair onderwijs (2010), Ouder jonge Kinderen (2009). www.jeugdmonitorzeeland.nl
vergrijzing water
visie overgewicht
kwetsbaar
roken gemeente
zorgverzekeraars
risicogebied
zorg wijk Zeeland preventie
signaleren
provincie
gezond weerbaar
Zeeuw
groen
lokaal
sociaaleconomische status
ketenzorg
buurt werk
gedrag beleid
volwassenen
IGZ, Inspectie voor de Gezondheidszorg. Staat van de Gezondheidszorg. Utrecht: IGZ, 2010.
ziek parel
transitie
Genero. Factsheet Ketenzorg Ouderen Walcheren. Januari 2012.
Op uw gezondheid! Regionaal rapport Volksgezondheid Toekomstverkenning 2012
lyme
bewegen
Gemeente Utrecht. Website www.utrecht.nl/gezondgewicht. Bezocht op 10 april 2012.
jeugd
Colofon
alcohol weerbaarheid
teek
ouderen
Franken L, Gorsel van W, van Overbeeke – van Sluijs J. Sociale Atlas Zeeland 2011. Middelburg: Scoop, 2012.
havens
De Kok M. et al. Op weg naar een gezonder Zuidoost-Brabant. Helmond: GGD Brabant-Zuidoost, 2011.
integraal
Literatuur en websites
Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum voor Jeugd en Gezin Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst Gezond Gewicht Overvecht Openbare Geestelijke Gezondheidszorg Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Sociaaleconomische Gezondheidsverschillen Sociaaleconomische Status Volksgezondheid Toekomst Verkenning Zorg- en Advies Team Wet maatschappelijke ondersteuning Signaleren van Problemen en Analyse van Risico bij (opvoeden en ontwikkeling van) Kinderen
wmo
CBS CJG GGD GO OGGz RIVM SEGV Ses VTV ZAT Wmo SPARK
burgers
omgeving jongeren
ses
Literatuur, websites en gegevensbronnen
vergrijzing participatie
school
Lijst met afkortingen
krimp
GGD_VTV_publieksversie_omslag_sn 26-4-12 12:00 Pagina 5
innovatie
