POORTGEBOUW
ONTWIKKELING MILITAIR HOSPITAAL ANTWERPEN BOOMGAARDSTRAAT - MARIALEI - LANGE LEEMSTRAAT CONSORTIUM VANHAERENTS | WILMA PROJECT DEVELOPMENT | BEEL-ACHTERGAEL
INHOUDSTAFEL
A. Informatie en verkoop
4
B. Historiek 6 C. Visie
8
1. Morfologie 2. Masterplan
D. Deelproject Poortgebouw
12
1. Situering 2. Geplande uitbreiding 3. Associaties en referenties 4. Plannen 6. Beschermingsbesluiten 7. Verkavelingsvergunning 8. Huidige toestand 9. Oppervlaktetabel
E. Projectteam
29
3
www.groenkwartier.be E:
[email protected] T: 03/289.02.89 F: 03/589.72.99
4
INFORMATIE VERKOOP
Naar aanleiding van de politieke en sociale spanningen die het Europa van de jaren veertig van de 19de eeuw kenmerkten, werd in 1847 besloten tot de aanleg van 7 nieuwe vooruitgeschoven forten rond Antwerpen. De toenmalige vesting Antwerpen bestond uit de Spaanse omwalling met de reeds eerder bijgevoegde buitenwerken, de citadel en enkele forten op Linkeroever. Aanslepende discussies omtrent de werkingsmogelijkheden van het leger hypothekeerden echter de realisatie van deze nieuwe forten. In 1851, na de staatsgreep van Napoleon III, werd de dreiging tot annexatie van België door Frankrijk dermate groot dat de uitvoering van de vooruitgeschoven verdedigingslinie rond Antwerpen plots versneld werd. De bestaande Spaanse omwalling werd hierbij niet gesloopt maar extra beschermd door de 7 nieuwe forten, die tussen 1852 en 1853 aangelegd werden op een afstand van 1500 à 3000 meter van de bestaande omwalling. De forten 1,3,4,6 en 7 werden als gebastioneerde vierhoeken van 150 bij 150 meter voorzien, de overige forten hadden een vijfhoekige plattegrond. Fort 4, ook wel het “Fort van Berchem” genoemd, ligt in het plangebied van het Militair Hospitaal. De 7 forten waren slechts van 1853 tot 1859 operationeel en vormden de voorlopers van de latere Brialmontforten.
Inmiddels werd ingezien dat het onmogelijk was om de stad nog langer te beperken binnen de Spaanse omwalling en werd afgezien van de toepassing van militaire erfdienstbaarheden rond de bestaande versterkingen. In het gebied tussen de Spaanse omwalling en de geplande Brialmontgordel werden nieuwe straten aangelegd en woningen opgetrokken. In de omgeving van Fort 4 werden reeds verschillende burgerhuizen gebouwd in de Van Luppenstraat en de Lamorinièrestraat. In 1859 werd gestart met de aanleg van de Brialmontgordel, waarbij somrnige van de forten gedeeltelijk in het nieuwe verdedigingswerk opgenomen werden en enkele andere gesloopt werden. Fort 4 zelf werd sinds 1859 vermoedelijk enkel nog gebruikt als opslagplaats. In 1885 werd het gesloopt, hierbij sporen nalatend in de inmiddels ontstane verkavelingstructuur en het stratenpatroon van de omgeving. In de huidige morfologie van het Militair Hospitaal is nog steeds duidelijk de oorspronkelijke vorm van het fort van Berchem te herkennen.
In 1898 werd gestart met de aanleg van het arsenaal en een jaar later werd begonnen met de bouw van het Krijgsgasthuis of Mariagasthuis, het latere Militair Hospitaal. Voor de vanaf 1835 in het Antwerpen gevestigde Zusters van de Orde van Sint Augustinus, die zich voornamelijk ten dienste stelde van de krijgsziekenhuizen, werd kort na 1900 een klooster opgericht. Gedurende de 20ste eeuw werd het Militair Hospitaal verder uitgebouwd. De eerste tekenen van sluiting zijn merkbaar wanneer in de jaren 1980 enkele afdelingenwerden overgeplaatst naar Neder-overHeembeek. In 1993 werd het Militair Hospitaal, inclusief het klooster, definitief gesloten.
6
HISTORIEK
MILITAIR DOMEIN
7
De herbestemming van de site kadert binnen een ontwikkelingstraject opgestart door de Stad Antwerpen en AG Vespa. Het consortium van de ontwikkelaars Vanhaerents - Wilma Project Development en de architecten Beel&Achtergael Architecten, Huiswerk Architecten bvba, 360 Architecten, uapS en Michel Desvigne Paysagistes werd gekozen als private partner. Dit werd bekrachtigd in het contract met de Stad Antwerpen en AG VESPA op 7 juli 2006. Project Het masterplan voor de herbestemming van het Militair Hospitaal en het Arsenaal werd in zijn geheel opgenomen in het contract met de stad Antwerpen en AG VESPA en belicht het (voor)ontwerp voor de site op de verschillende schaalniveau’s. Het masterplan behandelt de visie en concepten en de gefaseerde realisatie van het project. Het geeft een concreet beeld van de invulling van het Militair Hospitaal als woonomgeving. Het is het resultaat van overleg met verschillende instanties via voorafgaande consultatierondes en advies van de kwalititeitskamer. Dit masterplan werd bekrachtigd door de gemeenteraad en fungeert als onderlegger voor de verdere uitwerking van het project in het algemeen en in het bijzonder de aanvraag tot de stedenbouwkundige vergunningen. Enclave De randen van de site van het MHA -de footprint van een oud fort- vormen een specifieke curve die een plek uit het omliggende stedelijke weefsel snijdt. De inplanting van het 19de eeuwse hospitaal volgt een eigen orthogonaliteit die geen verband legt met het omliggende stratenpatroon. Die twee karakteristieken maken van de site een echte enclave. Het masterplan wil dit enclavekarakter als stedelijke typologie scherp stellen. Hospitaal en arsenaal Binnen de enclave tekenen zich twee delen af. De hospitaalzone : gedomineerd door sterk geritmeerde massieve bakstenen paviljoenen verbonden door gangen en in het westen afgezoomd door diepe tuinen met hoge bomen. De arsenaalzone : straks een kale vlakte waar grote magazijnen stonden. De rand van de enclave is een rafelige compositie van tuinmuren en wachtgevels.
8
VISIE
MORFOLOGIE
1. te slopen gebouwen versus monumenten en groen
2. Westzone: compacte footprint
3. Oostzone: monolieten
4. Evaluatie fortmuur
5. Randbebouwing
3. Orthogonaliteit in totale masterplan
9
Nieuwe gebouwen De nieuwe ingrepen moeten op schaal zijn van de bestaande context. Het moeten sterke, karakteristieke entiteiten zijn met ruimte eromheen. Dat kan op twee manieren: inzetten op de grotere schaal en gebouwen ontwerpen voorzien van een grote footprint of inzetten op repetitie van identieke volumes (naar analogie met de paviljoenen). In beide gevallen worden de lange perspectieven die het gebied kenmerken, gevrijwaard. In de westzone waar een kleine footprint is aangewezen (door het groene karakter), wordt een entiteit van drie compacte appartementsgebouwen ingeplant. Als repetitief geheel refereert het naar de geklasseerde paviljoenen. In de oostelijke zone bestaat de nieuwe bebouwing uit grote monoliete blokken, samengesteld uit grondgebonden woningen of appartementen. De nieuwe gehelen in oost en west zijn ingeplant volgens de orthogonaliteit van de bestaande paviljoenen om het enclavekarakter te versterken. Alle overige bebouwing situeert zich op de randen. Tegen de wachtgevels wordt gebouwd en de karakteristieke tuinmuren blijven bewaard. De orthogonaliteit wordt hier niet gevolgd. Langs de randen wordt het karakter van de wal van het fort opgezocht. De randen zijn geknikt en gevarieerd. Alle open ruimte situeert zich in het spanningsveld tussen orthogonale monolieten en geplooide randen. Publieke tuin De enclave wordt een publieke tuin waarvan bewoners en omwonenden op hetzelfde niveau gebruik kunnen maken. Het blijft een unieke plek, een oneigenlijk stuk stedelijk weefsel. De site van het militair hospitaal bindt nu de omliggende wijken in plaats van ze te scheiden.
10
VISIE
MASTERPLAN
11
HET POORTGEBOUW IS HET MEEST NOORDELIJKE PUNT VAN DE SITE. DE POORT WAS DE HOOFDINGANG VOOR DE GANSE ARSENAALZONE EN VORMT HET GEZICHT VAN HET GROEN KWARTIER NAAR DE BUURT DE OORSPRONKELIJKE, HALFRONDE DOORGANG, DE MONUMENTALITEIT EN DE TRAPTOREN ZIJN TYPEREND VOOR HET VOLUME. HET GEBOUW HEEFT 2 BOVENGRONDSE BOUWLAGEN EN EEN HEEL SPECIFIEKE DAKRUIMTE. DE BAKSTENEN GEVELS WORDEN GEKENMERKD DOOR EEN HELDERE SYMMETRIE EN UITGESPROKEN DETAILLERING NAAR DE STRAATZIJDE TOE.
12
DEELPROJECT POORTGEBOUW
SITUERING
13
VISIE OM IN HET POORTGEBOUW EEN NIEUWE, EIGENTIJDSE MOGELIJK TE MAKEN WORDT EEN NIEUW VOLUME TEGEN DE WESTZIJDE AANGEBOUWD, DIT VOLUME IS EEN DUIDELIJK SIGNAAL NAAR DE OMGEVING. EEN LIFT VERBINDT DE VERSCHILLENDE VERDIEPINGEN VAN DEZE UITBREIDING EN HET POORTGEBOUW MET HET MAAIVELD EN DE ONDERGRONDSE PARKING, NET NAAST HET POORTGEBOUW. DIT LAAT TOE OM OVER VOLDOENDE BERGING TE BESCHIKKEN EN DEZE OP EEN FUNCTIONELE MANIER TE VERBINDEN MET DE REST VAN HET GEBOUW, ZONDER DE KAMERSTRUCTUUR VAN HET POORTGEBOUW AAN TE TASTEN. ZOWEL OP HET MAAIVELD ALS OP DE VERDIEPING IS DE AANLEG VAN EEN TERRAS MET ZICHT OP HET PARK MOGELIJK. DE ASSOCIATIES EN REFERENTIEBEELDEN IN HET VOLGENDE HOOFDSTUK GEVEN AAN WELKE FUNCTIES IN HET POORTGEBOUW KUNNEN HUIZEN EN HOE DE UITBREIDING WERKT EN WORDT GEMATERIALISEERD.
STEDENBOUWKUNDIGE CONTEXT VOOR HET GROEN KWARTIER WERD REEDS EEN VERKAVELINGSAANVRAAG EN EEN AANVRAAG OPENBAAR DOMEIN GEDAAN. BINNEN DE VERKAVELINGSAANVRAAG WORDT, LOS VAN HET VOORGESTELDE UITBREIDINGSSCENARIO, EEN MAXIMALE UITBREIDINGSZONE VAN 228M² VOORZIEN. DEZE KAN MAXIMAAL 1 VERDIEPING OMVATTEN. AANGEZIEN HET POORTGEBOUW EEN BESCHERMD MONUMENT IS, DIENEN UITBREIDINGEN OVERLEGD TE WORDEN MET MONUMENTENZORG.
14
DEELPROJECT POORTGEBOUW
GEPLANDE UITBREIDING
15
16
ASSOCIATIES
REFERENTIES
Centraal Museum Utrecht - Beel-Achtergael
Tacktoren Kortrijk - Beel-Achtergael
gascabine
22 m²
11 m² 31 m²
parkeergarage
(*) Invulling uitbreiding met trap en lift illustratief
18
KELDERVERDIEPING
MAAIVELD
31 m²
27 m²
31 m²
11 m²
22 m²
(*) Invulling uitbreiding met trap en lift illustratief
19
11 m²
11 m²
31 m²
28 m²
31 m²
11 m²
(*) Invulling uitbreiding met lift illustratief
20
VERDIEPING
DAKRUIMTE
31 m²
28 m²
31 m² 5 m²
21
AANGEZIEN
HET POORTGEBOUW DEEL UITMAAKT VAN DE
MILITAIR HOSPITAAL (GROEN KWARTIERE) IS MONUMENTEN VAN DE STAD ANTWERPEN. HUN ADVIES IS
BESCHERMDE MONUMENTENZONE VAN HET
NOODZAKELIJK DAT IEDER MOGELIJK TOEKOMSTSCENARIO BESPROKEN WORDT MET DE DIENST
HET VAN
BELANG OM EEN BOUWAANVRAAG VOOR DE STOOKPLAATS TE KUNNEN BEKOMEN.
HIERONDER
WORDT EEN UITTREKSEL EN EEN DEEL HISTORIEK VAN HET BESCHERMINGSBESLUIT WEERGEGEVEN.
DIT
GEEFT AAN WAT DE MOTIVATIE VOOR DE
BESCHERMING IS. DE BIJGEVOEGDE BESCHRIJVING VAN HET POORTGEBOUW GEEFT OOK AAN WELKE ARCHITECTURALE ELEMENTEN VOOR MONUMENTENZORG VAN BELANG ZIJN.
... EEN PROCEDURE TOT BESCHERMING VAN EEN DEEL VAN DE SITE WERD DOOR DE BEVOEGDE VLAAMSE ADMINISTRATIE IN HET VOORJAAR VAN 2003 OPGESTART. IN OKTOBER 2003 WERD BEKENDGEMAAKT WELK DEEL VAN DE SITE BESCHERMD WERD EN STARTTE HET OPENBAAR ONDERZOEK. DE STAD ANTWERPEN VERZOCHT HIERBIJ DE VLAAMSE ADMINISTRATIE OM DE BESCHERMING TE VERSOEPELEN MET ALS DOEL VOLDOENDE MOGELIJKHEDEN VOOR DE HERONTWIKKELING VAN DE SITE TE VRIJWAREN. IN JUNI 2004 WERD HET CENTRALE DEEL VAN HET MILITAIR HOSPITAAL OFFICIEEL BESCHERMD ALS MONUMENT. HET POORTGEBOUW AAN DE LANGE LEEMSTRAAT WERD OOK BESCHERMD, MAAR VALT BUITEN DEZE CENTRALE MONUMENTENZONE. DE VLAAMSE ADMINISTRATIE VERZEKERDE HET BESTUUR VAN DE STAD ANTWERPEN DAT DEZE BESCHERMING GEEN BELEMMERING VOOR DE TOEKOMSTIGE ONTWIKKELING VAN DE SITE ZAL VORMEN INDIEN ER EEN GOED ONTWIKKELINGSVOORSTEL UITGETEKEND WORDT. HET
POORTGEBOUW IS HET ENIGE DAT GEBOUWD WERD VAN EEN IN PLAN GROTER GEHEEL DAT EEN MONUMENTALE AFSLUITING MOEST VORMEN TUSSEN HET
LANGE LEEMSTRAAT. HET DIENDE OM DE WACHT ONDER TE BRENGEN. OP DE BOVENVERDIEPING WOONDE DE CONCIËRGE. HET ECLECTISCHE POORTGEBOUW OMVAT TWEE BOUWLAGEN, LAGERE INKOMTRAVEEËN AAN WEERSZIJDEN ONDER EEN LEIEN BEDAKING MET MONUMENTALE SCHOORSTENEN EN SMEEDIJZEREN SIERELEMENTEN EN EEN AANSLUITENDE ZUIDOOSTELIJKE RONDE TRAPTOREN MET KEGELSPITS. DE GEVELS ZIJN OPGETROKKEN UIT BAKSTEEN EN NATUURSTENEN ELEMENTEN MET EEN CENTRALE RONDBOGIGE DOORGANG. ... ARSENAAL EN DE
22
BESCHERMINGSBESLUITEN
VERKAVELINGSVOORSCHRIFTEN
23
24
HUIDIGE TOESTAND
OPPERVLAKTETABEL BESTAAND VOLUME
UITBREIDINGSSCENARIO
KELDERVERDIEPING: BERGING TRAPHAL
KELDERVERDIEPING: 31M² 11M² TRAP + LIFT
MAAIVELD KAMER 1 KAMER 2 TRAPHAL
22M²
64M²
27M² 22M²
122M²
11M² 11M²
123M²
MAAIVELD 31M² 31M² 11M² ONDERDOORGANG TRAP + LIFT
VERDIEPING KAMER 3 KAMER 4 KAMER 5 TRAPHAL
TOTAAL
VERDIEPING 31M² 28M² 31M² 11M² NIEUW DAKTERRAS LIFT + OVERLOOP DAKRUIMTE
DAKRUIMTE KAMER 6 KAMER 7 KAMER 8 TRAPHAL
31M² 28M² 31M² 5 M²
TOTALE OPPERVLAKTE
311m² 311 ²
95M² TOTALE OPPERVLAKTE
93M²
404M²
(*) Invulling uitbreiding met trap en lift illustratief
25
Ontwikkeling
Ontwerp en studie
NV Militair Hospitaal
Beel - Achtergael Architecten
Vanhaerents NV
360 - architecten BVBA
Wilma Project Development NV
Huiswerk - architecten BVBA
uAPS
Michel Desvigne Paysagistes DPLG
26
PROJECTTEAM
