KLOOSTER
ONTWIKKELING MILITAIR HOSPITAAL ANTWERPEN BOOMGAARDSTRAAT - MARIALEI - LANGE LEEMSTRAAT CONSORTIUM VANHAERENTS | WILMA PROJECT DEVELOPMENT | BEEL-ACHTERGAEL
INHOUDSTAFEL
A. Informatie en verkoop
4
B. Historiek
6
C. Visie
8
1. Morfologie 2. Masterplan
D. Deelproject Poortgebouw
12
1. Situering 2. Bestaande toestand 3. Associaties en referenties 4. Plannen 5. Klooster voorbouw 7. Kapel 8. Klooster achterbouw 9. Beschermingsbesluiten 10. Rooilijnenplan 11. Huidige toestand 12. Oppervlaktetabel
E. Projectteam
29
3
www.groenkwartier.be E:
[email protected] T: 03/289.02.89 F: 03/589.72.99
4
INFORMATIE VERKOOP
Naar aanleiding van de politieke en sociale spanningen die het Europa van de jaren veertig van de 19de eeuw kenmerkten, werd in 1847 besloten tot de aanleg van 7 nieuwe vooruitgeschoven forten rond Antwerpen. De toenmalige vesting Antwerpen bestond uit de Spaanse omwalling met de reeds eerder bijgevoegde buitenwerken, de citadel en enkele forten op Linkeroever. Aanslepende discussies omtrent de werkingsmogelijkheden van het leger hypothekeerden echter de realisatie van deze nieuwe forten. In 1851, na de staatsgreep van Napoleon III, werd de dreiging tot annexatie van België door Frankrijk dermate groot dat de uitvoering van de vooruitgeschoven verdedigingslinie rond Antwerpen plots versneld werd. De bestaande Spaanse omwalling werd hierbij niet gesloopt maar extra beschermd door de 7 nieuwe forten, die tussen 1852 en 1853 aangelegd werden op een afstand van 1500 à 3000 meter van de bestaande omwalling. De forten 1,3,4,6 en 7 werden als gebastioneerde vierhoeken van 150 bij 150 meter voorzien, de overige forten hadden een vijfhoekige plattegrond. Fort 4, ook wel het “Fort van Berchem” genoemd, ligt in het plangebied van het Militair Hospitaal. De 7 forten waren slechts van 1853 tot 1859 operationeel en vormden de voorlopers van de latere Brialmontforten.
Inmiddels werd ingezien dat het onmogelijk was om de stad nog langer te beperken binnen de Spaanse omwalling en werd afgezien van de toepassing van militaire erfdienstbaarheden rond de bestaande versterkingen. In het gebied tussen de Spaanse omwalling en de geplande Brialmontgordel werden nieuwe straten aangelegd en woningen opgetrokken. In de omgeving van Fort 4 werden reeds verschillende burgerhuizen gebouwd in de Van Luppenstraat en de Lamorinièrestraat. In 1859 werd gestart met de aanleg van de Brialmontgordel, waarbij somrnige van de forten gedeeltelijk in het nieuwe verdedigingswerk opgenomen werden en enkele andere gesloopt werden. Fort 4 zelf werd sinds 1859 vermoedelijk enkel nog gebruikt als opslagplaats. In 1885 werd het gesloopt, hierbij sporen nalatend in de inmiddels ontstane verkavelingstructuur en het stratenpatroon van de omgeving. In de huidige morfologie van het Militair Hospitaal is nog steeds duidelijk de oorspronkelijke vorm van het fort van Berchem te herkennen.
In 1898 werd gestart met de aanleg van het arsenaal en een jaar later werd begonnen met de bouw van het Krijgsgasthuis of Mariagasthuis, het latere Militair Hospitaal. Voor de vanaf 1835 in het Antwerpen gevestigde Zusters van de Orde van Sint Augustinus, die zich voornamelijk ten dienste stelde van de krijgsziekenhuizen, werd kort na 1900 een klooster opgericht. Gedurende de 20ste eeuw werd het Militair Hospitaal verder uitgebouwd. De eerste tekenen van sluiting zijn merkbaar wanneer in de jaren 1980 enkele afdelingenwerden overgeplaatst naar Neder-overHeembeek. In 1993 werd het Militair Hospitaal, inclusief het klooster, definitief gesloten.
6
HISTORIEK
MILITAIR DOMEIN
7
De herbestemming van de site kadert binnen een ontwikkelingstraject opgestart door de Stad Antwerpen en AG Vespa. Het consortium van de ontwikkelaars Vanhaerents - Wilma Project Development en de architecten Beel&Achtergael Architecten, Huiswerk Architecten bvba, 360 Architecten, uapS en Michel Desvigne Paysagistes werd gekozen als private partner. Dit werd bekrachtigd in het contract met de Stad Antwerpen en AG VESPA op 7 juli 2006. Project Het masterplan voor de herbestemming van het Militair Hospitaal en het Arsenaal werd in zijn geheel opgenomen in het contract met de stad Antwerpen en AG VESPA en belicht het (voor)ontwerp voor de site op de verschillende schaalniveau’s. Het masterplan behandelt de visie en concepten en de gefaseerde realisatie van het project. Het geeft een concreet beeld van de invulling van het Militair Hospitaal als woonomgeving. Het is het resultaat van overleg met verschillende instanties via voorafgaande consultatierondes en advies van de kwalititeitskamer. Dit masterplan werd bekrachtigd door de gemeenteraad en fungeert als onderlegger voor de verdere uitwerking van het project in het algemeen en in het bijzonder de aanvraag tot de stedenbouwkundige vergunningen. Enclave De randen van de site van het MHA -de footprint van een oud fort- vormen een specifieke curve die een plek uit het omliggende stedelijke weefsel snijdt. De inplanting van het 19de eeuwse hospitaal volgt een eigen orthogonaliteit die geen verband legt met het omliggende stratenpatroon. Die twee karakteristieken maken van de site een echte enclave. Het masterplan wil dit enclavekarakter als stedelijke typologie scherp stellen. Hospitaal en arsenaal Binnen de enclave tekenen zich twee delen af. De hospitaalzone : gedomineerd door sterk geritmeerde massieve bakstenen paviljoenen verbonden door gangen en in het westen afgezoomd door diepe tuinen met hoge bomen. De arsenaalzone : straks een kale vlakte waar grote magazijnen stonden. De rand van de enclave is een rafelige compositie van tuinmuren en wachtgevels.
8
VISIE
MORFOLOGIE
1. te slopen gebouwen versus monumenten en groen
2. Westzone: compacte footprint
3. Oostzone: monolieten
4. Evaluatie fortmuur
5. Randbebouwing
6. Orthogonaliteit in totale masterplan
9
Nieuwe gebouwen De nieuwe ingrepen moeten op schaal zijn van de bestaande context. Het moeten sterke, karakteristieke entiteiten zijn met ruimte eromheen. Dat kan op twee manieren: inzetten op de grotere schaal en gebouwen ontwerpen voorzien van een grote footprint of inzetten op repetitie van identieke volumes (naar analogie met de paviljoenen). In beide gevallen worden de lange perspectieven die het gebied kenmerken, gevrijwaard. In de westzone waar een kleine footprint is aangewezen (door het groene karakter), wordt een entiteit van drie compacte appartementsgebouwen ingeplant. Als repetitief geheel refereert het naar de geklasseerde paviljoenen. In de oostelijke zone bestaat de nieuwe bebouwing uit grote monoliete blokken, samengesteld uit grondgebonden woningen of appartementen. De nieuwe gehelen in oost en west zijn ingeplant volgens de orthogonaliteit van de bestaande paviljoenen om het enclavekarakter te versterken. Alle overige bebouwing situeert zich op de randen. Tegen de wachtgevels wordt gebouwd en de karakteristieke tuinmuren blijven bewaard. De orthogonaliteit wordt hier niet gevolgd. Langs de randen wordt het karakter van de wal van het fort opgezocht. De randen zijn geknikt en gevarieerd. Alle open ruimte situeert zich in het spanningsveld tussen orthogonale monolieten en geplooide randen. Publieke tuin De enclave wordt een publieke tuin waarvan bewoners en omwonenden op hetzelfde niveau gebruik kunnen maken. Het blijft een unieke plek, een oneigenlijk stuk stedelijk weefsel. De site van het militair hospitaal bindt nu de omliggende wijken in plaats van ze te scheiden.
10
VISIE
MASTERPLAN
11
HET
KLOOSTERCOMPLEX IS ONGETWIJFELD HET BEST BEWAARDE GEHEIM OP DE VOORMALIGE SITE VAN HET MILITAIR HOSPITAAL.
OPGESPANNEN
TUSSEN DE
VERHARDE ZONE LANGS DE MARIALEI, DE WINTERGANG EN DE PARKZONE IN HET NOORDWESTEN, VORMT HET KLOOSTER EEN ENCLAVE BINNEN DE ENCLAVE, EEN OASE VAN RUST BINNEN HET BOUWBLOK.
HET COMPLEX BESTAAT UIT 3 APARTE GEBOUWEN DIE EEN ZELFSTANDIGE ENTITEIT VORMEN BINNEN DE MONUMENTENZONE. DE VOORBOUW, HET ADRES VAN HET KLOOSTER, STAAT NAAST DE GENERALE STAF EN VORMT MEE HET BEELD VAN HET GROEN KWARTIER NAAR DE STAD TOE. DEZE VOORBOUW BESTAAT UIT TWEE BOUWLAGEN EN WORDT GEKENMERKT DOOR EEN MONUMENTALE GEVEL ZUIDGEVEL. DE KAPEL LIGT CENTRAAL IN HET KLOOSTER EN WORDT OMGEVEN DOOR EEN TUIN, DE MONUMENTALE BINNENRUIMTE MET BRANDGLAS MAAKT DIT DEEL HEEL SPECIFIEK. DE ACHTERBOUW WAS HET EIGENLIJKE VERBLIJF VAN DE ZUSTERS. DE KAMERS MET GANGSTRUCTUUR EN DE KLOOSTERTUIN ZIJN DE BEELDBEPALENDE ELEMENTEN. VIA DE KLOOSTERTUIN IS ER EEN RECHTSTREEKSTE TOEGANG TOT HET PARK IN DE WESTZONE VAN HET GROEN KWARTIER.
12
DEELPROJECT KLOOSTER
SITUERING
13
VISIE HET KLOOSTER KAN ALS VOLLEDIGE ENTITEIT BLIJVEN WERKEN IN DIT SCENARIO KAN EEN MIDDELGROOT PROGRAMMA IN HET KLOOSTER WORDEN ONDERGEBRACHT. VIA DE KLOOSTERTUIN EN DE MARIALEI WORDT DE VOLLEDIGE ENTITEIT DAN ONSLOTEN. DE TUINEN MEANDEREN DOOR HET PROGRAMMA EN ZIJN STERK VERWEVEN MET DE BELEVING VAN DE BINNENRUIMTES. HET KLOOSTER KAN IN ZELFSTANDIGE DELEN WORDEN OPGESPLITST AANGEZIEN DE 3 DELEN VAN HET KLOOSTER ELK EEN APARTE TOEGANG KUNNEN KRIJGEN - DE VOORBOUW HEEFT ZIJN BESTAANDE VOORDEUR VIA DE MARIALEI, DE KAPEL KAN ONTSLOTEN WORDEN VIA DE WINTERGANG EN DE ACHTERBOUW HEEFT ZIJN KWALITATIEVE TOEGANG VIA DE KLOOSTERTUIN - IS HET MOGELIJK OM VOOR IEDER DEEL APART EEN INVULLING TE BEDENKEN. EEN DEEL KAN WONINGEN BEVATTEN, EEN ANDER DEEL KAN GECOMBINEERD MET DE KAPEL EEN HOTEL OF MEER PUBLIEKE FUNCTIE BEVATTEN. DE ASSOCIATIES EN REFERENTIEBEELDEN IN HET VOLGENDE HOOFDSTUK GEVEN AAN WELKE FUNCTIES IN HET KLOOSTER KUNNEN HUIZEN EN HOE DE TUINEN EEN BETEKENIS KUNNEN KRIJGEN BIJ EEN EIGENTIJDS PROGRAMMA.
STEDENBOUWKUNDIGE CONTEXT VOOR DE MONUMENTENZONE IN HET GROEN KWARTIER WERD REEDS EEN ROOILIJNENPLAN EN EEN AANVRAAG OPENBAAR DOMEIN INGEDIEND. AANGEZIEN HET KLOOSTER EEN BESCHERMD MONUMENT IS, WORDT ER GEEN VOLUMEUITBREIDING GEPLAND.
14
DEELPROJECT KLOOSTER
BESTAAND VOLUME
15
16
ASSOCIATIES
ASSOCIATIES
17
18
KELDERVERDIEPING
MAAIVELD
Marialei
wintergang
VOORBOUW
KAPEL
ACHTERBOUW EN KLOOSTERTUIN
19
20
EERSTE VERDIEPING
TWEEDE VERDIEPING
21
22
DAKVERDIEPING
KLOOSTER VOORBOUW
23
24
KAPEL
KLOOSTER ACHTERBOUW
25
AANGEZIEN HET KLOOSTER DEEL UITMAAKT VAN DE
MILITAIR HOSPITAAL (GROEN KWARTIER) IS HET NOODZAKELIJK VAN DE STAD ANTWERPEN. HUN ADVIES IS VAN BELANG OM EEN
BESCHERMDE MONUMENTENZONE VAN HET
DAT IEDER MOGELIJK TOEKOMSTSCENARIO BESPROKEN WORDT MET DE DIENST MONUMENTEN BOUWAANVRAAG VOOR HET KLOOSTER TE KUNNEN BEKOMEN.
HIERONDER
WORDT EEN UITTREKSEL EN EEN DEEL HISTORIEK VAN HET BESCHERMINGSBESLUIT WEERGEGEVEN.
DIT
GEEFT AAN WAT DE MOTIVATIE VOOR DE
BESCHERMING IS. DE BIJGEVOEGDE BESCHRIJVING VAN HET POORTGEBOUW GEEFT OOK AAN WELKE ARCHITECTURALE ELEMENTEN VOOR MONUMENTENZORG VAN BELANG ZIJN.
... EEN PROCEDURE TOT BESCHERMING VAN EEN DEEL VAN DE SITE WERD DOOR DE BEVOEGDE VLAAMSE ADMINISTRATIE IN HET VOORJAAR VAN 2003 OPGESTART. IN OKTOBER 2003 WERD BEKENDGEMAAKT WELK DEEL VAN DE SITE BESCHERMD WERD EN STARTTE HET OPENBAAR ONDERZOEK. DE STAD ANTWERPEN VERZOCHT HIERBIJ DE VLAAMSE ADMINISTRATIE OM DE BESCHERMING TE VERSOEPELEN MET ALS DOEL VOLDOENDE MOGELIJKHEDEN VOOR DE HERONTWIKKELING VAN DE SITE TE VRIJWAREN. IN JUNI 2004 WERD HET CENTRALE DEEL VAN HET MILITAIR HOSPITAAL OFFICIEEL BESCHERMD ALS MONUMENT. HET POORTGEBOUW AAN DE LANGE LEEMSTRAAT WERD OOK BESCHERMD, MAAR VALT BUITEN DEZE CENTRALE MONUMENTENZONE. DE VLAAMSE ADMINISTRATIE VERZEKERDE HET BESTUUR VAN DE STAD ANTWERPEN DAT DEZE BESCHERMING GEEN BELEMMERING VOOR DE TOEKOMSTIGE ONTWIKKELING VAN DE SITE ZAL VORMEN INDIEN ER EEN GOED ONTWIKKELINGSVOORSTEL UITGETEKEND WORDT. HET
KLOOSTER VAN DE HOSPITAAL ZUSTERS AUGUSTINESSEN, SINDS
1835
IN
ANTWERPEN
GEVESTIGD EN SINDS
1912
IN HET MILITAIR HOSPITAAL, IS
ONLOSMAKELIJK VERBONDEN MET HET MILITAIR HOSPITAAL.
HET
L-VORMIG, ECLECTISCH VOORHUIS, EEN AANSLUITENDE
KLOOSTER IS EEN
INKOM GELEGEN
OPGEVAT GEBOUWENCOMPLEX ROND EEN BINNENKOER MET
LOURDESGROT. HET
BESTAAT UIT EEN NABIJ DE
HAAKS OP DE STRAAT INGEBRACHTE KAPEL EN EEEN EVENWIJDIGE KLOOSTERVLEUGEL DIE RECHTSTREEKS IN
VERBINDING STAAT MET HET GANGENSYSTEEM TUSSEN DE ZIEKENHUISPAVILJOENEN.
HET
VOORHUIS OMVAT TWEE BOUWLAGEN ONDER EEN MANSARDEDAK MET
DAKKAPELLEN.
DE
EENBEUKIGE KAPEL WORDT GEKENMERKT DOOR EEN RECHTHOEKIG GRONDPLAN EN OMVAT ENE SCHIP VAN ZES TRAVEEËN ONDER LEIEN ZADELDAK EN
EEN LAGERE KOORAPSIS MET AANSLUITENDE SACRISTIE ONDER PLAT DAK. IS NIET MEER AANWEZIG.
DE 9
DE
BINNENINRICHTING IS IN EEN SOBERE CLASSICISTISCHE STIJL, HET MEUBLILAIR
BRANDSCHILDERDE GLASRAMEN DAARENTEGEN BLEVEN INTACT BEWAARD.
DE
LICHT TRAPEZIUMVORMIG KLOOSTERVLEUGEL IS
OPGETROKKEN UIT BAKSTEEN EN BESTAAT UIT DRIE BOUWLAGEN ONDER EEN ZADELDAK.
...
26
BESCHERMINGSBESLUITEN
ROOILIJNENPLAN
27
zicht vanop generale staf, toegang tot de wintergang op de voorgrond
zone tussen kapel en wintergang
28
tuinzijde kapel, zicht richting generale staf
tuin kapel, zicht op achterbouw
tuin kapel, zicht op voorbouw
klooster achterbouw
kloostertuin, zicht richting toegangsboog en park
HUIDIGE TOESTAND
OPPERVLAKTETABEL KLOOSTER VOORBOUW K MAAIVELD RUIMTE 1 RUIMTE 2 TRAPHAL
3 RUIMTE 4 RUIMTE
TOTAAL: 526M² 27,5M² 38M² 56M² 35M² 19M²
EERSTE VERDIEPING RUIMTE 1 RUIMTE 2 TRAPHAL
3 RUIMTE 4 RUIMTE
DAKRUIMTE 27,5M² 38M² 56M² 35M² 19M²
RUIMTE RUIMTE
1 2
TRAPHAL
3 RUIMTE 4 RUIMTE
KAPEL
27,5M² 38M² 56M² 35M² 19M² TOTAAL: 303M²
MAAIVELD PORTAAL SACRISTIE KAPEL GANG
23M² 36M² 125M² 96M²
EERSTE VERDIEPING BALKON 23M²
TOTAAL: 1685M²
K KLOOSTER ACHTERBOUW KELDER TOTAAL
337M²
MAAIVELD 6,8M² 15M² RUIMTE 1 20M² RUIMTE 2 60M² GANG + TRAPHAL 65M² RUIMTE 3 45M² RUIMTE 4 34M² RUIMTE 5 20M² RUIMTE 6 40M² RUIMTE 7 29M² BERGING
INKOM
DAKRUIMTE
EERSTE EN TWEEDE VERDIEPING BERGING 6,8M² INKOM 15M² RUIMTE 1,2,3,4 20M² GANG + TRAPHAL 62M² RUIMTE 5 32M² RUIMTE 6 34M² RUIMTE 5 20M² RUIMTE 7 13M² RUIMTE 8,9,10 20M² RUIMTE 11 16M²
1 RUIMTE 2 RUIMTE
TRAPHAL RUIMTE RUIMTE
3 4
TUINEN TUINEN TUIN KAPEL
253M²
PATIO KAPEL
22M²
TUIN ACHTER
504M²
TUINBERGING
83M² 140M² 30M² 34M² 44M²
TOTAAL: 820M² 41M²
Ontwikkeling
Ontwerp en studie
NV Militair Hospitaal
Beel - Achtergael Architecten
Vanhaerents NV
360 - architecten BVBA
Wilma Project Development NV
Huiswerk - architecten BVBA
uAPS
Michel Desvigne Paysagistes DPLG
30
PROJECTTEAM
