DE STOOKPLAATS
ONTWIKKELING MILITAIR HOSPITAAL ANTWERPEN BOOMGAARDSTRAAT - MARIALEI - LANGE LEEMSTRAAT CONSORTIUM VANHAERENTS | WILMA PROJECT DEVELOPMENT | BEEL-ACHTERGAEL
INHOUDSTAFEL
A. Informatie en verkoop
4
B. Historiek 6 C. Visie
8
1. Morfologie 2. Masterplan
D. Deelproject Stookplaats
12
1. Situering 2. Bestaand volume 3. Associaties en referenties 4. Scenario 1 5. Scenario 2 6. Beschermingsbesluiten 7. Rooilijnenplan 8. Oppervlaktetabel
E. Projectteam
29
3
www.groenkwartier.be E:
[email protected] T: 03/289.02.89 F: 03/589.72.99
4
INFORMATIE VERKOOP
Naar aanleiding van de politieke en sociale spanningen die het Europa van de jaren veertig van de 19de eeuw kenmerkten, werd in 1847 besloten tot de aanleg van 7 nieuwe vooruitgeschoven forten rond Antwerpen. De toenmalige vesting Antwerpen bestond uit de Spaanse omwalling met de reeds eerder bijgevoegde buitenwerken, de citadel en enkele forten op Linkeroever. Aanslepende discussies omtrent de werkingsmogelijkheden van het leger hypothekeerden echter de realisatie van deze nieuwe forten. In 1851, na de staatsgreep van Napoleon III, werd de dreiging tot annexatie van België door Frankrijk dermate groot dat de uitvoering van de vooruitgeschoven verdedigingslinie rond Antwerpen plots versneld werd. De bestaande Spaanse omwalling werd hierbij niet gesloopt maar extra beschermd door de 7 nieuwe forten, die tussen 1852 en 1853 aangelegd werden op een afstand van 1500 à 3000 meter van de bestaande omwalling. De forten 1,3,4,6 en 7 werden als gebastioneerde vierhoeken van 150 bij 150 meter voorzien, de overige forten hadden een vijfhoekige plattegrond. Fort 4, ook wel het “Fort van Berchem” genoemd, ligt in het plangebied van het Militair Hospitaal. De 7 forten waren slechts van 1853 tot 1859 operationeel en vormden de voorlopers van de latere Brialmontforten.
Inmiddels werd ingezien dat het onmogelijk was om de stad nog langer te beperken binnen de Spaanse omwalling en werd afgezien van de toepassing van militaire erfdienstbaarheden rond de bestaande versterkingen. In het gebied tussen de Spaanse omwalling en de geplande Brialmontgordel werden nieuwe straten aangelegd en woningen opgetrokken. In de omgeving van Fort 4 werden reeds verschillende burgerhuizen gebouwd in de Van Luppenstraat en de Lamorinièrestraat. In 1859 werd gestart met de aanleg van de Brialmontgordel, waarbij somrnige van de forten gedeeltelijk in het nieuwe verdedigingswerk opgenomen werden en enkele andere gesloopt werden. Fort 4 zelf werd sinds 1859 vermoedelijk enkel nog gebruikt als opslagplaats. In 1885 werd het gesloopt, hierbij sporen nalatend in de inmiddels ontstane verkavelingstructuur en het stratenpatroon van de omgeving. In de huidige morfologie van het Militair Hospitaal is nog steeds duidelijk de oorspronkelijke vorm van het fort van Berchem te herkennen.
In 1898 werd gestart met de aanleg van het arsenaal en een jaar later werd begonnen met de bouw van het Krijgsgasthuis of Mariagasthuis, het latere Militair Hospitaal. Voor de vanaf 1835 in het Antwerpen gevestigde Zusters van de Orde van Sint Augustinus, die zich voornamelijk ten dienste stelde van de krijgsziekenhuizen, werd kort na 1900 een klooster opgericht. Gedurende de 20ste eeuw werd het Militair Hospitaal verder uitgebouwd. De eerste tekenen van sluiting zijn merkbaar wanneer in de jaren 1980 enkele afdelingenwerden overgeplaatst naar Neder-overHeembeek. In 1993 werd het Militair Hospitaal, inclusief het klooster, definitief gesloten.
6
HISTORIEK
MILITAIR DOMEIN
7
De herbestemming van de site kadert binnen een ontwikkelingstraject opgestart door de Stad Antwerpen en AG Vespa. Het consortium van de ontwikkelaars Vanhaerents - Wilma Project Development en de architecten Beel&Achtergael Architecten, Huiswerk Architecten bvba, 360 Architecten, uapS en Michel Desvigne Paysagistes werd gekozen als private partner. Dit werd bekrachtigd in het contract met de Stad Antwerpen en AG VESPA op 7 juli 2006. Project Het masterplan voor de herbestemming van het Militair Hospitaal en het Arsenaal werd in zijn geheel opgenomen in het contract met de stad Antwerpen en AG VESPA en belicht het (voor)ontwerp voor de site op de verschillende schaalniveau’s. Het masterplan behandelt de visie en concepten en de gefaseerde realisatie van het project. Het geeft een concreet beeld van de invulling van het Militair Hospitaal als woonomgeving. Het is het resultaat van overleg met verschillende instanties via voorafgaande consultatierondes en advies van de kwalititeitskamer. Dit masterplan werd bekrachtigd door de gemeenteraad en fungeert als onderlegger voor de verdere uitwerking van het project in het algemeen en in het bijzonder de aanvraag tot de stedenbouwkundige vergunningen. Enclave De randen van de site van het MHA -de footprint van een oud fort- vormen een specifieke curve die een plek uit het omliggende stedelijke weefsel snijdt. De inplanting van het 19de eeuwse hospitaal volgt een eigen orthogonaliteit die geen verband legt met het omliggende stratenpatroon. Die twee karakteristieken maken van de site een echte enclave. Het masterplan wil dit enclavekarakter als stedelijke typologie scherp stellen. Hospitaal en arsenaal Binnen de enclave tekenen zich twee delen af. De hospitaalzone : gedomineerd door sterk geritmeerde massieve bakstenen paviljoenen verbonden door gangen en in het westen afgezoomd door diepe tuinen met hoge bomen. De arsenaalzone : straks een kale vlakte waar grote magazijnen stonden. De rand van de enclave is een rafelige compositie van tuinmuren en wachtgevels.
8
VISIE
MORFOLOGIE
1. te slopen gebouwen versus monumenten en groen
2. Westzone: compacte footprint
3. Oostzone: monolieten
4. Evaluatie fortmuur
5. Randbebouwing
3. Orthogonaliteit in totale masterplan
9
Nieuwe gebouwen De nieuwe ingrepen moeten op schaal zijn van de bestaande context. Het moeten sterke, karakteristieke entiteiten zijn met ruimte eromheen. Dat kan op twee manieren: inzetten op de grotere schaal en gebouwen ontwerpen voorzien van een grote footprint of inzetten op repetitie van identieke volumes (naar analogie met de paviljoenen). In beide gevallen worden de lange perspectieven die het gebied kenmerken, gevrijwaard. In de westzone waar een kleine footprint is aangewezen (door het groene karakter), wordt een entiteit van drie compacte appartementsgebouwen ingeplant. Als repetitief geheel refereert het naar de geklasseerde paviljoenen. In de oostelijke zone bestaat de nieuwe bebouwing uit grote monoliete blokken, samengesteld uit grondgebonden woningen of appartementen. De nieuwe gehelen in oost en west zijn ingeplant volgens de orthogonaliteit van de bestaande paviljoenen om het enclavekarakter te versterken. Alle overige bebouwing situeert zich op de randen. Tegen de wachtgevels wordt gebouwd en de karakteristieke tuinmuren blijven bewaard. De orthogonaliteit wordt hier niet gevolgd. Langs de randen wordt het karakter van de wal van het fort opgezocht. De randen zijn geknikt en gevarieerd. Alle open ruimte situeert zich in het spanningsveld tussen orthogonale monolieten en geplooide randen. Publieke tuin De enclave wordt een publieke tuin waarvan bewoners en omwonenden op hetzelfde niveau gebruik kunnen maken. Het blijft een unieke plek, een oneigenlijk stuk stedelijk weefsel. De site van het militair hospitaal bindt nu de omliggende wijken in plaats van ze te scheiden.
10
VISIE
MASTERPLAN
11
DE
STOOKPLAATS IS CENTRAAL OP DE SITE GELEGEN, IN DE SCHADUW VAN DE KAPEL.
HET
GEBOUW VOORZAG IN DE VERWARMING VAN ALLE AANWEZIGE
GEBOUWEN OP HET HOSPITAALGEDEELTE, DANKZIJ EEN TYPISCHE ONDERGRONDSE GANGENSTRUCTUUR.
DE
DUBBELHOGE RUIMTE AAN DE WESTZIJDE BOOD
PLAATS AAN DE GROTE VERWARMINGSKETELS EN IS ZEER TYPEREND.
HET
GEBOUW HEEFT SLECHTS
1
BOVENGRONDSE BOUWLAAG, DE BAKSTENEN GEVELS WORDEN GEKENMERKD DOOR EEN HELDERE SYMMETRIE, BEKROOND
DOOR EEN FRONTON AAN DE KOPSE ZIJDEN. HET GEBOUW HEEFT EEN ZINKEN DAKBEDAKKING. DAAR BEPAALDE RAMEN DICHTGEMETSELD ZIJN, IS DE SYMMETRIE GEDEELTELIJK VERSTOORD.
12
DE AFBRAAK VAN DE AANBOUW IN HET WESTEN IS REEDS VOLTOOID.
DEELPROJECT STOOKPLAATS
SITUERING
13
VISIE HET GROEN KWARTIER. DE GROTE FOOTPRINT EN GROTE OVERSPANNINGEN ZORGEN VOOR EEN ZEER FLEXIBELE RUIMTE DIE DIVERSE PROGRAMMA’S KAN BEVATTEN. AANGEZIEN DE STOOPLAATS SLECHT 1 BOVENGRONDSE VERDIEPING HEEFT, IS ER EEN OPTIMALE RELATIE MET HET MAAIVELDNIVEAU. DAAROM WERD GEOPTEERD OM DE STOOKPLAATS MET EEN PRIVATE TUIN AAN TE BIEDEN. DIE TUIN LIGT IN DE RUIMTE TUSSEN DE CENTRALE KAPEL EN NAASTGELEGEN PAVILJOENEN. DE NOORDELIJKE ZIJDE VAN DE STOOKPLAATS LIGT AAN HET OPENBAAR DOMEIN. DE
STOOKPLAATS LIGT CENTRAAL IN DE MONUMENTENZONE VAN
DE RUIMTELIJKHEID VAN HET GEBOUW EN DE DIVERSE ONDERGRONDSE TUNNELS MAKEN VAN DE STOOKPLAATS EEN BIJZONDERE CONSTRUCTIE. HET UITBUITEN EEN KLEIN CULTUREEL PROGRAMMA OF WELLNESSCENTER KAN DE DUBBELHOGE RUIMTE BEHOUDEN, VOOR EEN KANTOOR KAN DE ONDERGRONDSE VERBINDING MET DE PARKING ONDER HET PARADEPLEIN EEN MEERWAARDE BETEKENEN. VAN DEZE KWALITEITEN GEEFT EEN EIGENTIJDS PROGRAMMA EEN BIJZONDER KARAKTER
VERDIEPTE ENGELSE KOEREN IN DE TUINZONE KUNNEN DE KELDERVERDIEPING TOT EEN AANGENAME VERBLIJFSRUIMTE TRANSFORMEREN, GROTE DAKLICHTEN OF EEN PATIO KUNNEN DE RELATIEF GROTE FOOTPRINT VERDER BRUIKBAAR MAKEN VOOR KANTOOR OF ANDERE VERBLIJFSRUIMTES. DE
ASSOCIATIES EN REFERENTIEBEELDEN IN HET VOLGENDE HOOFDSTUK GEVEN AAN WELKE FUNCTIES IN HET POORTGEBOUW KUNNEN HUIZEN EN HOE
ONDERGRONDSE RUIMTES KWALITATIEF KUNNEN WORDEN GEMAAKT.
STEDENBOUWKUNDIGE CONTEXT VOOR
DE MONUMENTENZONE IN HET
GROEN KWARTIER
WERD REEDS EEN ROOILIJNENPLAN EN EEN AANVRAAG OPENBAAR DOMEIN OPGEMAAKT. BINNEN HET
ROOILIJNENPLAN WORDT DE TUIN EN DE RELATIE MET HET PARK EN KAPEL AANGEGEVEN.
AANGEZIEN DE STOOKPLAATS EEN BESCHERMD MONUMENT IS, WORDT
ER GEEN MOGELIJKE VOLUMEUITBREIDING GEPLAND.
14
DEELPROJECT STOOKPLAATS
BESTAAND VOLUME
15
16
ASSOCIATIES
REFERENTIES
Tacktoren Kortrijk - Beel-Achtergael
Patio in Centraal Museum Utrecht - Beel-Achtergael
Engelse koer in het Joc Gent - Beel-Achtergael
Ondergronds foyer in Joc Gent - Beel-Achtergael
17
123 m² 276 m²
65 m²
18
SCENARIO 1: BESTAANDE TOESTAND (KELDERVERDIEPING)
SCENARIO 1: BESTAANDE TOESTAND (MAAIVELD)
188 m²
19
20
SCENARIO 1: BESTAANDE TOESTAND (NOORDGEVEL)
SCENARIO 1: BESTAANDE TOESTAND (LANGSE SNEDE)
21
423 m²
patio: 41 m²
engelse koer: 126 m²
22
SCENARIO 2: EXTRA VLOER EN ENGELSE KOER (KELDER)
SCENARIO 2 : EXTRA VLOER EN ENGELSE KOER (MAAIVELD)
423 m²
23
24
SCENARIO 2: EXTRA VLOER EN ENGELSE KOER (SNEDE)
HUIDIGE TOESTAND
25
AANGEZIEN
MILITAIR HOSPITAAL (GROEN KWARTIERE) IS MONUMENTEN VAN DE STAD ANTWERPEN. HUN ADVIES IS
DE STOOKPLAATS DEEL UITMAAKT VAN DE CENTRALE BESCHERMDE MONUMENTENZONE VAN HET
NOODZAKELIJK DAT IEDER MOGELIJK TOEKOMSTSCENARIO BESPROKEN WORDT MET DE DIENST
HET VAN
BELANG OM EEN BOUWAANVRAAG VOOR DE STOOKPLAATS TE KUNNEN BEKOMEN.
HIERONDER
WORDT EEN UITTREKSEL EN EEN DEEL HISTORIEK VAN HET BESCHERMINGSBESLUIT WEERGEGEVEN.
BESCHERMING IS.
DIT GEEFT AAN WAT DE MOTIVATIE VOOR DE EEN BESCHRIJVING VAN DE STOOKPLAATS GEEFT OOK AAN WELKE ARCHITECTURALE ELEMENTEN VOOR MONUMENTENZORG VAN BELANG ZIJN.
... EEN PROCEDURE TOT BESCHERMING VAN EEN DEEL VAN DE SITE WERD DOOR DE BEVOEGDE VLAAMSE ADMINISTRATIE IN HET VOORJAAR VAN 2003 OPGESTART. IN OKTOBER 2003 WERD BEKENDGEMAAKT WELK DEEL VAN DE SITE BESCHERMD WERD EN STARTTE HET OPENBAAR ONDERZOEK. DE STAD ANTWERPEN VERZOCHT HIERBIJ DE VLAAMSE ADMINISTRATIE OM DE BESCHERMING TE VERSOEPELEN MET ALS DOEL VOLDOENDE MOGELIJKHEDEN VOOR DE HERONTWIKKELING VAN DE SITE TE VRIJWAREN. IN JUNI 2004 WERD HET CENTRALE DEEL VAN HET MILITAIR HOSPITAAL OFFICIEEL BESCHERMD ALS MONUMENT, WAARONDER DE STOOKPLAATS. DE VLAAMSE ADMINISTRATIE VERZEKERDE HET BESTUUR VAN DE STAD ANTWERPEN DAT DEZE BESCHERMING GEEN BELEMMERING VOOR DE TOEKOMSTIGE ONTWIKKELING VAN DE SITE ZAL VORMEN INDIEN ER EEN GOED ONTWIKKELINGSVOORSTEL UITGETEKEND WORDT. DE STOOKPLAATS WAS DE CENTRALE INSTALLATIE DIE INSTOND VOOR DE VERWARMING VAN ALLE GEBOUWEN VAN HET MILITAIR HOSPITAAL (GROEN KWARTIER). DE DOOR DRIE GENERATOREN GEPRODUCEERDE STOOM WERD NAAR DE VERSCHILLENDE GEBOUWEN VERVOERD VIA KANALEN IN ONDERGRONDSE GALERIJEN. DE STOOKPLAATS IS EEN RECHTHOEKIG BAKSTENEN GEBOUW ONDER EEN LICHT HELLEND ZINKEN ZADELDAK. DE LIJST- EN PUNTGEVELS WORDEN GERITMEERD DOOR PILASTERS EN LIJSTWERK NAAST GROTE SEGMENTBOGIGE MUUROPENINGEN EN RONDVENSTERS IN EEN OMLIJSTING VAN METSELWERK. DE DAKCONSTRUCTIE WORDT GEVORMD DOOR EEN OVERSPANNING MET IJZEREN VAKWERKSPANTEN. ...
26
BESCHERMINGSBESLUITEN
EIGENDOMSGRENZEN
27
SCENARIO 1 (RECONVERSIE VAN HET BESTAANDE VOLUME) S KELDERVERDIEPING KELDERRRUIMTE 1 KELDERRRUIMTE 2 DUBBELHOGE KELDER
123M² 65M² 276M (VIA TUNNEL EEN RECHTSTREEKSE VERBINDING PARKING PARADEPLEIN MOGELIJK)
MAAIVELD BESTAANDE RUIMTE 1
188M²
TOTALE OPPERVLAKTE
652M²
SCENARIO 2 (EEN EXTRA VLOER IN DE DUBBELHOGE KELDERRUIMTE EN ENGELSE KOER) KELDERVERDIEPING KELDERRUIMTE 1 PATIO ENGELSE KOER
423M² 41M² 123M²
MAAIVELD BESTAANDE RUIMTE 1
423M² (276 M² EXTRA DOOR NIEUWE VLOER)
TOTALE OPPERVLAKTE
928M² (TOTALE OPPERVLAKTE MET 276 M² VERGROOT)
S SCENARIO 3 (VANWEGE DE KLEINE DAKHELLING IS HET NIET MOGELIJK OM EEN DAKVERDIEPING TE MAKEN)
28
OPPERVLAKTETABEL
PROJECTTEAM
Ontwikkeling
Ontwerp en studie
NV Militair Hospitaal
Beel - Achtergael Architecten
Vanhaerents NV
360 - architecten BVBA
Wilma Project Development NV
Huiswerk - architecten BVBA
uAPS
Michel Desvigne Paysagistes DPLG
29
