Oosterwijs: de Bibliotheek op school en de effecten op lezen en schoolprestaties Onder redactie van Frank Huysmans en Ellen Kleijnen (Universiteit van Amsterdam)
Gouda
Inhoudsopgave 1. Waarom Oosterwijs? 4 2. Het project Oosterwijs 6 Planvorming 6 Fondsenwerving en subsidiegevers 6 Programma en Monitor de Bibliotheek op School 7 Onderzoek 8 3. Het effectonderzoek 9 3.1 hoe is dit onderzoek opgezet? 9 Onderzoeksvraag 9 Onderzoeksdesign 9 Theoretisch kader 10 3.2 wat zijn de belangrijkste resultaten (tot dusver)? 11 Literatuurstudie 11 Effect op leesattitude en leesgedrag 12 Effect op schoolprestaties taal- en leesvaardigheid 12 4. Hoe nu verder? Conclusies en aanbevelingen 13 5. Publicaties / verder lezen 17 Wetenschappelijke publicaties uit dit project 17 Vakpublicatie 17 Presentaties op congressen 18 Websites 18
Waarom Oosterwijs? Gouda heeft van alle Nederlandse gemeenten relatief het grootste aantal Marokkaanse Nederlanders binnen haar grenzen. Velen van hen wonen in de wijk Oosterwei. In september 2008 kwam Gouda in het nieuws toen een aantal buschauffeurs aangaf niet meer door deze en andere wijken te willen rijden in de avonduren. Zij voelden zich er niet veilig omdat groepen Marokkaanse jongeren zich intimiderend gedroegen en er een chauffeur was beroofd. PVV-leider Geert Wilders greep dit voorval aan om te betogen dat de orde in Gouda moest worden hersteld, desnoods door het leger erop af te sturen. Later bleek uit een factcheck van journalistiekstudenten van Fontys Hogeschool dat de beroving niet in Oosterwei maar in een andere wijk had plaatsgevonden, en dat er ook geen groep
bij betrokken was maar het een individuele dader betrof. De toon was echter gezet en Oosterwei werd een symbool van de integratieproblematiek. In 2010 bleek de gemeente, net als veel andere, drastisch te moeten bezuinigen. De kredietcrisis deed zich gelden. Ook de cultuurbegroting ontkwam niet aan een inkrimping. De Bibliotheek Gouda zou het met maar liefst 45 procent minder subsidie moeten gaan doen. Door deze bezuiniging moest een duidelijke keuze gemaakt worden: óf in de wijken blijven en de centrale bibliotheek sluiten, óf juist voor de centrale vestiging kiezen en de wijkfilialen sluiten. Na veel wikken en wegen werd gekozen voor de laatste optie.
4
Vervolg | Waarom Oosterwijs? Intussen was in de wijk Oosterwei de planvorming begonnen voor de realisatie van een nieuw multifunctioneel gebouw voor de wijk: het Nelson Mandela Centrum. De Bibliotheek Gouda zag dat er mogelijkheden waren om in het gebouw een Bibliotheek op School te realiseren. Alleen: het geld was er niet. En dat terwijl juist in deze 'zwarte' school de bibliotheek van betekenis zou kunnen zijn in het aanpakken van achterstanden in de beheersing van het Nederlands. Het plan werd opgevat om te bezien of deze bibliotheekvoorziening met financiering door externe fondsen van de grond zou kunnen worden getild. Besloten werd ook dat niet alleen fondsen geworven zouden gaan worden voor de bibliotheek zelf,
maar ook voor een begeleidend onderzoek naar de effectiviteit van de bibliotheekvoorziening op leesattitude, leesgedrag en schoolprestaties. Uniek aan Oosterwijs is derhalve dat de effectiviteit van het project wordt gemeten. In deze brochure wordt verslag gedaan van wat dit onderzoek heeft aan kunnen tonen.
5
Het project Oosterwijs Planvorming Oosterwijs is bij aanvang een drie jaar durend project dat start op 1 september 2011 en loopt tot augustus 2014. Het onderzoek dat synchroon aan Oosterwijs loopt, wordt voorbereid vanaf mei 2011 en start eveneens op 1 september 2011. Wegens het verwerken en uitdragen van de onderzoeksgegevens, zal het een jaar langer doorlopen: het wordt afgerond eind 2015. Het bleek mogelijk om de bibliotheekvoorziening duurzaam in te bedden in de nieuwe infrastructuur van het bibliotheekwerk in Gouda - met dank aan de gemeente Gouda - en dus bestaat de voorziening in de wijk nog steeds. Fondsenwerving en subsidiegevers Om het project als één geheel te kunnen presenteren, zijn de bibliotheek en het onderzoek samen begroot, maar financiers hadden de keuze om hetzij het geheel, hetzij alleen de Brede School Bibliotheek Oosterwijs, hetzij alleen het onderzoek te financieren. In 2010 en 2011 zijn circa 70 fondsen benaderd waarvan uiteindelijk 15
fondsen, 2 subsidiegevers en de Universiteit van Amsterdam bijdragen aan de realisatie. Het project is mede mogelijk gemaakt door: Stichting Kinderpostzegels Rabobank Coöperatief Dividend Fonds Stichting Lezen Kunst van Lezen Stichting Weeshuis der Doopsgezinden JANIVO Stichting Stichting Madurodam Steunfonds Sectorinstituut Openbare Bibliotheken Stichting Mundo Crastina Meliore Stichting Pro Musis Adessium Foundation Fonds21 Stichting JONG W W.J.O. de Vries Fonds Theo Quené Fonds Stichting Federatie Brede School Gouda e.o. Gemeente Gouda Universiteit van Amsterdam, faculteit Geesteswetenschappen Universiteit van Amsterdam, Amsterdam School for Cultural Analysis (ASCA)
6
Vervolg | Het project Oosterwijs Programma en Monitor de Bibliotheek op School In de realisatie van de kinderbibliotheek Oosterwei in het Nelson Mandela Centrum is aangesloten bij het landelijke beleidsprogramma De Bibliotheek op School. Dit programma is in 2008 van start gegaan. Vanaf 2010 zijn de eerste scholen gaan deelnemen. Inmiddels nemen basisscholen uit alle delen van Nederland eraan deel. Vast onderdeel van het programma is deelname aan de landelijke Monitor de Bibliotheek op School. Dit is een instrumentarium waarmee scholen hun voortgang op het terrein van lezen en leesbevordering kunnen monitoren. In het schooljaar 2014-2015 namen ruim 95.000 leerlingen deel aan de monitor. Zij beantwoordden vragen over hun leesgedrag, leesmotivatie en leesklimaat thuis. Ook namen ruim 9.500 leerkrachten deel aan een vragenlijst over hun leesbevorderingsonderwijs, en vulden 1.001 leesconsulenten een vragenlijst in over de scholen waar de Bibliotheek op School is geïmplementeerd.
Een deel van de data die voor dit project zijn geanalyseerd, is afkomstig uit de Monitor. Daarnaast hebben de leerlingen op de twee Goudse scholen in dit onderzoek een aanvullende vragenlijst ingevuld. Aan de ouders van de kinderen is een vragenlijst voorgelegd waarin zij onder andere gevraagd zijn naar hun opleidingsniveau en de taal of talen die er worden gesproken in de dagelijkse omgang tussen het kind en de ouders . Ook is aan de ouders toestemming gevraagd om de gegevens uit de vragenlijsten alsmede op school aanwezige gegevens uit het Cito-leerlingvolgsysteem met betrekking tot taal en leesvaardigheid voor dit onderzoek te mogen gebruiken.
7
Vervolg | Het project Oosterwijs Onderzoek De Bibliotheek Gouda benaderde Frank Huysmans, bijzonder hoogleraar bibliotheekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, met de vraag of een onderzoek naar de effectiviteit van de bibliotheek op school op leesgedrag, leesattitude en schoolprestaties op het gebied van taal tot de mogelijkheden zou behoren. Met een dergelijk onderzoek is veel tijd gemoeid, omdat effecten zich pas na een of enkele jaren openbaren. Besloten werd te streven naar het starten van een promotieonderzoek door een PhDstudent. De kosten daarvan zouden eveneens door externe financiers gedragen moeten worden. Uiteindelijk is het gelukt ook dit deel van het project gefinancierd te krijgen, mede dankzij de faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam die een deel van de kosten voor eigen rekening nam. In 2012 kon de werving
van een kandidaat van start gaan. Vanaf september kon Ellen Kleijnen MSc van start gaan met het project. De dataverzameling voor het onderzoek was al het jaar ervoor van start gegaan. Onder impuls van Ellen werd die gegevensverzameling voortgezet en uitgebreid. Ook kon een andere school, de Wethouder Luidensschool, in het onderzoek worden betrokken. Deze school had wel een boekenverzameling, maar geen 'echte' bibliotheekvestiging met actuele collectie en mediacoach, zoals Wereldwijs die in het Nelson Mandela Centrum wel had. Door enerzijds de kinderen gedurende drie schooljaren te volgen en anderzijds de leerlingen van beide scholen te vergelijken, was een quasi-experimentele opzet gewaarborgd die de effecten, mits die er daadwerkelijk zouden zijn, zichtbaar kon maken.
8
Het effectonderzoek Hoe is dit onderzoek opgezet? Onderzoeksvraag Vanuit de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit Utrecht is er in samenwerking met de Bibliotheek Gouda onderzoek gedaan naar het effect van de kinderbibliotheek Oosterwei. Het promotieonderzoek richt zich op de vraag of een in een basisschool geïntegreerde bibliotheekvoorziening bij niet-westerse migrantenleerlingen leidt tot meer vrijetijdslezen, een positievere houding ten aanzien van lezen en een betere taalen leesvaardigheid.
Oosterwei bevindt én een controleschool zonder Bibliotheek op school. De studie is longitudinaal van aard, waarbij leerlingen meerdere schooljaren gevolgd zijn en er tevens sprake was van een in- en uitstroom van kinderen uit het onderzoek. De dataverzameling heeft plaatsgevonden over de schooljaren 2011/’12, 2012/’13 en 2013/’14 en was gericht op leerlingen van groep 4 tot en met groep 8. Gegevens zijn verzameld met behulp van vragenlijsten (o.a. Monitor de Bibliotheek op school) en metingen uit het Cito-leerlingvolgsysteem.
Onderzoeksdesign Het onderzoek bestaat uit een uitgebreide literatuurstudie en een quasiexperimenteel onderzoek waar twee Goudse basisscholen bij zijn betrokken: een experimentele school die gevestigd is in de multifunctionele accommodatie waarin zich ook de Kinderbibliotheek 9
Vervolg | Het effectonderzoek Theoretisch kader
Het leesbevorderingsproject Oosterwijs is gericht op het verbeteren van de leesattitude van de leerlingen en het verhogen van hun leesgedrag en taal- en leesvaardigheid, factoren die onderling samenhangen. Kinderen met een positievere leesattitude zijn meer geneigd om te lezen, wat zich weer vertaalt in betere taal- en leesprestaties. Er is dan sprake van een positieve spiraal.
Omgekeerd zullen minder goede lezers eerder een negatievere houding hebben ten aanzien van lezen, waardoor ze minder geneigd zijn om te lezen en hun vaardigheden te verbeteren. Verwacht wordt dat de schoolbibliotheek bijdraagt aan een positievere leesattitude, meer vrijetijdslezen en een betere taal- en leesvaardigheid. 10
Vervolg | Het effectonderzoek Wat zijn de belangrijkste resultaten (tot dusver)? Literatuurstudie Het literatuuronderzoek laat zien dat er een groot aantal studies heeft plaatsgevonden naar het effect van schoolbibliotheken. Het merendeel is in andere landen uitgevoerd, zoals de Verenigde Staten, Engeland en Australië, maar er is ook Nederlands onderzoek bekend. Een aantal Nederlandse studies naar bibliotheken op scholen hebben op positieve uitkomsten gewezen, zoals meer vrijetijdslezen door kinderen, een positievere houding ten aanzien van boeken en hogere scores op begrijpend lezen. Veel buitenlandse studies hebben aangetoond dat schoolbibliotheken een positieve bijdrage leveren aan schoolprestaties. Tevens is er een positief verband gevonden met het leesplezier van leerlingen en blijkt toegang tot boeken samen te hangen met meer lezen. Buitenlands onderzoek
wijst op belangrijke succesfactoren van schoolbibliotheken, zoals de aanwezigheid van goed gekwalificeerde bibliothecarissen, een grote up-todate collectie, voldoende financiering, samenwerking met leerkrachten en flexibele toegang tot de bibliotheek. Deze succesfactoren gelden voor kinderen van verschillende etnische groepen. Buitenlands onderzoek wijst erop dat etnische minderheden wat betreft hun leesvaardigheid zelfs meer zouden profiteren van sterke bibliotheekprogramma’s dan autochtone kinderen. Het is echter niet bekend of deze bevindingen ook gelden voor de Nederlandse context. Literatuur op het gebied van (lees) socialisatie door ouders, scholen en bibliotheken, welke meer inzicht zou kunnen verschaffen in de mogelijke effecten van schoolbibliotheken voor nietwesterse migrantenkinderen in Nederland, is niet eenduidig. 11
Vervolg | Het effectonderzoek Aan de ene kant heeft onderzoek gesuggereerd dat de thuisomgeving, welke meestal niet zo gunstig is in migrantengezinnen, van het grootste belang is, waardoor er slechts een marginaal effect mogelijk zou zijn van (interventies die plaatsvinden via) andere socialiserende instituties. Aan de andere kant wijzen studies erop dat ook scholen een bibliotheken een belangrijke rol spelen en dat deze zelfs zouden kunnen compenseren voor een ongunstig (lees) klimaat thuis. Al met al zijn er op basis van eerder onderzoek dus nog geen harde conclusies te trekken over het terugdringen van onderwijsachterstanden door middel van een schoolbibliotheek specifiek bij nietwesterse migrantenkinderen in Nederland. Effect op leesattitude en leesgedrag Het onderzoek onder de twee Goudse scholen wijst uit dat leerlingen niet vaker zijn gaan lezen door het schoolbibliotheekconcept. Wel is er een effect gevonden op leesattitude: leerlingen
van de experimentele school zijn lezen belangrijker gaan vinden. Het leesklimaat thuis bleek een belangrijke voorspeller van zowel leesgedrag als leesattitude. De leerlingen namen de (onder schooltijd geleende) boeken van de bibliotheek overigens niet mee naar huis. Effect op schoolprestaties taal- en leesvaardigheid Uit de analyses van de citoscores van de leerlingen komt naar voren dat er een positief effect is van de schoolbibliotheek op de woordenschat van de kinderen. Voor begrijpend lezen en spelling is er geen effect van de bibliotheek waargenomen. Een optimalere implementatie van het bibliotheekprogramma op de experimentele school had mogelijk tot sterkere effecten geleid.
12
Hoe nu verder? Conclusies en aanbevelingen Om de effecten van de Bibliotheek op School Oosterwei te kunnen meten, is gedurende drie jaar een reeks vragen voorgelegd aan leerlingen, hun ouders, leerkrachten en de leesconsulent van de bibliotheek Gouda. Basisschool Wereldwijs, met de Bibliotheek op School gevestigd in het Nelson Mandela Centrum, fungeerde als experimentele school. Daarnaast is hetzelfde onderzoek uitgevoerd op de Wethouder Luidensschool, die niet over een inpandige Bibliotheek op School beschikt (doch wel over een boekencollectie). Op de gegevens zijn tamelijk complexe statistische analyses uitgevoerd om de effectiviteit van de Bibliotheek op School scherp in beeld te kunnen krijgen. Daarbij is statistisch gecontroleerd voor invloeden die dat beeld mogelijk zouden kunnen verstoren. De analyses zijn, zeker gezien het geringe aantal scholieren in dit onderzoek, 'streng' te noemen. Mede daardoor lijkt de effectiviteit van de schoolbibliotheek na enkele jaren gering te zijn, zoals uit het
vorige hoofdstuk bleek. Wel zijn effecten gevonden op leesattitude en woordenschat: kinderen op Wereldwijs vinden lezen belangrijker en hebben een grotere woordenschat dan vergelijkbare kinderen op de Wethouder Luidensschool. Er zijn geen effecten gevonden op het leesgedrag - hoe vaak kinderen lezen - en begrijpend lezen alsmede spelling. Welke conclusies kunnen hieraan nu worden verbonden over de effectiviteit in het algemeen? En wat betekent dit voor de Bibliotheek op School in de Goudse realiteit?
13
Vervolg | Hoe nu verder? Conclusies en aanbevelingen Allereerst moet worden opgemerkt dat de 'interventie' niet in de meest optimale vorm is uitgevoerd. Kinderen op de Wereldwijsschool was het niet toegestaan de boeken mee naar huis te nemen en ze daar te lezen. Uit de leerling- en oudervragenlijsten kwam naar voren dat het aantal leesboeken voor de kinderen thuis niet groot was. Zodoende had het mee naar huis nemen van de boeken waarschijnlijk echt een verschil kunnen maken. Daarnaast was het verschil tussen de beide scholen minder groot dan mogelijk was geweest, en is het dus ook minder aannemelijk dat er effecten zouden optreden. Waarin de scholen wel van elkaar verschilden, was dat • de Bibliotheek op School bij Wereldwijs in een aparte ruimte is ondergebracht, waar ook een aantal pc's stond waarop kinderen onder begeleiding van de mediacoach aan opdrachten konden werken en beter met de computer konden leren omgaan;
• de collectie op Wereldwijs een stuk actueler was en professioneler oogde; • de mediacoach er gedurende de openingstijden van de bibliotheek aanwezig was om kinderen en leerkrachten bij te staan, en zij ook op taal en lezen gerichte activiteiten met de kinderen ondernam. De belangrijkste aanbeveling is dan ook:
“Maak het mogelijk dat de kinderen de boeken mee naar huis kunnen nemen.”
14
Vervolg | Hoe nu verder? Conclusies en aanbevelingen Het onderzoek richtte zich specifiek op (in beleidsjargon) 'niet-westers allochtone kinderen'. In het geval van Wereldwijs en de wijk Oosterwei gaat het voornamelijk om kinderen met een MarokkaansBerber achtergrond. Als taal beschikt het Berber nog maar kort over een schrift- en boekencultuur. Mede daardoor is het leesklimaat - bijvoorbeeld het aantal in de eigen taal aanwezige (kinder)boeken vaak minder goed ontwikkeld. Ook in het programma De Bibliotheek op School is voor diversiteit in culturele achtergronden tot dusver weinig aandacht geweest. Het zou goed zijn om de uitvoering van het beleidsprogramma te confronteren met de resultaten van dit onderzoek. In het bijzonder noemen we hier de bevindingen uit de literatuurstudie over negatieve effecten van (voor)lezen in het Nederlands wanneer de voertaal in het gezin een andere taal is. In dat geval verdient in de vroege jaren taalverwerving in de 'eigen' taal aanbeveling en zou de ondersteuning
door de Bibliotheek op School daarop gericht moeten zijn. Verder zou het programma kunnen worden geïntensiveerd. De Bibliotheek op School staat en valt als beleidsprogramma met een goede, intensieve samenwerking tussen de bibliotheek, de school/scholen en de gemeente.
15
Vervolg | Hoe nu verder? Conclusies en aanbevelingen Gezien het belang voor schoolprestaties van een goed taal-, lees- en leerklimaat thuis, is ouderbetrokkenheid van groot belang. De school en de bibliotheek hebben hierin een gezamenlijke verantwoordelijkheid. De school is de eerst aangewezene om het gesprek met de ouders over taal, lezen en leren aan te gaan en de bibliotheek kan dit ondersteunen met advies en lees- en leermaterialen. De schoolbibliotheek moet veel meer zijn dan een goede collectie met boeken. De mediacoach (coaches!) dienen qua formatie in staat te zijn niet alleen de bibliotheek te 'runnen' en op taal/lezen gerichte activiteiten met de kinderen uit te voeren. Zij dienen volwaardig mee te draaien in het schoolteam en tijd te hebben om als sparringpartner en vraagbaak voor de leerkrachten én de ouders te fungeren die met vragen over taalontwikkeling, (voor) lezen en de daarmee gepaard gaande problemen (o.a. dyslexie) zitten. 16
Publicaties / verder lezen Wetenschappelijke publicaties uit dit project Ellen Kleijnen, Frank Huysmans & Ed Elbers (2015). The role of school libraries in reducing learning disadvantages in migrant children: A literature review. SAGE Open, 5(2), 1-16. DOI 10.1177/2158244015580369. Hier te lezen: http://sgo.sagepub.com/ content/5/2/2158244015580369
Ellen Kleijnen, Frank Huysmans, Rudy Ligtvoet & Ed Elbers (in preparation). Relationships between the reading attitude, reading behavior, and reading and language skills in non-Western migrant students. Frank Huysmans, Ellen Kleijnen, Kees Broekhof & Thomas van Dalen (2013). The library at school: Effects on reading attitude and reading frequency. Performance Measurement and Metrics, 14(2), 142–156. doi:10.1108/pmm-05-2013-0013
Ellen Kleijnen, Frank Huysmans, Rudy Ligtvoet & Ed Elbers (forthcoming). Effect of a school library on the reading attitude and reading behavior in non-Western migrant students. Accepted for publication, Journal of Vakpublicatie Librarianship and Information Science, 2016. Martin de Jong (2015). Aanpak Ellen Kleijnen, Frank Huysmans, Rudy taalachterstanden in multiculturele wijk Ligtvoet & Ed Elbers (submitted). Effect of a Gouda onderzocht. Interview met Ellen school library on the reading and language Kleijnen. Bibliotheekblad, 19(6), 27-28. skills in non-Western migrant students. Submitted for publication.
17
Vervolg | Publicaties / verder lezen Presentaties op congressen
Websites
- IASL, Maastricht, 2015 - Colloquium Maatschappelijke Opbrengst van de Bibliotheek, Utrecht, 2015 - Onderwijs Research Dagen, Groningen, 2014 - BOBCATSSS, Barcelona, 2014 - ISED Research Dagen, Amsterdam, 2013 - IRSCL, Maastricht, 2013 - De Bibliotheektweedaagse, Middelburg, 2012
Bibliotheek Gouda (de Chocoladefabriek) http://www.bibliotheekgouda.nl/ De Brede School Gouda http://www. bsgouda.nl/ De Bibliotheek op School https://www. debibliotheekopschool.nl/ Kunst van Lezen http://www. kunstvanlezen.nl/ Stichting Lezen http://www.lezen.nl/ Leesmonitor (Stichting Lezen) http:// www.leesmonitor.nu/ Koninklijke Bibliotheek: openbare bibliotheken https://www.kb.nl/ob Vereniging van Openbare Bibliotheken http://www.debibliotheken.nl/
18
