ONTWERPEN AAN NEDERLAND

ont/aan/ned/KAT/DEF+ 22-09-2000 17:23 Pagina 1

Sdu Uitgevers

ONTWERPEN AAN NEDERLAND ARCHITECTUURBELEID 2001-2004

ONTWERPEN AAN NEDERLAND

ONTWERPEN AAN NEDERLAND BEOOGT...

de publieke kant van architectuur en de openbare ruimte meer tot haar recht te laten komen, en het maatschappelijk debat over de gebouwde en de landelijke omgeving te stimuleren met gebruikmaking van de (moderne) media de relatie cultuurhistorie en moderne (landschaps) architectuur te versterken, door enerzijds het cultureel erfgoed te zien als inspiratiebron bij de ruimtelijke planvorming en anderzijds te streven naar ‘behoud door ontwikkeling’ naast de gevestigde belangen bij de ruimtelijke ordening, die traditioneel goed vertegenwoordigd zijn (bouwers, beleggers, infrastructuur, woningcorporaties, milieuorganisaties), de cultuur een grotere rol te geven om als ‘breekijzer’ in de besluitvorming te laten fungeren bij de afweging van ruimteclaims het ontwerpend onderzoek te stimuleren en een plaats te geven bij het ontwerpen van programma’s, vóór het uiteindelijk ontwerpen van objecten en ruimtelijke plannen de differentiatie van woningen en woonmilieus te bevorderen, zodat meer recht wordt gedaan aan de behoeftes van de inwoners en de veranderende cultuur in Nederland

Pagina 5

maar ook onveranderd door te gaan met voorwaardenscheppende maatregelen die het algemene architectuurklimaat verbeteren

22-09-2000 17:23

in het architectuurbeleid in eerste instantie naar de eigen verantwoordelijkheid van het Rijk te kijken (voorbeeld, regie, faciliteren),

ont/aan/ned/KAT/DEF+

een concrete bijdrage te leveren aan de ruimtelijke en architectonische kwaliteit in ons land door in een aantal Grote Projecten – die een geschakeerde afspiegeling vormen van komende ontwerpen bouwopgaven – het ontwerpen een grotere rol te geven. De projecten zijn: de Deltametropool, de Zuiderzeelijn, een routeontwerp rijksweg, het Nieuwe Rijksmuseum, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de reconstructie zandgebieden, het individueel opdrachtgeverschap, de openbare ruimte in revisie en de nieuwbouw van twee rijksdiensten op het terrein van de cultuurhistorie

de fragmentatie van kennis en vaardigheden in de bouwen architectuursector tegen te gaan door bruggen te slaan tussen de verschillende ‘werelden’ het cultureel opdrachtgeverschap te bevorderen van groot (professionals) tot klein (individuen) meer te kijken naar wat kan dan naar wat moet.

Pagina 1

meer aandacht te besteden aan de organisatie van kwaliteit, door vanuit een attitude van praktisch idealisme de effectiviteit van totstandkomingsprocessen te bevorderen en verkokering tegen te gaan

22-09-2000 17:11

de verrommeling en het dichtslibben van de open ruimten tussen verstedelijkte gebieden tegen te gaan door het eigen karakter van het landschap te versterken


de behoefte aan mobiliteit in onze samenleving te accepteren als een gegeven, en vanuit een toekomstgericht perspectief hier ruimtelijk en architectonisch verantwoord mee om te gaan

ont/aan/ned/KAT/DEF+ 22-09-2000 17:11 Pagina 2

‘ KUNST ONTSTAAT NIET UIT EEN PERSOONLIJKE DROOM, MAAR UIT DE MYSTERIEUZE WERKELIJKHEID’ (VASALIS)


22-09-2000 17:11

Pagina 4

ONTWERPEN AAN NEDERLAND ARCHITECTUURBELEID 2001-2004

Een nota van de ministeries van OCenW, VROM, V&W en LNV

Sdu Uitgevers

ISBN 90 12 08982 4

© 2000 Sdu Uitgevers, Den Haag No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.


22-09-2000 17:11

Pagina 6

VOORWOORD In de wereld van de architectuur heeft Nederland internationaal een goede naam.

De in deze nota geformuleerde ambitie, die onder andere haar beslag krijgt in negen

De verschijningsvorm van veel van onze woonhuizen en gebouwen is de afgelopen jaren

concrete Grote Projecten, heeft ook consequenties voor de rol die de rijksoverheid zelf

aanmerkelijk levendiger geworden en de culturele inrichting van het karakteristieke

speelt bij architectonische en ruimtelijke vormgevingsprocessen: vanzelfsprekend is de

Nederlandse landschap heeft onder invloed van de landschapsarchitectuur en de

noodzakelijk geachte voorbeeldfunctie een zaak van ‘practise what you preach’.

gegroeide interesse voor de ruimtelijke ordening steeds meer aandacht gekregen. De waardering in het buitenland, maar ook in eigen land, heeft zijn beslag gekregen in een

Dr. F. van der Ploeg

groeiend aantal tentoonstellingen en publicaties over Nederlandse ontwerpers en hun

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

(landschaps-)architectuur. Het Nederlandse paviljoen op de wereldtentoonstelling in Hannover – van het architectenbureau MVRDV – kreeg dit jaar wereldwijd lof toege-

J.W. Remkes

zwaaid, en werd vrij algemeen als de interessantste architectonische bijdrage aan de

Staatssecretaris van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Expo 2000 gezien. Ondanks deze gunstige tekenen heerst er paradoxaal genoeg bij veel burgers een gevoel

T. Netelenbos

van onbehagen over de ruimtelijke ontwikkeling die Nederland de laatste jaren doormaakt.

Minister van Verkeer en Waterstaat

Men maakt zich zorgen over het steeds verder dichtslibben van de open ruimten, de wildgroei van woonwijkjes aan de randen van dorpen en steden – die de weinig vleiende

G.H. Faber

kwalificatie ‘witte schimmel’ heeft verworven –, de soms troosteloze staat van de open-

Staatssecretaris van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij

bare ruimten in onze steden en de schijnbaar lukrake groei van kantoren- en bedrijventerreinen. De kritiek wordt samengevat onder de algemene noemer: ‘verrommeling’ van

Den Haag, 5 oktober 2000

het land. Bovendien wordt het door veel burgers als niet meer van deze tijd beschouwd dat het merendeel van de mensen zich maar heeft te schikken naar de gebouwen en woningen die ’nu eenmaal worden aangeboden’. Het verlangen naar meer zeggenschap over de directe eigen leefomgeving is duidelijk groeiende. Het mag inmiddels als bekend worden verondersteld dat de maatschappij minder maakbaar is dan in vroeger tijden werd gedacht of gehoopt. Maar dit is nog geen reden om ons over te geven aan een ‘zo gaat dat nu eenmaal’-redenering. Daarvoor is een goede en rechtvaardige inrichting van ons land te veel een bij uitstek publieke zaak. De rijksoverheid wil als hoedster van het algemeen belang een bijdrage leveren aan ‘het aanzien van Nederland’ door meer ruimte te creëren voor de cruciale inbreng van ontwerpende disciplines bij ruimtelijke en architectonische opgaven. Tevens wil het Rijk meer aandacht vragen voor het publieke karakter van architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur en infrastructurele voorzieningen. De plannen zijn verwoord in deze nota Ontwerpen aan Nederland, Architectuurbeleid

2001-2004. Omdat grote waarde wordt gehecht aan een effectieve doorwerking van het beleid, heeft de nota het karakter gekregen van een actieprogramma.

6

7


22-09-2000 17:11

Pagina 8

INHOUD 1

INLEIDING

BIJLAGEN

14

1.1

Achtergrond: architectuurbeleid in de jaren negentig

1.2

Tijd voor actualisering van het beleid

1.3

Doel, werkwijze en positie

1.4

Leeswijzer

2

ORIËNTATIE

14

15

17

22

2.1

De ruimtelijke dynamiek in Nederland

2.2

De culturele dynamiek

2.3

De veranderde relatie tussen overheid en burger

2.4

Architectuurbeleid: belangrijke trends

2.5

Enkele constateringen

3 3.1

CAPITA SELECTA

23

34

Architectuur: een zaak voor iedereen De aard van architectuur

3.1.2

Architectuur en publiek

3.1.3

Publiek domein

3.1.4

Communicatie over architectuur

34

34

36

37

Ontwerpen aan Nederland

40

Huidige situatie

3.2.2

Argumenten voor een nieuwe aanpak

3.2.3

De basis voor de Grote Projecten

4

41

PLAN DE CAMPAGNE

Inleiding

41

42

50

50

4.1.1

Aanpak ‘Ontwerpen aan Nederland’

4.1.2

Aanpak ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’

4.2

Grote Projecten

14

A

GROTE PROJECTEN

1

Deltametropool

2

Zuiderzeelijn

3

Routeontwerp rijkswegen

88

4

Het Nieuwe Rijksmuseum

91

5

De Nieuwe Hollandse Waterlinie

6

Reconstructie zandgebieden

7

Een eigen huis

8

Openbare ruimte in revisie

9

Onder één dak: ROB-RDMZ

B

VIER ANDERE MINISTERIES

1

Architectuur bij defensie

2

Gebouwen in het buitenland

3

Architectuur in de gezondheidszorg

4

Architectuur en markt

C

INSTELLINGEN EN FONDSEN

1

Inleiding

2

Stimuleringsfonds voor Architectuur (SfA)

3

Fonds voor de beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst (Fonds BKVB)

4

Berlage Instituut

5

Nederlands Architectuurinstituut (NAi)

6

Internationale Architectuurbiënnale NL

7

Architectuur Lokaal

8

ArchiNed

128

9

Archiprix

128

50

54

4.2.1

Omschrijving Grote Projecten

4.2.2

Kwaliteitsborging Grote Projecten

55 59

4.3

Integraler werken

4.4

Hoger schaalniveau

4.5

Breder debat

4.6

Omgevingseducatie, onderwijs en onderzoek

4.7

Meer en betere verbindingen met de markt

4.8

Openbreken welstandsbeleid

4.9

Financiële middelen

60

84

95

99

103 108 112

115

115 116 117

118

52

120

120 121

123 124 125

126

10

Europan Nederland

11

Praktijkopleidingen Architectuur en Stedenbouw (PAS)

12

BONAS

129

130

61

D

62

8

78

80

39

3.2.1

4.1

24

25

28

3.1.1

3.2

22

77

66

LIJST VAN AFKORTINGEN EN INTERNETADRESSEN

63

SAMENVATTING

136

67

68

9

131

129

122

toegankelijkheid, veiligheid, en stads- en landschapsontwerp.

een actieve benadering en de overheid is de natuurlijke behartiger van haar belangen. Haar bijdrage kan bestaan in het beworderen van

22-09-2000 17:11

De openbare ruimte mag niet de restwaarde worden die overblijft na opstelling van private ingregen in de ruimte. Integendeel, zij behoeft

ont/aan/ned/KAT/DEF+ Pagina 10


22-09-2000 17:11

Pagina 12


22-09-2000 17:11

Pagina 14

1 INLEIDING 1.1 ACHTERGROND: ARCHITECTUURBELEID IN DE JAREN NEGENTIG

stelling is voor het Nederlandse overheidsbeleid op het gebied van de architectonische

In het voorjaar van 1991 bracht de regering de nota Ruimte voor Architectuur uit.

en ruimtelijke vormgeving.

De ministeries van WVC en VROM wilden met deze architectuurnota de samenhang

Toch is er allerminst reden om in het architectuurbeleid te volstaan met ‘het passen op de

versterken tussen het bouwen het cultuurbeleid. De doelstelling van de nota was het

winkel’, en er is zeker geen plaats voor gevoelens van zelfgenoegzaamheid. Daar zijn twee

scheppen van gunstige voorwaarden voor architectonische kwaliteit, het beleidsterrein

dwingende redenen voor: – Evaluatie van het beleid5 heeft aan het licht gebracht dat de uitwerking van vooral de

was vooral de nieuwbouw en zijn directe omgeving (‘urban design’). Architectonische kwaliteit werd opgevat als een integraal concept, gebaseerd op drie samenhangende

tweede nota op onderdelen in goede bedoelingen is blijven steken. Het streven om het

onderdelen: de culturele waarde, de gebruikswaarde en de toekomstwaarde van de

beleid te verbreden naar de hogere schaalniveaus en de samenwerking met marktpartijen

architectuur. De aandacht richtte zich niet alleen op de aanbodzijde van het beleid – de

zijn onvoldoende uit de verf gekomen.6 Bovendien was de (voorbeeld)rol die de rijksover-

totstandkoming van architectuur – maar ook op de afname, beter gezegd: de beleving en

heid in haar eigen opdrachtenbeleid kan spelen niet erg expliciet. Daarnaast blijkt dat –

waardering door de ‘gebruikers’, waarbij architectuur opgevat werd als ‘gebouwde

mede als gevolg van de huidige sociaal-economische ontwikkelingen – de daadwerkelijke

cultuur’.

betrokkenheid van het publiek bij architectuur meer aandacht behoeft. Ten slotte zijn de

Met de nota De architectuur van de ruimte (1996) werd het beleidsterrein verbreed naar de

openbare ruimte en de cultuurhistorie onvoldoende bij het architectuurbeleid betrokken

zogeheten ‘hogere schaalniveaus’. Dat betekende dat ook disciplines als landschaps-

geweest.

architectuur, stedenbouw, planologie en de aanleg van infrastructurele werken onder-

– De maatschappelijke en ruimtelijke karakteristieken veranderen in Nederland in snel

werp van beleid werden. Het was dan ook vanzelfsprekend dat de ministeries van LNV en

tempo (zie hoofdstuk 2). De samenleving wordt cultureel veel diverser, de individualisering

V&W zich aansloten bij de twee eerder genoemde departementen, WVC en VROM.

krijgt nu ook gestalte in het particulier opdrachtgeverschap, de vergrijzing zal specifieke

De tweede nota beoogde nog een andere verruiming: er kwam meer aandacht voor de rol

eisen stellen aan de gebouwde omgeving, en de ruimtelijke opgaven kennen een aanzien-

die marktpartijen spelen bij het totstandkomen van de gebouwde omgeving. Op deze

lijke schaalvergroting met een vaak zeer complexe opdrachtstructuur.

manier werd het particulier opdrachtgeverschap bij het architectuurbeleid betrokken.

Deze constateringen leiden tot de gevolgtrekking dat het architectuurbeleid geactuali-

Overigens werd het integrale kwaliteitsbegrip van de eerste nota onverkort overgenomen

seerd moet worden, zowel inhoudelijk als in zijn instrumentatie. Dat moet gebeuren op een

in De architectuur van de ruimte.

wijze die past in de huidige tijdsomstandigheden; in de uitwerking van het beleid moet een

De twee genoemde nota’s vormen gezamenlijk de conceptuele basis voor het huidige

grote nadruk liggen op de concrete doorwerking van het beleid. Met andere woorden: hoe

architectuurbeleid en zijn in feite onlosmakelijk met elkaar verbonden. Door hun ‘neutrale’

moeten de beleidsvoornemens vertaald worden naar de beleidspraktijk? Deze nota heeft

grondslag, die gefundeerd is op algemene principes van architectuurbeleid, vormen zij

om die reden het karakter gekregen van een gericht actieprogramma.

onveranderd een hechte onderlegger voor nieuwe beleidsinitiatieven. Dat is ook het geval

1.3

bij deze nota: Ontwerpen aan Nederland.

1.2

DOEL, WERKWIJZE EN POSITIE

Het voornaamste doel van deze nota Ontwerpen aan Nederland wordt in feite direct TIJD VOOR ACTUALISERING VAN HET BELEID

verwoord door de titel: het doel is de inbreng van de ontwerpende disciplines bij ruimtelijke

Volgens recente publicaties1 is het architectuurklimaat2 in Nederland – zeker in verge-

en architectonische opgaven te versterken door middel van overheidsparticipatie ‘op

lijking met veel andere landen – relatief gunstig te noemen. In zijn recente advies over het

maat’ in concrete projecten. In deze nota worden negen Grote Projecten (‘Grands Projets’)

cultuurbeleid 2001-2004 bevestigt de Raad voor Cultuur dit beeld.3 Met de nodige voor-

voorgesteld; deze projecten zullen door hun uitgekiende verscheidenheid een voorbeeld-

zichtigheid kan gesteld worden dat het architectuurbeleid dat de rijksoverheid in het

functie moeten gaan vervullen voor tal van ruimtelijke en architectonische opgaven waar-

afgelopen decennium ontwikkeld heeft, hierbij een rol zal hebben gespeeld. Natuurlijk is

voor Nederland zich de komende jaren gesteld zal zien.

het moeilijk om precies vast te stellen in welke mate dit het geval was – naast bijvoorbeeld factoren als economische groei, veranderde ‘lifestyle’ en de inbreng van de vakdisciplines zélf. Een feit is wel dat vanuit het buitenland4 op dit moment aantoonbaar veel belang-

1

Bernard Hulsman, ‘Supermodern bouwen’, NRC Handelsblad , 30 juli 1999, p. 25.

4

Kees de Graaf, ‘Architectuurruimte of ruimtearchitectuur?’, Architectuur Lokaal , 1999, nr. 24, p. 4. P. Rings, De belangstelling in Nederland voor hedendaagse architectuur , Amsterdam 1996. 2

Hongarije en Frankrijk. 5

Raad voor Cultuur, Van de schaarste en de overvloed. Architectuur en stedenbouw (3), Den Haag 2000, p. 7.

14

Inleiding

Research voor beleid, Evaluatie architectuurbeleid , Leiden 2000.

Tenzij anders vermeld wordt het begrip ‘architectuur’ in deze nota in brede zin bedoeld, dus ook landschapsarchitectuur, stedenbouw en het civieltechnische ontwerp worden eronder verstaan.

3

O.a.: Engeland, Denemarken, Schotland, België,

6

Dit wordt ook door de Raad voor Cultuur geconstateerd, zie noot 3, p. 8.

15

Inleiding


22-09-2000 17:11

Pagina 16

De negen projecten zijn:

bij rijksprojecten, en een indirecte rol door middel van stimuleringsmaatregelen en/of

– De Deltametropool

voorwaardenscheppend beleid.

– De Zuiderzeelijn

Ten tweede is er het zogeheten facetbeleid. De doelstellingen van het architectuurbeleid

– Een routeontwerp rijkswegen

zullen mede worden bevorderd door bijdragen te leveren aan andere beleidsnota’s7 van de

– De Nieuwe Hollandse Waterlinie

rijksoverheid, die verwantschap hebben met het architectuurbeleid.

– De reconstructie van de zandgebieden – Het individueel opdrachtgeverschap

Met het voorgestelde architectuurbeleid wil de regering een verbinding leggen tussen

– De openbare ruimte

enerzijds concrete, ruimtelijke en architectonische opgaven, en anderzijds immateriële,

– Het Nieuwe Rijksmuseum

culturele noties en waarden. Dit streven bepaalt de positie van Ontwerpen aan Nederland.

– De nieuwbouw ROB en RDMZ

De nota is dus te zien als een schakel tussen het cultuurbeleid en het ruimtelijk beleid.

Waar dit effectief en gewenst is, zal de rijksoverheid bij deze projecten nadrukkelijker de

1.4

LEESWIJZER

regie naar zich toetrekken. Als de rijksoverheid een voorbeeldfunctie heeft, moet deze ook

In hoofdstuk 2, Oriëntatie, wordt geschetst hoe we er op dit moment in de architectuur en

nadrukkelijk worden wáárgemaakt. Deze ‘hand-in-eigen-boezem-attitude’ van de overheid

in het architectuurbeleid voor staan: een terugblik, een korte typering van de huidige

schept ontegenzeggelijk verplichtingen.

tendensen en enkele afsluitende constateringen.

In het voorbereidings-, ontwerpen bouwproces van deze projecten zullen overigens

In hoofdstuk 3, Capita selecta, worden de twee hoofdthema’s van deze nota verkend:

verschillende vormen van beleidsuitvoering aan de praktijk worden getoetst, of dit nu in de

‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ en ‘Ontwerpen aan Nederland’.

vorm is van ontwerpend onderzoek of van concrete realisaties. Zo wordt optimaal gebruik-

Tot slot maakt hoofdstuk 4, Plan de campagne, duidelijk hoe de uitvoering van het beleid

gemaakt van ‘de kracht van de empirie’.

gestalte krijgt in concrete acties, en welke financiële consequenties daaraan verbonden zijn. De bijlagen bij deze nota bestaan achtereenvolgens uit:

De Grote Projecten vormen het eerste hoofdthema van deze nota, dat kort kan worden omschreven als ‘Ontwerpen aan Nederland’. Een tweede hoofdthema – en tweede belang-

– een gedetailleerde beschrijving van de Grote Projecten;

rijk beleidsdoel – is de versterking van de maatschappelijke inbedding van de architectuur

– een kort overzicht van het architectuurbeleid van vier niet direct betrokken ministeries;

in haar brede betekenis. Anders gezegd: ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’. Bij het

– het beleid ten opzichte van de instellingen en fondsen ;

versterken van de maatschappelijke inbedding moet maximaal geprofiteerd worden van

– een lijst met een verklaring van de afkortingen en vermelding van relevante internet-

de kansen die de ontwerpende disciplines bieden. Onderdeel van de maatschappelijke

adressen.

inbedding is ook dat het debat over architectuur veel sterker en breder gevoerd moet worden. De wensen van ‘de samenleving’ ten aanzien van beleving en gebruik zullen meer

Aan het eind van deze nota is een samenvatting opgenomen.

aandacht moeten krijgen als een wezenlijke inspiratiebron voor architectonisch en ruimtelijk ontwerp.

Tot slot een terminologische opmerking. De betekenis van het begrip ‘cultuur’ moet hierna

Het gaat uiteraard niet alleen om deze ‘nieuwe’ beleidsdoelen; daarnaast zal het

worden begrepen binnen de context van deze nota. Gezien de omvang en diversiteit van

bestaande beleid worden vervolmaakt op terreinen die onveranderd van grote waarde zijn

het beleidsterrein is het onmogelijk een eenduidige, algemene definitie van het begrip

voor een effectief architectuurbeleid.

cultuur te hanteren. In sommige gevallen gaat het om de cultuur in haar specifieke betekenis (‘artistieke en intellectuele activiteit’), soms slaat het begrip vooral op de

Hoe kunnen de voorgestelde doelen worden vertaald naar de beleidspraktijk? In hoofd-

ruimtelijke inrichting (‘Nederland heeft een cultuurlandschap’), en bij uitzondering wordt

lijnen kent de aanpak twee uitgangspunten. Ten eerste is er de beleidssturing via het

verwezen naar de meer antropologische betekenis (‘groepen en hun gedrag’) zoals de

interdepartementaal platform architectuurbeleid, dat onder het voorzitterschap staat van

Raad voor Cultuur dit in zijn preadvies onder woorden bracht door de meervoudsvorm te

de Rijksbouwmeester. In dit platform werken verschillende ministeries samen op het

hanteren: culturen.8

terrein van het architectuurbeleid: OCenW, VROM, V&W en LNV. Het beleid valt uiteen in de directe rol die de rijksoverheid kan spelen, bijvoorbeeld bij de wet- en regelgeving en 7

Zoals: de derde nota cultuurbeleid Cultuur als confrontatie, de nota Belvedere, de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, de Vierde Nota Waterhuishouding (NW4), de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur, Nationaal Verkeer- en Vervoerplan (NVVP), de nota Voedsel en groen, de nota Wonen en de Nota Ruimtelijk Economisch Beleid (NREB).

8

16

Inleiding

Raad voor Cultuur, Cultuur voor culturen, Den Haag 1999.

17

Inleiding

in zijn omgeving en in zijn continuïteit als integraal ontwerpprobleem te benaderen kan een nieuw gezichtspunt worden ingenomen.

22-09-2000 17:12

Infrastructurele werken (spoorlijnen, verkeerswegen) worden doorgaans als probleem, als noodzakelijk kwaad ervaren. Door infrastructuur



22-09-2000 17:12

Pagina 20


22-09-2000 17:12

Pagina 22

2 ORIËNTATIE 2.1 DE RUIMTELIJKE DYNAMIEK IN NEDERLAND

de veelheid en snelheid van de ruimtelijke transformaties te bezweren. Ook het opsplitsen

Nederland staat voor ingrijpende ruimtelijke opgaven van zeer verschillende omvang

van complexe transformatieprocessen in afzonderlijke projecten is een veelgebruikte

en van uiteenlopende aard. Die zijn meestal het gevolg van sociaal-economische en

methode om grote ruimtelijke opgaven hanteerbaarder te maken.

demografische ontwikkelingen, maar soms zijn de oorzaken ook natuurlijker. Zo is er de noodzaak van een verregaande herziening van het waterbeheer, die in brede zin een

In de jaren zestig was er een groot vertrouwen in de wetenschappelijk onderbouwde voor-

nieuwe visie op het landschap mogelijk en noodzakelijk maakt.

spelbaarheid en maakbaarheid van de toekomst. De Tweede Nota Ruimtelijke Ordening

Als gevolg van de toenemende internationalisering en voortgaande hoogconjunctuur

was daarvan een sprekend voorbeeld. Daarna is dat vertrouwen verbrokkeld. Het besef is

staan grote infrastructurele en economische structuurversterkingsplannen op stapel,

doorgedrongen dat de processen waarop de ruimtelijke ontwikkeling drijft, in hoge mate

zoals voor de HSL, de Betuwelijn, Schiphol en de Maasvlakte. Tegelijkertijd is er een

onvoorspelbaar zijn. Ruimtelijk beleid is niet zozeer gebaseerd op kennis van de toekomst

proces gaande dat minder aandacht trekt, maar minstens zo’n grote invloed heeft op het

als wel op vermoedens over en interpretaties van de huidige situatie, en zelfs die blijkt

‘aanzien van Nederland’: de sluipende verstedelijking waar landschappelijk ontegen-

slechts kenbaar bij benadering en met het nodige giswerk. Zo leeft er op dit moment, nog

zeggelijk een nivellerende werking van uitgaat.

los van beleidsopvattingen en te maken keuzen, de vraag hoe we het huidige Nederland

De kritiek op de Vinex-woningbouw heeft geleid tot een discussie over de aard en de

moeten begrijpen. Het eenduidige contrast tussen ‘stad’ en ‘land’, dat we van vroeger

wenselijkheid van het huidige en te verwachten verstedelijkingspatroon: hoe gaan we

kennen, gaat nauwelijks meer op. Ook de soms verkondigde opvatting dat Nederland één

verder na de Vinex-periode? Maar ook de nog resterende Vinex-opgave is onderwerp van

groot verstedelijkt gebied is, doet onvoldoende recht aan de werkelijkheid. Zien we

discussie geweest. Die heeft geleid tot een koerswijziging, onder meer door het streven

momenteel de vorming van ‘netwerksteden’, of van ‘meerkernige steden’, of van

om circa een derde van de totale Vinex-woningproductie in de periode 2005-2010 te

‘corridors’ die een halve kilometer tot – volgens sommigen – veertig kilometer breed

realiseren door individueel opdrachtgeverschap. Onveranderd is er ook kritiek op de

kunnen zijn? Moeten we natuurgebieden tot het landelijk gebied rekenen of behoren ze,

aanleg en de architectonische uitvoering van bedrijven- en kantorenterreinen, vaak op

gezien de achterban van natuurbeschermingsorganisaties, veeleer tot de stad en/of tot

met recht zo genoemde ‘zichtlocaties’.

Hollandse suburbia? Prevaleert bij deze gebieden het bezoekers- of het gebruikers-

Op dit moment ondergaan veel naoorlogse wijken een diepgaand proces van herstruc-

principe?12

turering. Hoe moet er omgegaan worden met deze wederopbouwwijken met hun miljoen woningen? Een grondige aanpassing is noodzakelijk, onder meer door de dreiging van

Het is belangrijk de onvoorspelbaarheid niet te ontkennen, maar evenmin de planning

leegstand op langere termijn,9 terwijl tegelijkertijd ook over hun monumentwaardigheid

erdoor te laten verlammen. Het past niet meer bij de huidige situatie om een eind- of

moet worden besloten.

streefbeeld vast te stellen, als nauwgezet te bewaken leidraad. Veeleer moet een begin-

Ook de landelijke herstructurering van de landbouw en de aanleg van nieuwe natuur-

situatie worden vastgesteld: een subliem ontwerp dat nu in ieder opzicht overtuigt en

en recreatiegebieden hebben grote ruimtelijke effecten.10 Daarnaast zijn er op regionaal

tegelijkertijd genoeg marges laat voor toekomstige, nu nog niet voorziene ontwikkelingen.

niveau grote plannen, zoals blijkt uit de toekomstverkenningen in opdracht van de

2.2

provincie Noord-Brabant11 en een voorgestelde ambitieuze stroomlijning van de ‘watersportmachine’ Friesland.

DE CULTURELE DYNAMIEK

De culturele dynamiek is minstens zo complex als de ruimtelijke dynamiek. Veel culturele tendensen hebben een dialectisch karakter, met krachten en tegenkrachten. Ze komen op

Het gaat om grote veranderingen. Heftige ruimtelijke dynamiek is in de Nederlandse

scherp te staan in de verhouding tussen publiek en privaat domein, tussen collectieve en

geschiedenis eerder vertoond. Maar voor wie er middenin zit, kan de stroom van verande-

individuele ruimteclaims.

ringen op zowel een prettige als een onaangename manier verwarrend zijn. Toekomst-

Enerzijds zijn mensen bijvoorbeeld steeds onontkoombaarder met elkaar verbonden in

scenario’s – zoals in het kader van Nederland 2030 – kunnen als handvatten dienen om

veelal anonieme netwerken die wereldomspannend kunnen zijn. Anderzijds maken zij zich

langs een theoretische of visionaire omweg het heden te begrijpen en de onzekerheid over

op de hun resterende terreinen extra sterk voor hun eigen identiteit: de paradox van ‘afhankelijkheidsrelaties’ en ‘individualisme’. Op ideologisch niveau is de samenleving gefragmenteerd, terwijl er tegelijkertijd een – scherp of amorf – verlangen bestaat naar

9

De Vereniging van Projectontwikkelaars voorspelde onlangs dat binnen

samenhang. Er is nog altijd een besef van waarde, maar de evidenties van weleer hebben

tien jaar een kwart van de huurwoningen in minder aantrekkelijke

aan betekenis ingeboet.

wijken leeg komt te staan. Zie: Neprom, Marktanalyse mismatch VINEX , Voorburg, mei 2000. 10

11

De Raad voor het Landelijk Gebied heeft onlangs kritiek geuit op het

12

In de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur

culturele en architectonische gehalte van deze plannen.

geeft het kabinet inhoud aan de multifunctionaliteit

Manifest Brabant 2050.

van natuurgebieden.

22

Oriëntatie

23

Oriëntatie


22-09-2000 17:12

Pagina 24

Intussen is er het culturele stromenland van de mondialisering, die soms een vervlakkend

bij grote groepen van de bevolking – sterk toegenomen. Het feit dat de individuele burger

karakter lijkt te hebben. Maar die mondialisering kan bij nadere beschouwing een ver-

meer en meer zijn woonsituatie zélf wil bepalen, past in dit perspectief.

rassend eigen vorm van verfijning en diversiteit opwekken: de nuances en rijkdom van

Op andere vlakken is de overheid juist veel dichter bij het individuele privé-domein

multiculturaliteit en van interculturele ontmoetingen. Deze demografische processen

gekomen, bijvoorbeeld in de bouwen woonregelgeving. Vanuit de samenleving kan

hebben ontegenzeggelijk hun beslag gekregen in een andere cultuurbeleving. Bij de

terecht de eis worden gesteld van helder en doorzichtig bestuur: staat ‘de overheid’ buiten

zogenoemde ‘Nieuwe Nederlanders’ is de strikte scheiding tussen de uitvoerende kunsten

de samenleving, of erboven, of is ze gewoon een van de vele maatschappelijke actoren, zij

en het receptieve publiek bijvoorbeeld minder vanzelfsprekend, en ook kan geconstateerd

het met een bijzondere positie?

worden dat de vrijetijdsbesteding bij deze groepen een ander karakter heeft dan bij de

2.4

autochtone bevolking gebruikelijk was.

ARCHITECTUURBELEID: BELANGRIJKE TRENDS

In het architectuurbeleid worden het cultuur-, bouwen ruimtelijk beleid op elkaar De culturele ontwikkelingen hebben onmiskenbaar een relatie met de ruimte, het ruimte-

betrokken, met de burger in de rol van participant en/of consument. Hoe is het met dit

gebruik, de ruimtebeleving. Soms is die relatie helder, vaker is ze diffuus, indirect of nood-

beleid gesteld?

zakelijkerwijs speculatief. Culturele verschillen impliceren verschillende wijzen waarop

De rijksoverheid voert sinds tien jaar architectuurbeleid.13 Evaluatie van dit beleid14 is niet

de stad of het landschap wordt ervaren en gebruikt. De snelle transformaties van het

eenvoudig, omdat de invloed ervan nauwelijks uit de veelheid van maatschappelijke

landschap roepen bij velen gevoelens van nostalgie op, deze gevoelens over te bruuske

factoren die het architectuurklimaat beïnvloeden, te destilleren valt. Het signaleren van

veranderingen getuigen van sensibiliteit voor kwetsbaar geworden historische waarden.

klaarblijkelijke trends, van belang voor een beleidsmatige oriëntatie, is echter wel

De hernieuwde belangstelling voor de cultuurhistorie kan ook worden verklaard uit de

mogelijk. Daarom worden hierna achtereenvolgens de rol van het Rijk, de rol van de markt

eenvoudige economische vuistregel van de schaarste, volgens welke al wat zeldzaam is,

en het klimaat ten opzichte van architectuurbeleid onder de loep genomen.

grote kans loopt om begeerlijk te worden. In een periode van grote veranderingen is

2.3

onveranderlijkheid schaars.

De rol van het Rijk

In het algemeen kan worden geconstateerd dat de voedingsbodem voor de betrokkenheid

Het tastbaarst is de rol die het Rijk speelt in zijn eigen opdrachtgeverschap. De Rijks-

van burgers op het grensvlak van ruimte en cultuur verbeterd is. Een indicatie vormt de

gebouwendienst heeft als beleid de verschillende ontwerpdisciplines al in een vroeg

populariteit van de jaarlijks georganiseerde Dag van de Architectuur. Vorig jaar bezochten

stadium met elkaar in contact te brengen. Deze dienst hanteert een strakke fasering van

maar liefst 240.000 mensen de manifestaties en de opengestelde gebouwen. Het bezoekers-

het ontwerpproces, waardoor ruimte wordt gecreëerd om in elke planfase vormgevings-

aantal van de Open Monumentendag ligt zelfs om en nabij de 600.000.

aspecten af te wegen. Bij opdrachtgevers ‘in de markt’ wordt om commerciële redenen (tijd is geld) die ruimte vaak minder gegund. De rol van de Rijksgebouwendienst en de

DE VERANDERENDE RELATIE TUSSEN OVERHEID EN BURGER

Rijksbouwmeester bij de opdrachtverlening wordt door ontwerpers over het algemeen

Een afzonderlijk vraagstuk is dat van de positie van de overheid in de samenleving.

positief gewaardeerd.

Hoe wordt haar rol als hoedster van het algemeen belang door de burger ervaren?

Na een drukke periode met veel rijksopdrachten, toen met name rechtbanken en gevange-

De overheid heeft een cruciale taak in de regulatie van collectieve en individuele belangen

nissen moesten worden gerealiseerd, is het aantal bouwopdrachten van het Rijk enigszins

en verlangens. In de afgelopen decennia zijn zowel de opvattingen hierover als de praktijk

afgenomen. En door de omvorming van de Rijksgebouwendienst tot een agentschap is de

sterk veranderd. Tal van zaken die van oudsher collectief door of nauw gelieerd aan de

rechtstreekse invloed van de Rijksbouwmeester op het totale bouwbeleid van ministeries

overheid werden geregeld, zijn afgestoten en min of meer ‘geprivatiseerd openbaar’

gradueel verkleind. De ministeries bepalen zelf hun bouwopgave en -budget; de Rijks-

geworden. Deze ontwikkeling speelt bij veel grote projecten en nutsvoorzieningen, maar

bouwmeester is verantwoordelijk voor de stedenbouwkundige inpassing, de architectuur

ook de openbare ruimte is in veel gevallen niet meer echt ‘publiek’.

en de beeldende kunst. Voor grote aanpassingen en nieuwbouw draagt de Rijksbouw-

Ook zijn veel (lagere) overheden zich steeds meer als onderling concurrerende bedrijven

meester onveranderd de architecten voor, en het selectie- en gunningsproces in het kader

gaan profileren in plaats van als non-profitorganen in een harmonieus ‘huis van

van de Europese aanbesteding blijkt goede mogelijkheden te bieden om de ambitie bij

Thorbecke’ te verblijven. De invloed of macht van de rijksoverheid op veel terreinen is

ministeries op het terrein van de architectuur vorm te geven. Bij Koninklijk Besluit is vast-

afgenomen, ook op dat van de ruimtelijke inrichting. De neoliberale tijdgeest laat ook hier

gelegd dat de Rijksbouwmeester gevraagd en ongevraagd kan adviseren over belangrijke

zijn sporen na. De ‘macht van de particulier’ is – mede door de sterk toegenomen welvaart

bouwprojecten, en infrastructurele en ruimtelijke ordeningsprojecten.

13

Zoals verwoord in de nota’s Ruimte voor architectuur, 1991, en De architectuur van de ruimte, 1996.

14

24

Oriëntatie

Research voor beleid, Evaluatie architectuurbeleid, Leiden 2000.

25

Oriëntatie


22-09-2000 17:12

Pagina 26

Bij het ministerie van LNV is de aandacht voor het architectuurbeleid vergroot, wat onder

bouwbedrijf dat de opdracht uitvoert. Veel blijkt af te hangen van de min of meer toevallige

meer blijkt uit de instelling van een ‘eigen’ architectuurplatform, waarin diverse centrale

interesse van medewerkers hoog in de organisatie: directeuren en projectleiders.

directies, de dienst Landelijk Gebied en enkele regionale directies zitting hebben. Er is

Een kleine, goedgeïnformeerde voorhoede loopt ook in deze sector vaak ver voor het grote

meer aandacht voor architectonische kwaliteit bij landinrichting, die tot uiting komt in het

peloton uit. Ook spelen commerciële motieven (de mode, de ‘corporate identity’) een rol in

organiseren van onder andere ontwerpateliers, en het verrichten van onderzoek naar

de mate waarin architectuur in de bedrijfsvoering een rol speelt. Dit zou een reden kunnen

beleving en gebruik van het landschap. Met subsidieregelingen wordt ontwerpkwaliteit

zijn voor de onevenwichtige nadruk die op de uiterlijke verschijningsvorm wordt gelegd bij

nagestreefd.

vooral veel woningen kantoorprojecten.15 Een ‘verinnerlijking’ van de architectuur is wat

Een ander ministerie waar de aandacht voor het architectuurbeleid duidelijk toenneemt,

veel critici in deze architectuur missen.

is Verkeer en Waterstaat. Binnen de bouwdienst van V&W functioneert de

Hier en daar zijn incidentele successen te melden waar het erom gaat de marktpartijen

Vormgevingsadviesgroep (VAG), die structureel met de Rijksbouwmeester overlegt.

aan te spreken op hun bijzondere verantwoordelijkheid voor de totstandkoming van

Deze adviesgroep houdt zich met name bezig met de vormgeving van gebouwen, kunst-

betekenisvolle architectuur, meestal met architectuurinstellingen als intermediair en

werken en de architectenkeuze. Er wordt de laatste jaren in toenemende mate aandacht

gerichte publicaties, cursussen en excursies als middel. Op dit vlak probeert vooral

besteed aan de ruimtelijke inpassing van infrastructurele werken. Verder worden er

Architectuur Lokaal bruggen te slaan tussen de vaak verschillend georiënteerde deel-

programma’s ontwikkeld, zoals een leidraad voor duurzaam bouwen en – in het kader van

nemers aan het bouwproces. Het is duidelijk dat er op dit terrein nog veel te winnen is.

‘Wegen naar de toekomst’ – het experiment ‘Wonen op en langs de snelweg’.

De aandacht van de markt voor de architectonische kwaliteit in het landelijk gebied is hoogstens incidenteel, zoals soms bij nieuwe landgoederen of monumentale boerderijen.

Een belangrijk punt van aandacht is dat het belang van architectonische kwaliteit nog niet

Een versterking van het culturele, particuliere opdrachtgeverschap zou ook op dit terrein

in alle geledingen van de ministeries even breed wordt gedragen. Verder wordt het maken

zijn waarde kunnen hebben voor de meestal in catalogusbouw uitgevoerde voorzieningen

van een integraal ruimtelijk ontwerp op regionaal niveau nog steeds bijzonder bemoeilijkt

voor verblijfsrecreatie en het creëren van woonmogelijkheden bij de herstructurering van

door de gescheiden besluitvormingstrajecten voor landinrichting, verkeer en woning-

de varkenshouderij.

bouw. Verschillende gemeenten spannen zich overigens in om deze verkokering tegen te gaan bij ruimtelijke projecten binnen de gemeentegrenzen.

Het architectuurklimaat

Gezien de belangstelling voor architectuurtentoonstellingen, debatten, excursies, de aanIn de tweede architectuurnota werd het idee aangedragen dat de overheid een

dacht in media, en de status van de Nederlandse architectuur,16 kan zonder terughoudend-

geïntegreerde visie zou kunnen aanreiken bij de vormgeving van een groot project door

heid gesproken worden over een opleving van de architectonische cultuur in het

een Tijdelijk Ontwerpplatform (TOP) op te richten. Dit idee is slechts eenmaal gerealiseerd,

afgelopen decennium.

bij de HSL-Zuid. De reden van dit matige succes was dat dit interdepartementale, multi-

Vorig jaar schreef de journalist Bernard Hulsman een artikel in NRC Handelsblad over de

disciplinaire adviesorgaan slecht aansloot bij reeds bestaande, meestal ingewikkelde

bloei van de Nederlandse architectuur. Hij noemde drie oorzaken: het architectuurbeleid,

planprocedures. De ervaring heeft geleerd dat Nederland heden ten dage moeite heeft

de invloed van Rem Koolhaas en de economische groei die tot een bouwexplosie heeft

echt grote projecten, waarbij verscheidene organisatorische en bestuurlijke facetten een

geleid. Hij vertolkte met dit standpunt een gevoelen dat vrij algemeen wordt gedeeld.

rol spelen, vanuit één integrale vormgevingsvisie aan te pakken. Het ‘wie-doet-wat’-

De gerealiseerde architectuur in Nederland is onmiskenbaar levendiger geworden in

vraagstuk geldt daarbij als dé verstorende factor.

vergelijking met die uit de jaren zeventig en begin jaren tachtig, toen de sociaal-

Uit evaluatieonderzoek blijkt verder dat de grond-, wegen waterbouw minder aandacht

functionele aspecten van de architectonische opgave nog de boventoon voerden

heeft voor architectonische kwaliteit dan de bouwen utiliteitssector.

(bijvoorbeeld in de stadsvernieuwing). Buitenlandse architectuurtijdschriften hebben deze opleving onderkend. Zo heeft het

Marktpartijen en architectuur

gerenommeerde blad El Croquis vier monografieën gewijd aan Nederlandse architecten-

Er zijn geen algemene uitspraken te doen over het belang dat marktpartijen hechten aan

bureaus: Wiel Arets, MVRDV, Neutelings Riedijk en Koolhaas/OMA. Ook gaan er steeds

architectonische kwaliteit. Zoals te verwachten viel, blijken professionele opdrachtgevers

meer buitenlandse architecten op Nederlandse bureaus werken, zodat de internationale

(projectontwikkelaars en beleggers) wel beter op de hoogte te zijn van de methoden om tot

culturele uitwisseling ook ‘aan de basis’ gestalte heeft gekregen.

kwaliteitsborging te komen dan de niet-professionele (incidentele) opdrachtgevers en het

15 16

Zoals ook verwoord in de tweede architectuurnota, pp. 15 e.v. De Franse krant Libération schreef bijvoorbeeld op 1 juni 2000 over het Nederlandse paviljoen op de wereldtentoonstelling in Hannover: ‘Le pavillon Néerlandais, de l’avis général le plus créatif et le plus réussi de l’Exposition universelle’.

26

Oriëntatie

27

Oriëntatie


22-09-2000 17:12

Pagina 28

Verder is de aandacht voor architectuur in Nederlandse gemeenten aanzienlijk gegroeid,

De vaak heersende onduidelijkheid over de rolverdeling tussen publieke en private

wat heeft geleid tot wat wel de ‘wethoudersarchitectuur’ wordt genoemd. Opmerkelijk is

partijen, de fragmentatie van kennis en vaardigheden, de veelvoorkomende verkokering

de opbloei ‘van onderop’ van architectuurcentra in heel Nederland. Inmiddels zijn er 35

van het bestuur – soms is zelfs niet duidelijk wie de zogeheten ‘probleemeigenaar’ of de

actief. Zij kennen een grote verscheidenheid van activiteiten en organisatievormen17 en

opdrachtgever is – al deze organisatorische kwesties zijn even zo vele faalfactoren bij het

hebben een gezamenlijke omzet van ruim vijf miljoen gulden.

‘organiseren van kwaliteit’.

De eerste twee architectuurnota’s hebben een fundament gelegd voor een infrastructuur van acht instellingen waar een directe subsidierelatie mee is in het kader van het architectuurbeleid. Het NAi is zelfs – op Montreal na – het grootste architectuurinstituut ter wereld. Indirect – via het Stimuleringsfonds voor Architectuur of via andere, maar wel verwante beleidsterreinen (woningbouw, monumentenzorg, landschapsbeheer, stedelijke vernieuwing et cetera) – zijn er aanzienlijk meer instellingen actief. Maar er is een keerzijde. Zo is de betrokkenheid bij architectuur vooral te vinden bij een vrij selecte groep van insiders. De architecten Riedijk en Neutelings constateren in een recent interview: ‘In de vakpers heerst euforie, die nog eens extra wordt gevoed door de grote buitenlandse belangstelling en bewondering voor de Nederlandse architectuur. Alles is fantastisch en de ene prachtige publicatie na de andere verschijnt. Maar terwijl de architecten feestvieren en de vakpers jubelt, loopt de Nederlandse bevolking met een kater rond. Er bestaat een enorme kloof tussen het vakdebat en het publieksdebat over architectuur.’18 In hoofdstuk 3 wordt nader ingegaan op de verschillende posities en inzichten van partijen in het architectuurdebat.

2.5

ENKELE CONSTATERINGEN

De ontwikkelingen op het terrein van de architectuur en de ruimtelijke inrichting, en een evaluatie van de effectiviteit van het huidige architectuurbeleid leiden tot de conclusie dat op onderdelen een verbeterde aanpak noodzakelijk is. Daarbij zijn enkele hoofdpunten aan te geven. De inbreng van het ontwerpen op een hoger schaalniveau kan aanzienlijk worden verbeterd. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van ontwerpend onderzoek, de programmatische verkenning van wat aan de uitvoering van een plan voorafgaat. Kennis van de historie van ‘de plek’ is hierbij doorgaans een noodzaak. Verder zijn de werelden van de cultuur en de bouwen opdrachtgevers nog te zeer gescheiden, zodat er onvoldoende wordt geprofiteerd van elkaars knowhow. Als het de bedoeling is dat ontwerpideeën daadwerkelijk doorwerken in de totstandkoming van architectuur, dan moet dit dringend veranderen. De communicatie, het maatschappelijk debat over plannen op het terrein van de woningen woonomgeving, stedenbouw en de landschappelijke inrichting kan – om verschillende redenen – aanzienlijk verbeterd worden. De publieke kant van architectuur kan beter uit de verf komen.

17

Zie: Pokon, architectuurcentra in Nederland, Amsterdam 1999.

18

‘Bouwen doe je met je voeten in de modder. Gesprek met architecten Neutelings en Riedijk. In: NRC Handelsblad ,’ 31 maart 2000, p. 25.

28

Oriëntatie

29

Oriëntatie

stroom van veranderingen op zowel een prettige als een onaangename manier verwarrend zijn.

veranderingen. Heftige ruimtelijke dynamiek is in de Nederlandse geschiedenis eerder vertoond. Maar voor wie er middenin zit, kan de

22-09-2000 17:12

Nederland staat voor ingrijpende ruimtelijke opgaven van zeer verschillende omvang en van uiteenlopende aard. Het gaat om grote



22-09-2000 17:12

Pagina 32


22-09-2000 17:12

Pagina 34

3 CAPITA SELECTA

3.1

3.1.1

19

Wat zijn de onderwerpen waaraan vanuit het architectuurbeleid meer aandacht moet

vergroting van de vormvrijheid zou hebben gemanifesteerd, te dominant aanwezig? Hoe is

worden besteed? Op basis van de constateringen in het vorige hoofdstuk kunnen die

het gesteld met de maatschappelijke inbedding van architectuur?

onderwerpen in grote lijnen worden samengevat in twee overkoepelende thema’s:

Volgens de architectuurcriticus Wouter Vanstiphout is het beleid van de overheid debet

‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ en ‘Ontwerpen aan Nederland’.

aan de veronderstelde eenzijdige oriëntatie in de architectuurontwikkeling van de afge-

Alvorens concrete beleidsmaatregelen aan te geven, worden in dit hoofdstuk beide

lopen jaren. ‘Terwijl het cultuurbeleid veel van de ideeën- en beeldenrijkdom die nu heerst

thema’s nader verkend.

mogelijk heeft gemaakt en blijft maken, draagt zij er ongewild aan bij dat deze er niet in slaagt zich op te dringen aan de samenleving als geheel. Uiteindelijk heeft dit ook een

ARCHITECTUUR: EEN ZAAK VOOR IEDEREEN

ongunstig effect op het gehalte van het werk zelf.’ Maar ook stelt hij dat ‘er in de cultuur-

Het eerste thema doelt, in abstracte zin, op wat in de nota Cultuur als confrontatie wordt

wereld een diepgevoelde behoefte is om uit te breken naar de echte wereld, en dat dit

aangeduid als ‘een confrontatie tussen kwaliteit en maatschappelijkheid’.19

uitbreken een positief effect zou hebben op de inhoudelijke ontwikkeling van diverse

De stelling ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ kan controversieel worden genoemd.

cultuuruitingen.’20

Maar om duidelijkheid te creëren en niet in algemeenheden te blijven steken, kan het

De geponeerde gedachte dat de zogenoemde ‘echte wereld’ de ware inspiratiebron en het

poneren van een prikkelende stelling een heel geschikte methode zijn.

werkterrein van de architect en/of kunstenaar is, doet denken aan de uitspraak van de

Met de keuze voor dit thema wordt beoogd de publieke dimensie van architectuur centraal

dichteres Vasalis, die ooit stelde dat ‘de kunst niet ontstaat uit een persoonlijke droom,

te stellen, om vervolgens de problematiek die hiermee samenhangt zo goed mogelijk te

maar uit de geheimzinnige werkelijkheid’.21

ontrafelen en op zijn beleidsmatige consequenties te bezien. Onder de noemer

Het is niet onmogelijk dat de architectuur en de architecten zich in een heroriënterings-

‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ wordt met andere woorden nagegaan waar de

fase bevinden. Er kan sprake zijn van een als natuurlijk te kwalificeren compensatie-

productieve raakvlakken liggen van de architectuur met de burger, de consument, het

proces, dat door de bekende architect Granpré Molière ooit als ‘schotsen springen’ is

private en publieke domein, en de collectieve sector.

betiteld.

Onder het thema zijn – op zichzelf zeer verschillende – onderwerpen te rangschikken,

De verbreding van het gezichtsveld, die spreekt uit Vanstiphouts citaat, is in feite niets

zoals de verhouding tussen vakwereld en publiek, culturele diversiteit, kwaliteitscriteria,

anders dan het opnieuw serieus nemen van architectuur naar haar aard. Dat wil zeggen

stedelijke vernieuwing, omgevingsarchitectuur, het individueel opdrachtgeverschap,

dat het begrip architectuur niet wordt opgevat in haar beperkte betekenis, dus niet als een

kunst in de openbare ruimte, educatie en het ‘openbreken’ van welstandsbeleid.

vorm van toegepaste beeldende kunst, of – zoals vroeger wel gebeurde – als een

Toch hebben deze onderwerpen één ding met elkaar gemeen, namelijk hun publieke

functioneel-utilitair ambacht, maar in haar volle betekenis. Zo volledig opgevat berust

karakter.

het begrip architectuur op het fundament van de aloude drieslag culturele waarde,

Uiteraard mag ‘een zaak voor iedereen’ in het bestek van deze nota niet worden opgevat

toekomst- en gebruikswaarde.

als een goedkoop populisme waarmee het zorgvuldig opgebouwde kwaliteitsbeleid wordt

Door te wijzen op het publieke karakter van architectuur kan het hechte verband tussen de

opgeofferd aan wat ‘lekker bekt’ of goed verkoopt. Ook is er zeker geen sprake van een

drie constituerende elementen bevorderd worden. Immers, de beleving zit verankerd in de

klakkeloze omkering van productiegerichte naar afzetgerichte aandacht. Bovendien: niet

culturele waarde, de gebruikswaarde is per definitie publiek, en de maatschappelijke

iedereen máákt architectuur; dat doet alleen de architect.

duurzaamheid is een element van de toekomstwaarde. Dus alle drie de elementen bieden

Het gaat erom de optimale balans te zoeken tussen het aanbod, de distributie en de vraag

aangrijpingspunten voor ‘het publieke’ als beleidsthema.

in het architectuurbeleid. Daarbij gaat het om de beleving – van landschappen, steden,

Uit de benadering ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ kan dus geen lagere waar-

ensembles en gebouwen – en om de betrokkenheid bij de totstandkoming van architectuur,

dering afgeleid worden voor de specifieke betekenis van het (vak)specialisme, of dit nu

zowel van de vakgemeenschap, het bestuur als de burger.

architecten zijn van een bepaalde signatuur, critici of bouwtechnici. Een specialisme is per definitie gericht op een beperkte kring van ingewijden met hun eigen cultuur, waarbij

DE AARD VAN ARCHITECTUUR

bijvoorbeeld een eigen, karakteristiek jargon niet ongebruikelijk is. Dat is bij medici,

In het vorige hoofdstuk is ingegaan op de toegenomen belangstelling voor de culturele

juristen of timmerlieden niet anders.

dimensie van de architectuur in de laatste jaren. De vraag die daarbij gesteld kan worden

Iets anders is dat sectoren in de architectuur- en bouwwereld zich nu vaak te hermetisch

is: zijn tijdens dit op zichzelf waardevolle proces andere waardevolle zaken uit het zicht

opstellen – zich ‘opsluiten’ in de hun bekende wereld, met hun eigen gebruiken en maat-

verdwenen? Is de kunstzinnige kant van de architectuur, die zich vooral in een sterke

staven – wat de totstandkoming van een betekenisvolle gebouwde omgeving niet bevordert.

Ministerie van OCenW, Cultuur als confrontatie, Zoetermeer 1999, p. 21.

34

Capita selecta

20

Wouter Vanstiphout, Ruimtelijke ordening als onderdeel van cultuurbeleid, Zoetermeer 2000, p. 19.

21

Dr. P.H. Ritter jr., Ontmoetingen met schrijvers, Den Haag 1956, p. 64.

35

Capita selecta


3.1.2

22-09-2000 17:12

Pagina 36

ARCHITECTUUR EN PUBLIEK

zakelijk de kennis over de beleving en het gebruik van de gebruikers te vergroten, om hier

‘Architectuur is een zaak voor iedereen’, maar wie wordt onder ‘iedereen’ verstaan? Dat is

inspiratie uit te putten voor het ontwerp en de situering van de woningen. Het stimuleren

allereerst de burger, het ‘publiek’ in zijn brede betekenis. De burger is gebaat bij een

van het individueel opdrachtgeverschap past in deze mentale omslag, die kan worden

omgeving waarin zijn gedrag als deelnemer aan het maatschappelijke leven zinvol is. In dit

gekwalificeerd als de emancipatie van de eigenaar/bewoner op het terrein van de woning-

verband is de openbare ruimte van cruciale betekenis. In deze ruimte kan de particulier tot

bouw. Een soortgelijke tendens is zichtbaar bij de vormgeving van de openbare ruimte, en

burger worden en op zijn minst gevoelsmatig het idee krijgen onderdeel te zijn van een

van parken en landschappen.

samenleving. De burger wil een leefomgeving waar hij zich niet alleen maximaal kan

Op zichzelf is deze heroriëntatie op ‘de afname’ niet nieuw. Vooral in de naoorlogse

ontplooien, maar waardoor hij ook zo veel mogelijk wordt geboeid.

periode werd bijvoorbeeld, zowel vanuit de overheid als vanuit de wetenschap, veel

Doordat de culturele diversiteit de afgelopen decennia in Nederland zeer is toegenomen,

aandacht besteed aan de waardering van woningen en woonmilieus door bewoners.

is er van een monocultuur op ruimtelijk gebied, als die er al was, geen sprake meer.

Ook vanuit de kring van architecten werd intensief onderzocht hoe wensen van bewoners

‘Door de migratiestromen maken mensen met een niet-Nederlandse achtergrond

optimaal vorm konden krijgen in de verschillende typologieën van verkavelingen, woon-

inmiddels bijna tien procent van de Nederlandse bevolking uit. In de grote steden is zelfs

vormen en woningplattegronden, en wat de ergonomie voor consequenties had voor het

zo’n dertig procent van de inwoners en vaak meer dan de helft van de jongeren van

ontwerp.

allochtone afkomst. Met de nu meer dan honderd verschillende culturen in Nederland is

Als voorbeeld van initiatieven vanuit architectenkring kunnen genoemd worden de Studie-

ook het culturele landschap veranderd.’22 Dit heeft uiteraard consequenties voor de aard

groep Woningarchitectuur van de Bond van Nederlandse Architecten, de manifestatie

en het gebruik van de publieke leefomgeving.

‘Ieders huis straks!’ en in de jaren zestig en zeventig het werk van de Stichting Architecten

Het publieke aspect van architectuur is er ook in abstracto. Dat wil zeggen dat

Research (SAR).

architectuurbeleid ook de waarde kan belichamen die aan de collectieve sector kan

Dit alles gebeurde in een tijd waarin de maatschappelijke condities aanzienlijk minder

worden toegekend. Behalve naar de politieke en democratische betekenis van de burger,

florissant waren dan heden ten dage. Er is in deze jaren van hoogconjunctuur geen reden

kan er ook worden gekeken naar architectuur als ‘drager’ van een samenleving. Het

aan te voeren, waarom zowel de gebruiks- als de belevingswaarde geen centralere plek

geheel van de overheidsopdrachten, als de opgave van de collectieve sector bij uitstek,

zouden kunnen krijgen in de bouwwereld. Tot nog toe moet de woonconsument zich

heeft hierin een belangrijk aandeel, maar ook de aandacht voor allerlei maatschappelijke

meestal neerleggen bij wat ‘de markt nu eenmaal aanbiedt’.23

dimensies die repercussies voor de architectonische kwaliteit hebben, hoort hierbij.

3.1.3

Daarbij valt te denken aan zaken als de grondpolitiek, huurwaardeforfaits, de hypotheek-

PUBLIEK DOMEIN

aftrekmogelijkheden. Maar vanzelfsprekend maakt ook de zorg voor goed onderwijs,

Cruciaal voor het architectuurbeleid is dat de betrokkenen elkaar verstaan en het publiek

zowel voor de vakgemeenschap als in het voortgezet onderwijs, hier deel van uit.

domein voor eenieder toegankelijk is.

Daarnaast zijn er natuurlijk de leden van de vakgemeenschap. In het beleid worden de

De begrippen openbare ruimte en publiek domein worden vaak door elkaar gebruikt, en ze

architecten en de opdrachtgevers begrijpelijkerwijs centraal gesteld. Maar het behoeft

zijn ook met elkaar verbonden. Maar ze vallen zeker niet altijd samen.

nauwelijks betoog dat heel wat groepen die invloed hebben op het bouwproces op dit

Het publieke domein – in zijn ruimtelijke en sociaal-culturele betekenis – is wel eens

moment hier grotendeels buiten vallen: rechtstreekse gebruikers, investeerders,

omschreven als de plek ‘waar de stedelijke samenleving zich aan zichzelf voorstelt’.24

aannemers, civiel ingenieurs, constructeurs, facility-engineers, installateurs. Het zijn

De gebruikers, de burgers, kunnen zich er ongedwongen bewegen en zien hoe de samen-

allemaal partijen die macht, en eventueel creativiteit inbrengen. In de praktijk heeft dit de

leving verandert en welke positie men zelf in dit proces inneemt. De ruimte is principieel

verhoudingen al danig doen veranderen, en daarmee ook de rol en positie van de

voor iedereen toegankelijk; geen bevolkingscategorie of een gerichte activiteit is

architect. De architect komt meer en meer in een positie van bemiddelaar en tolk tussen

dominant aanwezig. Weliswaar overheerst de vrijheid van de anonimiteit, maar dit

het kennisgebied van zijn professie en de technische ‘markteisen’.

betekent niet dat men niet indringend kan worden geconfronteerd met gedragingen van

De consument vertegenwoordigt de meest letterlijke vertaling van de ‘afzetkant’ van

mensen die men niet zo snel tegenkomt in zijn eigen omgeving of op het werk. Men kan zijn

architectuur. In de woningbouw, maar ook als het gaat om de programmering en budget-

eigen gedrag of uiterlijk toetsen aan dat van anderen. Er vinden identificatieprocessen

tering van hele stadsgebieden, wordt er veel meer gekeken naar wat de consument wil.

plaats. Een daadwerkelijk publiek domein werd door iemand als Jane Jacobs, auteur van

In deze sector van de architectuur vindt er op dit moment een omslag plaats naar meer aandacht voor de wensen en voorkeuren van de woonconsument. Daarbij is het nood23

Adri Duivesteijn, ‘Vinex, architectuur van het aanbod’, Jaarboek 1998-1999.

Architectuur in Nederland, Rotterdam 1999, pp. 24 e.v. 24 22

Ministerie van OCenW, Ruim baan voor culturele diversiteit, Zoetermeer, mei 1999, p. 6.

36

Capita selecta

Maarten A. Hajer, De Kop als publiek domein. Masterplan Kop Oostelijke

Handelskade, Amsterdam 1996, p. 2.

37

Capita selecta


22-09-2000 17:12

Pagina 38

het beroemde boek The Death and Life of Great American Cities, dan ook gezien als een

bevorderen van toegankelijkheid, veiligheid, en stads- en landschapsontwerp. De over-

plek die bij uitstek geschikt is om tolerantie en maatschappelijk verantwoordelijkheids-

heid kan een context creëren waarin een artistiek-culturele benadering, zoals het

gevoel aan te leren.

scheppen van gunstige voorwaarden voor goede omgevingsarchitectuur, kan gedijen. Het publieke domein, als een openbare sfeer in de samenleving waar meningsvorming

Maar ís de openbare ruimte wel zo ‘publiek’? Dat valt te betwijfelen. De openbare ruimte

plaatsvindt, is in feite een bij uitstek politiek onderwerp. Een goed functionerend publiek

wordt soms bedreigd door ‘verdringingsverschijnselen’. Delen van de stad kunnen door de

domein is een noodzakelijke voorwaarde voor culturele democratie.

dominantie van groepen – bijvoorbeeld grote groepen toeristen, voetbalsupporters,

3.1.4

jongerenclans – voor andere mensen tijdelijk ontoegankelijk zijn. Dan heerst op straat het

COMMUNICATIE OVER ARCHITECTUUR

recht van de sterkste.

Het taalverschil tussen de participanten in het bouwproces onderling en tussen

Daarnaast kan een te grote sociale controle, vooral in kleinere gemeenschappen, leiden

vakgemeenschap, met de burger en overheden, wordt gezien als een ernstige handicap

tot een beperking van de vrijheid in de openbare ruimte.

voor de totstandkoming van kwalitatief goede architectuur, stedenbouw en een welover-

Ook de economisering van de samenleving doet zijn invloed gelden op de openbare ruimte.

wogen inrichting van het landschap.25

Om het koopkrachtige publiek niet voor het hoofd te stoten, zal de plaatselijke midden-

Door dit taalverschil wordt nuttige kennis en ervaring, waarvan ‘iedereen’ zou moeten

stand er alles aan doen om junks, hangjongeren, skaters, hondenbezitters en zwervers te

kunnen profiteren, gefragmenteerd. Van ‘communicerende vaten’ in het brede vakgebied

weren, stegen met hekken af te sluiten, en de banken zó te laten aanpassen dat niemand

is op dit moment geen sprake.

erop kan liggen. Hoe ‘publiek’ zijn de winkelstraten dan nog?

Vanzelfsprekend is dit niet een typisch Nederlands probleem. In de Verenigde Staten heeft

Alhoewel in onze huidige samenleving geen sprake is van een ‘gated community’ is het

een groep architecten, The New Urbanists (TNU), zelfs een nieuwe taal ontworpen om het

échte publieke domein zeer kwetsbaar. Soms is dit ook ruimtelijk heel zichtbaar. Dit is

communicatief ontwerpen en het professionele engagement te vergroten. Dit werd een

bijvoorbeeld het geval bij de bijzondere vorm van landjepik in de oude binnensteden, die

soort ‘architectuuresperanto’ met codes, voorschriften en beeldmerken. Een citaat uit een

inmiddels bekend is komen te staan als de ‘reclameborden- en terrassenterreur’.

studie naar TNU:

De huidige hoogconjunctuur speelt hierbij ook een rol. Het zich toe-eigenen en koloni-

‘Toen TNU in het begin van de jaren negentig een officiële beweging werd met haar eerste

seren van openbare ruimte en deze privatiseren tot privé-ruimte kan gezien worden als

conferentie, kende ze als leden stedenbouwkundigen en architecten, maar (inmiddels) ook

een activiteit om de eigen welvaart te vergroten. Hoe groter de ruimte waarover een

verkeersdeskundigen, sociologen, filosofen, marktonderzoekers en ontwikkelaars.

individu kan beschikken, hoe meer mogelijkheden er zijn de wereld naar zijn of haar hand

Dit vermogen om de grenzen van verschillende vakgebieden te overschrijden, illustreert

te zetten. Mensen wonen steeds ruimer en gebruiken steeds meer auto’s (een soort

wat taal (mits op een goede manier toegepast in ontwerpprocessen) kan doen in het over-

‘privé-capsules’), die steeds meer ruimte innemen.

brengen van betekenis. Een van de meest succesvolle aspecten van TNU is haar inmiddels

Het gevolg is dat de oppervlakte en het gebruik van de openbare ruimte afneemt. Daarbij

beproefde bekwaamheid om een gemeenschappelijk gedeelde opvatting te bevorderen

komt dat nieuwe technische ontwikkelingen ervoor zorgen dat er minder openbare ruimte

door middel van zowel bouwproductie als stedenbouwkundige theorie. (…) Wanneer ze

nodig is. Nutsvoorzieningen, televisie, telefoon en internet maken dat mensen steeds

‘spreken’ of ‘tekenen’ verduidelijken ze zichzelf niet alleen tegenover het publiek, maar

minder de deur uit hoeven.

brengen ze tegelijkertijd alle verschillende belangen over. Het is opmerkelijk te zien hoe

Ook het landelijk gebied als openbare ruimte heeft in de afgelopen eeuw aan waarde

goed investeerders, architecten en cliënten – traditioneel vaak tegenstanders in het

ingeboet. Met de schaalvergroting in de landbouw zijn veel oude wegen en paden, en ook

architectonische proces van productie en consumptie – de bouwvoorschriften van TNU

oevers, aan de openbaarheid onttrokken. Weliswaar wordt de openstelling van het

begrijpen.’26

landelijk gebied inmiddels door herinrichting en subsidieregelingen bevorderd, maar

De Amerikaanse architect Peter Eisenman wees erop dat door deze brede communicatie

gezien de voorziene grotere recreatiebehoefte en de hogere eisen die aan de toegankelijke

de identificatiebehoefte, de herkenbaarheid, de boventoon gaat voeren. Dit zal als

ruimte gesteld zullen worden, zal dit niet genoeg opleveren.

resultaat altijd een ‘vertrouwd’ architectonisch beeld opleveren, waardoor de artistieke vernieuwing in een ondergeschoven positie zal komen te verkeren. Dit verschil in

De openbare ruimte mag niet de restwaarde worden die overblijft na optelling van alle

waardering is op zichzelf uiteraard niets bijzonders. Het is niet anders dan de natuurlijke

private ingrepen in de ruimte. Integendeel, zij behoeft een actieve benadering en de

spanning die er altijd zal bestaan tussen uitzonderlijk getalenteerde voorlopers,

overheid is de natuurlijke behartiger van haar belangen. Haar bijdrage kan bestaan in het

38

Capita selecta

25

Zie: Jaarverslagen Architectuur Lokaal, 1997, p. 9, en 1998, p. 6.

26

Luisa M. Calabrese, ‘Ruimtelijke metaforen voorbij. Leren van TNU’, OASE , 1999, nr. 52, pp. 127 e.v.

39

Capita selecta


22-09-2000 17:12

Pagina 40

de avant-garde, en de architecten die de aangereikte vernieuwingen zullen toepassen,

3.2

3.2.1

DE AANSTAANDE METAMORFOSE

de ‘realisators’. De een kan niet zonder de ander.

De veranderingen die zich de komende decennia gaan voltrekken, zullen dat doen in een

Voor de kwaliteit van de gebouwde omgeving – in zijn algemeenheid – is het communi-

ongeëvenaard tempo en op een ongekende schaal. Mammoetprojecten als de vernieu-

catieaspect echter zonder meer van groot belang te noemen.

wing en uitbreiding van Schiphol, de tweede Maasvlakte, de hogesnelheidslijnen, de

De informatie- en communicatietechnologie (ICT), met zijn mogelijkheden om ook de derde

herstructurering van landbouw- en veeteeltgebieden, de ontwikkeling van nieuwe natuur

dimensie in beeld te brengen, zou op dit terrein veel beter benut kunnen worden.

en de onontkoombaar drastische ingrepen in het systeem van de waterhuishouding zijn

Deze mogelijkheden (beeldsimulaties) moeten niet beperkt blijven tot populaire computer-

voor een groot deel verantwoordelijk voor de aanstaande metamorfose. De impact van

spelletjes als SIM-City. Bij het communiceren over grote ruimtelijke veranderingen in

deze projecten strekt veel verder dan hun eigen omvang, omdat de ruimtelijke gevolgen

Nederland zal van deze mogelijkheden een veel beter gebruik kunnen worden gemaakt.

zich tot in de wijde omgeving zullen uitstrekken. Het zijn, kortom, projecten en opgaven die

Na de kwaliteit van het object en na de verbreding van de schaal is het in deze nota nu de

in hoge mate het toekomstig aanzien, het uiterlijk van Nederland zullen bepalen. Tot nu toe

beurt aan het publiek om als element in het architectuurbeleid te worden opgenomen.

worden deze complexe opgaven nog te veel gezien als een bestuurlijk, technisch en

Na de verbreding volgt de verdieping. Alleen dan kan ‘iedereen’ er zich verantwoordelijk

financieel probleem en te weinig benaderd in hun samenhang als complex multidisci-

voor gaan voelen. Dat kan als architectuur niet alleen als kunst, als cultuursector of als

plinair (ontwerp)vraagstuk.

technisch ambacht, maar ook als publiek en economisch belang wordt erkend.

De constatering dat ontwerpers bij grote projecten te laat werden ingezet en het dreigden af te leggen tegenover financiers, opdrachtgevers en technici, was al in de tweede

ONTWERPEN AAN NEDERLAND

architectuurnota gedaan. Daarom werden er in de vorige nota Tijdelijke Ontwerpplatforms

Het tweede thema van deze nota is ‘Ontwerpen aan Nederland’. Via concrete projecten,

(TOP’s) voorgesteld.

van uiteenlopende aard, kunnen de ruimtelijke disciplines in het architectuurbeleid meer aandacht krijgen en kan de integrerende (‘de architect als generalist’) en onderzoekende

3.2.2

ARGUMENTEN VOOR EEN NIEUWE AANPAK

kracht van het ontwerpen beter worden benut. Door projecten aan te wijzen kan het

Het idee om Tijdelijke Ontwerpplatforms op te richten heeft, zoals hiervoor al aangegeven,

instrumentarium van het architectuurbeleid proefondervindelijk worden ingezet en

niet veel navolging gekregen. Ontwerpen aan Nederland doet op basis van het gegroeide

getoetst.

inzicht een nieuwe, ‘voldragener’ poging om de ontwerpkwaliteit van Grote Projecten te

Tegelijkertijd kan op deze wijze vanuit een culturele

invalshoek27

een daadwerkelijke

bijdrage worden geleverd aan de ruimtelijke inrichting van Nederland. In deze geselec-

bevorderen. Hiervoor zijn in het kort de volgende redenen te noemen. – Positieve ervaringen bij de HSL-Zuid.

teerde projecten wil het Rijk de plannen nadrukkelijk gaan aansturen en daarmee meer

De ervaringen bij de HSL-Zuid leren dat het snel inschakelen van ontwerpers zeer zeker de

inhoud en kwaliteit geven aan de eigen rol.

ontwerpkwaliteit kan bevorderen. Voorbeelden hiervan zijn de brug over het Hollands Diep

Het voorstellen van Grote Projecten, gedacht vanuit het ontwerp, past in een ontwikkeling

en de elegante oplossing van waterstromen langs de rails in plaats van de geplande twee

die ook in de architectuur zélf traceerbaar is. Uit de architectenwereld komen steeds meer

meter hoge schuttingen die dwars door het landschap zouden lopen.

geluiden dat het niet alleen gaat om het ontwerpen van het object of het stedenbouw-

– Negatieve ervaringen met het te laat inschakelen van ontwerpers.

kundig/landschappelijk plan, maar ook, en misschien wel vooral, om het ontwerpen van

Ook hiervan kunnen concrete voorbeelden worden genoemd. Zo bleek een prachtig

het programma dat aan het uiteindelijke ontwerp voorafgaat.28 Dit wordt de program-

ontwerp voor een uitzonderlijk hoge brug voor de HSL-lijn over de Dordtse Kil niet uitvoer-

matische dimensie van de architectuur genoemd. Ontwerpend onderzoek kan al in een

baar doordat het strijdig was met het vastgestelde tracé. Verder kan de gedeeltelijke over-

heel vroeg stadium van de planvorming mogelijkheden en keuzes verduidelijken en

kluizing van de HSL door het Groene Hart worden gezien als een gemiste kans voor de

exploreren. Deze potentie is reëel, en er moet veel meer gebruik van worden gemaakt.

vormgeving. Als was besloten een bovengrondse variant aan te leggen was misschien een

Daarbij moet wel, evenzeer reëel, worden opgemerkt dat het ontwerpen niet als een ‘panacee voor alle kwalen’ mag worden beschouwd.

voor iedereen zichtbaar kwalitatief hoogwaardig ontwerp mogelijk geweest. – Communicatieve waarde van het ontwerp. Hoge ontwerpkwaliteit kan bijdragen aan de maatschappelijke waardering voor een groot project. Als mensen in een vroegtijdig stadium deelgenoot gemaakt kunnen worden

27

Wouter Vanstiphout durft zelfs de stelling aan dat de

van keuzemogelijkheden voor een plan of bijvoorbeeld kennis kunnen nemen van de

cultuur de ruimtelijke ordening uit zijn impasse kan halen. Zie noot 2, p. 20. 28

Deze opinie kwam bijvoorbeeld sterk naar voren tijdens de NAi-debatten in het najaar van 1999 over de culturele dimensie van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening.

40

Capita selecta

41

Capita selecta


22-09-2000 17:12

Pagina 42

vormgeving van grote infrastructurele projecten, en ze hierop kunnen reageren, zal hun

Daarbij valt te denken aan zaken als de vestiging van recreatieve voorzieningen bij dorpen,

oordeelsvorming niet langer alleen gebaseerd zijn op ‘bange vermoedens’.

campings, maneges, de bouw van kassen en grotere stallen, het opruimen van beplanting

– Voorbeeldwerking.

en houtwallen, het dempen van sloten, het egaliseren van landbouwgronden et cetera.

Door concreet aan de slag te gaan met projecten wordt visueel en concreet gemaakt hoe

Vele kleine veranderingen maken samen een grote. De regulering, voor zover mogelijk, van

de rijksoverheid vindt dat opdrachtgevers om zouden moeten gaan met de culturele

deze ontwikkelingen is een zaak van de ruimtelijke ordening.29 Toch kan het architectuur-

kwaliteit van ruimtelijke opgaven. De Grote Projecten moeten een voorbeeldwerking

beleid hierbij ook een rol spelen door plannen te maken waarbij regionale en thematische

hebben en als inspiratie en stimulatie dienen voor heel opdrachtgevend Nederland

ontwerpen centraal staan. Alleen door het maken van dergelijke plannen kunnen de

(provincies, gemeentes, ontwikkelaars, stichtingen en particulieren). Het is duidelijk dat

veranderingsprocessen in het buitengebied zo begeleid worden dat het actuele

deze ambitie verplichtingen met zich meebrengt voor de rol die de rijksoverheid zélf kan en

‘programma’ een betekenisvolle nieuwe laag aan ons cultuurlandschap toevoegt en dit

moet spelen: verbeter de wereld, begin bij jezelf!

een eigentijdse landschappelijke expressie geeft.30 Ook kunnen nieuwe ontwerpen voor

Wat doet de rijksoverheid als opdrachtgever zelf om de ontwerpkwaliteit van projecten te

agrarische en andere bedrijfsbebouwingen in het landelijk gebied worden gemaakt,

verhogen? De rijksoverheid zal zich verplichten zich tot het uiterste in te spannen om de

waarin de maatschappelijke veranderingen meer tot hun recht komen.31

culturele dimensie en de integrale ontwerpkwaliteit van de Grote Projecten te waarborgen. Deze nota wil Nederlanders concreet laten zien en ervaren waar het architectuur-

Relatie tussen cultuurhistorie en ontwerp

beleid voor staat.

Een belangrijk thema bij de zorg voor de toekomstige inrichting van het land en het landschap is het zoeken naar een evenwichtige relatie tussen cultuurhistorie en ontwerp

– Organisatie van kwaliteit.

3.2.3

Door in concrete projecten te participeren, zal de rijksoverheid ook pogen de organisatie

onder het paradoxale motto: behoud door ontwikkeling. De nota Belvedere, het advies van

van bouwen ontwerpprocessen beter te laten verlopen. De vraag: wie doet wat? (ofwel

de Raad voor Cultuur over Belvedere en het advies Made in Holland van de Raad voor het

de vraag over de besluitvorming) is bij de totstandkoming van architectuur en het ruimtelijk

Landelijk Gebied leveren daarvoor een gezonde basis. De architectonische opgave is om

plan misschien wel de belangrijkste. Het moet duidelijk worden wie de zogeheten

de ruimtelijke structuur aan te vullen of te wijzigen, waarbij het bestaande cultureel

‘probleemeigenaar’ is; meestal zal dit de opdrachtgever moeten zijn. Een andere aspect

erfgoed als inspiratiebron dient, zonder dat de wezenlijke kwaliteit van dit erfgoed wordt

van organisatorische aard is de realisatie van de doorwerking van ideeën. Prijsvragen,

geschaad. Het Rijk zal met het nationaal Belvedereplan de Nieuwe Hollandse Waterlinie

studieopdrachten, workshops en dergelijke leveren vaak interessante resultaten op, maar

zelf het voorbeeld geven hoe een complexe, actuele ontwerpopgave kan worden aan-

wat wordt er vervolgens mee gedaan? De vrijblijvendheid van dit soort, op zichzelf

gepakt, waarin de cultuurhistorische factor een belangrijke plaats inneemt. Provincies

waardevolle, activiteiten moet aanzienlijk worden verminderd.

worden hiermee gestimuleerd de architectonische kwaliteit een prominente rol te laten spelen bij de regie van de planuitwerking en de uitvoering.

DE BASIS VOOR DE GROTE PROJECTEN

Ook de restauratie en reconstructie van het Rijksmuseum is een voorbeeld van een project

De keuze van de Grote Projecten is inhoudelijk gebaseerd op drie items die in het

waar de cultuurhistorie en de moderne architectuur elkaar ontmoeten. De verschillende

architectuurbeleid speciale aandacht vragen.

werelden van monumentenzorg en hedendaagse architectuur kunnen nog veel van elkaar leren. Het vakonderwijs kan het wederzijds begrip aanmoedigen door meer aandacht te besteden aan geschiedenis in het algemeen en de waarde van cultuurhistorie in het

Het landelijk gebied

Het landelijk gebied wordt bedreigd door allerlei ongewenste activiteiten die het open

bijzonder. In de nota Belvedere vraagt het Rijk aan instellingen voor architectuur en

karakter van het Nederlandse landschap in gevaar brengen. Tegelijkertijd vragen de

cultuurhistorie de dialoog aan te gaan over de ontmoeting tussen de beide cultuur-

naderende ingrijpende herstructurering van de landbouw, de waterhuishouding en

gebieden. Het motto ‘Behoud door ontwikkeling’ geeft aan dat het conserveren van het

recente inzichten over natuurontwikkeling om creatieve oplossingen voor de herinrichting

bestaande in de meeste gevallen een onhoudbare optie is.

van het landelijk gebied. Bij ‘Ontwerpen aan Nederland’ zijn we misschien geneigd in de eerste plaats te denken aan grote projecten als de Betuwelijn. Maar meer nog dan door dit soort grootschalige projecten veranderen de aanblik en het karakter van het Nederlandse landschap door

29

sluipende processen die zich heel geleidelijk en soms haast onmerkbaar afspelen.

In de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur heeft het kabinet onlangs aangegeven de kwaliteit van het landschappelijk ontwerp nadrukkelijker als uitgangspunt te nemen voor het ruimtelijke ordeningsbeleid.

30

Zie: HNS, landschap als ambitie van de ruimtelijke ordening, Utrecht 2000, p. 4.

31

Ministerie van LNV, nota Voedsel en groen, 7 juli 2000. Voor het stimuleren van kwalitatief hoogwaardige ontwerpen in het landelijk gebied heeft de regering onlangs in de nota Natuur voor mensen, mensen voor

natuur voor de komende vijf jaar vijftig miljoen gulden gereserveerd.

42

Capita selecta

43

Capita selecta


22-09-2000 17:12

Pagina 44

Daarnaast zijn er grote opgaven voor nieuwbouwprojecten in een cultuurhistorisch waardevolle omgeving. De nieuwe gezamenlijke huisvesting van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg aan de rand van de Amersfoortse binnenstad zal zo’n opgave zijn. Grote infrastructurele werken

De ruimtelijke inpassing van grote infrastructurele werken vraagt om bijzondere aandacht. Deze projecten kampen vaak met groot gebrek aan ruimte en tijd, waardoor onorthodoxe oplossingen bij voorbaat worden uitgesloten, terwijl daar juist bij deze projecten grote behoefte aan bestaat. Infrastructurele werken (spoorlijnen, verkeerswegen) worden doorgaans als probleem, als noodzakelijk kwaad ervaren. Ontwerpstudies kunnen hierin deels verandering brengen. Vertegenwoordigers uit de wereld van de architectuur, bijvoorbeeld de (landschaps)architecten Houben en Geuze, hebben gewezen op de onderwaardering van deze opgaven en op de blikverenging waaronder de vormgeving van dergelijke projecten (mede door een eenzijdige uitleg van milieu- en andere voorschriften) vaak gebukt gaat. Door infrastructuur in zijn omgeving en in zijn continuïteit als integraal ontwerpprobleem te benaderen kan een nieuw gezichtspunt worden ingenomen. Bij de uitvoering van de projecten zal een koppeling worden gemaakt met het eerder beschreven thema: ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’. Bij twee projecten zal dit aspect zelfs de boventoon voeren. Allereerst gebeurt dit door het individueel opdrachtgeverschap in Nederland te faciliteren door stimuleringsmaatregelen. Verder zal in het kader van de stedelijke vernieuwing en vanuit het architectuur- en kunstbeleid de kwaliteit van de openbare ruimte – de ruimte ‘voor iedereen’ – worden bevorderd.

44

Capita selecta

45

Capita selecta

zich heel geleidelijk en soms haast onmerkbaar afspelen. Vele kleine veranderingen maken samen een grote.

dan door dit soort grootschalige projecten veranderen de aanblik en het karakter van het Nederlandse landschap door sluipende processen die

22-09-2000 17:12

Bij 'Ontwerpen aan Nederland' zijn we misschien geneigd in de eerste plaats te denken aan grote projecten als de Betuwelijn. Maar meer nog



22-09-2000 17:12

Pagina 48


22-09-2000 17:12

Pagina 50

4 PLAN DE CAMPAGNE 4.1 INLEIDING In het vorige hoofdstuk zijn de twee beleidsthema’s van deze nota verkend: ‘Ontwerpen

Figuur 1 Doelstellingenboom ‘Ontwerpen aan Nederland’

aan Nederland’ en ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’. Hierna wordt uiteengezet hoe het kabinet de plannen die voortvloeien uit de twee hoofdthema’s omzet in (beleids-)maatregelen. Daarbij geldt als uitgangspunt dat het bestaande architectuurbeleid, dat zijn waarde heeft bewezen, onverminderd wordt voortgezet. In dit hoofdstuk wordt alleen het nieuwe en het geïntensiveerde architectuurbeleid

Grotere rol ontwerpen bij concrete projecten

➝

Integrerende en creatieve kracht ontwerpers optimaler benutten

➝

Grote Projecten

➝

Integraler werken

➝

Grote Projecten

➝

Duidelijker regie

➝

Verbeteren proceskwaliteit

➝

Bestuurlijke afstemming verbeteren

➝

Samenwerking stimuleren tussen verwante organisaties

➝

Meer aandacht voor de openbare ruimte

Begeleiding Grote Projecten organiseren

beschreven. Allereerst wordt in de paragrafen 4.1.1 en 4.1.2 de aanpak per hoofdthema uitgewerkt. In de paragrafen 4.2 tot en met 4.8 komen de concrete maatregelen aan de paragraaf 4.9 een financieel overzicht.

4.1.1

➝ ➝

orde. De maatregelen hebben het karakter van een actieprogramma. Tot slot bevat

AANPAK ‘ONTWERPEN AAN NEDERLAND’

Platform sterkere regie

➝

Grote Projecten

➝

Samenwerking met betrokken organisaties

➝

Groot Project openbare ruimte

Bij de verkenning van het thema ‘Ontwerpen aan Nederland’ in het vorige hoofdstuk is als hoofddoel naar voren gekomen dat het ontwerpen bij grote projecten een grotere rol moet krijgen. Deze hoofddoelstelling wordt hieronder uitgewerkt in drie (sub)doelen. ➝ 1 De integrerende en creatieve kracht van ontwerpers moet beter worden benut.

Hechtere binding RO-Architectuur

Wanneer ontwerpers in een zo vroeg mogelijk stadium van een ruimtelijk of architectonisch project worden betrokken, komt hun integrerende en creatieve kracht beter tot zijn recht. Daarom zal een aantal Grote Projecten worden uitgevoerd, waarbij ontwerpers van meet af aan worden ingeschakeld. De reden dat het Rijk kiest voor deze Grote Projecten is dat het beleid niet mag blijven steken in mooie doelstellingen maar ook daadwerkelijk in de praktijk moet worden doorgevoerd. De voorbeeldwerking die van deze projecten moet

➝

Facetbeleid

➝

Samenwerking stimuleren tussen SfA en Belvederebureau

➝

Hechtere binding RO-architectuurcultuurhistorie

➝

Grote Projecten

uitgaan, zou bouwend Nederland moeten stimuleren meer aandacht te besteden aan de cruciale rol die ontwerpers in het bouwen ontwerpproces kunnen spelen. Om interdepartementale afstemming bij grote ruimtelijke projecten, waaronder de Grote Projecten, te verbeteren worden onder het gezag van het interdepartementale Platform Architectuurbeleid organisatorische maatregelen genomen. De Grote Projecten worden beschreven in paragraaf 4.2. Daar wordt kort aangegeven waarom juist voor deze projecten is gekozen.

➝

Hoger schaalniveau

2 Bij ruimtelijke projecten wordt een integrale aanpak bevorderd.

➝

Snelweghuis en projectgroep inpassing (RWS)

➝

Stimuleren landschapsbeleidsplannen

➝

Architectuurinstellingen meer aandacht voor hogere schaalniveaus

➝

Interdepartementaal onderzoeksprogramma

➝

Grote Projecten

Om een integrale aanpak te stimuleren zal het Rijk zelf het goede voorbeeld geven door de Grote Projecten zo veel mogelijk integraal te benaderen, en te streven naar een verbeterde bestuurlijke afstemming en een duidelijke regie. De Raad voor Cultuur heeft aangegeven dat dit laatste punt, een duidelijke regie, ook onvoldoende aanwezig is binnen het architectuurbeleid en beveelt aan het Platform Architectuurbeleid deze rol te laten vervullen. Deze aanbeveling wordt overgenomen.

50

Plan de campagne

51

Plan de campagne


22-09-2000 17:12

Pagina 52

Figuur 2 Doelstellingenboom ‘Architectuur is zaak voor iedereen’

➝ De relatie tussen architectuur en ruimtelijke ordening krijgt in enkele projecten

Publieke dimensie van architectuur centraler stellen

➝

Debat verbreden

➝

Platform Architectuur zet ronde tafelgesprekken voort met alle betrokkenen architectuur

➝

Instellingen breder debat laten organiseren

➝

Internationaal beleid

➝

Interdepartementaal en sectoraal onderzoek

➝

Monitoring Berlage Instituut

➝

Cursussen architectuur door Architectuur Lokaal

➝

Pakket maatregelen middelbare scholen

➝

Kasteel Groeneveld meer landschapsarchitectuur

➝

Rol lokale architectuurcentra verder ontwikkelen

➝

Stimuleren individueel opdrachtgeverschap

bijzondere aandacht en uitwerking, evenals de relatie tussen moderne architectuur en cultuurhistorie. De problematiek van een verzorgde en toegankelijke openbare ruimte wordt vanuit verschillende invalshoeken benaderd, waarbij samenwerkingsverbanden worden aangegaan met en tussen organisaties die op dit terrein reeds actief zijn. Bij een van de Grote Projecten staat de openbare ruimte centraal. Tot slot, om ook op beleidsniveau tot een

➝

integrale aanpak te komen, krijgt het facetbeleid een hogere prioriteit. De uitwerking van

Onderwijs en omgevingseducatie ontwikkelen

deze maatregelen wordt beschreven in paragraaf 4.3. 3 De inzet van architectuur en ontwerp op hogere schaalniveaus moet worden bevorderd. Dit gebeurt door enkele ruimtelijk omvangrijke opgaven als Groot Project uit te werken. In deze projecten is dus vooral een taak weggelegd voor de disciplines landschapsarchitectuur, ruimtelijke ordening en het ontwerpen van infrastructuur. De architectuurinstellingen zal worden gevraagd (nog) meer aandacht te besteden aan de hogere schaalniveaus. Verder zal er in het kader van een nog te ontwikkelen interdepartementaal onderzoeksprogramma onderzoek plaatsvinden naar de inzet van architectuur bij transformaties en langetermijnontwikkelingen in het landelijk gebied. De uitwerking van deze maatregelen is beschreven in paragraaf 4.4. Een grafische weergave van de samenhang tussen doelen en subdoelen is te vinden in

➝

Figuur 1.

4.1.2

Meer en betere bruggen met de markt

➝

Groot Project, te ontwikkelen i.s.m. overheden, marktpartijen en culturele wereld

➝

Pakket flankerende maatregelen individueel opdrachtgeverschap

➝

Instellingen bereiken marktpartijen meer

➝

Rijk organiseert expertbesprekingen

➝

Opstellen actieprogramma Cultureel Opdrachtgeverschap

➝

Voortzetting Zeven Pyramides met nieuw accent

AANPAK ‘ARCHITECTUUR IS EEN ZAAK VOOR IEDEREEN’

De publieke dimensie van architectuur zou meer centraal moeten worden gesteld. Om dit te bereiken worden vier wegen ingeslagen; hieronder komen deze nader aan bod. 1 Het debat over architectuur(beleid) moet worden verbreed.

➝

Het verbreden van het debat over architectuur(beleid) zal voor een groot deel via de architectuurinstellingen moeten gebeuren. Zij staan immers dicht bij het veld en hebben

Strategische allianties met marktpartijen

daar vele contacten. Maar ook het Platform Architectuurbeleid zal hieraan een bijdrage leveren. Verder kan het internationaal architectuurbeleid een steentje bijdragen aan het ➝

verruimen van het perspectief in eigen land. De uitwerking van het stimuleren van een breder debat wordt beschreven in paragraaf 4.5.

Stimuleren cultureel opdrachtgeverschap

2 De omgevingseducatie zou moeten worden verbeterd en ook het onderwijs (zowel lager, middelbaar als hoger) verdient extra aandacht. Voor de beleving en waardering van architectuur is interesse en gevoel voor het onderwerp een noodzakelijke voorwaarde. Ook kennis kan bijdragen aan een actievere betrokkenheid bij architectuur. Onderwijs en (omgevings)educatie zijn daarom belangrijke

52

Plan de campagne

➝

Openbreken welstandsbeleid

53

➝

Plan de campagne

Wetgeving aanpassen en stimuleringsprogramma ontwikkelen


22-09-2000 17:12

Pagina 54

instrumenten om het thema ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ breed onder de

Elk Groot Project wordt geadopteerd door een bewindspersoon, in de geest van de pas-

aandacht te brengen. De eerste verantwoordelijkheid ligt bij de onderwijsinstellingen zelf,

sages over projecten in het Regeerakkoord. Adoptie van een project betekent dat de

maar deze zullen worden gestimuleerd door het Rijk en de architectuurinstellingen.

genoemde bewindspersoon politiek de eerstverantwoordelijke is voor het goede verloop

De architectuurcentra en -instellingen vervullen op dit terrein een onmisbare rol.

van het project. Contribuerende bewindspersonen zullen medeverantwoordelijk zijn op

Verder kan onderzoek een bijdrage leveren aan onderwijs en omgevingseducatie.

inhoudelijke deelgebieden. Het project Nieuwe Hollandse Waterlinie is bijvoorbeeld

Kennis van ‘mensenwensen’ zou sterker gebruikt kunnen worden als inspiratiebron voor

geadopteerd door de staatssecretaris van LNV. Maar aangezien het een nationaal

architectuur. Voor de uitwerking van de maatregelen wordt verwezen naar paragraaf 4.6.

Belvedereproject is, zal de staatssecretaris van Cultuur medeverantwoordelijk zijn, en wat het waterbeheer en de infrastructuur betreft zal de minister van V&W verantwoording

3 Er moeten meer en betere bruggen worden geslagen naar de markt. Het Rijk ziet het als zijn taak om het nationale architectuurbeleid meer te laten aarden bij de verschillende marktpartijen. Daarom zal er intensievere samenwerking worden

dragen.

4.2.1

OMSCHRIJVING GROTE PROJECTEN

gezocht met de marktpartijen. Zo zullen, op initiatief van het Platform Architectuurbeleid,

Hieronder wordt uiteengezet om welke negen Grote Projecten het gaat. Een uitgebreide

alle participanten van het bouwproces regelmatig met elkaar om de tafel gaan zitten naar

beschrijving van de projecten, de aan de projecten gekoppelde specifieke beleidsinspan-

aanleiding van concrete onderwerpen. Er komt ook een Groot Project Individueel

ning, en de selectiecriteria die tot de keuze voor deze projecten hebben geleid, zijn te

opdrachtgeverschap, waar overheden, marktpartijen, bouwpartijen en de culturele

vinden in bijlage A.

wereld de handen ineen moeten slaan om individueel opdrachtgeverschap te stimuleren en een kwaliteitsimpuls te geven. Ook architectuurinstellingen wordt gevraagd samen-

Deltametropool

werkingsverbanden aan te gaan met marktpartijen en deze meer te benaderen met hun

De Deltametropool is een samenwerkingsproject waarin de steden van de Randstad de

activiteiten. Op het gebied van het cultureel opdrachtgeverschap gebeurt er al veel, maar

handen ineenslaan om de integraliteit, de ruimtelijke ordening en de economie op een

nog niet voldoende. Hiervoor zal een actieprogramma ‘Cultureel opdrachtgeverschap’

hoger plan te brengen. Dit project is geadopteerd door de minister van VROM.

worden geformuleerd. In paragraaf 4.7 worden deze maatregelen uitgewerkt. De Deltametropool kan uitgroeien tot een van de belangrijkste samenwerkingsverbanden 4 Het welstandsbeleid moet worden opengebroken.

4.2

van Nederland. De uiteenlopende problematiek van de Randstad – het behoud en de

Een wetswijziging moet leiden tot meer openheid in het welstandstoezicht en een sterkere

ontwikkeling van het Groene Hart, antwoorden op de vragen naar woningbouw, bedrijven-

democratische verankering. Ook moeten de welstandscriteria vooraf helder en zo objectief

terreinen en infrastructuur et cetera – is fascinerend. Ontwerpers kunnen op vele manie-

mogelijk zijn. Om gemeenten te helpen met de omslag (‘van de oude naar de nieuwe leest’)

ren en verschillende vakgebieden een bijdrage leveren aan ruimtelijke oplossingen, en zo

wordt een tijdelijk stimuleringsprogramma opgezet. Een beschrijving van het openbreken

een bijdrage leveren aan de ruimtelijke ordeningsplannen, zoals die in de Vijfde Nota

van het welstandsbeleid is te vinden in paragraaf 4.8.

Ruimtelijke Ordening naar verwachting aan de orde zullen komen. Verder is de omvang en

Figuur 2 geeft een grafische weergave van de relatie tussen doelen en subdoelen.

het complexe karakter van de ontwerpopgave een reden om voor dit onderwerp te kiezen.

GROTE PROJECTEN

Zuiderzeelijn

Het kabinet streeft ernaar het nieuwe architectuurbeleid zo concreet en tastbaar mogelijk

De Zuiderzeelijn is de snelle treinverbinding tussen Amsterdam en Groningen, waarbij een

te maken. Daarom is een aantal bijzondere projecten geselecteerd. Deze Grote Projecten

magneetzweeftrein een van de opties is. Hiervoor zal ontwerpend onderzoek worden uit-

worden gekenmerkt door de vroegtijdige inbreng van ontwerpkwaliteit, een grote mate

gevoerd. Dit project is geadopteerd door de minister van V&W.

van complexiteit van de opgave en een hoog ambitieniveau. Het is de bedoeling om per project een pakket maatregelen te nemen om de kwaliteit en

Een belangrijk argument om voor de Zuiderzeelijn te kiezen is dat het hier gaat om ontwer-

voortgang te waarborgen. Voor dit pakket van maatregelen wordt verwezen naar bijlage A.

pend onderzoek. Ontwerpers worden vanaf het prilste begin betrokken bij de planvorming.

Bij sommige projecten is het Rijk zelf opdrachtgever, bij andere projecten treedt de rijks-

Verder biedt de Zuiderzeelijn, omdat dit project zeer tot de verbeelding spreekt en een heel

overheid op als stimulator. In alle gevallen is een stevig bestuurlijk draagvlak bij de lagere

visueel karakter heeft, veel mogelijkheden om er over te communiceren met het publiek.

overheden cruciaal.

Ook kan het project worden aangegrepen om de samenwerking tussen overheid en markt

54

Plan de campagne

55

Plan de campagne


22-09-2000 17:12

Pagina 56

te verbeteren. Bij de HSL werd door het design&constructprincipe afbreuk gedaan aan het

Nieuwe Hollandse Waterlinie

totale ontwerp, daar de uitvoering in losse, kleine stukjes plaatsvond. Dit kan bij de

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een nationaal Belvedereproject, waarin de cultuur-

Zuiderzeelijn wellicht worden voorkomen. Een ander argument is dat zowel architectuur

historisch belangwekkende verdedigingsgordel een volwaardige plaats krijgt in het ruim-

en design, als – op het hogere schaalniveau – ruimtelijke ordening, landschapsarchitectuur

telijke ordenings- en inrichtingsbeleid. Het doel is een duurzame plaats voor de Waterlinie

en infrastructuur een rol spelen.

in het publieke domein te creëren door nieuwe functies te scheppen en een integrale benadering na te streven. Dit project is geadopteerd door de staatssecretaris van LNV.

Routeontwerp rijkswegen

Op dit moment maken onze snelwegen door de verschillende geluidsschermen, land-

Bij dit project spelen zowel architectuur, cultuurhistorie, waterbeheer, infrastructuur als

schapsinpassingen en vormgevingsopvattingen doorgaans een chaotische indruk.

landschapsarchitectuur een belangrijke rol. Dit zijn even zo vele redenen om dit project te

Daarom zal, voor vermoedelijk de A12, een totaalontwerp worden gemaakt, waarbij de

kiezen. Bijzonder is de landschappelijke benadering van het project. Daarbij komt dat de

rijksoverheid meer regie voert bij de vormgeving van de route. Het project Routeontwerp

Nieuwe Hollandse Waterlinie, hoewel hij nooit echt gefunctioneerd heeft, een grote

rijkswegen is geadopteerd door de minister van V&W.

bekendheid heeft.

Een belangrijke reden om juist voor dit project te kiezen is dat het de zogenoemde

Reconstructie zandgebieden

‘mobiliteitsesthetiek’ betreft, een zeer actueel onderwerp. ‘Nederland vanaf de weg’

De herstructurering van de varkensstapel heeft aanleiding gegeven tot enorme ruimtelijke

bepaalt voor zeer velen (Nederlanders en buitenlanders) het aanzien van ons land.

opgaven op de zandgronden. De reconstructie van zandgebieden is een project dat is

Ten tweede betreft het een perfecte integratie van architectuur met infrastructuur en

geadopteerd door de staatssecretaris van LNV.

landschapsarchitectuur. Bovendien kan een ‘total design’ voor een route een significante voorbeeldwerking hebben voor routes en wegen door heel Nederland. Tot slot is voor het

Een belangrijke reden om voor dit project te kiezen is de grote complexiteit, de vele

project Routeontwerp gekozen vanwege de mogelijkheden die hier liggen om ‘eenheid in

schaalniveaus en het multidisciplinaire karakter. Daarbij is de reconstructie van de zand-

verscheidenheid’ te bewerkstelligen.

gebieden een zeer actueel probleem voor onder andere Noord-Brabant, Limburg, Gelderland en Twente. De voorbeeldwerking zal dus een brede uitstraling kunnen hebben.

Rijksmuseum

Hoewel het per stuk om kleine projecten lijkt te gaan, is de optelsom van al die kleinere en

Het Rijksmuseum zal worden verbouwd en aan de eisen van de 21e eeuw worden aan-

middelgrote projecten bij elkaar een immense opgave op een enorm oppervlak, die vele

gepast. Een lastige, maar ook uitdagende opgave waarbij cultuurhistorie en hedendaags

mensen aangaat. In feite is het een inrichtingsvraagstuk op een hoog schaalniveau.

ontwerp elkaar ‘ontmoeten’. Het project Rijksmuseum is geadopteerd door de staats-

secretaris van Cultuur.

Individueel opdrachtgeverschap

Het streven van bouwpartijen en het Rijk is om in de periode 2005-2010 circa een derde van Een van de redenen om voor het Rijksmuseum als project te kiezen is de nationale bekend-

de Vinex-woningbouwproductie tot stand te laten komen door individueel opdrachtgever-

heid van het gebouw. Vrijwel iedereen in Nederland kent het Rijksmuseum of heeft het

schap. Dit maakt het urgent om extra (kwaliteits-)impulsen aan individueel opdrachtgever-

ooit bezocht. Hierdoor kan er een grote voorbeeldwerking uitgaan bij de aanpak van dit

schap te geven. Het project Individueel opdrachtgeverschap is geadopteerd door de

imposante gebouw. In dit project zullen oud en nieuw op een bijzondere en sprekende

staatssecretaris van VROM.

manier samenkomen. Hoe worden de belangrijke cultuurhistorische waarden herontdekt en behouden en kan het gebouw tegelijkertijd ontwikkeld worden tot een eigentijds

De reden om te kiezen voor het thema individueel opdrachtgeverschap is ten eerste dat

museum? Ook het hoge ambitieniveau dat kenmerkend is voor de verbouwing van het

het zeer actueel is. Zowel op beleidsniveau als op uitvoerend niveau liggen er echter nog

Rijksmuseum, heeft bijgedragen tot het opvoeren van dit restauratie- en (ver)nieuwbouw-

vele vragen over dit onderwerp. Een tweede reden voor de keus van dit Grote Project is de

project als Groot Project.

bijzondere positie die architectuur kan innemen bij individueel opdrachtgeverschap. Ten derde leidt het stimuleren van het individueel opdrachtgeverschap tot een discussie over mooi en lelijk, normen en waarden, inspraak en kwaliteit, die uitstekend past in het debat over architectuur(beleid). Het laatste argument is dat individueel opdrachtgever-

56

Plan de campagne

57

Plan de campagne


22-09-2000 17:12

Pagina 58

schap bijna de fysieke vorm van het thema ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ kan worden genoemd en aansluit bij het vergroten van het publieksbereik.

4.2.2

KWALITEITSBORGING GROTE PROJECTEN

Aan de Grote Projecten worden specifieke maatregelen gekoppeld voor kwaliteitsborging die op maat zijn gesneden. Deze specifieke maatregelen worden nader uitgewerkt in bij-

Revisie van de openbare ruimte

lage A. Daarnaast worden generieke maatregelen voor de kwaliteitsborging getroffen.

De door de gemeenten gemaakte plannen voor het Investeringsbudget Stedelijke

Zowel de vakdepartementen als de Rijksbouwmeester spelen daarbij een rol. Het betreft

Vernieuwing laten zien dat de openbare ruimte lastige vragen oproept. In samenwerking

de volgende maatregelen:

met verschillende partijen zal met inzet van het ISV een kwaliteitsimpuls aan de openbare ruimte worden gegeven. Dit project is geadopteerd door de staatssecretaris van VROM.

– De organisatorische begeleiding van de Grote Projecten zal plaatsvinden onder supervisie van het Platform Architectuurbeleid en de nieuw op te richten Werkgroep Rijksontwerpen. Het Platform blijft zich richten op de ontwikkeling en afstemming van architectuurbeleid;

De publieke toegankelijkheid van de openbare ruimte is een actueel item. Er kan worden

de Werkgroep Rijksontwerpen zal zich gaan richten op de meer praktische implementatie

bekeken in hoeverre ontwerpers een bijdrage kunnen leveren aan een aanpak van de

van beleid in concrete projecten. De deelnemers van de Werkgroep Rijksontwerpen zijn de

sociaal-ruimtelijke problematiek in de openbare ruimte, en hoe de kunst in de openbare

opdrachtgevende departementen: OCenW (DCE/RDMZ), LNV (DLG), V&W (Rijkswaterstaat),

ruimte daarbij een rol kan spelen. Ook bevindt de openbare ruimte zich als het ware op het

VROM (Rijksgebouwendienst), BuZa (DGB) en Defensie (DGW&T). De begeleiding zal van-

kruispunt van de twee hoofdthema’s van deze architectuurnota. Tot slot maken het inter-

zelfsprekend vooral manifest worden als bijvoorbeeld de voortgang zou stokken. Uiteraard

disciplinaire karakter en de veronderstelde voorbeeldwerking voor vele steden in Nederland dit project tot een geschikt Groot Project.

zullen huidige, goed functionerende uitvoeringsorganisaties worden gerespecteerd. – Binnen de huidige financiële kaders zal in voldoende menskracht worden voorzien voor de begeleiding van de Grote Projecten, zodat er, meer dan in het verleden bij de Tijdelijke Ontwerpplatforms, vooruitgang wordt geboekt en de voortgang wordt bewaakt.

Nieuwbouw van ROB/RDMZ

De nieuwbouw van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg is een zeer uitdagend nieuwbouwproject in Amersfoort, op de rand van de historische binnenstad en de modernere buitenring. Deze bijzondere situering brengt verplichtingen met zich mee voor de inpassing van deze nieuwbouw in zijn omgeving. De integratie van twee organisaties, monumentenzorg en archeologie, is eveneens een uitdagende opgave. Dit project is geadopteerd door de staatssecretaris van

Cultuur.

– Er zal extra aandacht worden geschonken aan het creëren van bestuurlijk draagvlak bij lagere overheden. – Over de Grote Projecten zal extra voorlichting worden gegeven (bijvoorbeeld met behulp van ICT), zodat er een educatief effect optreedt. – Er zullen aansprekende en gezaghebbende persoonlijkheden worden aangetrokken die kunnen fungeren als ‘trekker’ van een Groot Project. – Verschillende vormen van uitvoering van beleid (onderzoek, workshops, charretteprocessen, publieke betrokkenheid, programmaontwerp, methoden van kwaliteitsborging,

De nieuwbouw van ROB/RDMZ in Amersfoort is een van de meest interessante rijks-

PPS et cetera) zullen in het voorbereidings-, ontwerp- of bouwproces van de Grote

nieuwbouwprojecten voor de komende jaren. De Rijksgebouwendienst streeft ernaar dit

Projecten aan de praktijk worden getoetst.

een voorbeeldproject te laten zijn op het gebied van stedenbouw, architectuur en kunst.

– Elk jaar zal een tussentijdse rapportage over de Grote Projecten aan de Tweede Kamer

De bijzondere plek in de stad, waar oud en nieuw elkaar ontmoeten, maakt dit project extra

worden voorgelegd. Deze rapportage zal minstens de volgende onderwerpen bevatten:

de moeite waard. Het hoge ambitieniveau is ook een belangrijk argument om voor dit

resultaten op het gebied van ontwerpkwaliteit, draagvlak bij alle betrokken partijen,

project te kiezen.

planning waarbij aangegeven wordt wanneer er concrete, zichtbare resultaten zijn (dus naast eventuele studies, onderzoeken en publicaties), financiën, communicatie en

Naast de Grote Projecten zijn er ook andere projecten die om verschillende redenen interessant zijn voor het architectuurbeleid, zoals de Natte As (inclusief de vaarroute Lemmer-Delfzijl), Veluwe-Verbonden, de vormgeving van robuuste ecologische verbin-

organisatie. – De Rijksbouwmeester zal een stimulerende rol gaan spelen en als adviseur optreden over de kwaliteitsaspecten van de Grote Projecten.

dingen, Ruimte voor Rijntakken en Beleid voor Geluidwerende Voorzieningen. Deze projecten zullen worden gevolgd, maar er zullen geen maatregelen aan worden verbonden.

58

Plan de campagne

59

Plan de campagne


22-09-2000 17:12

Pagina 60

stellen van onder meer de nota Wonen, Natuur voor mensen, mensen voor natuur, de

De ministeries van VROM en OCenW trekken jaarlijks ƒ 800.000,- uit voor de negen Grote

4.3

Projecten; de ministeries van V&W en LNV dragen hieraan bij met bedragen die een

Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, Belvedere, de Cultuurnota, het NVPP, het NW4 en het

afgeleide zijn van de huidige totale investeringsbudgetten van de projecten.

Vinex-beleid. Deze wederzijdse beïnvloeding zal worden voortgezet bij de uitvoering van de nota’s. Bovendien zal het architectuurbeleid doorwerken naar het onderwijs, onder meer naar de Academies van Bouwkunst, de Landbouwuniversiteit Wageningen en de

INTEGRALER WERKEN

– Er zullen samenwerkingsverbanden op het gebied van de openbare ruimte worden

Hogeschool Larensteijn.

aangegaan (bijvoorbeeld gezamenlijk onderzoek) met allerlei organisaties, waaronder

– In het kader van het beleidsprogramma Duurzaam bouwen 2000-2004 van VROM wordt

SKOR, KEI (-centrum), Architectuur Lokaal, Fonds BKVB, Omgevingsarchitectuurprijs,

aandacht besteed aan ondermeer duurzaam materiaalgebruik, energiebesparing en

Kleur Buiten en Vereniging Stadswerk. Het doel is om alle uiteenlopende disciplines die

stedelijke vernieuwing. Het Nationaal DuBo-centrum coördineert de Nationale Pakketten

betrokken zijn bij de openbare ruimte, op een goede manier met elkaar te integreren.

Duurzaam Bouwen, bestemd voor opdrachtgevers en ontwerpers. Het Nationaal Pakket

Het Platform Architectuurbeleid neemt hiertoe de initiatieven, wat betaald wordt uit de

Utiliteitsbouw is nauw verbonden aan het Register Duurzaam bouwen. In dit openbare

verhoging van het budget van het Platform met ƒ 200.000,-. Een en ander zal ook gebeuren

register worden ‘duurzame bouwpartijen’ en projecten eenduidig geregistreerd en

in het kader van het Grote Project Openbare Ruimte.

bestaat de mogelijkheid om partijen te vergelijken op DuBo-ambities en -prestaties.

– De samenwerking tussen het SfA en het Belvedere-uitvoeringsbureau zal worden

Daarmee wordt de markt transparanter en wordt het een stuk eenvoudiger om passende

gestimuleerd. Zowel het SfA als het Belvederebureau investeren in de ontwikkeling van

bouwpartners te vinden. De Rijksgebouwendienst is in 1999 in het register ingeschreven.

(landschaps)architectuur. Het is van belang dat er een goede afstemming komt tussen

– Het Rijk zet het bestaande beleid voor ouderenhuisvesting voort. Het principe van de

beide organisaties.

levensloopbestendige woning is hierbij leidinggevend. Dit betekent dat er niet wordt

– De relatie tussen cultuurhistorie en architectuur zal versterkt worden door het stimuleren

gestreefd naar specifieke woningen en woonvormen voor ouderen, maar naar integrale

van samenwerking tussen het Platform Architectuurbeleid en de stuurgroep Belvedere.

gebruikskwaliteit bij nieuwbouw en verbouw van woningen.

De relatie tussen architectuur en cultuurhistorie is evident; daarom is het belangrijk om

– De positie van de Rijksbouwmeester wordt verduidelijkt, met als doel meer in beleids-

vanuit de architectuur mee te praten over cultuurhistorie en vice versa.

voorbereidende trajecten mee te spreken, en de notaverwantschappen, het facetbeleid en

– Het Platform Architectuurbeleid krijgt een duidelijker profiel en gaat meer regie uitoefenen

de begeleiding van de Grote Projecten een steviger basis te geven.

conform het advies van de Raad van Cultuur. Zo worden instellingen die een grote rol

– Het onlangs gestarte RPD-ontwerpatelier zal bij de bepaling van de jaarthema’s expliciet

spelen bij de uitvoering van het architectuurbeleid periodiek uitgenodigd om van gedach-

vraagstukken van andere departementen en overheden betrekken en de uiteindelijke

ten te wisselen over de activiteiten en de geplande koers. Verder worden alle instellingen

onderwerpen op verschillende schaalniveaus uitwerken.

een keer per jaar uitgenodigd voor een vergadering over de uitvoering van het architectuurbeleid. De financiering vindt plaats uit de verhoging van het Platformbudget. – Voor de concrete invulling van het stimuleren van kwalitatief hoogwaardig ontwerpen in

4.4

HOGER SCHAALNIVEAU

– Aan architectuurinstellingen wordt gevraagd aandacht te besteden aan het hoofdthema

het landelijk gebied heeft de regering in de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur

‘Ontwerpen aan Nederland’, door de verbreding van de architectuur naar de hogere

middelen gereserveerd. Deze zijn gericht op samenwerking en versterking van het plan-

schaalniveaus van stedenbouw, landschapsarchitectuur, ruimtelijke ordening en

proces: opdrachtgeverschap, kwaliteitszorg et cetera. In dit kader wordt onder andere samenwerking met architectuurinstellingen versterkt en worden door het ministerie van LNV aan Architectuur Lokaal en het SfA subsidies verstrekt van jaarlijks ƒ 150.000,- elk. – Over het onderwerp ‘architectuur en ruimtelijke ordening’ zullen samenwerkingsverbanden worden aangegaan met organisaties als NIROV, Kasteel Groeneveld, Alterra, Uitvoeringsbureau Belvedere, StIR en SEV. Het Platform Architectuurbeleid neemt hiertoe

infrastructuur krachtig voort te zetten. – Het al lopende project Snelweghuis wordt voortgezet. V&W organiseert dit jaar een ideeënprijsvraag voor architectenbureaus over het Snelweghuis. Dit gaat over het creëren van een locatie voor wonen of werken op of nabij een snelweg, waarbij juist de voordelen van de nabijheid van de snelweg worden uitgebaat. – Een van de doelen van de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur is het realiseren

het initiatief; de samenwerkingsactiviteiten worden gefinancierd uit de verhoging van het

van een meer ontwikkelen ontwerpgerichte landschapsaanpak. Deze aanpak is aan de

Platformbudget.

orde bij de vormgeving van grijsgroene kruispunten (kruisingen tussen infrastructuur en

– Het architectuurbeleid zal zich de komende periode uitdrukkelijk positioneren als facet-

ecologische verbindingen), robuuste ecologische verbindingen en in proeftuinen voor

beleid. Tijdens de voorbereiding van de architectuurnota is samengewerkt bij het op-

kwaliteitsimpulsen in het landelijk gebied. In het kader van het landelijk overleg voor de

60

Plan de campagne

61

Plan de campagne


22-09-2000 17:12

Pagina 62

Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening wordt een viertal ‘etudes’ uitgewerkt voor de lands-

krijgen, wat onder meer kan worden besteed aan het organiseren van debatten voor

deeluitwerkingen.

uiteenlopende publieksgroepen.

– De specifieke deskundigheid van de verschillende technisch-wetenschappelijke diensten

– Aan de architectuurinstellingen wordt gevraagd extra aandacht te geven aan het

van Rijkswaterstaat wordt ingezet voor integrale inpassingsplannen. Hiervoor is onlangs

verbinden van architectuur met maatschappelijke thema’s als duurzaam bouwen, de

een projectgroep ‘low profile’ opgestart in opdracht van de directie Utrecht. De taak van

menselijke maat, mobiliteit, individueel opdrachtgeverschap, herbestemming et cetera.

deze projectgroep is het maken van landschapsplannen voor regionale directies voor de

– Het Platform Architectuurbeleid zet de rondetafelgesprekken voort. In de voorbereiding

landschappelijke inpassing van infrastructuur.

van de architectuurnota hebben vier bijeenkomsten plaatsgevonden met deskundigen en

– Er wordt gestreefd naar een interdepartementaal onderzoeksprogramma. De doelen van

outsiders over het architectuurbeleid. De gesprekken waren levendig, verrassend en zeer

dit interdepartementaal onderzoek zijn ten eerste de verbreding, verdieping en vergroting

nuttig, daarom is besloten dit overleg met betrokkenen structureel voort te zetten.

van kennis over architectuur. Ten tweede kan de rol van ontwerpend onderzoek worden

De rondetafelgesprekken zullen worden gefinancierd uit de verhoging van het budget van

versterkt. Verder kunnen kennis en coördinatie bij de opzet van programma’s en uitbeste-

het Platform.

ding van onderzoek worden gebundeld. Tot slot kan samenwerking van (onderzoeks)

– Het internationaal architectuurbeleid zal beter worden gecoördineerd. Er is sprake van

instellingen van de verschillende departementen en andere actoren worden bevorderd.

een sterke mondialiseringstendens in de architectuur. De Nederlandse bijdrage daaraan

Het interdepartementale onderzoeksprogramma richt zich voor de hogere schaalniveaus

is significant. Veel Nederlandse architectuurinstellingen ontwikkelen momenteel inter-

onder meer op de inzet van architectuur bij langetermijnontwikkelingen en bij transfor-

nationale activiteiten, hier zit echter nog weinig samenhang in. Daarom zal het Platform

maties in het landelijk gebied. Voorts zal aandacht worden besteed aan de toekomst voor

hierin een coördinerende rol gaan spelen, waarbij ook nauw wordt samengewerkt met de

streekeigen architectuur, archiveringsonderzoek (waaronder landschapsarchitectuur) en

HGIS-regeling.33

waardering en gebruik van (landschaps)architectuur en natuurontwikkeling. Voor deze

Het Rijk zal het opzetten van een internationaal netwerk voor lokale architectuurinstellin-

onderzoeken wordt ƒ 350.000,- per jaar uitgetrokken. Andere onderzoeken die in het kader

gen, onder meer van belang voor de voeding van het nationale architectuurbeleid ‘van

van het interdepartementaal onderzoeksprogramma worden verricht, staan beschreven in

onderop’, ondersteunen.34 Bij deze internationale contacten is er sprake van een zeer

paragraaf 4.6.

profijtelijk tweerichtingsverkeer bij de uitwisseling van kennis en ervaringen. De grote, nationale architectuurinstellingen hebben reeds een gestructureerd inter-

– In de Grote Projecten komen de hogere schaalniveaus uitdrukkelijk aan de orde. Voor veel

4.5

Grote Projecten is met name het raakvlak tussen architectuur en de disciplines die het

nationaal netwerk: ICAM.

hogere schaalniveau vertegenwoordigen – stedenbouw, landschapsarchitectuur, infra-

Tijdens het voorzitterschap van de Europese Unie werd op instigatie van de Nederlandse

structuur, ruimtelijke ordening – een belangrijke reden geweest om juist voor dat project te

overheid een Experts Meeting over architectuurbeleid gehouden op 4 en 5 juni 1997 in

kiezen.

Rotterdam. Inmiddels zijn de contacten tussen enkele landen in Europa op het gebied van het architectuurbeleid verstevigd, wat onlangs leidde tot het European Forum for

BREDER DEBAT

Architectural Policies in Parijs.35 De internationale contacten op overheidsniveau zullen

Het nieuwe architectuurbeleid wil het debat verbreden en de hechte kring van insiders en

worden gecontinueerd.

vakmensen uitbreiden met nieuwe partners uit het publiek, beleggers, bouwwereld,

Het Rijk trekt voor het internationaal architectuurbeleid jaarlijks ƒ 100.000,- uit.

overheden, culturele wereld en organisaties in het stedelijk en landelijk gebied.

4.6

– Aan de architectuurinstellingen wordt gevraagd meer aandacht te besteden aan het

OMGEVINGSEDUCATIE, ONDERWIJS EN ONDERZOEK

hoofdthema ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ en daadwerkelijk debatten met een

Onderwijs en omgevingseducatie zijn van groot belang voor het thema ‘Architectuur is een

brede context te organiseren. Ook zou er meer aandacht aan ‘gewone architectuur’ naast

zaak voor iedereen’. – Via het SfA worden lokale architectuurcentra geëquipeerd om aan middelbare scholen

de toparchitectuur moeten worden besteed. Instellingen krijgen subsidie nadat hun beleidsplannen zijn goedgekeurd. De goedkeuring staat in relatie tot de mate waarin de

kant-en-klare producten te kunnen leveren voor het nieuwe vak Culturele en kunstzinnige

instellingen bijdragen aan de hoofdthema’s van de architectuurnota.32 De bijdrage van het

vormgeving 1. Hierdoor worden leerlingen in staat gesteld om, uitgaande van een

Rijk aan de architectuurinstellingen wordt voor de periode 2001-2004 verhoogd met een totaal bedrag van circa vijf miljoen gulden per jaar (zie bijlage C: Instellingen en fondsen). Dit betekent dat de meeste architectuurinstellingen de komende tijd een ruimer budget

33

Zie: de brief van de staatssecretarissen van OCenW en Buitenlandse Zaken van 14 juli 1999 over het internationaal cultuurbeleid en de HGIS-cultuurmiddelen.

32

In oktober 1999 is, naast Cultuur als confrontatie, de werknotitie Architectuurbeleid 2001-2004, de

34

voorloper van de startnotitie Architectuurbeleid 2001-2004, naar de architectuurinstellingen gezonden.

het boek Pokon, architectuurcentra in Nederland (1999) door het

De architectuurinstellingen werden gevraagd om in hun beleidsplannen 2001-2004 aandacht te besteden aan de twee hoofdthema’s van de architectuurnota, die in de werknotitie beschreven werden.

62

Plan de campagne

Hierbij wordt aangesloten bij het initiatief dat bij de presentatie van

OLA/Architectuur Lokaal werd genomen. 35

Op 10 en 11 juli 2000.

63

Plan de campagne


22-09-2000 17:12

Pagina 64

verkenning van de eigen omgeving, meer inzicht te krijgen in de betekenis van architectuur

ƒ 300.000,- uit voor de onderzoeken volkshuisvesting en ƒ 300.000,- voor onder meer de

en stedenbouw. Hiervoor zal voor de periode van twee jaar ƒ 200.000,- per jaar beschikbaar

onderzoeken culturele diversiteit en ICT. Voor een uitwerking van het interdepartementaal

worden gesteld.

onderzoeksprogramma wordt verwezen naar paragraaf 4.4.

– De nota Cultuur en school (OCenW) heeft als doel structurele relaties tussen scholen en

– Er zal een ondersteunend onderzoek worden gedaan naar het inhoudelijke en zakelijke

culturele instellingen te stimuleren. Hiervoor is onder meer voor de komende cultuurnota-

beleid bij lokale architectuurcentra. De lokale architectuurcentra vervullen een uitsteken-

periode in de cultuurbegroting vijf miljoen beschikbaar gesteld voor vouchers, die kunnen

de rol op lokaal niveau, zeker wat betreft omgevingseducatie in algemene zin.

worden gebruikt voor culturele activiteiten van leerlingen in de basisvorming in het kader

De (bestaande en eventuele nieuwe) centra kunnen gebruikmaken van de resultaten en

van de kunsten maatschappijvakken. Om de achterstand in de erfgoed-educatieve

aanbevelingen van het onderzoek.

infrastructuur weg te werken wordt het bureau Erfgoed Actueel als zelfstandige voor-

– Architectuur Lokaal verzorgt cursussen op het gebied van omgevingseducatie voor

ziening gehandhaafd. Voor de aansluiting van culturele instellingen op het Kennisnet is in

opdrachtgevers. Gezien haar ervaring en positie in het veld wordt ze gevraagd om dit uit te

de nota Onderwijs on line in totaal zeventien miljoen beschikbaar gesteld.

breiden met architectuurcursussen voor projectleiders nieuwe werken (en anderen die bij

– In het kader van sectoraal onderzoek en van het nog op te zetten interdepartementaal

de vormgeving van infrastructuur betrokken zijn) en cursussen voor opdrachtgevers in het

onderzoeksprogramma zal onderzoek worden verricht naar onder meer de relatie tussen

landelijk gebied. Specifiek voor deze twee projecten zullen LNV en V&W samen jaarlijks

culturele diversiteit en architectuur en de relatie tussen ICT en architectuur. Ook onder-

ƒ 300.000,- verstrekken aan Architectuur Lokaal.

zoeken naar de rol van architectuur bij volkshuisvesting staan op stapel.36 Het Rijk trekt

– Er zal aansluiting worden gezocht bij het uitvoeringsprogramma ‘Natuur- en milieu educatie’ (NME).Vanuit het architectuurbeleid zal worden gestreefd naar een intensievere samenwerking met NME en een versterking van het thema ontwerpen, bijvoorbeeld duur-

36

zaam ontwerpen.

Deze volkshuisvestingsonderzoeken komen voort uit twee beleids-

– Kasteel Groeneveld zal tentoonstellingen en debatten organiseren over de rol en kwaliteit

ambities die zijn afgeleid van de nota Wonen, waarbij aan elke ambitie

van het landschappelijk ontwerp in Nederland. Kasteel Groeneveld is sterk publieks-

drie acties zijn gekoppeld:

gericht en trekt veel bezoekers. Het is de bedoeling naast deze publieksfunctie het kasteel A VERHOGEN VAN DE STEDELIJKE WOONKWALITEIT:

ook meer als platform voor debat en studie in te zetten. Zowel voor de meer publieks-

– door een ‘Beeldwijzer herinrichting openbare ruimte stedelijk woon-

gerichte acties als andere activiteiten zullen Kasteel Groeneveld en het NAi met elkaar moeten gaan samenwerken. De extra activiteiten van Kasteel Groeneveld zullen door het

gebied’ te ontwikkelen: een catalogus met ontwerpsuggesties voor

ministerie van LNV met ƒ 100.000,- jaarlijks ondersteund worden.

ruimtelijke herinrichting respectievelijk transformatie;

– Met de Academies van Bouwkunst en de faculteiten Bouwkunde van de TU Delft en de TU

– door een ‘Potentiewaarderingssysteem woonkwaliteit herstructureringsgebieden’ te ontwikkelen: een waarderingssysteem voor de

Eindhoven zullen besprekingen worden georganiseerd over het onderwerp cultuurhistorie

selectie van kansrijke (her)bouwlocaties in herstructureringsgebieden;

(herbestemming, inspiratiebron) als deel van het curriculum, conform het advies van de Raad voor Cultuur.37

– door onderzoek naar de succes- en faalfactoren van op woonkwaliteit

– In 1988 werd de Wet op de architectentitel38 van kracht. Aangezien de wet en het bij-

gericht gemeentelijk architectuurbeleid, uitmondend in een ‘Leidraad sturen op woonkwaliteit; effecten van gemeentelijk architectuur-

behorend register inmiddels meer dan tien jaar bestaan is een evaluatieonderzoek naar de

beleid’.

wet en het register gestart naar effecten, doelmatigheid en doeltreffendheid. Ook wordt onderzocht in hoeverre een publiekrechtelijke grondslag nodig is voor het verwezenlijken van de doelstellingen van de wet, met andere woorden: of zelfregulering door de beroeps-

B VERHOGEN VAN WOONKEUZEMOGELIJKHEDEN DOOR HET VERGROTEN

groep mogelijk is. De regering stelt jaarlijks ƒ 250.000,- beschikbaar voor onder meer

VAN DE VERSCHEIDENHEID AAN WOONMILIEUS:

onderzoeken naar de mogelijkheid om ontwerpers met een buitenlands diploma in het

– door een ‘Beeldwijzer woonmilieutypen’ te ontwikkelen, waarin uitwerking wordt gegeven aan vijf in de nota Wonen benoemde typen

register in te schrijven en flankerende activiteiten voor de uitvoering van de EU-

woonmilieus, voor wat betreft de architectonische en stedenbouw-

Architectenrichtlijn.

kundige vormprincipes; – door een ‘Voorbeeldprogramma streekeigen bouwen’ te entameren, gericht op het uitlokken van concrete plannen, waarbij streekeigen vormen belevingskenmerken de inspiratiebron vormen voor het

37

Raad voor Cultuur, advies Voortgezette opleidingen en werkplaatsen. 10 juli 2000, p. 23.

ontwerp;

38

Doelstellingen van de wet zijn het scheppen van waarborgen voor de vakbekwame beroepsuitoefening door bouwkundig

– door onderzoek naar een samenhangende aanpak tussen beeldregie en

architecten, stedenbouwers, tuin- en landschapsarchitecten en interieurarchitecten, het uitvoeren van de Europese

particulier opdrachtgeverschap, leidend tot een ‘Leidraad beeldregie

Architectenrichtlijn en consumentenbescherming. Om deze doelen te bereiken is een Architectenregister ingesteld,

en particulier opdrachtgeverschap’.

waarvan het beheer bij de Stichting Bureau Architectenregister (SBA) ligt.

64

Plan de campagne

65

Plan de campagne


4.7

22-09-2000 17:12

Pagina 66

MEER EN BETERE VERBINDINGEN MET DE MARKT

opdrachtgever bestemd. Een korte evaluatie van de Zeven Pyramides door het Bureau

De evaluatie van de vorige architectuurnota wees uit dat marktpartijen onvoldoende

Rijksbouwmeester brengt wellicht andere noodzakelijke wijzigingen van deze rijksprijs

worden bereikt door het architectuurbeleid. De hieronder voorgestelde maatregelen

aan het licht. De rijksbijdrage voor deze prijs bedraagt ƒ 650.000,- per jaar.

proberen daar een ommekeer in aan te brengen. – Er zullen expertbesprekingen worden georganiseerd, waarin overleg plaatsvindt over

4.8

OPENBREKEN WELSTANDSBELEID

concrete projecten en initiatieven. Het Platform Architectuurbeleid neemt het initiatief

Volgens het wetsvoorstel voor de herziening van de Woningwet kan een gemeente alleen

hiertoe. Deelnemers komen uit de wereld van de bouw, opdrachtgevers, monumentenzorg,

welstandstoezicht uitoefenen als deze een welstandsnota heeft vastgesteld. Naar ver-

ontwerpers, woningcorporaties, ontwikkelaars, beleggers en organisaties op het gebied

wachting zullen de meeste gemeenten een welstandsnota opstellen. Gemeenten zijn

van natuur, landbouw en recreatie. De expertbesprekingen worden betaald uit de

immers in toenemende mate belang gaan hechten aan een goede ruimtelijke kwaliteit van

verhoging van het budget van het Platform.

de gebouwde omgeving.

– De architectuurinstellingen, met name het NAi, zal gevraagd worden in hun beleid meer

Een ander cruciaal element in het wetsvoorstel is dat burgers en (professionele) bouw-

aandacht te besteden aan het bereiken van een bredere groep van marktpartijen.

initiatiefnemers vooraf zo veel mogelijk zekerheid wordt geboden over de te hanteren

De architectuurinstellingen besteden al aandacht aan marktpartijen, maar het probleem is

welstandscriteria voor de verschillende typen bouwwerken en dat deze criteria zo

dat dit veelal dezelfde marktpartijen betreft, een soort avant-garde van projectontwikke-

objectief mogelijk worden opgesteld. Daarnaast bevat het wetsvoorstel voorstellen voor

laars. Het gaat erom de zeer grote middenmoot te stimuleren. Ook wordt de architectuur-

openbaarheid van welstandscommissies en de samenstelling van welstandscommissies.

instellingen gevraagd om samenwerkingsverbanden aan te gaan met de bouwwereld.

Op die manier wordt de politiek-bestuurlijke verantwoordelijkheid van het gemeente-

– In het kader van het Grote Project Individueel opdrachtgeverschap wordt gestreefd naar

bestuur aangescherpt.

een totaalaanpak met meer partijen, zoals verschillende overheden, de bouwwereld, onderzoeksinstituten en architectuurinstellingen. In bijlage A staat een beschrijving van

In het onderzoek Welstand op een nieuwe leest wordt een kritisch beeld geschetst van de

deze aanpak. Voor de financiering wordt verwezen naar paragraaf 4.9.

huidige welstandspraktijk. Zo blijkt onder andere dat er weinig welstandsinhoudelijke

– Er komt een actieprogramma ‘Cultureel opdrachtgeverschap’ om dit beleidsonderwerp

uitgangspunten op papier staan, dat veel procedures introvert zijn, dat het welstands-

een extra impuls te geven. Gezien de doelstellingen van Architectuur Lokaal en haar

toezicht niet altijd gericht is op openbaarheid en publieke verantwoording en dat de

ervaringen op dit terrein zal zij bij dit actieprogramma een trekkersrol gaan vervullen.

betrokkenheid van het lokale bestuur gering is. In het licht hiervan zal het lokale bestuur

Maar ook het SfA zal met een specifieke taak worden belast.

een flinke slag moeten maken om het ‘nieuwe’ welstandsbeleid tot uitvoering te kunnen

– De ruimtelijke kwaliteit van bedrijven- en kantoorterreinen laat nogal eens te wensen over. Daarbij ontnemen deze vestigingen de reiziger vaak het zicht op het open landschap,

brengen. Om het lokale bestuur bij deze omslag te ondersteunen zal een stimuleringsprogramma worden opgezet.

vooral langs snelwegen en spoorlijnen. In eerste instantie is de ligging en de ruimtelijke en architectonische kwaliteit van deze ‘werkmilieus’ een verantwoordelijkheid voor gemeen-

Doel van dit programma is het faciliteren van het lokale bestuur en de welstandsleden bij

ten en provincies. Op dit moment stimuleert het Rijk de ruimtelijke en architectonische

het op zich nemen van hun nieuwe rol in het welstandsbeleid. Over de inhoud en de

kwaliteit van deze bedrijven- en kantorenlocaties reeds indirect via onderzoek (bijvoor-

financiering van het programma is door de ministeries van VROM en OCenW op hoofd-

beeld via het SfA39), debatten en excursies (Architectuur Lokaal) en het StIR-programma.

lijnen overeenstemming bereikt met VNG, Federatie Welstand, BNA, BNSP en

Omdat de problematiek echter onveranderd urgent is, wil het Rijk zijn stimulerende rol

Architectuur Lokaal. Onderdelen van het programma zijn het uitgeven van een model-

uitbreiden door een deel van het nieuwe budget Intensivering opdrachtenbeleid van

welstandsnota, het inrichten van een tijdelijk projectbureau en het initiëren van diverse

ƒ 325.000,- in te zetten voor studies, workshops en het ontwikkelen van voorbeeldplannen

vormen van deskundigheidsbevordering en kennisoverdracht. De uitvoering van het

op dit terrein. In overleg met het ministerie van Economische Zaken zal hier, in samen-

programma zal plaatsvinden onder verantwoordelijkheid van de stuurgroep ‘Welstand op

werking met de eerstverantwoordelijke overheden (gemeentes), vorm aan worden

een nieuwe leest’ waarin onder voorzitterschap van de Rijksbouwmeester de genoemde

gegeven (eventueel in combinatie met de Nieuwe Sleutelprojecten).

organisaties zitting hebben. Het Rijk heeft voor de periode van twee jaar ƒ 600.000,- per

– De Zeven Pyramides, de rijksprijs voor excellent opdrachtgeverschap, zal worden voort-

jaar gereserveerd voor het stimuleringsprogramma.

gezet met enkele nieuwe accenten. Zo zal de prijs in enkele sectoren aan prestige moeten winnen en wordt de Pyramide Wonen de volgende maal voor de beste individuele

39

Rigo, Paarse vlekken op de kaart, Amsterdam 1999. Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Architectuur.

66

Plan de campagne

67

Plan de campagne


4.9

22-09-2000 17:12

Pagina 68

1

MUTATIETABEL ARCHITECTUURBELEID 2001-2004

Alle bedragen die er in 2001 bijkomen of afgaan ten opzichte van het jaar 2000.

FINANCIËLE MIDDELEN

De financiële inspanningen van de departementen op het gebied van de architectuur zijn te Alle bedragen moeten worden vermenigvuldigd met ƒ 1.000,-

onderscheiden in de ondersteuning van het directe, specifieke architectuurbeleid en in aan architectuurbeleid verwante, indirecte inspanningen. Met dit laatste zijn aanzienlijke bedragen gemoeid. Bezien wordt hoe dit in lijn gebracht kan worden met de uitgangs-

OCenW

punten van het architectuurbeleid.

VROM

V&W

LNV

Totaal

Instellingen

Van de financiering van het directe, specifieke architectuurbeleid, zoals dat rechtstreeks

NAi

+ 2.500 40

onder het Platform Architectuur valt en zoals beschreven staat in deze architectuurnota,

Architectuur Biënnale

+ 1.500 41

+ 250

+ 2.750 + (2 jr) 150

+ 1.500 + 2 jr 150

wordt een overzicht gegeven in de drie volgende tabellen. De bedragen die in de tabellen Architectuur Lokaal

staan, komen direct uit het in deze nota beschreven architectuurbeleid voort. Het betreft de volgende tabellen: 1 Mutatietabel: in deze tabel staat een overzicht van alle bedragen die de vier depar-

+ 75

Berlage Instituut

+ 350 41

SfA

- 200 43

+ 50

+ 150

+ 150 42

- 125 43

+ 150

+ 150

+ 425 + 350 - 25

tementen van plan zijn meer of minder uit te geven voor het architectuurbeleid 2001-2004

Archiprix

+22

+ 22

ten opzichte van het jaar 2000.

ArchiNed

+ 152

+ 152

2 Totale tabel: in de totale tabel worden alle gelden weergegeven die in de jaren 2001-2004 worden uitgegeven door de vier betrokken ministeries aan het architectuurbeleid.

BONAS

+ 50

Subtotaal instellingen

+ 4.449

+ 175

+ 50

Grote Projecten

+ 450

+ 350

Welstand

(2 jr) +100

(2 jr) +500

+300+2 jr 150

+ 300

+ 5.224

3 Eurotabel: per 1 januari 2002 wordt de Euro ingevoerd. De totale tabel is in deze tabel verrekend naar euro’s.

Andere activiteiten

Platform

+ 150

Zeven Pyramides

p.m.44

p.m.45 + 800 + p.m. + 2 jr 600

+ 50

+ 200

- 50

- 50

Intensivering opdrachtenbeleid (o.a. bedrijventerreinen)

+ 200

StIR

- 200

SBA

- 100

+ 125

+ 325 - 200 -25

Werkgroep Bouw

+ 150

- 125 + 150

Interdepartementaal en sectoraal onderzoek

+ 300

+ 350 46

+ 50

+ 700

Stimulering lokale p.m.47

landschapsplannen (LASER) Internationaal beleid

+ 100

CKV-1 (SfA)

(2 jr) + 200

+ 2 jr 200

Kasteel Groeneveld Subtotaal andere activiteiten

+700

+ 2 jr 300

+ 2 jr 500

TOTAAL

+ 675

+ 200

100

100

+ 425

+ 2.000 + 2 jr 800

+ 5.149

+ 850

+ 500

+ 725

+ 7.224

+ 2 jr 300

+ 2 jr 500

+ 2 jr 150

+ p.m.

+ 2 jr 950

+ p.m. 40

De bedragen in het lichtgele deel bij OCenW zijn conform de bedragen uit het advies van de Raad voor Cultuur.

41

Onder voorwaarden (zie bijlage C).

42

De bijdrage vindt plaats op basis van gerichte opdrachten, onder meer ten behoeve van de voorbereiding en uitvoering van

43

leergangen voor opdrachtgevers in het landelijk gebied.

44

V&W financiert de extra aandacht voor ontwerpkwaliteit in de Grote Projecten via de projectbudgetten.

Dit bedrag valt gedurende vier jaar vrij ten laste van de kasreserve van het SfA, die ontstaan is als gevolg van de

45

LNV financiert de extra aandacht voor ontwerpkwaliteit in de Grote Projecten via de projectbudgetten.

46

Inclusief ƒ 50.000,- voor archiveringsonderzoek landschapsarchitectuur.

invoering van het kasstelsel cultuurfondsen.

68

Plan de campagne

69

p.m. + 100

Plan de campagne

+ p.m.


2

22-09-2000 17:12

Pagina 70

3

TOTALE TABEL 2001-2004

Alle bedragen moeten worden vermenigvuldigd met ƒ 1000,OCenW

EUROTABEL (INGANG PER 1 JANUARI 2002)

Alle bedragen worden vermenigvuldigd met 1000 Euro

VROM

V&W

LNV

Totaal

OCenW

750

250

150

11.169

NAi

4.546 48

1.500


681 41

Instellingen

VROM

V&W

LNV

Totaal

113

68

5.067

Instellingen

NAi

10.019 48


1.500 41

(2 jr)150

340

(2 jr) 68

681

+ 2 jr 150 Architectuur Lokaal

256

Berlage Instituut SfA

650

1.748 41

150

150 42

1.206

225 41

3.818

3.200

PAS

150

150

200 2.734 49

Fonds BKVB

+ 2 jr 68

100

Architectuur Lokaal

1.973

Berlage Instituut

7.318

SfA

200

PAS

2.734

Fonds BKVB

116

295

793 41

102 41

1.733

1.452

68

68 42

68

68

547 895

91

3.321 91

1.241 49

1.241

Europan

311

411

Europan

141

Archiprix

130

130

Archiprix

59

ArchiNed

152

152

ArchiNed

69

69

BONAS

50

50

BONAS

23

23


20.718

26.843


9.402

5.125

550 +2 jr 150

450

45

186 59

2.325

249

204

+ (2 jr) 68

12.180 + (2 jr) 68

Andere activiteiten

Grote Projecten

450

350

Welstand

(2 jr) 100

(2 jr) 500

Platform

100

250

Werkgroep Bouw

p.m.44 150

p.m.45

800 + p.m.

Grote Projecten

204

159

550

Welstand

(2 jr) 45

(2 jr) 227

150

Platform

45

113

650

Werkgroep Bouw Zeven Pyramides

45

113

325

Intensivering opdrachtenbeleid

91

57

50

150

Zeven Pyramides

150

Andere activiteiten

(2 jr) 600

150

p.m.45

68

23

363 + p.m. (2 jr) 272

68

249 68

100

250

(o.a. bedrijventerreinen)

200

125

Rietveldpaviljoen Venetië

46

46

Rietveldpaviljoen Venetië

21

21

CKV-1 (via SfA)

(2 jr) 200

(2 jr)200

CKV-1 (via SfA)

2 jr 91

2 jr 91


100

100


45

300

Studies RBM

Intensivering opdrachtenbeleid

Studies RBM

300

onderzoek

300 50

300

350 46

sectoraal onderzoek

950

landschappelijk ontwerp, i.o. Kasteel Groeneveld

294 148

45 136

136

136 50

136

p.m.47

p.m.

100

100

25

250

toetsingsonderzoek

23

79

675

4.221

Subtotaal andere activiteiten

610

793

204

+ 2 jr 136

+ 2 jr 227

+ p.m.

3.118

453

landschappelijk ontwerp, i.o. Kasteel Groeneveld

159 46

431

p.m.47

p.m.

45

45

SBA uitvoering WAT /

SBA uitvoering WAT / toetsingsonderzoek

50

175

Subtotaal andere activiteiten

1.346

1.750

450

+ 2 jr 300

+ 2 jr 500

+ p.m.

6.875

1.000

1.125

+ 2 jr 500 + 2 jr 150+ p.m.

+ p.m.

22.064 + 2 jr 300

+ p.m. + 2 jr 800+p.m. 31.064

TOTAAL

10.012

+2 jr 950+p.m.

+ 2 jr 136

+ 2 jr 227 + p.m. + 2 jr 68

De stimulering wordt in gewijzigde vorm voortgezet, waarbij een meer gerichte stimulering van de kwaliteit van het

48

Dit is inclusief de bouwrente en de aflossing voor het gebouw.

landschappelijk ontwerp wordt opgenomen. Op dit moment is niet aan te geven hoeveel geld met de nieuwe regeling

49

Dit betreft alleen de bijdrage ten bate van individuele subsidies bouwkunst.

gemoeid zal zijn.

50

Via de DGVH-begroting.

70

68

Regeling stimulering kwaliteit

Regeling stimulering kwaliteit

TOTAAL

68

Interdepartementaal en

Interdepartementaal en sectoraal

47

p.m.44

Plan de campagne

71

Plan de campagne

11

113

306

1.913

+ p.m. + 2 jr 363 + p.m. 510

14.093

+ p.m. + p.m. + 2 jr 431

tot de stad en/of tot Hollandse suburbia? Prevaleert bij deze gebieden het bezoekers- of het gebruikersprincipe?

22-09-2000 17:12

Moeten we natuurgebieden tot het landelijk gebied rekenen of behoren ze, gezien de achterban van natuurbeschermingsorganisaties, veeleer



22-09-2000 17:12

Pagina 74

VIER ANDERE MINISTERIES INSTELLINGEN EN FONDSEN LIJST VAN AFKORTINGEN EN INTERNETADRESSEN

B C D

SAMENVATTING

GROTE PROJECTEN

A

22-09-2000 17:12

BIJLAGEN



22-09-2000 17:12

Pagina 78

A GROTE PROJECTEN – de noodzaak van de inbreng van ontwerpkwaliteit als gevolg van het hoge ambitieniveau

INLEIDING

In deze nota Ontwerpen aan Nederland wordt een aantal grote, toonaangevende landelijke projecten gepresenteerd. Bij deze opgaven wordt gestreefd naar optimale ontwerpkwaliteit en voorbeeldige samenwerking tussen betrokken partijen, zodat deze

bij een project; – de verschillende rollen van de rijksoverheid: van directe (uitvoerende) betrokkenheid tot stimulerend op afstand;

projecten een voorbeeldfunctie kunnen vervullen voor heel bouwend en ontwerpend

– de verdeling van projecten over heel Nederland;

Nederland. Via deze projecten wordt het architectuurbeleid van de rijksoverheid in

– de verdeling van de ‘eerste verantwoordelijkheden’ over de departementen;

uitvoering genomen.

– de mate waarin de projecten kansrijk zijn.

Aan alle projecten verbindt het Rijk een specifieke beleidsinspanning. Elk project wordt ‘geadopteerd’ door een bewindspersoon, overeenkomstig de gedragslijn over projecten,

BELEIDSINSPANNING

zoals die geformuleerd is in het Regeerakkoord.

Bij de verschillende beleidsterreinen horen ook verschillende posities van de rijksoverheid. Het natuurbeheer is bijvoorbeeld sterk gedecentraliseerd naar de provincies.

Dit wil uiteraard niet zeggen dat de politieke bewindspersonen in de bevoegdheden treden

Openbare ruimte en individueel opdrachtgeverschap zijn vanuit de rijksoverheid bezien

van uitvoerende organen of projectleiders. De intentie is dat de politieke aanspreekbaar-

indirect stuurbaar. Daarnaast heeft het Rijk weer wel een rechtstreekse opdrachtgevers-

heid op de gewenste voortgang van de projecten ondubbelzinnig geregeld is. Bij enkele

rol en daarmee sturingsmogelijkheden voor de infrastructuur en de eigen huisvesting.

projecten is er, naast de eerste verantwoordelijkheid, sprake van een medeverantwoor-

Deze verschillende posities van de rijksoverheid leiden tot uiteenlopende mogelijkheden

delijkheid van bewindspersonen die vanuit hun inhoudelijke betrokkenheid eveneens een

om het gezamenlijke architectuurbeleid vorm te geven: van stimulerende maatregelen bij

bijdrage leveren aan een goed verloop van een project. Als voorbeeld kan hier de Nieuwe

een terughoudende positie van de rijksoverheid tot een sterk sturende rol waar de rijks-

Hollandse Waterlinie genoemd worden, waarbij de eerste verantwoordelijkheid bij de

overheid direct verantwoordelijk is voor de bouwopgave.

staatssecretaris van LNV ligt, maar waarbij ook de minister van V&W (waterstaat en

De concrete beleidsinspanningen verschillen met andere woorden naar de aard van de

infrastructuur) en de staatssecretaris van OCenW (Belvedere) betrokken zijn. Een ander

opgave en de positie die de rijksoverheid bij het desbetreffende project inneemt.

voorbeeld van gespreide verantwoordelijkheid is het stimuleren van het individueel

Het flankerende beleid verschilt bij deze Grote Projecten dan ook aanzienlijk per project.

opdrachtgeverschap. Daar ligt de eerste verantwoordelijkheid bij de staatssecretaris van VROM, maar treedt de staatssecretaris van OCenW op als contribuant, vanwege het streven in het cultuurbeleid het publieksbereik te vergroten. De projecten hebben een zeer verschillende looptijd. Is de realiseringsfase van concrete bouwprojecten nog vrij goed in te schatten, de aanleg van de Zuiderzeelijn en de reconstructie van de zandgronden zullen zeker meer dan tien jaar in beslag nemen. SELECTIECRITERIA

Bij de keuze van de projecten zijn de volgende criteria gehanteerd: – de mate waarin het project aanspreekt bij het vakgebied, het publiek en het politieke bestuur; – de complexiteit van de opgave en de intentie een op de loer liggende verkokering in de organisatie van de uitvoering tegen te gaan; – een evenwichtige verdeling over de disciplines architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur, ruimtelijke ordening en het ontwerpen van infrastructurele voorzieningen, zowel wat betreft het actuele ontwerp als wat betreft de cultuurhistorische aspecten; – een goede verdeling over de ontwikkelingsfases waarin een project zich kan bevinden, binnen het spectrum: ontwerpend onderzoek (het allereerste begin, bijvoorbeeld de Zuiderzeelijn) tot het daadwerkelijk uitvoeren van een ontwerp (Rijksmuseum en ROB-RDMZ);

78

Grote Projecten

79

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 80

1 Deltametropool ACHTERGROND

door het Groene Hart om te vormen tot een waterrijk dat, meer dan nu het geval is,

Er groeit een brede consensus over de ontwikkeling van de Randstad tot een metropool

gelegenheid biedt tot natuurbeleving en actieve openluchtrecreatie zoals wandelen,

van Europees formaat, onder de naam Deltametropool.1 In de naam Deltametropool is

fietsen, kamperen en alle vormen van watersport. De realisatie van dit waterrijk zal een

ambitie en ligging vastgelegd: een meerkernige metropool in de delta van Rijn en Maas.

belangrijk facet zijn van de inrichting van de Deltametropool.

De vereniging Deltametropool heeft hiertoe het initiatief genomen, dat inmiddels weerklank heeft gevonden bij de Bestuurlijke Commissie Randstad. Ook het Rijk heeft te kennen

Eigen aan een metropolitaans milieu is een vergaande integratie van railvervoer en weg-

gegeven een dergelijke ontwikkeling te willen steunen en dit op te nemen in de Vijfde Nota

vervoer, waarbij het openbaar wegvervoer krachtig wordt uitgebreid en het particuliere

Ruimtelijke Ordening.

autoverkeer aanvullend is. Het volume aan auto’s kan hierdoor reëel dalen.

Het streven is om de losse verzameling van grotere en kleinere steden om te vormen tot een samenhangend stedelijk systeem en het Groene Hart daarin als ‘central park’ de

Tot het cultuurlandschap behoren zowel door mensen beheerde omvangrijke natuur-

status van Nationaal Landschap te geven. Er zijn verschillende redenen om toe te willen

gebieden als de dichtbebouwde stedelijke centra. Waar de gebruiksintensiviteit het

naar een hechtere band in de vorm van een stedelijk netwerk. De versterking van de

grootst is – in het westen – is het cultuurlandschap in verval door homogenisering en

concurrentiekracht van de Randstad in Europa is de eerste reden. Maar men wil tevens

nivellering ten gevolge van voortgaande verstedelijking. Herstel en vergroting van de

ruimtelijk inspelen op een proces waarin een netwerksamenleving en een netwerk-

diversiteit wordt bereikt door de synergie te bevorderen van grote en kleine land-

economie tendeert naar schaalvergroting en ontstedelijking.

schappen, oude en nieuwe vormen van landbouw, grote en kleine wateren, bossen en parken, onderling verbonden door ‘blauwe’ en ‘groene’ netwerken, in een samenhangend parksysteem. Hierdoor kan het contrast tussen stad en land worden versterkt.

STAND VAN ZAKEN

De verandering van West-Nederland in een metropolitaans gebied in Europa is in de ontwikkelingsfase. De voorgestane transformatie is benoemd voor de vier componenten

Deze transformatie naar stedelijke diversiteit omvat de hergroepering van de verstrooid

van het ruimtelijk systeem: het water van de delta, het netwerk van verbindingen, het

geraakte voorzieningen op het gebied van wetenschap, kunst, politiek en religie, media,

cultuurlandschap en de stedelijke diversiteit.

onderwijs, sport en spel. Het tweede transformatietraject betreft het accommoderen van de stadseconomie tot in haar kleinste vertakkingen van bedrijvigheid, waarbij een veel

Het water is de bestaansbron en het beeldmerk van de metropool. De Deltametropool

sterkere mate van menging wordt nagestreefd met andere vormen van stedelijk leven

vertoont een grote diversiteit aan wateren, zoals beken, rivieren, boezemwateren,

zoals wonen, recreatie, onderwijs, gezondheidszorg, transport en distributie. De derde

kanalen, grachten, plassen en de zee. Verdere vergroting van de diversiteit wordt bereikt

weg is vernieuwen van stedelijk gebied waar dat met het oog op woningen arbeidsmarkt nodig is, zo mogelijk in combinatie met verdere intensivering van het ruimtegebruik. Ten slotte zal ook gewerkt worden aan de toevoeging van nieuwe stedelijke en meer dorpachtige milieus, zoals nu gevonden wordt in de binnenduinrand, Amstelland en het Vechtplassengebied. ONTWERPOPGAVE

De kern van de ontwikkeling van de Deltametropool zal tweeledig zijn. Er is nog een aanzienlijke groei van ruimtebehoefte voorzien in de periode tot 2030. Voor de verstedelijkte gebieden vraagt dit zowel om het intensiveren als combineren van ruimtegebruiksvormen. Daarbuiten is het wenselijk de ruimte open te houden en de groene kwaliteiten te respecteren. In beide situaties is er behoefte om te werken aan een verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Dit vormt de inzet en het kader voor ontwerpen op alle schaalniveaus: op dat van de regio’s, op dat van de vleugels maar ook op dat van de Deltametropool als geheel. Wellicht kan het opstellen van referentiebeelden (een beeldkwaliteitsplan) voor met name het laatste overkoepelende niveau daaraan bijdragen. Daarin kan aangegeven worden 1

De vereniging Deltametropool is opgericht in januari 2000. Tot de leden van de vereniging behoren de gemeenten Almere, Amsterdam, Delft, Den Haag, Dordrecht, Haarlem, Haarlemmermeer, Leiden, Rotterdam, Utrecht, Zaanstad en Zoetermeer, en de Kamers van Koophandel van Amsterdam, Haaglanden, Rijnland, Rotterdam en Utrecht. Anderen, waaronder waterschappen en woningcorporaties, overwegen zich aan te sluiten.

80

Grote Projecten

81

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 82

hoe het imago van de metropool met zijn kenmerkende onderdelen (steden en dorpen) en

De vereniging Deltametropool probeert de publieke opinie te mobiliseren door discussie-

deltakarakter als een aantrekkelijk en samenhangend beeld beleefd kan worden.

bijeenkomsten te organiseren over specifieke thema’s, zoals ‘Deltametropool in Europees perspectief’ (februari 1999), ‘Personenvervoer’ (juni 1999) en ‘Waterrijk’ (maart 2000).

Consistente en integrale keuzen in de ruimtelijke ordening met bijbehorende investerings-

Aangezien de inbreng en zeggenschap van de burger bij ruimtelijke ingrepen hoog op

programma’s vormen de instrumenten om de relatief autonome ontwikkelingen in de

agenda van het gezamenlijke architectuurbeleid staat, verdienen deze initiatieven onder-

waterhuishouding, het cultuurlandschap, het patroon van nederzettingen en het netwerk

steuning en aanvulling. Het architectuurbeleid zal zich vooral richten op de stedelijke

van verbindingen verder te integreren tot een Deltametropool van internationaal erkende

inrichtingsvraagstukken, de infrastructuur en het integraal landschapsontwerp. Zo kan

kwaliteit. Wanneer het gebied als een geheel wordt gezien, kunnen (inrichtings-)plannen

vanuit het architectuurbeleid door het organiseren van de ontwerpende inbreng een

beter en efficiënter op elkaar worden afgestemd. Dan kan bijvoorbeeld worden vastgelegd

stimulerende bijdrage worden geleverd aan de ruimtelijke ordeningsplannen voor de

wat groen blijft en waar huizen of bedrijventerreinen mogen komen. Nieuwe woonwijken

Deltametropool, zoals die in de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening uiteindelijke

die wat betreft architectuur en ligging geen relatie met elkaar hebben en veel kostbare

gestalte zullen krijgen.

ruimte innemen, zullen zo bijvoorbeeld verleden tijd zijn.

De Deltametropool is een integraal concept waarbij de beleidsterreinen van alle betrokken departementen in het geding zijn. Als onderdeel van het gezamenlijk architectuurbeleid

Het tempo van bevolkingsgroei, welvaartsgroei en verstedelijking in de afgelopen vijftig

wil de minister van VROM daarvoor de eerste verantwoordelijkheid nemen.

jaar heeft geleid tot versnippering, fragmentatie en homogenisering van het stedelijk en landschappelijk milieu waarin wij dagelijks verkeren. Een belangrijke opgave is daarom ook om de differentiatie tussen stad en landschap in ere te herstellen. De versnippering en fragmentatie kunnen worden tegengegaan door in te zetten op een totaalplan en door landschappelijke ensembles te formeren. De ontwikkeling van een samenhangende parkstructuur is van essentieel belang voor de kwaliteit van een metropolitaanse woon- en werkomgeving. Daarbij gaat het om kwaliteit, diversiteit en duurzaamheid. Kenmerkend voor deze metropool is dat het de bewoners niet alleen stadsparken en intensieve recreatieterreinen kan bieden maar ook complete landschappen en robuuste natuurgebieden waar weidse panorama’s en rust ervaren kunnen worden. Een metropool met dergelijke kwaliteiten kent in de wereld nauwelijks voorbeelden. Hier ligt een grote ontwerpopgave, met voor de groene component een offensieve strategie en een hoog ambitieniveau. BELEIDSAANPAK

Vanuit het gezamenlijk architectuurbeleid van de ondertekenende departementen wordt het initiatief van de te ontwikkelen Deltametropool ondersteund. Gelet op het ontwikkelingsstadium van het initiatief, zullen er in de eerste plaats mogelijkheden worden aangereikt voor ontwerpstudies om het concept van de Deltametropool nader te concretiseren. Het gaat om het intensiveren van het ruimtegebruik in stedelijke gebieden en het stedelijk netwerk en daarnaast om het versterken van de samenhang tussen stad en land en het tegengaan van de versnippering, alsook om het versterken van landschappelijke waarden. In veel gevallen gaat het om herontwikkeling van gebieden die een nieuwe impuls behoeven.

82

Grote Projecten

83

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 84

2 Zuiderzeelijn ACHTERGROND

Het kabinet heeft het ministerie van Verkeer en Waterstaat gevraagd de mogelijkheden voor een snelle verbinding tussen de Randstad en het noorden van Nederland te onderzoeken. De plannen voor een snelle (spoor-)verbinding vloeien voort uit een studie die de Commissie Ruimtelijk-economisch Perspectief Noord-Nederland, beter bekend als de commissie-Langman, in 1997 in opdracht van het kabinet heeft verricht. De commissie beveelt aan een verkenning te doen naar de aanleg van een Zuiderzeelijn, om de verbinding met de Randstad te verbeteren en ook in het licht van de verbindingen met het Noorden Oost-Europese achterland. Het kabinet heeft vervolgens met het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) afgesproken de snelle spoorverbinding Zuiderzeelijn op te nemen in het nieuwe verkeers- en vervoersplan met het streven vóór 2010 met de uitvoering te beginnen. In het Regeerakkoord zijn deze afspraken bevestigd. STAND VAN ZAKEN

De minister van Verkeer en Waterstaat heeft een projectgroep ingesteld, die de taak heeft de ontbrekende gegevens in beeld te brengen voor een viertal alternatieven. Dat zijn de Zuiderzeelijn uitgevoerd als magneetzweefbaan, een hogesnelheidslijn of conventioneel spoor en het opwaarderen van bestaand spoor tussen Amsterdam en het noorden via de Hanzelijn. Uitgangspunt bij dit laatste alternatief is dat de Hanzelijn tussen Lelystad en Zwolle voor 2010 wordt gerealiseerd. De opdracht aan de projectgroep is een kostenbatenanalyse uit te voeren. De projectgroep zal onder andere kijken naar de vervoerswaarde, de sociaal-economische, ruimtelijke en milieueffecten, de financieringsmogelijkheden en de mogelijkheden voor samenwerking met private partijen. Voor de besluitvorming vindt de projectgroep het van belang niet alleen de maatschappelijke kosten en baten te presenteren, maar ook aan te geven hoe met vormgeving en architectonische aspecten kan worden omgegaan. Naar verwachting zal het kabinet eind 2000 op basis van de verkregen informatie een beslissing nemen over het wat en hoe van een snelle verbinding tussen de Randstad en het noorden. Welke techniek of welk tracé ook gekozen wordt, er speelt een groot aantal vraagstukken op het gebied van de ruimtelijke structuur, het landschap en de inpassing. In de Randstad is dat bijvoorbeeld de inpassing in de Amsterdamse Zuidas; richting het noorden voert het beoogde tracé over het Ketelmeer en doorkruist het gebieden die deel uitmaken van de Ecologische Hoofdstructuur. Beleidsmatig is afstemming nodig met de bestaande beleidskaders, zoals het Structuurschema Groene Ruimte en de nota Belvedere en het beleid in ontwikkeling, zoals de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening. Ook de provincies en gemeenten worden in dit stadium betrokken, mede om mogelijke ruimtelijke knelpunten te inventariseren.

84

Grote Projecten

85

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 86

Op dit moment is het ministerie van Verkeer en Waterstaat bezig met een verkenning in het

De uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de Zuiderzeelijn als bijzonder project binnen

kader van het Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport (MIT). Onderdeel van de

het gezamenlijke architectuurbeleid van de rijksoverheid ligt bij de minister van V&W.

verkenning is de wijze waarop de formele RO-procedure moet worden vormgegeven en

De kwaliteit van de Zuiderzeelijn als integrale en verbindende ontwerpopgave zal

doorlopen. Het initiatief ligt in de definitiefase bij het ministerie van Verkeer en Waterstaat.

onderdeel uitmaken van een uitgebreid ontwerponderzoek waarover V&W in overleg

In deze fase staat de keuze voor techniek, tracé en daarmee de vorm van aanbesteding,

met de Rijksbouwmeester zal treden. Omdat bij infrastructurele werken van dit kaliber

nog open.

de kwaliteitsgevolgen een voortdurend twistpunt vormen is het van belang om in interdepartementaal overleg ruime aandacht te geven aan de ontwerpopgave.

ONTWERPOPGAVE

De ontwerpopgave is vooralsnog integraal. Dat wil zeggen: alle onderdelen van een spoorverbinding en het hele tracé (stations, stationsomgeving, het gehele tracé in relatie tot het landschap rond het tracé) maken er deel van uit. Naast de projectgroep geven ook het SNN en een in financiering en uitvoering geïnteresseerd consortium van bedrijven aandacht aan het (integraal) ontwerp van de lijn. De verkenning Zuiderzeelijn richt zich met name op het conceptuele kader voor de Zuiderzeelijn, een vergelijking tussen de alternatieven en een uitwerking van het mogelijke vervolgproces. Daarom richt de ontwerpopgave zich in dit stadium op de volgende aspecten: – Wat is de betekenis van een dergelijke ingreep voor de omgeving? – Hoe kun je omgaan met identiteiten van lijn en stations? – Welke principiële keuzes voor ontwerpprincipes moeten er gemaakt worden voor verdere uitwerking in de planfase? – Wat zijn de verschillende vormgevingsmogelijkheden per (systeem-)alternatief? Daarbij is het bijzondere van de Zuiderzeelijn dat het tracé een lengte heeft van bijna 190 km en dat de lijn heel verschillende landschapstypen doorkruist, van hoogstedelijke tot zeer open landschappen. BELEIDSAANPAK

De Zuiderzeelijn biedt kansen om de ontwerpinbreng in een vroegtijdig stadium te waarborgen. De kwaliteit van het ontwerp kan verschillende varianten wat betreft vervoer en tracé verduidelijken en verbeelden en op die wijze een zelfstandige rol spelen in het keuzeproces. Vermeden moet worden dat de ruimtelijke kwaliteit van de verbinding pas aan de orde komt als alle beslissingen reeds gepasseerd zijn. Hierbij is het besef van belang dat kwaliteitseisen niet altijd tot meerkosten hoeven te leiden. Vroegtijdige aandacht betekent ook dat in de aanbestedingsfase prestatie-eisen voor het ontwerp contractueel kunnen worden vastgelegd. Bij een contractvorm waarbij het ontwerp afzonderlijk wordt uitbesteed, is het van groot belang in een vroeg stadium na te denken over de ontwerpfilosofie.

86

Grote Projecten

87

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 88

3 Routeontwerp rijkswegen ACHTERGROND

oplossingen dan ook op het dynamische karakter van de snelweg zijn afgestemd.

De rijkswegen zijn bij uitstek een publieke zaak. De weg is van en voor iedereen.

Uiteraard zijn efficiënt beheer en onderhoud belangrijke criteria. Maar het is vooral

Het wegennet bepaalt daarnaast voor een belangrijk deel het aanzicht van Nederland.

belangrijk dat een route door de gebruikers als eenheid kan worden beleefd dankzij een

De doorgaande routes zijn de zichtlijnen van waaruit Nederland in beeld komt en dat

consequent volgehouden ontwerp van landschappelijke inpassing en van geluidwerende

is dan ook de reden dat veel bedrijven een front vormen op zichtlocaties langs de snelweg.

voorzieningen.

Voor bezoekers vormt het wegennet met bijbehorende zaken als wegrestaurants, benzinestations en bewegwijzering vormt vaak de eerste aanblik van een land.

De opgave voor het architectuurbeleid met het rijkswegennet is om op routeniveau een consistent ontwerp te realiseren van landschapskwaliteit en geluidwerende voorzieningen.

Vaarwegen als het Noord-Hollands Kanaal en Merwedekanaal zijn indertijd als totaal-

De eerste stap is om voor een hele route een integraal plan te verwezenlijken en meer

ontwerp ontwikkeld: bruggen, sluizen, brugwachtershuisjes en beplanting in één samenhangende stijl. Verschillende attributen van deze waterbouwkundige werken zijn inmiddels verdwenen, maar nog steeds is te zien dat het ontwerp van de vaarroute en de bijbehorende bebouwing uit één hand komt. STAND VAN ZAKEN

Langs de huidige rijkswegen ontbreekt op veel plekken een duidelijke samenhang. Het is niet goed mogelijk en ook niet de bedoeling om te streven naar één dominant ontwerp voor het hele rijkswegennet in zijn omgeving. Wel gaat het erom een zekere wildgroei als gevolg van goedbedoelde, maar verspreide initiatieven te beteugelen. De eenheid van landschappelijke inpassing en de geluidwerende voorzieningen van verschillende routes laten te wensen over. Er is een grote verscheidenheid van ontwerpopvattingen die elkaar te snel opvolgen en daardoor de route niet consistent definiëren. Klassieke ontwerpen worden afgewisseld door meer ecologisch getinte oplossingen en soms is bij de aanleg van een nieuwe aansluiting de inrichting volledig verdwenen. Datzelfde geldt mutatis mutandis voor de geluidsschermen over korte trajecten, die in verschillende periodes zijn gerealiseerd. Het totaalbeeld is voor de passerende automobilist chaotisch en onrustig door de te snelle opeenvolging van verschillende, op zichzelf soms fraaie geluidsschermen. Tussen Bunnik en Leidsche Rijn zijn over een afstand van nog geen tien kilometer maar liefst zes verschillende geluidwerende voorzieningen te zien. ONTWERPOPGAVE

Het rijkswegennet verkeert in een voortdurende staat van verandering. Er is altijd wel een deel van de route waaraan gewerkt wordt. Er komen nieuwe open afritten, delen van de route worden verbreed. Maar ook de stedelijke en landelijke omgeving veranderen in ijltempo, waardoor ook weer nieuwe aanpassingen aan de weg nodig zijn. De grote dynamiek van de snelweg beïnvloedt ook de ontwerpopgave. De beproefde aanpak van dubbele of enkele bomenrijen vraagt om meer stabiliteit in de omgeving dan de huidige snelweg te bieden heeft. Voor de landschappelijke inpassing moeten de ontwerp-

88

Grote Projecten

89

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 90

4 Het nieuwe Rijksmuseum gelijkvormigheid van de geluidwerende voorzieningen te bewerkstelligen. De voorkeur

ACHTERGROND

gaat voor dit project uit naar de A12. Deze vormt een onderdeel van het infranetwerk van

Het Rijksmuseum is een van de belangrijkste culturele instellingen van ons land met een

de Deltametropool en is van wezenlijk belang voor het kunnen ervaren van de panorama’s

schilderijencollectie van mondiale betekenis. Daarnaast beschikt het museum over

op het veenweidelandschap, een belangrijk exponent van het deltakarakter. Het open-

befaamde collecties beeldhouwkunst, kunstnijverheid, Aziatische kunst en geschiedenis

houden van de vensters op de delta van dit tracé en waar nodig en mogelijk het weer

die nu nog in aparte afdelingen zijn tentoongesteld.

openmaken door het verwijderen van schermen en storende bebouwing is een belangrijke

De nieuwe beleidsvisie van het Rijksmuseum stelt zich in op een ambitieus renovatie-

en uitdagende opgave. Wat de vormgeving van de weggebonden elementen betreft zou er

project Het nieuwe Rijksmuseum dat volgens de planning tussen 2004 en 2006 zal worden

meer gelijkvormigheid van geluidwerende voorzieningen moeten worden bewerkstelligd.

uitgevoerd. Het plan bestaat uit drie belangrijke onderdelen. Ten eerste moet achterstallig

De voortdurende revisie van onderdelen van de route is de oorzaak geweest van onge-

onderhoud weggewerkt worden. Daarnaast behelst het plan een terugkeer naar de helder

wenste diversiteit, maar is tegelijkertijd ook het middel om geleidelijk aan de route weer

gestructureerde architectuur van dr. P.J.H. Cuypers, de oorspronkelijke architect,

een eigen gezicht te geven. Voor de geluidsschermen kan een bouwdoos worden samen-

rekening houdend met de eisen van de 21e-eeuwse bezoeker. Dichtgebouwde binnen-

gesteld, bestaande uit eenvoudige en herkenbare elementen in een beperkt aantal

hoven worden weer geopend, licht van buiten wordt weer toegelaten en de logistieke

basisvormen. Bij de bestaande afschrijvingstermijn van twintig jaar betekent dit dat in

problemen worden opgelost. Het derde onderdeel betreft de collectie: in het nieuwe

deze doorlooptijd eenheid in vorm, textuur, kleur en materiaal kan zijn doorgevoerd.

Rijksmuseum zullen geen aparte afdelingen meer zijn, maar worden kunstwerken in hun

In bestaande situaties zouden ongewilde contrasten kunnen worden verzacht door

tijdsbeeld bijeengebracht. Samen vertellen zij het verhaal van kunst en geschiedenis.

begroeiing met klimop of door de kleurstelling aan te passen. Het Rijksmuseum is bij uitstek een bijzonder project waar de rijksoverheid in een directe BELEIDSAANPAK

verantwoordelijkheid uitvoering kan geven aan haar architectuurbeleid. Er is een groot

De route als ontwerpeenheid vraagt om een samenwerking van de betrokken regionale

draagvlak bij betrokken partijen, het Rijk is in verschillende geledingen kostendrager, er is

directies Rijkswaterstaat. Alleen op centraal niveau kan een samenhangend ontwerp en

een aparte bijdrage verstrekt door het Rijk, de ambitie is hoog en er is een uitstraling over

afstemming van activiteiten worden gerealiseerd. De feitelijke opdrachtgeversrol ligt

de landsgrenzen heen. Het vernieuwende aspect ligt misschien in de weg terug: de wens

weliswaar bij de regionale directies die de verantwoordelijkheid over delen van de route

om Cuypers en diens decoraties terug te brengen in het gebouw en latere veranderingen

dragen, maar de aansturing van de opdrachtgevers zal uitgaan van de minister van V&W

voor een groot deel terug te draaien (hiervoor vindt bouwhistorisch onderzoek plaats).

die dit project onder haar hoede neemt. Dit project zal op HID-niveau worden geformaliseerd en op verschillende toetsmomenten worden uitgewerkt. Voor de uitvoering zal een

STAND VAN ZAKEN

projectbureau worden opgericht, samen te stellen uit medewerkers van RWS met exper-

Ten behoeve van de verbouw van het museum zal een aantal voorbereidende projecten

tise op het gebied van landschappelijke inpassing en geluidwerende voorzieningen.

worden uitgevoerd, die het Rijksmuseum wat lucht kunnen geven. De toevoeging van het

De keuze van de geschiktste route en de uitwerking van het landschapsplan en ontwerp

‘tunneldepot’ aan de Museumpleinzijde is uitgevoerd, de uitbreiding van de depots in

van geluidwerende voorzieningen zullen in goed overleg met het ministerie van LNV en de

Mijdrecht is gestart en de herontwikkeling van het gebouw van het Veiligheidsinstituut

Rijksbouwmeester plaatsvinden.

wordt voorbereid: drie lossere onderdelen in het plan die vooruitlopen op de renovatie. Vervolgens kunnen de villa, de Teekenschool en de zuidvleugel een zelfstandige behan-

Dit project zal binnen de reguliere financiering voor infrastructurele ingrepen vallen.

deling krijgen.

Het is goed denkbaar dat de gekozen opzet zal leiden tot kostenbesparing vanwege

De opgave voor het hoofdgebouwing bevindt zich in een ‘definitiefase’, waarin rollen en

schaalvoordelen. De kosten voor de organisatie en opschaling van voorbeeldprojecten

doelen moeten worden bepaald. Naast verschillende instanties van de rijksoverheid2 is de

dan wel simulatiepresentaties komen neer op ƒ 200.000 per jaar, te financieren door het

gemeente Amsterdam partij in het ontwikkelingsproces. Zo zijn belangrijke elementen de

ministerie van V&W.

transformatie van de onderdoorgang tot een openbare ruimte als verlengstuk van het Museumplein en de ontsluiting van het Museum. Het museum zal zodoende georiënteerd

2

Het betreft hier: het verzelfstandigde Rijksmuseum, de directie Cultureel Erfgoed van OCenW, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de Rijksgebouwendienst, het bureau Rijksbouwmeester van het ministerie van VROM, het ministerie van EZ (ambacht, toerisme, ICES) en het ministerie van BZK (Grote Stedenbeleid, ICES).

90

Grote Projecten

91

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 92

zijn op het Museumplein. De verkenning van de Rgd noemt een aantal stappen om de definitiefase af te ronden: bouwhistorisch onderzoek, risicoanalyse en contra-expertise op de kostenraming, en nader overleg met de gemeente Amsterdam. Er is aandacht nodig voor de verzelfstandigde positie van het Rijksmuseum: hierdoor zullen de rollen van betrokkenen misschien minder vanzelfsprekend zijn dan men gewend was. Tegelijkertijd met deze verzelfstandiging is ook de rol van de Rijksgebouwendienst anders geworden: de nadruk is meer verschoven naar een rol als 'huisbaas', die een vastgoedportefeuille zo efficiënt mogelijk beheert en tegen een kostenvergoeding 'verhuurt' aan ministeries en rijksdiensten. Die rol komt voort uit de positie van verantwoordelijke voor het architectuurbeleid bij de rijkshuisvesting. Gegeven de positie van de Rijksgebouwendienst als gebouweigenaar en opdrachtgever, is het nodig de rolverdeling in het bouwproces goed vast te leggen. ONTWERPOPGAVE

Verschillende randvoorwaarden maken de verbouwing van het Rijksmuseum tot een uiterst gecompliceerde ontwerpopgave. In de eerste plaats is het gebouw een belangrijk rijksmonument wat noopt tot een zorgvuldige afweging tussen behoud en vernieuwing. Uitbreiding van het museum is bijvoorbeeld door het monumentale karakter van het gebouw niet mogelijk. Het gebouw wordt zeer intensief gebruikt met een bezoekersstroom van een tot anderhalf miljoen per jaar. Daarnaast is er ook een uitgebreid eisenpakket voor het binnenklimaat en de beveiliging. Het ontwerp zal aanpassingen uit het verleden moeten herstellen en tegelijkertijd in een groeiende ruimtebehoefte moeten voorzien. Het ontwerp brengt architectuur, restauratie, interieur en installatietechniek en tuinaanleg van hoog niveau samen. De ambitie bij dit alles is het Rijksmuseum te plaatsen in de rij van toonaangevende nationale musea, niet alleen dankzij de collectie, maar ook dankzij functionaliteit en vormkwaliteit van het vernieuwde museumcomplex. BELEIDSAANPAK

Het publieke debat wordt gezocht in verschillende planfasen. De architectenkeuze vindt plaats op grond van een meervoudige opdracht. De ontwerpopgave zal mede worden geïllustreerd door essays en een film. In de vormgeving van ambities vindt een internationale verkenning van grote musea plaats (binnen Europa). De resultaten van die verkenning en de gepresenteerde visies in de meervoudige opdracht zullen voor een breder publiek beschikbaar worden gesteld. In volgende fasen van het planproces wordt vervolgens opnieuw de publiciteit gezocht, maar dat zal geleidelijk vorm krijgen. Het publieke debat zal ook betrekking hebben op de aansluiting van het nieuwe Rijksmuseum aan het Museumplein. De staatssecretaris van OCenW is de aangewezen persoon om het project in bestuurlijke zin te adopteren. De inbreng van de staatssecretaris is van belang om bestuurlijke en financiële knelpunten te overwinnen en het complexe planproces op tempo te houden.

92

Grote Projecten

93

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 94

5 De Nieuwe Hollandse Waterlinie

De kwaliteit van het project zal worden gewaarborgd door de toetsing van het project door de Rijksbouwmeester en door de inrichting van het proces. Dit volgt op de cruciale fase van architectenkeuze, ontwikkelingsmodel en definiëring van de opgave, waarover de

ACHTERGROND

opdrachtgevende partijen consensus moeten bereiken.

Toen in 1815 werd besloten de verdediging van het land in oostelijke richting te verleggen ontstond de naam Utrechtse of Nieuwe Hollandse Waterlinie ter onderscheiding van de vroegere (Oude) Hollandse Waterlinie die langs Woerden en Schoonhoven liep. In de loop van de negentiende eeuw is een reeks van inundatiekanalen, sluizen, forten en kazematten aangelegd over een lengte van 85 kilometer met geen ander doel dan een strook land tussen Muiden en Biesbosch zo’n 40 centimeter onder water te zetten. Deze strook is in essentie de linie. Daarmee zou de doortocht van een eventueel invasieleger tot staan worden gebracht, want dit waterpeil is te laag voor boten en te diep voor mensen en voertuigen. Dit ingenieuze staaltje van waterbeheersing en ingenieurskunde was echter als verdedigingsmiddel al snel achterhaald door technologische vernieuwing van het krijgsbedrijf. In zijn boek Dood weermiddel beschrijft F.B. Hotz het leven van een vestingbouwer, toegewijd aan ontwerp en uitvoering van deze linie die ten slotte nutteloos bleek.3 STAND VAN ZAKEN

De historische gebruikswaarde van de Nieuwe Hollandse Waterlinie mag dan beperkt zijn geweest, de huidige culturele betekenis en de natuurwaarden van de bebouwing en landschappen zijn onomstreden. Uit verschillende nota’s van Rijk en lagere overheden komt erkenning naar voren voor de bijzondere kwaliteiten van dit ensemble van landschappen, bouwen waterwerken. De Nota Landschap (1992) kent nationale betekenis toe aan de waterlinies. De landschappelijke betekenis van deze linies moet volgens deze nota worden gewaarborgd door daar laagdynamische functies aan te koppelen: recreatief medegebruik, waterwinning en -conservering, natuurontwikkeling en bosontwikkeling. In de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening (1988) kwamen de waterlinies functioneel in beeld ten behoeve van de bescherming en reservering van strategische watervoorraden. Volgens het Structuurschema Groene Ruimte (1992) valt de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor een belangrijk deel samen met het werkingsgebied van de RGS. In de nota Belvedere is het kabinetsvoornemen uitgewerkt om cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting beter op elkaar te laten aansluiten bij het maken van plannen voor landelijke en stedelijke gebieden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt in dit kader tot nationaal project gepromoveerd. De rijksoverheid wil er samen met ruim 25 betrokken gemeenten, vijf provincies (Noord- en Zuid-Holland, Utrecht, Gelderland en Noord-Brabant) en diverse private partijen voor zorgen dat de culturele eenheid van deze gebieden behouden blijft en wil de ruimtelijke ontwikkelingen daarop afstemmen. De waterlinies zijn ook uniek in de wereld. Binnen het thema Nederland Waterland is de Stelling van Amsterdam om die reden tot werelderfgoed uitgeroepen. Voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie is de nominatie in voorbereiding. In de nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur maakt de Nieuwe Hollandse Waterlinie deel uit van een van de zes zogenoemde ‘robuuste ecologische verbindingen’, de Natte As.

3

Er is ook de opvatting dat de waterlinies wel een preventieve werking hebben gehad. Dankzij deze verdedigingslinies zou een invasie in de Eerste Wereldoorlog zijn uitgebleven.

94

Grote Projecten

95

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 96

In het kader van deze nota zijn in deze as middelen gereserveerd voor verwerving en

aanknopingspunten voor een gevarieerde, recreatief aantrekkelijke landschapsstructuur

inrichting van circa 7500 ha natuurontwikkeling (eerste tranche).

op de schaal van de Randstad. Het is belangrijk om een visie op het geheel te ontwikkelen zodat niet, zoals het nu het geval is, de diverse initiatieven te weinig samenhang vertonen.

Het merendeel van de forten staat nog overeind en de komgebieden zouden nog steeds

In de uitvoering van projecten is een samenbindende en stimulerende ontwerpvisie van

geïnundeerd kunnen worden. Doordat fortificaties en terreinen in handen zijn van

groot belang.

verschillende overheden en particulieren, is er echter geen sprake van een integraal beheer, vooral omdat de oude functie – defensie – is weggevallen. Hier en daar zijn de

De renaissance van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zou in de woorden van staats-

forten dan ook in verval en wordt de openheid van het vrije schootsveld aangetast.4

secretaris Van der Ploeg een megasingel rond de Randstad kunnen opleveren. Vast staat wel dat door herontwikkeling het gesloten en verborgen karakter van de verdedigingslinie

ONTWERPOPGAVE

op passende wijze wordt omgevormd tot meer publieke bestemmingen: gebieden waarvan

De Nieuwe Hollandse Waterlinie zal als cultuurhistorisch belangwekkende verdedigings-

iedereen kan genieten. De waterlinie biedt een uitgelezen kans om de cultuurhistorische

gordel een volwaardige plaats krijgen in het ruimtelijke ordenings- en inrichtingsbeleid.

waarde intact te laten en de grote landschappelijke structuur niet alleen beter zichtbaar te

Doel is een duurzame plaats voor de waterlinie in het openbare leven door het monument

maken, maar een nieuw maatschappelijk en cultureel leven in te blazen.

voor nieuwe functies te bestemmen en de totaalopgave integraal te benaderen. De ontwerpopgave is om oude vormen en nieuwe functies elkaar te laten versterken, om

Het ontwerpprogramma is gericht op een integraal plan voor de waterlinie waarbij

de ordenende werking van de linie in de ruimtelijke geschiedenis te respecteren en voor

bestaande en te ontwikkelen bestemmingen recht doen aan de cultuurhistorische en

de toekomst uit te buiten. De linie reageert op landschappelijke verschillen zoals zand en

natuurlijke waarden van het gebied. Er wordt niet gewacht met planontwikkeling tot eerst

klei en hoog en laag, en schept verscheidenheid voor stad en land in open en dichte en

alle bestuurlijke en institutionele belemmeringen uit de weg zijn geruimd. De ontwerpende

droge en natte gebieden. Deze historisch gegroeide verscheidenheid biedt tal van

inbreng zal van meet af aan betrokken moeten zijn om de opgave te verhelderen, alternatieven in beeld te brengen en perspectieven te schetsen. BELEIDSAANPAK

De ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie of zo men wil het behoud ervan, is buitengewoon gecompliceerd. Er zijn vele partijen bij betrokken. De rijksoverheid is wel partij, maar de vijf provincies hebben in de decentrale verhoudingen van de ruimtelijke ordening een meer bepalende rol. Het kader in de vorm van bestemmings- en streekplannen is echter meer intra- dan interprovinciaal van aard. De wettelijke gebiedsbescherming laat bovendien te wensen over. De rijksoverheid is zich bewust van de bestuurlijke complicaties ten opzichte van de lagere overheden, maar ook in de afstemming van de diverse departementale verantwoordelijkheden. Coördinatie op departementaal niveau en een faciliterende rol om tot eensluidende bestuurlijke afspraken met de lagere overheden en private partijen te komen, ziet de rijksoverheid in dit kader als belangrijke beleidsrekwisieten. Om de benodigde interdepartementale coördinatie te bereiken is de verantwoordelijkheid voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie op rijksniveau gelegd bij de staatssecretaris van LNV. Binnen deze verantwoordelijkheid valt ook het overleg met de lagere overheden en betrokken partijen. Overleg van de staatssecretaris van LNV met de gedeputeerden van de vijf provincies, en vertegenwoordigers van waterschappen en gemeenten is in gang gezet om te komen tot hoofdlijnen van bestuur en de opzet van de uitvoeringsorganisatie. Het streven is om mede

4

Uit de nota Belvedere

96

Grote Projecten

97

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 98

6 Reconstructie zandgebieden op basis van de initiatieven uit de regio een bestuurlijk gedeelde visie te ontwikkelen op de

ACHTERGROND

Nieuwe Hollandse Waterlinie als geheel om versnippering van de waterlinie te voorkomen.

De intensieve veehouderij doet in de komende tijd een flinke stap terug. Dat geldt vooral

Bij het overleg over de renaissance van de Nieuwe Hollandse Waterlinie schuift de

voor de varkenssector. Al enkele jaren stond de sector ter discussie. De hoge kosten van

rijksoverheid niet met lege handen aan. Een belangrijke steun in de rug is al het vanuit LNV

de recente varkenspest (meer dan een miljard gulden) droegen bij aan het besef dat een

ingestelde projectbureau om het uitvoeringsproces te ondersteunen en te begeleiden.

radicale ingreep nodig is. Daarom is besloten tot herstructurering van de bedrijfstak waar-

LNV levert ook voor de duur van twee jaar een projectleider. Voor de komende vier jaar is

bij de productie met een kwart zal dalen door zeker 6000 bedrijven te sluiten. In financiële

er tevens 9 miljoen beschikbaar gesteld om het project op gang te helpen. De benodigde

termen zet de rijksoverheid voor deze operatie over een periode van circa tien jaar

investeringen voor feitelijke uitvoeringsplannen zijn uiteraard vele malen hoger. Daartoe

minimaal een miljard gulden in. Daarnaast worden nog honderden miljoenen besteed aan

zullen reguliere financieringsbronnen onder andere binnen landinrichting of natuuront-

flankerend beleid.

wikkeling worden aangesproken. Subsidiëring uit EU-fondsen dan wel private financiering zijn andere mogelijkheden die in beeld kunnen komen.

De intensieve varkenshouderij concentreert zich op de zandgebieden en is vooral te vinden

Gelet op de complexiteit van het project de Nieuwe Hollandse Waterlinie als ontwerp-

in Oost- en Midden-Brabant, Noord-Limburg en de Gelderse Vallei, Oost-Gelderland en

opgave wordt de noodzaak erkend om op korte termijn gebruik te maken van de profes-

Salland-Twente (de zogenoemde ‘concentratiegebieden’). De herstructurering van de

sionaliteit van ontwerpers vanwege hun vormgevende kwaliteiten, maar ook om hun

bedrijfstak betekent dan ook de immense opgave om deze zandgebieden ruimtelijk te

vaardigheid in de analyse. Projectbureau NHW zal samen met bureau Rijksbouwmeester

reconstrueren. De omvang van het te reconstrueren gebied bedraagt ongeveer 400.000 ha.

de voorwaarden opstellen om te komen tot onbevangen integrale ontwerpvisies voor het

Een onderdeel van de ruimtelijke opgave is ook de situering van het woningcontingent van

gebied, bijvoorbeeld in meervoudige opdrachten uit te werken. De merites van de verschil-

6500 woningen dat beschikbaar is gesteld als middel om de productiebeperking en her-

lende plannen zullen worden beoordeeld in workshops waarin verschillende disciplines

structurering mogelijk te maken. Deze woningbouw biedt een mogelijkheid tot verbetering

(landschap, restauratie, infrastructuur) vertegenwoordigd zijn.

van de ruimtelijke kwaliteit, door locatie en ontwerp in een groter geheel te bezien. STAND VAN ZAKEN

Momenteel zijn alle relevante besluiten genomen over de sanering van de intensieve veehouderij. De ruimtelijke reconstructie bevindt zich echter nog in de ideefase. Er is een Reconstructiewet in de maak die het wettelijk kader verschaft voor de te nemen maatregelen. Het kabinet sprak zich eerder uit voor een integrale benadering. Door bij herinrichting landbouw, milieu, natuur, landschap, water en economie in samenhang aan te pakken, moet een aanzienlijke kwaliteitsverbetering mogelijk zijn. Een integrale aanpak schept kansen voor andere functies (wonen, andere landbouwvormen, recreatie, natuur), voor versterking van natuur en landschap en voor een algehele verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Bij de reconstructie van de zandgebieden is een groot aantal partijen betrokken. Alleen al in bestuurlijke opzicht gaat het om LNV, VROM, enkele provincies, een groot aantal gemeenten en koepelorganisaties. Daarnaast zullen nieuwe partners het gespreksforum betreden: niet alleen OCenW, maar ook op het lokale niveau de projectontwikkelaars en woningcorporaties die kandidaat-opdrachtgever zijn van de uit te voeren nieuwbouw. Verder is aangegeven dat particuliere investeerders een belangrijke bijdrage kunnen leveren.

98

Grote Projecten

99

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 100

Er is in ons land al ervaring opgedaan met een gebiedsgerichte en integrale aanpak van complexe problemen op het gebied van ruimtelijke ordening en milieu. In de laatste jaren is ook de aanpak van landinrichting sterk vernieuwd (herijking). De ervaringen met bijvoorbeeld raamplannen en modulaire uitvoering zullen doorwerken in de uit te voeren reconstructie. ONTWERPOPGAVE

Omdat bij de uitvoering van dit beleid de verantwoordelijkheid zal liggen bij de provincies, zal het rijk vooral een faciliterende rol spelen en stimuleren dat de provincies hun aanpak op elkaar afstemmen en ervaringen uitwisselen. Nadere ontwerpstudies op verschillende schaalniveaus zijn nodig om de ontwerpopgave te concretiseren en gebiedsgerichte oplossingen te ontwikkelen. In de betreffende concentratiegebieden moeten verschillende territoria met een eigen identiteit worden onderscheiden. De eigendomssituaties na herstructurering zijn medebepalend voor de opdrachtsituatie bij reconstructie en nieuwbouw. De balans moet worden gevonden tussen de centrale regie over een groter gebied en de vrijheid om kleinere hoogwaardige projecten (zoals nieuwe landgoederen) te laten ontstaan. Deze studie kan tevens een verkenning inhouden van het te verwachten lokale en regionale draagvlak voor de beoogde kwaliteitsimpuls, terwijl het resultaat kan dienen om dat draagvlak verder te versterken. Tegenover de kansen staan ook bedreigingen. Wanneer nu niet wordt ingezet op het inbrengen van ontwerpkwaliteit, verdampt een unieke kans op een gecoördineerde kwaliteitsimpuls en ontstaat het risico van een rommelige aanpak waarbij ruimtelijke resultaten het onbedoelde bijeffect zijn van vooral economische en bestuurlijke processen. Het is in cultureel opzicht een gemiste kans als de aanpak blijft steken in de sanering van de milieuproblemen, hoe belangrijk die op zichzelf ook is. BELEIDSAANPAK

In de praktijk zal de voorgenomen reconstructie gepaard gaan met een groot aantal deelbeslissingen op provinciaal en lokaal niveau. In dat licht moet de ambitie zijn om versplintering tegen te gaan en om op het juiste integratieniveau samenhang aan te brengen.

100

Grote Projecten

101

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 102

7 Een eigen huis

Het Rijk zal hierbij uitvoering geven aan zijn ondersteunende rol in de vorm van een kernteam reconstructie bij de Dienst Landelijke Gebieden dat als platform en kennisknooppunt voor de betrokken provincies en gemeenten zal fungeren. Tevens zal het Rijk zorgdragen

ACHTERGROND

voor voldoende budgetten voor de benodigde ontwerpende studies en beeldkwaliteit-

In de actualisering Vinex is het voornemen uitgesproken om circa een derde van de totale

plannen.

woningbouwproductie in de periode 2005-2010 te realiseren door middel van individueel opdrachtgeverschap.5 Onder individueel opdrachtgeverschap wordt in het algemeen

De bijdrage vanuit de rijksoverheid richt zich tevens op het kweken van aandacht voor de

verstaan dat de toekomstige bewoners zelf grond verwerven (vrije kavels) waarop zij naar

culturele dimensie van de voorgenomen reconstructie. In het publieke debat moet

eigen inzicht hun huisvesting kunnen realiseren. Individueel opdrachtgeverschap wordt

duidelijk worden dat hier naast milieuwinst ook een belangrijke culturele kwaliteitssprong

ook wel breder gezien en dan strekt het zich uit tot allerlei vormen van woningbouw

te maken valt. Het is zaak om naast de vakgemeenschap ook het lokale bestuur en de

waarbij de bewoner invloed heeft op de architectuur, het volume, de indeling van de

burgers enthousiast te maken voor de concrete vormgevingsprocessen die in hun

woning of het woningtype. Duidelijk is in ieder geval dat individueel opdrachtgeverschap

dagelijkse leefomgeving aan de orde zijn.

staat tegenover projectmatige seriebouw voor een anonieme markt. Het individueel opdrachtgeverschap in de woningbouw beslaat daarmee een continuüm aan vormen van

De crisis in de varkenssector biedt unieke kansen voor een kwaliteitsimpuls in het land-

opdrachtgeverschap, waarbij de burger in wisselende mate invloed uitoefent op het

schap van een omvangrijk stuk Nederland. Om deze kansen te realiseren zal wel een

programma van eisen en het ontwerp van zijn woning.6

creatieve en doelgerichte aanpak nodig zijn, want door het grote aantal betrokken partijen is sprake van een ingewikkelde besluitvorming.

CONSUMENTGERICHTE PROJECTONTWIKKELING

Een projectontwikkelaar koopt de kavels, ontwerpt en bouwt de woningen. De consument Binnen het kader van het gezamenlijk architectuurbeleid is het ministerie van LNV eerst-

heeft keuze uit verschillende variaties in woninggrootte, gevel, kleurstelling en materiaal-

verantwoordelijk voor de reconstructie van de zandgebieden als landelijke ontwerp-

gebruik. Ook zijn er mogelijkheden om de inbouw te bepalen. Particulieren kunnen op verschillende manieren inspraak hebben in de vorm van hun nieuwe woning:

opgave. De kwaliteitsimpuls wordt in de diverse reconstructieprojecten op regionaal

– Catalogusbouw

niveau aangestuurd, vormgegeven en uitgevoerd.

De particulier zoekt in een catalogus de gewenste woning of stelt aan de hand van voorbeelden de woning samen. – Systeembouw De particulier ontwerpt samen met de systeembouwer de woning, die vervolgens wordt samengesteld uit gestandaardiseerde componenten. – Collectief opdrachtgeverschap Een groep particulieren koopt een kavel en ontwikkelt, in onderling overleg, met een architect, begeleider en aannemer een woningcomplex. – Traditionele eigenbouw De particulier koopt een kavel en ontwikkelt met een architect de woning. De bouw vindt eigenhandig of met een aannemer plaats. STAND VAN ZAKEN

In Nederland wordt gemiddeld 17% van de woningbouwproductie door particulieren gerealiseerd. Vooral buiten de Randstad ligt dit aandeel soms hoger dan het streefcijfer van de staatssecretaris. Friesland steekt bijvoorbeeld met 40% ver boven het landelijke gemiddelde uit. Het volumebeleid voor individueel opdrachtgeverschap moet daarom van

5

Individueel opdrachtgeverschap wordt ook wel als synoniem gebruikt voor particulier opdrachtgeverschap. Dat laatste begrip is echter breder en omvat ook het opdrachtgeverschap van particuliere instellingen die al dan niet voor eigen gebruik bouwen.

6

102

Grote Projecten

Zie: RIGO, Particulier opdrachtgeverschap in de woningbouw, Amsterdam, april 2000.

103

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 104

de grond komen op belangrijke plaatsen waar nu het landelijke gemiddelde bij lange na niet gehaald wordt. Dat zijn in de eerste plaats de uitbreidingslocaties in de Randstad (Vinex) met een gemiddeld aandeel van rond de 7%. Maar ook in de herstructuringsgebieden is individueel opdrachtgeverschap een weinig voorkomend fenomeen van woningproductie. De conceptnota Wonen besteedt veel aandacht aan de wijze waarop woonconsumenten in de eenentwintigste eeuw uitdrukking kunnen geven aan hun woonwensen. Het individueel opdrachtgeverschap is een van de instrumenten om dit doel te bereiken. In de sfeer van concrete maatregelen wordt in de conceptnota Wonen gedacht aan: beleidsafspraken met gemeenten, provincies, woningcorporaties en marktpartijen, experimenten/voorbeeldprojecten voor vormen van individueel opdrachtgeverschap tussen huur en koop, zonodig voorkeursrecht voor particulieren bij gronduitgifte, vereenvoudiging van de bouwregelgeving en aanpassing van het welstandstoezicht. Het huidige sectorale rijksbeleid heeft dus als eerste doel om knelpunten uit de weg te ruimen voor individueel opdrachtgeverschap. De belangrijkste voorwaarde voor individueel opdrachtgeverschap ligt echter bij de planvorming op lokaal niveau waarin letterlijk en figuurlijk ruimte moet worden gereserveerd voor individueel opdrachtgeverschap. Planvorming is een zaak van lange adem en kan niet gemakkelijk van de ene dag op de andere aan veranderende omstandigheden worden aangepast of bijgesteld. ONTWERPOPGAVE

De opgave vanuit het gezamenlijke architectuurbeleid is om bij de gestelde programmatische uitgangspunten voor individueel opdrachtgeverschap voldoende aandacht en ruimte voor architectuur te creëren. Nog geen twintig jaar geleden waren woningcorporaties de belangrijkste opdrachtgevers in de woningbouw. Met de Vinex-opgave verschoof de opdrachtgeversrol naar de marktpartijen en in het bijzonder naar de projectontwikkelaars. Nu halverwege de Vinex-opgave wil het Rijk dat een groot deel van de bouwopgave in particuliere handen komt. De positie van de architect veranderde met de overgang van de non-profit- naar de marktsector. De vraag is hoe deze positie zich ontwikkelt onder invloed van het individuele opdrachtgeverschap. Er is de opvatting dat de invloed van architecten zal afnemen omdat nu kopers meer en meer het eindbeeld gaan bepalen. Architecten wijzen echter op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid voor het totaalbeeld en de gedachte is dat eerder de invloed van de professionele opdrachtgever zal afnemen. De bouwers ten slotte zullen af moeten van het idee dat individuele keuzen van kopers alleen maar lastig zijn. Meer individueel opdrachtgeverschap betekent meer complexiteit en meer variatie in de bouwopgave. Alle partijen zullen zich op deze veranderingen in de markt moeten instellen. Nu al is een verschuiving waar te nemen van seriebouw naar consumentgerichte projectontwikkeling met

104

Grote Projecten

105

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 106

systeembouw. Aldus bestaat aan de ene kant de verwachting dat de ontwerpopgave wordt

In het recente verleden hebben diverse gemeenten (Maastricht, Groningen, Zoetermeer)

teruggebracht tot de keuze uit een catalogus, die door een bredere inbreng van ontwerpers

al geëxperimenteerd met de uitgifte van vrije kavels, in combinatie met een lokaal

overigens aanzienlijk kan worden verbeterd. Maar aan de andere kant betekent ieder

architectuurbeleid. Dit gebeurde op verschillende manieren: met supervisoren vanuit de

afzonderlijk woonhuis de mogelijkheid van een opdracht voor ontwerp en begeleiding.

welstand, vanuit het stedenbouwkundig plan met extra investeringen in de openbare

Het laatste woord hierin is aan de individuele opdrachtgevers zelf. Volgens de uitkomsten

ruimte en met beeldkwaliteitplannen. Door inventariserend onderzoek en door kennis-

van een landelijk onderzoek onder potentiële kopers7 is de belangstelling om een architect

overdracht zullen deze ervaringen aan andere gemeenten beschikbaar worden gesteld.

bij de bouw te betrekken groter naarmate de prijs van het huis stijgt. Het aandeel potentiële

– Er zal overleg met marktpartijen (systeem- en catalogusbouwers, architecten en

kopers van woningen tot ƒ 500.000 dat een door een architect ontworpen nieuwbouw-

ontwikkelaars) worden aangegaan over het kwaliteitsstreven bij individueel

woning wenst is 45%, in de prijsklasse ƒ 500.000 tot ƒ 750.000 is dit aandeel 62% en boven

opdrachtgeverschap.

de ƒ 750.000 is het aandeel 78%.

Nog niet veel architectenbureaus hebben zich gespecialiseerd in het ontwerpen van individuele woonhuizen. Het ontwerpen voor en begeleiden van individuele opdracht-

BELEIDSAANPAK

gevers is een geheel andere opgave dan het werken voor professionele opdrachtgevers.

De doelstelling van het gezamenlijk architectuurbeleid voor individueel opdrachtgever-

Architecten zullen meer consumentgericht te werk moeten gaan. Aangezien de bouw-

schap richt zich op de kwaliteit van het woningontwerp en op het stedenbouwkundig

opgave voor een deel verschuift naar dit marktsegment zullen ontwerpers worden uit-

kader. Het woningontwerp, of het nu een cataloguswoning is of een individueel ontwerp, is

genodigd voor studiebijeenkomsten met als doel antwoord te vinden op de vraag hoe zij

een belangrijk element voor de ruimtelijke kwaliteit, maar zeker zo belangrijk is de steden-

kunnen inspelen op de nieuwe marktverhoudingen. In dit kader zal ook de veranderende

bouwkundige setting van de woningen. Door het ministerie van VROM zal als uitvloeisel

rol van de architect bij individueel opdrachtgeverschap nader worden onderzocht.

van het handvest Kwaliteit van Vinex-locaties, dat op 11 april 2000 tijdens de BouwRAI

– Er zal een relatie met cultureel opdrachtgeverschap worden gelegd.

werd ondertekend door de staatssecretaris van VROM en een zestal marktpartijen, een

De consumentgerichte projectontwikkelaars en de systeem- en catalogusbouwers bieden

plan de campagne worden opgesteld om individueel opdrachtgeverschap een impuls te

individuele woningen aan, respectievelijk op projectbasis en voor kopers van losse kavels.

geven. In dat plan zal worden aangegeven van wie initiatieven worden verwacht.

Hierbij zal een relatie worden gelegd met stimuleringsprogramma’s in het kader van

Het zal duidelijk zijn dat het bevorderen van individueel opdrachtgeverschap een zaak

‘cultureel opdrachtgeverschap’. Een concrete taakstelling voor het architectuurbeleid is

voor iedereen is. Naast het Rijk zullen ook gemeenten en beroepsorganisaties (de bouw-

de verhoging van de architectonische kwaliteit van systeembouw- en cataloguswoningen.

partners, ontwerpers en architecten) hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Ook zal het ministerie van OCenW bij de uitwerking van dit plan betrokken worden.8

Om dit doel te bereiken zal het initiatief worden genomen om de architectuurwedstrijd

Richtpunten bij de uitwerking van het plan zijn:

systeem- en catalogusbouwers. En de Pyramide voor Excellent Opdrachtgeverschap in de

– Particulieren moeten worden geattendeerd op de kwaliteitskeuzen bij de opdrachtverlening.

Het Hollandse Huis te laten uitvoeren in samenwerking met de belangrijkste Nederlandse categorie ‘Wonen’ zal over twee jaar naar een particuliere, individuele opdrachtgever gaan.

De bouwende woonconsument is een nieuwe doelgroep voor het architectuurbeleid. In eerste instantie zal de burger waar nodig geïnteresseerd en geënthousiasmeerd moeten worden voor een woning en woonomgeving van hoge kwaliteit. Daartoe zal het publieke debat worden gestimuleerd en zal er onder andere een praktische wegwijzer voor goed opdrachtgeverschap worden ontwikkeld met verwijzing naar de diverse informatiebronnen die er al over dit onderwerp zijn ontwikkeld. Vervolgens moet er een ‘vangnet’ van voorlichting komen en zijn er waarborgen nodig om het ontwikkelings- en bouwproces ook tot een goed einde te kunnen brengen, of het nu gaat om traditionele eigenbouw, collectief opdrachtgeverschap, systeem- of catalogusbouw. – Gemeenten zullen handreikingen worden geboden om individueel opdrachtgeverschap een plaats te geven in de stedenbouwkundige planvorming en het lokale architectuurbeleid. 7

De Nederlandse Vereniging van Bouwondernemers en Ontwikkelaars (NVB), Huizenkopers in profiel.

Wie zijn ze en wat willen ze? , juni 2000. 8

Architectuur Lokaal, met haar bij uitstek intermediaire, culturele taakstelling op het terrein van het opdrachtgeverschap, zal gevraagd worden hierbij een rol te vervullen.

106

Grote Projecten

107

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 108

8 Openbare ruimte in revisie ACHTERGROND

Gemeenten staan de komende jaren voor een grote opgave waar het gaat om de verbetering van het bestaand stedelijk gebied en het geven van een kwaliteitsimpuls daarin.9 De ambitie van het inmiddels door gemeenten ingezette stedenbeleid zal verder moeten worden verhoogd.10 Het stedenbeleid zal zich meer dan voorheen moeten gaan richten op de woonvoorkeuren van mensen, op de samenhang tussen sociale, economische en fysieke verandering, op de dynamiek van wijken en op omgevingskwaliteit. In die aanpak zullen ook bestaande woonmilieus aantrekkelijker moeten worden. Transformatie van bestaande wijken naar nieuwe gewilde woonwijken en de vernieuwing van stedelijke centra zal dan ook de belangrijkste stedelijke opgave voor de komende jaren zijn. In die opgave vormt de inrichting van de openbare ruimte voor gemeenten een uitdaging in de voorbereidende fase van plannen voor stedelijke vernieuwing. Het al in gang gezette stedelijke vernieuwingsbeleid, waarvoor het Rijk aan gemeenten middelen verstrekt in het kader van het ‘Investeringsbudget stedelijke vernieuwing’ (ISV-budget), zal met de voorgenomen verhoogde ambitie leiden tot een grootschaliger aanpak van verbetering van de stedelijke woonkwaliteit. Om dit te bereiken zal de aanpak per wijk maatwerk moeten opleveren. Daarbij moet niet alleen naar de problemen worden gekeken, maar ook naar de kansen die er liggen. ONTWIKKELINGSPROGRAMMA’S

In het kader van stedelijke vernieuwing hebben gemeenten hun beleid voor de komende jaren vastgelegd in meerjarige ontwikkelingsprogramma's. De programma’s zijn getoetst aan het rijksbeleidskader ISV, waaruit naar voren is gekomen dat één van de thema's die in het beleidskader is aangegeven, de omgevingskwaliteit, nog weinig is uitgewerkt. Omgevingskwaliteit is ruim gedefinieerd en omvat de openbare ruimte, het (ondergronds) parkeren, stedenbouw, architectuur en cultuurhistorie, groen, water, speelvoorzieningen, stank- en geluidshinder, luchtverontreiniging en veiligheid. Voor grootschalig groen in de stad hebben de ministeries van LNV en VROM een specifiek budget van 100 miljoen beschikbaar gesteld voor de rechtstreekse ISV-gemeenten.11 Daarover zullen met de gemeenten nog afspraken worden gemaakt. STAND VAN ZAKEN

De stedelijke vernieuwing concentreert zich veelal in naoorlogse wijken met een eenzijdige en minder gewilde woningvoorraad. Ter verwezenlijking van de transformaties van woonmilieus zullen corporaties en beleggers als investeerders actief zijn. Voor de aanpak van de openbare ruimte daarentegen zijn met name de gemeenten de investerende partij.

9

Ministerie van VROM, nota Stedelijke Vernieuwing , Den Haag 1997.

10

Ministerie van VROM, ontwerpnota Wonen, Den Haag 2000.

11

Dit zijn dertig grotere gemeenten, de overige gemeenten krijgen ISV-budget toegekend via de provincie. De rijksvisie op dit grootschalige groen is weergegeven in de brochure

Grotestedenbeleid en groenimpuls, uitgegeven door de ministeries van LNV en VROM.

108

Grote Projecten

109

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 110

De gemeenten kunnen vanuit het ISV-budget investeringen doen in de aanpak van stede-

BELEIDSAANPAK

lijke vernieuwing, in samenhangende wijkplannen. Daarbij is, gezien de verantwoordelijk-

Het geconstateerde probleem van onvoldoende aanpak van de openbare ruimte vraagt om

heid van de overheid voor de publieke ruimte, de inzet van ISV-middelen essentieel.

nadere analyse: wat zijn de belangrijkste knelpunten en welke rol kan ontwerpinbreng

Naast de reguliere verdeling van ISV-middelen bereidt het Rijk een regeling voor een

vervullen ter verbetering? Deze probleemanalyse kan dienen als uitgangspunt voor een

innovatief programma voor, dat in 2001 operationeel zal zijn. Ook voor innovatieve ideeën

samenhangender aanpak van de openbare ruimte in wijkontwikkelingsplannen. In de

in het kader van de verbetering van de fysiekruimtelijke kwaliteit van bestaande gebieden

definitiefase van de wijkopgave, waarbij het realiseren van een veelbelovende fysiek-

zou dat budget inzetbaar kunnen zijn.

ruimtelijke kwaliteit de basis vormt, kunnen stimulerende voorbeelden de gevoeligheid voor een zorgvuldige aanpak versterken. Het architectuurbeleid zal bevorderen dat deze

ONTWERPOPGAVE

voorbeelden totstandkomen, door de beroepsbeoefenaren en gemeenten uit te dagen

Zoals eerder genoemd, geven de meerjarige ontwikkelingsprogramma’s die de recht-

plannen te maken voor relevante gebieden, waarbij zowel de ontwikkeling van nieuwe

streekse ISV-gemeenten hebben opgesteld, nog geen duidelijk beeld van het belang dat

concepten (die haalbaar zijn) als de ontwikkeling van uitvoerbare plannen wordt na-

de gemeenten aan omgevingskwaliteit hechten.12 In de planontwikkeling zal met name de

gestreefd. De voorbeelden zullen uiteenlopende schaalniveaus kennen, van pleinen en

omgevingskwaliteit cruciaal zijn voor het toekomstige perspectief van wijken. Bij her-

straten tot wijken en stedelijke wateren groenstructuren. De verschillende ontwerp-

ontwikkeling zal het nodig zijn opnieuw de samenhang tussen de directe woonomgeving,

disciplines kunnen worden aangesproken: architectuur, stedenbouw en landschap.

de verhouding openbaar versus privé, de infrastructuur en voorzieningen te bezien. Uit het

Het innovatiebudget voor stedelijke vernieuwing kan hier ingezet worden. Een aantal door

recente verleden kennen we de herprofilering van straten in oude (stadsvernieuwings)

het Rijk uitgenodigde gemeenten zal de opgaven aangeven voor concrete gebieden waar-

wijken en de herinrichting van pleinen (zoals het Mercatorplein in Amsterdam). Voor de

voor men een nieuwe aanpak zou wensen. Aan ontwerpers wordt vervolgens gevraagd

vroegnaoorlogse wijken zal een nieuw type plannen moeten worden gemaakt, dat een

hun visie op die gebieden te ontwikkelen, in het kader van een programma dat de

samenhangend beeld of concept biedt voor de directe woonomgeving, de relatie open-

ministeries van VROM en OCenW in overleg met de SEV zullen opstellen. Een bijzonder

baar-privé, de infrastructuur, het parkeren, het bodemgebruik, het waterbeheer en de

aandachtspunt daarbij is de overtuigingskracht van plannen voor de betrokken woon-

landschappelijke kwaliteit.

consument: de zittende en toekomstige bewoners van deze wijken. Via platforms als

De openbare ruimte zou kunnen profiteren van vernieuwingen die zich de laatste tien jaar

KEI-centrum, SKOR en Architectuur Lokaal kunnen plannen en voorbeelden worden

in de stedenbouw en landschapsarchitectuur hebben voltrokken. Aandacht voor duur-

uitgedragen voor een breder publiek.13

zame stedenbouw en karakteristieke landschappelijke elementen kenmerken de nieuwe woonwijken. De vraag is hoe dit kan samengaan met het gegeven van bestaande wijken. Er zal meer analyse nodig zijn van sterke en zwakke kanten van de bestaande wijken, en van de veranderingsmogelijkheden, niet alleen vanuit woonwensen of sociale problematiek, maar ook vanuit het aanwezige ruimtelijke concept als gegeven. Veel wijken kennen een zorgvuldig ontworpen samenhang van bebouwing, groen en bestrating, die een even grote zorgvuldigheid vereisen bij ingrijpende aanpassingen aan hedendaagse opvattingen over wonen en het verblijf in de directe woonomgeving. Het ontwerpen aan deze wijken vraagt om interactie met de bewoners en gebruikers. De principes van de stadsvernieuwing die in de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn herkend gelden ook hier: zonder draagvlak onder hen die het aangaat blijft het bij mooie plannen. De inhoud en vorm van het plan zijn misschien wel anders, maar het proces dat leidt tot planrealisatie kent dezelfde wetmatigheden. Bewoners en gebruikers zullen het plan mede moeten dragen.

12

De niet-rechtstreekse gemeenten zijn nog doende om

13

KEI-centrum: Kennis-, Expertise- en Innovatiecentrum

plannen te ontwikkelen op grond waarvan bijdragen

voor stedelijke vernieuwing. SKOR: Stichting Kunst en

worden geclaimd bij de provincie.

Openbare Ruimte.

110

Grote Projecten

111

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 112

9 Onder één dak: nieuwbouw van ROB en RDMZ

De afzonderlijke huisvesting van beide diensten kent een ruimtebehoefte van circa 19.500 m2 bruto vloeroppervlak (BVO) tegenover 16.500 m2 bij huisvesting met gemeenschappelijk gebruik van vooral de algemene en de voor het publiek toegankelijke ruimten. De gemeente Amersfoort heeft inmiddels in het bestemmingsplan bepaald dat op deze locatie een bouwvolume van maximaal 18.000 m2 BVO mag worden gerealiseerd.

ACHTERGROND

De Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ) en de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) ressorteren als twee zelfstandige diensten onder het ministerie

Op basis van de thans beschikbare cijfers, waarbij voor een aantal kostenposten zoals de

van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Beide diensten zijn op dit moment afzonderlijk

rentestand en de grondkosten aannames zijn gedaan, gaat de Rgd uit van een bouwsom

gehuisvest: de ROB in Amersfoort en de RDMZ in een complex van de Evangelische

van circa ƒ 80 miljoen, inclusief de grondkosten. Voor dit bedrag is het mogelijk op de

Broedergemeente nabij ‘het Slot’ in Zeist. De huidige huisvestingssituaties voldoen niet

gegeven locatie een plan te realiseren dat op structuurniveau een antwoord kan geven op

meer aan de ruimtebehoefte van beide organisaties, niet aan de Arbo-normen, en evenmin

de vragen van de RDMZ en de ROB, en dat rekening houdt met de specifieke ruimtelijke en

aan de voorwaarden die gesteld kunnen worden aan hun beoogde functie van nationaal

historische context van de locatie.

kennisinstituut voor het cultuurhistorisch erfgoed. ONTWERPOPGAVE

De ROB en de RDMZ hebben zich uitgesproken voor gecombineerde huisvesting om een

Het Meursingterrein maakt deel uit van het bestemmingsplan Centraal Stadsgebied

efficiënte en effectieve inzet van beide diensten te bereiken en om beter in staat te zijn

Noord van de gemeente Amersfoort. Het zogenoemde Centrumplan heeft in 1993 het

gezamenlijk de belangen van het cultuurhistorisch erfgoed te behartigen. Een gezamen-

rijkspredikaat ‘Sleutelproject’ gekregen. De locatie is bestemd voor sociaal-culturele en

lijke huisvesting ligt ook voor de hand bij het gemeenschappelijke doel een centrum te

maatschappelijke dienstverlening. De aangegeven hoogten in het bestemmingsplan lopen

bieden voor kennis en expertise op het terrein van het cultuurhistorisch erfgoed.

op van 15 meter, dat wil zeggen vier bouwlagen aan de oostzijde (Koppelpoort), tot 30 meter bij het transformatorstation aan de westzijde. Het middengedeelte kent een bouw-

De beoogde locatie voor de nieuwbouwopgave is het Meursingterrein, een bijzonder

hoogte van maximaal 26 meter, waarbij een hoogteaccent van maximaal 37 meter is toe-

gevoelige plek in Amersfoort: aan de grens van de historische binnenstad met in de directe

gestaan. Op deze wijze is enerzijds het zicht op de Koppelpoort gegarandeerd en wordt

omgeving de middeleeuwse Koppelpoort en het hedendaagse Remu-gebouw ontworpen

anderzijds aansluiting gevonden bij het bestaande transformatorhuis en de beoogde

door Ben van Berkel.

bebouwing aan de overzijde van het spoor.

STAND VAN ZAKEN

De ontwerpopgave wordt tegen de achtergrond van de ambities van de nota Belvedere

Het project verkeert in een verkennende fase, waarin inmiddels haalbaarheidsstudies zijn

wel een heel bijzondere rijksopdracht. Hier heeft de rijksoverheid de mogelijkheid haar

uitgevoerd, de grond wordt aangekocht en een plan van aanpak wordt geschreven.

voorbeeldfunctie als opdrachtgever in alle aspecten gestalte te geven: de locatie ligt aan

Een belangrijk argument voor gezamenlijke huisvesting is de te behalen ruimtewinst.

de rand van een beschermd stadsgezicht en aan een openbaarvervoerknooppunt op een uiterst complex en cultuurhistorisch waardevol gebied en sluit aan op een nog geheel te ontwikkelen binnenstedelijk nieuwbouwgebied aan beide kaden van de Eem. Voordat de Rijksbouwmeester een architect met een goed oog voor de stedenbouwkundige complexiteit voordraagt, zal het programma van eisen en de functionele en situationele uitstraling van het gebouw zeer zorgvuldig worden bepaald. BELEIDSAANPAK

In de opdracht voor dit gebouw zal de ontwerper worden gevraagd te reageeren op de omgeving en de historie van deze plek. Maar ook in beleidsmatig opzicht is dit project een uitdaging. Het gaat hier immers om de gezamenlijke huisvesting en om een intensievere

112

Grote Projecten

113

Grote Projecten


22-09-2000 17:12

Pagina 114

samenwerking van twee belangrijke diensten op het terrein van monumentenzorg en

B VIER ANDERE MINISTERIES

archeologie. Naast de ministeries die de architectuurnota ondertekenen zijn ook andere ministeries op Aldus is deze nieuwe huisvesting voor beide rijksdiensten in veel opzichten een belang-

hun eigen wijze betrokken bij architectuur. In deze bijlage worden vier van die andere

wekkend project waarmee de rijksoverheid haar voorbeeldfunctie als opdrachtgever kan

ministeries beschreven: de ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie, die een vaste

waarmaken. Omdat de beide gebruikers het cultuurhistorisch erfgoed meer bij de plano-

relatie hebben met de Rijksbouwmeester en de ministeries van VWS en Economische

logische ontwikkeling van Nederland willen betrekken, en vanwege de voorbeeldwerking

Zaken, die geen vaste relatie met de Rijksbouwmeester hebben, maar wel een substan-

die van dit project uit kan gaan, is gekozen voor een hoog ambitieniveau. Deze nieuwbouw

tiële verantwoordelijkheid hebben voor met architectuur verwante terreinen.

leent zich als geen andere om als praktijkvoorbeeld van cultureel opdrachtgeverschap te

De ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie kennen een eigen opdrachtgevende

dienen.

functie, die losstaat van de Rijksgebouwendienst. Wel adviseert de Rijksbouwmeester beide ministeries desgevraagd over projecten en over architectenkeuzes. Het ministerie

De staatssecretaris van Cultuur zal in samenwerking met de Rgd en de gebruikers de

van VWS heeft via het College Bouw Ziekenhuisvoorzieningen invloed op gebouwen in de

verantwoordelijkheid voor dit project op zich nemen. De kwaliteit van het project zal

gezondheidssector. Een wat andere positie heeft het ministerie van Economische Zaken,

worden gewaarborgd door de intensieve betrokkenheid van de Rijksbouwmeester bij de

dat op afstand invloed heeft op zowel de bouwsector als op een aantal bouwen

verschillende stadia in het bouwproces, zoals tijdens massastudies, architectenselectie

investeringsopgaven.

en het definiëren van de opgave.

De huisvestingstaak van de overige ministeries, zoals Financiën en Justitie, loopt via de Rijksgebouwendienst en kent een directe betrokkenheid van het bureau Rijksbouwmeester.

1

ARCHITECTUUR BIJ DEFENSIE

Bij het ministerie van Defensie fungeert de Dienst Gebouwen, Werken en Terreinen als beheerder en ontwikkelaar van het vastgoed en de terreinen die het ministerie gebruikt. Het gros van het ontwerpwerk wordt intern verricht: DGW&T heeft zeven ontwerpende architecten. Binnen de Defensie-organisatie werken zij voor een dertigtal opdrachtgevers bij vier krijgsmachtdelen. Er is de afgelopen jaren meer contact gekomen tussen DGW&T en het bureau Rijksbouwmeester. Voor werken in een stedelijke context wordt overleg gevoerd met de Rijksbouwmeester, in het kader van nog te maken structurele afspraken. Bij alle projecten hecht Defensie aan de eigen autonomie ter bewaking van de functionele eisen, kosten en kwaliteitsmaatstaven. Met betrekking tot architectuur heeft Defensie een utilitaire instelling en is men niet modegevoelig. De ontwerpen moeten zorgen voor een adequate infrastructuur, die het professioneel functioneren van de krijgsmachtdelen mogelijk maakt. Om dat mogelijk te maken is een deskundig opdrachtgeverschap een vereiste. Die opdrachtgeversrol ligt bij de krijgsmachtdelen. Een kwalitatief hoogwaardig woon-, werken leefklimaat is voor Defensie van belang om personeel aan te trekken. Het ministerie heeft onder meer in overleg met de Rijksbouwmeester een eigen departementale nota architectuurbeleid in ontwikkeling, waarin de rol van de architectuur wordt aangegeven vanuit het Defensieperspectief, en de gewenste voorwaarden om te komen tot kwaliteit. De nadruk ligt op de kwaliteit van het ontwerp, een kwaliteit die zichtbaar moet zijn aan het resultaat. Dat richt zich op een efficiënt gebouw, met vormgevingskwaliteit en een sobere en zakelijke uitstraling. Bijzondere aandacht vereist het cultureel erfgoed. Door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg wordt nagegaan welke Defensiegebouwen als cultureel erfgoed zijn aan te merken. Defensie heeft te maken met

114

Grote Projecten

115

Vier andere ministeries


22-09-2000 17:12

Pagina 116

alle uiteenlopende schaalniveaus in het ontwerpen: van landschappen (oefenterreinen)

ARCHITECTUUR IN DE GEZONDHEIDSZORG

tot interieur.

Het bouwen in het zogenoemde segment 'maatschappelijke doeleinden' werd tot de jaren

DGW&T streeft naar een grotere openheid, ook met betrekking tot de kwaliteit van de

zeventig van de vorige eeuw nog sterk aangestuurd door het Rijk. Naast de directe

gebouwen. In dat verband denkt men aan het presenteren van architectuur, in de vorm van

bekostiging werden ook de voorschriften en de planning door het Rijk gegeven. Inmiddels

publicaties, een kalender of openstelling (Dag van de Architectuur).

is dit veld sterk veranderd. Het dereguleringsbeleid is ook op de gezondheidszorg van

Aanknopingspunten bij de architectuurnota:

toepassing. Daarmee krijgen de instellingsbesturen in het segment 'maatschappelijke

– deelname in het architectuurplatform van de rijksoverheid;

doeleinden' steeds meer verantwoordelijkheden overgedragen voor het bereiken van de

– mogelijkheden van het cultureel erfgoed (lust in plaats van last);

doelstellingen in de gezondheidszorg. Dit beleid heeft ook een belangrijke invloed op de

– verdunning en verdichting van complexen (concentratie van bebouwing);

wijze van aansturing door het Rijk als het gaat om de gebouwen.

– standaardisatie van projecten, met aandacht voor typologie van het gebouw of de functie

De specifieke aansturing door het Rijk is in deze sector gebaseerd op aspecten van kwaliteit van de zorg, kwantiteit en doelmatigheid inclusief kostenbeheersing. Uiteraard

en zijn locale inpassing; – de toegevoegde waarde van architectonische kwaliteit voor de bedrijfsvoering, werken leefklimaat en het bereiken van de doelstelling uit het Defensie Milieu Beleidsplan 2000.

2

3

zijn de algemene beleidsdoelstellingen van de overheid van belang, zeker met betrekking tot architectuur, duurzaam bouwen et cetera. Door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport wordt, op basis van een vastgestelde behoefte, aan private rechts-

GEBOUWEN IN HET BUITENLAND

personen toestemming verleend om een gezondheidszorggebouw te stichten. Het College

Een belangrijk ‘uithangbord’ voor de Nederlandse Staat zijn de buitenlandse ambassades.

Bouw Ziekenhuisvoorzieningen (CBZ) voert als ZBO taken uit voor de minister en toetst

Er zijn ruim 130 ambassades en consulaten.14 Een deel daarvan zijn eigen gebouwen: veel

onder meer plannen aan daarvoor geldende regels. De regels betreffen onder andere

zijn ook in huurpanden gehuisvest. Door de ingewikkelde routing die ambassades

functionaliteit, doelmatigheid en kwaliteit. Van de vormgever wordt verwacht dat zijn

kenmerkt, is er een zekere voorkeur om naar vrij indeelbare ruimten te zoeken. Die vindt

gebouw een positieve invloed heeft op het functioneren van de instelling en dat het

men vaak in standaardkantoorgebouwen. Nieuwbouw van ambassades vindt slechts

ontwerp een prettige omgeving creëert voor alle gebruikers.

incidenteel plaats. In die gevallen is er een goede samenwerking tussen de Directie

Voor de woonfunctie wordt steeds vaker een beroep gedaan op de traditionele volkshuis-

Gebouwen Buitenland van Buitenlandse Zaken en de Rijksbouwmeester. Dit heeft bijvoor-

vesting (sociale verhuurders en in toenemende mate ook de marktsector). Hierdoor

beeld geresulteerd in de keuze voor Koolhaas als architect van de ambassade in Berlijn.

worden de reguliere woonvormen in de zorg geïntroduceerd en wordt er steeds minder

Voor de Directie Gebouwen Buitenland van het ministerie van Buitenlandse Zaken hebben

specifiek voor deze doelgroepen gebouwd. Deze tendens en de technologische revoluties

de voorgaande architectuurnota’s een belangrijke invloed gehad op het beleid. Het huis-

in de hoogwaardige somatische zorg veroorzaken een grote dynamiek in de huisvesting.

vestingsbeleidsplan 1997-2001 besteedt expliciet aandacht aan de architectuur van de

Alvorens de regelgeving kan worden toegepast en aangepast moet eerst worden

rijkshuisvesting ‘op vreemde bodem’.15 DGB stelt zich ten doel de Nederlandse cultuur uit

vastgesteld of die ontwikkelingen gewenst zijn. Dit tijdsinterval wordt vaak als een

te dragen. In de loop der tijd heeft de architectuurvisie zich verbreed. In de ontwikkeling

belemmering ervaren.

van gebouwen streeft men naar een hoge proces- en productkwaliteit. Er wordt aandacht

De bouw voor de chronische zorg is steeds meer geïntegreerd in de ontwikkeling van een

besteed aan architectuur, interieurontwerp, tuin- en landschap, kunst en industriële

stadsdeel (bijvoorbeeld bij IJburg, Amsterdam) en onderscheidt zich steeds meer in de

vormgeving.

architectuur.

De uitgangspunten voor DGB weerspiegelen de bijzondere positie van de Nederlandse

Ook binnen het segment van de gezondheidszorg is het van belang dat een goede

overheidsgebouwen in het buitenland:

ontwerpkwaliteit van de gebouwde omgeving wordt gerealiseerd.

– hoogwaardige architectuur realiseren, met respect voor de lokale context;

De rijksoverheid stimuleert dit en schept voorwaarden middels haar beleid gericht op deze

– een culturele brug slaan tussen Nederland en het ‘gastland’;

sector. Hiervoor heeft zij regelmatig overleg met onder andere de STAGG. Dit richt zich op

– in de architectuur reflecteren aan de Nederlandse openheid, rationaliteit, gastvrijheid en

de kwaliteit van het opdrachtgeverschap en de aandacht voor de rol en functie van

zorgzaamheid. De architectuur is daarbij functioneel, zakelijk, niet overdadig en in zekere

architectuur.

zin tijdloos, maar ook representatief. In die zin moet een goede balans worden gevonden tussen ‘soberheid en distinctie’.

14

De zorg van het bureau Gebouwen strekt zich ook uit tot het huisvesten van het personeel. Deze functie als makelaar/woninginrichter laten we hier verder onbesproken.

15

Ministerie van Buitenlandse Zaken, Vastgoed in beweging , Den Haag, november 1997.

116


117



4

22-09-2000 17:12

Pagina 118

ARCHITECTUUR EN MARKT

Ook exportbevordering is relevant. De EVD organiseert reizen om Nederlandse bedrijven

Het ministerie van Economische Zaken heeft bemoeienis met architecten(-bureaus) en

de ruimte te geven zich in het buitenland te presenteren. De architectenbranche laat zich

architectuur, met name vanuit het mededingings- en vestigingsbeleid, het sectorbeleid,

daar weinig zien. Met een aantal omvangrijke ontwerpopdrachten voor internationaal

het bouwbeleid, de exportbevordering en het toeristisch beleid. Beleidsinvalshoeken zijn

opererende architecten maakt de Nederlandse architectuur evenwel een representatieve

daarbij het economisch (kunnen) functioneren van architectenbureaus, de plaats van de

indruk in het buitenland, met als recent succes het paviljoen op de wereldtentoonstelling

Nederlandse architect op de internationale – vooral Europese – markt, respectievelijk de

in Hannover. Het uitschrijven van tenders van grote ontwerpopdrachten van Europese

bevordering van export van architectendiensten. Daarnaast dient er in het beleid

overheden (inclusief de Nederlandse) is een van de belangrijkste ingangen voor een in het

aandacht te zijn voor de positie van de architect in het bouwproces en de economische

oog springende presentatie van toparchitectuur.

betekenis van de architectuur, met name voor het toerisme. Deze breedte van de bouwsector geeft EZ ook een andere positie dan andere ministeries die vooral door hun eigen

SAMENHANG VERSTERKEN

uiteenlopende bouwopgaven met architectuur en ontwerpen verbonden zijn.

De vier genoemde ministeries hebben aandacht voor architectuur, zoals tot uitdrukking

Wat het bouwbeleid betreft ziet EZ zijn hoofdtaak in de bevordering van – onder andere

komt in eigen beleidsontwikkeling. Het architectuurplatform, waarin de ondertekenende

technologische – innovatie in de bouw leidend tot verbetering van het bouwproces en de

ministeries samenwerken, zal een werkgroep instellen die deze vier ministeries in de

kwaliteit van het bouwproduct. Daarbij speelt uiteraard ook de optimalisatie van de

gelegenheid stelt nauwer betrokken te raken bij het platform. Dit zal ook gelden voor het

inbreng van de architect als belangrijke schakel in het bouwproces een rol, vooral in

beleid van de minister voor het grote stedenbeleid. Het streven is de relatie met de

relatie met de andere partners in dat proces. EZ tracht synergie te bewerkstelligen uit de

Rijksbouwmeester te versterken en op termijn het aantal medeondertekenaars van de

samenwerking van de partners in het bouwproces vanuit een integrale visie op bouw-

architectuurnota uit te breiden.

proces en bouwproduct. Het ministerie van Economische Zaken heeft op verschillende manieren te maken met architectuur. De meest directe bemoeienis is die met de plaats van de architect in de Europese markt. De positie van de beroepsgroep in het bouwproces en de economische functie van architectuur zijn twee andere vormen van mogelijke bemoeienis. Voorts kan EZ betekenis hebben bij de exportbevordering en in de relatie tussen architectuur en toerisme. Het beleid van EZ wordt in het algemeen echter gekenmerkt door terughoudendheid: het ministerie laat de markt zijn werk doen en ziet pas reden voor actie waar de markt niet werkt. Op veel terreinen die met bouwen te maken hebben, hebben bovendien andere ministeries een leidende rol. De toenemende integratie van beleid maakt EZ tot een van de partners in het grotestedenbeleid, en ook het Ruimtelijk Economisch Beleid staat onder regie van EZ. Belangrijk thema in beide beleidssectoren is de herstructurering van oude bedrijventerreinen: dit vormt de komende jaren een belangrijke opgave in de herpositionering van stedelijke gebieden. Met betrekking tot de beroepsgroep van architecten heeft EZ in de afgelopen jaren bijgedragen aan onderzoek om de marktbenadering door architectenbureaus te verbeteren. Door het EIB is onderzoek verricht naar de positie van de architect in het bouwproces. Bij de herijking van het toeristisch beleid is het cultureel toerisme, dat zich vooral op de grote steden richt, als een apart thema aangegeven. Deze herijking leidt overigens tot een geringere directe bemoeienis van EZ met het toerisme: het is aan provincies en steden om hier beleid te ontwikkelen. Ondersteuning van EZ richt zich op intermediaire organisaties, niet op concrete projecten.

118


119



22-09-2000 17:12

Pagina 120

C INSTELLINGEN EN FONDSEN 1 INLEIDING

2

STIMULERINGSFONDS VOOR ARCHITECTUUR (SFA)

De Nederlandse architectuur heeft de afgelopen jaren een stevige opleving doorgemaakt.

Het doel van het Stimuleringsfonds voor Architectuur is bij te dragen aan een hoog-

De huidige hoogconjunctuur heeft een grote bouwstroom tot gevolg en stelt ook jonge

waardige beroepsuitoefening van ontwerpers, opdrachtgevers en bestuurders en

architecten in staat om in de praktijk al snel ontwerpervaring op te doen. Internationaal

tegelijkertijd belangstelling voor architectuur te wekken bij een zo groot mogelijk publiek.

staat de Nederlandse architectuur in aanzien en de publieke belangstelling voor

Het fonds neemt niet deel aan bouwactiviteiten, maar bevordert beschouwing, debat en

architectuur is in Nederland nog steeds groeiend.

betrokkenheid.

Aan die bloei en belangstelling voor de architectuur hebben de landelijke architectuur-

Het SfA is vooral bedoeld om nieuwe initiatieven op ad-hocbasis mogelijk te maken. Dat is

instellingen en de lokale architectuurcentra ongetwijfeld een bijdrage geleverd.

de kracht van het SfA: het bijdragen aan de verbetering van het architectuurklimaat door het ondersteunen van nieuwe initiatieven. Er dient dan ook vermeden te worden dat er bij

De hoofdthema’s van het nieuwe architectuurbeleid hebben ook gevolgen voor de

aanvragers dan wel projecten een structurele afhankelijkheid van het fonds ontstaat.

architectuurinstellingen. De instellingen worden geacht elk vanuit hun specifieke

Het fonds zal zich moeten inspannen om juist nieuwe aanvragers aan te trekken.

doelstelling een bijdrage te leveren aan deze twee hoofdlijnen van beleid.

Het SfA heeft de afgelopen periode met succes zijn werkzaamheden verbreed naar de

De verruiming van het architectuurbeleid betekent voor de instellingen dat ook zij hun

landschapsarchitectuur. In de afgelopen twee jaar heeft het fonds, op een totaal sub-

actieradius moeten uitbreiden, bijvoorbeeld door het aangaan van strategische allianties

sidiebedrag van ruim 11,5 miljoen, 3,5 miljoen aan subsidies verleend voor projecten die

met instellingen die actief zijn op de verwante beleidsterreinen van bouwnijverheid,

expliciet landschapsarchitectuur betreffen of daarmee verweven zijn. Het SfA wordt

volkshuisvesting, ruimtelijke ordening en landinrichting.

gevraagd de verbreding verder voort te zetten door meer aandacht te geven aan initiatie-

Deze bijlage beschrijft het rijksbeleid ten aanzien van de architectuurinstellingen voor de

ven in de sfeer van de infrastructuur en cultuurhistorie. Ook zal het fonds meer aandacht

komende vier jaar. Uitgangspunt hierbij zijn de recente adviezen van de Raad voor

moeten besteden aan het cultureel opdrachtgeverschap. Hierover zal op basis van een op

Cultuur.16 Deze adviezen worden, op een enkele kanttekening na, integraal overgenomen.

te stellen stimuleringsprogramma met Architectuur Lokaal moeten worden overlegd.

De Raad voor Cultuur heeft op grond van de beleidsplannen van de instellingen onder

Om ‘de samenspraak tussen de cultuurhistorische belangen en de inbreng van de ont-

andere opgemerkt dat er te weinig sprake is van een onderlinge afstemming. Om de

werpende disciplines’ te bevorderen, zoals de raad dit formuleert, zal het fonds zijn beleid

effectiviteit van het beleid te vergroten, meent de raad dat er meer centrale regie nodig is.

moeten afstemmen met het toekomstige bureau-Belvedere.

Een betere coördinatie binnen de driehoek Nederlands Architectuurinstituut, het

Op de terreinen van het wonen en de ruimtelijke ordening doen zich verschuivingen voor

Stimuleringsfonds voor Architectuur en Architectuur Lokaal vergroot de kansen voor

die de rol en taak van ontwerpers mogelijk zullen veranderen. Dat betreft bijvoorbeeld het

uitwisseling en samenwerking. De raad stelt dan ook voor om structureel tot een

individueel opdrachtgeverschap. Het SfA zal zich moeten beraden op de vraag of zijn

uitwisseling te komen over aanpak, beleidsontwikkeling en taakafbakening. Het inter-

instrumentarium voldoende tegemoetkomt aan deze veranderende condities voor de

departementale Platform Architectuurbeleid zal gevolg geven aan dit advies van de raad

ontwerppraktijk.

door periodiek met de drie instellingen hun activiteiten door te nemen.

Conform het advies van de Raad voor Cultuur zal niet worden ingegaan op het voorstel van

Bovendien zal eenmaal per jaar met alle instellingen overleg plaatsvinden over het

het SfA tijdelijke studio’s voor ontwerpers en beslissers op te zetten. Een dergelijk initiatief

architectuurbeleid.

van het SfA staat op gespannen voet met de kerntaak van het fonds: initiatieven van anderen mogelijk te maken, als ‘verdeelstation van subsidies’, zoals de raad dit noemt.

Voor het gespecificeerde, financiële overzicht van de toegewezen subsidies voor de

In afwijking van het advies van de raad zullen wel de plannen van het fonds voor culturele

komende vier jaren per betrokken departement wordt verwezen naar de tabellen in hoofd-

en kunstzinnige vorming in het voortgezet onderwijs (databank, begeleiding) voor een

stuk 4. Deze financiële overzichten gelden als de formele toewijzingen vanuit de

periode van twee jaar worden ondersteund. Deze plannen zijn immers niet bedoeld, zoals

departementen.

de raad abusievelijk veronderstelt, als eigen activiteit van het fonds. Het fonds wil lokale

De Wet op het specifiek cultuurbeleid vormt de grondslag voor de structurele subsidiëring

architectuurcentra ondersteunen om jongeren de eigen omgeving te laten verkennen aan

van de instellingen.

de hand van regionale CKV-1-programma’s. De financiering van het SfA door de departementen van OCenW en VROM zal worden gecontinueerd.17 Op basis van verbreding van het architectuurbeleid zijn de ministeries

16

Raad voor Cultuur, Van de schaarste en de overvloed.

Architectuur en Stedenbouw (3), Den Haag 2000.

120

17

Met inachtneming de bedragen die, gedurende vier jaar, ten laste van de kasreserve van het SfA vrijvallen. Zie de tabellen in hoofdstuk 4.


121

Instellingen en fondsen


3

22-09-2000 17:12

Pagina 122

van V&W en LNV bereid tot een aanvullende bijdrage van elk ƒ 150.000 op jaarbasis. Het

recentelijk uitgezette nieuwe koers. Dit betekent onder andere verbetering van het

fonds wordt gevraagd een plan op te stellen over de wijze waarop deze nieuwe gelden

inhoudelijke programma en versterking van het profiel en de positie van het instituut.

kunnen worden ingezet.

Hieraan ten grondslag liggen de instelling van een Berlage Leerstoel in samenwerking met de TU Delft, de uitbreiding van het aantal studenten, actieve werving van onderzoeks-

FONDS VOOR DE BEELDENDE KUNSTEN, VORMGEVING EN BOUWKUNST (FONDS BKVB)

opdrachten, de invoering van een PhD-programma (promotiemogelijkheid), een nieuwe

De stichting Fonds voor de beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst stelt financiële

huisvesting te Rotterdam en een verbeterde samenwerking met de (architectuur-)instellingen.

middelen ter beschikking aan onder meer architecten in de vorm van reis-, werken

Begin 2000 studeerden ruim veertig deelnemers uit binnen- en buitenland aan het instituut.

studiebeurzen, startstipendia, presentatiesubsidies en projectsubsidies. Bouwkunst

Het Berlage Instituut organiseert lezingen en presentaties in een internationale context en

wordt binnen dit fonds ruim opgevat en omvat architectuur, stedenbouw, tuin- en land-

stimuleert uitwisseling van kennis en ervaring in het vakgebied.

schapsarchitectuur, en interieurarchitectuur. Subsidies van het fonds aan individuele

Volgens de Raad voor Cultuur is het Berlage Instituut na enkele moeizame jaren bezig uit

ontwerpers worden onder meer gebruikt voor studie of stage in het buitenland, om mee te

het dal te klimmen. De vooruitzichten lijken met de ingeslagen weg en nieuwe samen-

doen aan prijsvragen, om ontwerpers in staat te stellen zich uitsluitend op het ontwerp-

werkingsvormen inderdaad kansrijker en meer perspectiefvol dan voorheen. Met name in

werk te concentreren, of om een succesvol begin te maken met een beroepspraktijk.

voorwaardelijke zin lijkt een aantal zaken beter geregeld te worden, zoals de huisvesting

Tevens reikt het fonds elke twee jaar maximaal zes oeuvreprijzen uit.

en het aangaan van samenwerkingsverbanden. Wat betreft de inhoudelijke invulling van

Het fonds BKVB organiseert, doorgaans samen met het NAi, studiereizen voor groepen

het curriculum is de raad van mening dat het instituut nog steeds zal moeten waarmaken

architecten, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en critici. Door lezingen,

dat het een meerwaarde te bieden heeft met onderzoek en theorievorming op het gebied

tentoonstellingen en publicaties wordt van de gezamenlijke ervaringen verslag gedaan.

van architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur. Ook de ‘quick scan’ die in opdracht van de Rijksbouwmeester in juli van dit jaar is afgerond door een commissie

OCenW stelt zich met de Raad voor Cultuur op het standpunt dat het fondsbeleid voor de

onder voorzitterschap van prof.dr. R. in ’t Veld wijst uit dat diverse verbeteringen met

bouwkunst te weinig is geëxpliciteerd. Het fonds wordt gevraagd zijn subsidie-instrumen-

betrekking tot het curriculum, de uitstraling, de organisatie en de financiën van het

tarium meer toe te spitsen op het architectuurbeleid. Ook zou onderzocht moeten worden

Berlage Instituut wenselijk en noodzakelijk zijn.

op welke wijze de subsidiemogelijkheden van het fonds kunnen aansluiten bij activiteiten van andere architectuurinstellingen.

Het nieuwe beleidsplan van het Berlage Instituut geeft rekenschap van de bestaande

De Raad van Cultuur heeft vraagtekens gezet bij de door het fonds gesubsidieerde

problemen als werkplaats annex onderwijsinstelling binnen het cultuurbeleid. De voor-

architectuurreizen. Mits het karakter van deze studiereizen wordt gewaarborgd, en uit-

nemens in het beleidsplan zijn stappen in de goede richting. Voor de uitvoering van het

gebreid verslag wordt gedaan van de resultaten, met publicaties, een tentoonstelling, een

beleidsplan zullen echter garanties moeten worden ingebouwd om die voornemens te

audiovisueel programma, lezingen en dergelijke, zodat de doorwerking van het resultaat

effectueren. De voortgang van het instituut zal in een jaarlijks evaluerend gesprek met het

van de reis voor het hele vakgebied gegarandeerd is, is er vooralsnog geen reden om in

Architectuurplatform worden besproken. Dit najaar zal worden ingegaan op de resultaten

deze cultuurplanperiode met deze vorm van gezamenlijke kennisverwerving- en over-

van de uitgevoerde quick scan.

dracht te stoppen.

4

Het fonds zal worden uitgenodigd voor een jaarlijks evaluerend gesprek met het

De subsidie van OCenW aan het Berlage Instituut zal – overeenkomstig het advies van

Architectuurplatform, waarin het fonds zijn beleid voor de bouwkunst zal presenteren.

de Raad voor Cultuur – worden verhoogd met een jaarlijks bijdrage van ƒ 350.000 uit de

OCenW continueert zijn bijdrage van ƒ 2.734.000 jaarlijks op titel van de bouwkunst.

cultuurgelden tot een totaalbedrag van ƒ 1.748.000, om een perspectiefvolle ‘doorstart’ mogelijk te maken, terwijl van VROM-zijde in principe de bereidheid bestaat de thans

BERLAGE INSTITUUT

geldende bijdrage van jaarlijks ƒ 225.000 te continueren. Voor beide toekenningen geldt

Het Berlage Instituut is een internationale postacademische opleiding en een labora-

echter de voorwaarde dat het bestuur van het Berlage Instituut eerst dient aan te geven

torium voor architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur. Als kerntaken noemt

hoe het uitvoering denkt te geven aan de aanbevelingen van de commissie-In ’t Veld, mede

het beleidsplan van het instituut: het bieden van een topopleiding, innovatieve activiteiten

om te voorkomen dat de hierboven aangeduide problemen uit de afgelopen periode

op het terrein van studie en onderzoek, platform voor uitwisseling en een kennis- en

opnieuw zullen optreden. Van groot belang is verder dat de activiteiten van het instituut

adviesfunctie. De komende periode wil het Berlage Instituut nadere invulling geven aan de

steviger verankerd raken binnen de Nederlandse ontwerppraktijk. De toename van het

122


123



22-09-2000 17:12

Pagina 124

aantal Nederlandse studenten en de toename van studieopdrachten uit Nederland kunnen

5

De debattenreeks over de culturele dimensie van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening en

hiervoor als indicatoren dienen. Er zal, conform het advies van de Raad voor Cultuur, een

over de nota Belvedere zijn geslaagde voorbeelden in die richting en vragen om een

nadere verkenning plaatsvinden naar de mogelijkheid het Berlage Instituut aanvullend te

vervolg.

financieren vanuit het onderwijs- dan wel het wetenschapsbudget van het ministerie van

Gezien het feit dat het (doen) uitgeven van een tijdschrift een statutaire verplichting is van

OCenW.

het NAi dient er overleg plaats te vinden over de toekomstplannen rond Archis. Een tijdschrift met een passende uitstraling wordt van groot belang geacht.

NEDERLANDS ARCHITECTUURINSTITUUT (NAI)

Het Nederlands Architectuurinstituut organiseert tentoonstellingen, congressen en

De departementen zien in de bereikte resultaten en de gestelde voornemens voldoende

debatten op het gebied van architectuur, stedenbouw, landschaps- en binnenhuis-

reden om hun bijdrage aan het NAi te continueren en te intensiveren. Het ministerie van

architectuur. Het instituut beheert, namens het Rijk, de collectie en archieven van de

V&W continueert zijn bijdrage van jaarlijks ƒ 250.000. Het ministerie van LNV handhaaft zijn

belangrijkste Nederlandse architecten en stedenbouwers. Bovendien is er een uit-

bijdrage van ƒ 150.000, onder voorwaarde van een expliciete verantwoording. Het ministerie

gebreide bibliotheek en een internationaal studiecentrum. Hiernaast worden projecten

van VROM is bereid zijn bijdrage te verhogen met een bedrag van ƒ 250.000 tot een totaal-

georganiseerd. Het blad Archis is een uitgave van het NAi, en NAi-uitgevers geeft per jaar

bedrag van ƒ 750.000. Het ministerie van OCenW verhoogt zijn bijdrage met ƒ 2.500.000 tot

circa 25 publicaties uit. Het NAi is een landelijke instelling met internationale contacten.

ƒ 10.019.000, eveneens op jaarbasis.

Het NAi heeft een uitvoerende rol in het architectuurbeleid. De beleidsverwachtingen zijn veelomvattend. Het NAi dient aandacht te besteden aan de inrichting van ons land en de

6

INTERNATIONALE ARCHITECTUURBIËNNALE NL

vormgeving van de infrastructuur, opdrachtgevers aan te spreken op hun culturele verant-

Het Nederlands Architectuurinstituut heeft een plan ingediend voor een in Nederland te

woordelijkheid, programma’s voor omgevingseducatie te produceren, documenten op het

houden internationale architectuurbiënnale. De eerste zou gehouden moeten worden in

gebied van landschapsarchitectuur te archiveren, en de doorwerking van het beleid in de

2002 met als thema ‘Culture of mobility’. Het NAi voert verschillende redenen aan om in

dagelijkse plannings- en bouwpraktijk te stimuleren. Bovendien heeft het NAi tot taak

Nederland een dergelijk grootschalig en periodiek evenement in het leven te roepen.

gekregen Nederlandse presentaties in het buitenland te verzorgen, zoals op biënnales en

Genoemd worden onder meer de geschiedenis en de actuele positie van de Nederlandse

triënnales. In het beleidsplan 2001-2004 presenteert het NAi als nieuwe ambities: de uit-

architectuur en stedenbouw en de mogelijkheden voor profilering in relatie tot de andere

bouw van internationale contacten, het kweken van een grotere publieke belangstelling

architectuurbiënnales in Venetië, Sao Paolo en Buenos Aires. Daarnaast zou een

en het intensiveren van het gevoerde educatiebeleid.

evenement als dit het architectuurklimaat in Nederland en de rol van de Nederlandse architectuur in internationaal verband kunnen verbeteren en versterken.

Het NAi slaagt er in toenemende mate in om een breed publiek voor architectuur te interesseren. In het afgelopen jaar wisten circa 100.000 bezoekers de weg naar het NAi te

Voor de organisatie wordt de autonome stichting Internationale Architectuurbiënnale NL

vinden. De educatieve activiteiten voor kinderen mogen zich eveneens in een grote

opgericht. Om inhoudelijke en praktische redenen wordt een nauwe samenwerking tussen

belangstelling verheugen en er zijn plannen voor een educatiepaviljoen waarvoor Jo

de biënnaleorganisatie en het NAi voorgesteld. De huidige directeur van het NAi zal, zo is

Coenen een voorlopig ontwerp heeft gemaakt. Het recente tentoonstellingsbeleid spreekt

het voorstel, voor de eerste periode als directeur van de biënnale optreden. De kant-

verschillende doelgroepen aan. Ook wordt door het NAi een bredere thematiek aan de

tekeningen van de Raad voor Cultuur dat er in de nabije toekomst sprake moet zijn van een

orde gesteld, zoals de buitententoonstelling over de HSL en de tentoonstelling over

onafhankelijker positie van het NAi ten opzichte van de inhoudelijke programmering van

stadionbouw laten zien.

de biënnale, en dat een zelfstandig curatorschap sterk te overwegen valt, worden onder-

Het positieve oordeel van de Raad voor Cultuur wordt onderschreven, evenals de daarbij

schreven.

geplaatste kritische kanttekening dat het (tentoonstellings-)beleid ten aanzien van de

Het voorstel van het NAi om een biënnale in Nederland te organiseren past bij de huidige

huidige Nederlandse bouwpraktijk en bouwopgave, en de plaats van de hedendaagse

toonaangevende positie van de Nederlandse architectuur. Ook het gekozen eerste onder-

architectuur in de historische context, nog onderbelicht zijn gebleven. In de komende

werp is actueel en sluit aan bij de verbrede doelstelling van het architectuurbeleid.

periode moeten deze thema’s substantieel meer aandacht krijgen. Richtpunt hiervoor zijn

Het ingediende voorstel behoeft echter verdere uitwerking. Allereerst is meer duidelijk-

de beleidsonderwerpen op deze terreinen zoals die in deze nota over architectuurbeleid

heid nodig over de relatie tussen deze nieuwe stichting en het NAi. Dit geldt zowel voor de

zijn verwoord, en zoals ze onder meer gestalte krijgen in de Grote Projecten.

inhoudelijke als de financiële kant. Ten tweede dient het plan meer inzicht te bieden in de

124


125



22-09-2000 17:12

Pagina 126

verhouding tussen de voorgestelde Nederlandse biënnale met de biënnales die in andere

Architectuur Lokaal formuleert als nieuwe ambities: intensivering van het bestaande

landen plaatsvinden. In dit perspectief moet ook inzicht worden geboden in de voor-

beleid en verbreding van het beleidsterrein naar de ruimtelijke ordening, het landschap en

nemens voor de verdere toekomst. Bovendien moet duidelijk worden welke bijdrage onder

de infrastructuur, en het creëren van meer draagvlak voor integraal kwaliteitsbeleid.

andere de gemeente Rotterdam, een noodzakelijke medefinancier, zal leveren aan de

Zij ziet vier taken voor zich weggelegd: informerend, adviserend, opiniërend en educatief.

opzet van de biënnales, nu en in de toekomst.

Architectuur Lokaal vervult, zoals de Raad voor Cultuur dit omschrijft, ‘een centrale functie voor het architectuurbeleid op lokaal niveau, en daarmee voor het gehele architectuur-

7

In afwachting van de nadere plannen en de gevraagde informatie reserveert het ministerie

beleid en – klimaat’. Architectuur Lokaal heeft een waardevolle bijdrage geleverd aan het

van OCenW een bedrag van ƒ 1.500.000 per jaar voor de komende cultuurplanperiode, en

opzetten van spelregels voor ontwerpwedstrijden en de vernieuwing van het welstands-

het ministerie van V&W heeft een bedrag toegezegd van ƒ 150.000 voor de jaren 2001 en

toezicht. Een goede regeling van ontwikkelingscompetities – vroeger bekend onder de

2002.

naam ontwikkelaar-ontwerperwedstrijden – is, na een uitgebreide voorbereiding en oriëntatie, zo goed als afgerond.

ARCHITECTUUR LOKAAL

Ook de ABEL-cursussen voor ambtenaren en ontwikkelaars blijken aan een grote behoefte

Architectuur Lokaal heeft als algemeen doel het bevorderen van de kwaliteit van de

te voldoen. Architectuur Lokaal is primair actief op gemeentelijk niveau, en geeft gestalte

gebouwde omgeving in Nederland. Zij streeft dit doel na door als een onafhankelijk

aan de zogeheten bottom-upgedachte. Dat is haar kracht. De internationale contacten zijn

landelijk kennis- en informatiecentrum het cultureel opdrachtgeverschap te stimuleren in

alleen zinvol en gewenst als ze bijdragen aan kennisverruiming die benut kan worden op

de architectuur-, bouwen bestuurderswereld. Architectuur Lokaal richt zich sinds drie

lokaal niveau, vindt de Raad voor Cultuur. Deze kritische kanttekening van de raad wordt

jaar zowel op het publieke als op het particuliere opdrachtgeverschap. Opdrachtgevers

onderschreven. Er wordt voorshands echter van uitgegaan dat het gegroeide interna-

kunnen gebruikmaken van de door Architectuur Lokaal verzamelde praktijkvoorbeelden

tionale netwerk daadwerkelijk bijdraagt aan de informatiefunctie van Architectuur Lokaal,

van het beleid op de terreinen architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur en de

en ook indirect kan bijdragen aan de opzet en het beleid van lokale architectuurcentra, en

inrichting van de openbare ruimte. Om de deskundigheid van opdrachtgevers op het

het architectuurbeleid in het algemeen.

gebied van het architectuurbeleid te bevorderen, en daarmee de kwaliteit van de gebouw-

Architectuur Lokaal wordt gevraagd door te gaan met haar ‘op maat gesneden’ activiteiten

de omgeving, organiseert Architectuur Lokaal stimuleringsprogramma’s: symposia en

voor de ‘markt’. Architectuur Lokaal zou naast de huidige contacten, met onder meer de

thematische excursies (onder andere over bedrijventerreinen, winkelgebieden, scholen-

koepelorganisaties, de Federatie Welstand, de VNG et cetera, ook samenwerkingsver-

bouw, cultuurhistorisch waardevolle gebieden), binnen- en buitenlandse studiereizen en

banden moeten aangaan met instellingen op verwante terreinen als de SEV, het NIROV, het

cursussen. Elk kwartaal brengt Architectuur Lokaal de gelijknamige krant uit, waarin

KEI en KEI-centrum, de SKOR en het toekomstige bureau-Belvedere.

ontwikkelingen op alle relevante beleidsterreinen aan de orde komen. Hiernaast wordt regelmatig het handboek voor architectuurbeleid Niet grijs! in een geactualiseerde versie

Gezien de prioriteiten in het beleid van Architectuur Lokaal – deskundigheidsbevordering

uitgebracht. Een wegwijzer voor goed (cultureel) opdrachtgeverschap is in voorbereiding.

van opdrachtgevers (inclusief individuele), een hoger schaalniveau, een integraal

Ook worden beleidsopdrachten uitgevoerd, zoals het onderzoek naar modernisering van

kwaliteitsbeleid, en educatie – is een budgetverhoging voor Architectuur Lokaal gewenst.

de welstand in Nederland, Welstand op een nieuwe leest. Architectuur Lokaal heeft geen

Kernactiviteit moet het ondersteunen van het lokaal architectuurbeleid blijven.

publieksfunctie in de klassieke betekenis van het woord. Architectuur Lokaal vervult bij

Het cultureel opdrachtgeverschap verdient eveneens aandacht in sectoren die relatief

uitstek een intermediaire rol.

achterblijven. Zo zullen er onder meer cursussen moeten worden ontwikkeld voor

Verder coördineert Architectuur Lokaal de bijeenkomsten van de lokale architectuur-

opdrachtgevers op het gebied van landschapsontwikkeling en infrastructuur. Op grond

centra van Nederland (OLA), en sinds 1997 is het Steunpunt Ontwerpwedstrijden bij haar

van het bovenstaande zijn de ministeries van LNV en V&W bereid een bijdrage van elk

ondergebracht. Architectuur Lokaal onderhoudt een omvangrijke website met daarop

ƒ 150.000 per jaar beschikbaar te stellen op basis van gerichte opdrachten. Het ministerie

onder meer overzichten van de ontwerpwedstrijden en de Kalender van Nederland.

van OCenW is bereid zijn bijdrage per jaar te verhogen met een bedrag van ƒ 75.000 tot een

Door de grotere bekendheid van Architectuur Lokaal zijn ook op internationaal gebied

totaal van ƒ 256.000. Het ministerie van VROM verhoogt zijn bijdrage met jaarlijks ƒ 50.000

inmiddels contacten met verwante buitenlandse instellingen en vertegenwoordigers van

tot een totaalbedrag van ƒ 650.000 per jaar.

overheden gegroeid. Op de website wordt het internationale Klein Architectuur Adressen-

boek bijgehouden.

126


127



8

22-09-2000 17:12

Pagina 128

ARCHINED

De activiteiten van Archiprix hebben een positieve uitstraling binnen en buiten de vak-

ArchiNed is een platform op internet met als kernthema ‘architectuur in Nederland’.

gemeenschap. De jaarlijkse tentoonstelling en publicatie zijn een belangrijke stimulans

ArchiNed voorziet op internet in informatie over de ontwerpende vakgebieden

voor studenten en een graadmeter voor de kwaliteit van het ontwerponderwijs.

(architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur) en daarmee verwante sectoren

De mening van de Raad voor Cultuur wordt gedeeld dat het op zichzelf een interessant

(onderwijs, brancheorganisaties en overheidsinstellingen). De site is te beschouwen als

initiatief is een ‘internationaal Archiprix’ op te zetten. Maar evenzeer worden de kant-

een ‘internet community’, een plaats waar belangstellenden en vakgenoten op het gebied

tekeningen van de raad onderschreven dat voor continuering van dit plan de deelnemende

van architectuur terechtkunnen voor informatie en voor kennisuitwisseling. De site biedt

landen mede hun verantwoordelijkheid moeten nemen, en dat hier voor Archiprix voorals-

informatie over tentoonstellingen, seminars, actuele projecten en discussies, de inhoud

nog geen structurele taak ligt.

van tijdschriften, agenda’s, toegang tot relevante internetadressen en biedt bovendien een speciaal podium voor bijzondere IT-projecten. ArchiNed ontwerpt ook websites voor

Kern van de activiteiten van Archiprix is de uit te brengen publicatie bij elke ronde.

architecten. Samenwerkingsverbanden zijn er onder meer met Europan, Archiprix,

De mening van de raad wordt gevolgd dat deze activiteit dan ook structureel in de regu-

Architectuur Lokaal, de BNA en lokale architectuurcentra. Het aantal bezoekers van de

liere begroting moet worden opgenomen. Met dit doel voor ogen verhoogt het ministerie

site vertoont vanaf het begin een stijgende lijn.

van OCenW de jaarlijks subsidie met ƒ 22.000 tot een totaalbedrag van ƒ 130.000.

Voor de komende tijd is verdere uitbouw van de site en de service gepland, met name ook

10

EUROPAN NEDERLAND

op internationaal terrein. Om het functioneren en het aanbod te verbeteren zijn onder meer

De stichting Europan Nederland organiseert sinds 1988 in samenwerking met een aantal

investeringen nodig in een netwerk van medewerkers.

Europese landen ideeënprijsvragen voor jonge architecten onder de veertig jaar op het

ArchiNed voldoet aan een toenemende behoefte aan informatievoorziening. Het maakt

gebied van de woningen stedenbouw. Deze internationale prijsvraag wordt in een cyclus

gebruik van een nieuw medium en heeft kans gezien binnen zeer korte tijd een groot en

van 2,5 jaar in alle deelnemende landen gehouden en zo mogelijk gevolgd door een bouw-

breed samengesteld publiek te bereiken. ArchiNed zou daarnaast ook een rol kunnen

opdracht. De kans op realisering van winnende ontwerpen en de internationale oriëntatie

vervullen om het architectuurbeleid onder de aandacht van haar gebruikers te brengen,

blijken een aantrekkelijke en effectieve formule die bijdraagt aan innovatie van de

bijvoorbeeld door aandacht te schenken aan de Grote Projecten. Daarover zal door het

plannings- en bouwpraktijk op het gebied van de woningbouw en de betrokkenheid van

architectuurplatform contact worden opgenomen met ArchiNed.

lokale bestuurders daarbij. In de komende vier jaar staan bijna twee volledige prijs-

ArchiNed dient overigens wel een goede balans te vinden tussen commerciële doeleinden

vraagronden op het programma, de zesde en de zevende ronde. De thematiek van woning-

aan de ene kant en inhoudelijke kwaliteit aan de andere kant.

bouwopgaven in de prijsvraag heeft zich de laatste jaren verbreed naar opgaven met een meer stedenbouwkundig en infrastructureel accent.

Conform het advies van de Raad voor Cultuur, zal door het ministerie van OCenW voor de Europan is van bijzonder belang voor het Nederlandse architectuurbeleid wegens de

komende vier jaar aan ArchiNed een subsidie worden toegekend van jaarlijks ƒ 152.000.

9

permanente discussie over de woningbouw op Europese schaal en ter stimulering van ARCHIPRIX

goed opdrachtgeverschap. Om deze reden heeft Europan ook een structurele plaats in het

Stichting Archiprix stelt zich ten doel de instroom in de ontwerppraktijk te bevorderen van

Nederlandse architectuurbeleid.

talentvolle ontwerpers die afstuderen aan de Nederlandse opleidingen voor hoger onder-

De structurele subsidie voor Europan is op zijn plaats. De samenwerking van Europan met

wijs op het gebied van architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur. Verder biedt

Archiprix en de Prix de Rome in het kader van Rotterdam Culturele Hoofdstad is positief.

deze stichting een podium aan de Nederlandse ontwerpopleidingen om zich in binnen- en

Het ministerie van OCenW zal conform het advies van de Raad voor Cultuur de subsidie

buitenland te kunnen presenteren. Daarnaast wil Archiprix de discussie over de inhoud en

van ƒ 311.000 per jaar continueren. Het ministerie van VROM zal eveneens zijn jaarlijkse

de kwaliteit van het ontwerponderwijs in Nederland bevorderen.

bijdrage van ƒ 100.000 voor de komende vier jaar voorzetten.

De stichting Archiprix presenteert en bekroont jaarlijks de beste afstudeerplannen van de Nederlandse opleidingen voor architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur.

11

PRAKTIJKOPLEIDINGEN ARCHITECTUUR EN STEDENBOUW (PAS)

De stichting Praktijkopleidingen Architectuur en Stedenbouw is een onafhankelijke tweejarige postinitiële opleiding voor afgestudeerde architecten en stedenbouwkundigen uit

128


129



22-09-2000 17:12

Pagina 130

binnen- en buitenland. De opleiding bestaat voor 80% uit een stage en voor 20% uit onder-

D LIJST VAN AFKORTINGEN EN INTERNETADRESSEN

wijs. De stichting Praktijkopleidingen stelt zich ten doel de aansluiting tussen de faculteiten voor architectuur en stedenbouw en de beroepspraktijk te verbeteren. Met name gaat

ABEL

het daarbij om kennis en vaardigheden op het gebied van management en de juridische en

Alterra

Researchinstituut voor de Groene Ruimte

economische aspecten van de beroepsuitoefening. De opleiding wordt grotendeels door

www.alterra.wageningen-ur.nl

de beroepsgroep gefinancierd.

www.ibnweb.nl ARBO - normen

De Raad voor Cultuur is op zichzelf positief over de rol die de stichting PAS vervult bij het

Archined Archiprix

architecten.

Architectuur Lokaal

[email protected] www.arch-lokaal.nl

Wel zal de jaarlijkse structurele subsidie van ƒ 200.000 door het ministerie van VROM worden gecontinueerd. In de loop van de komende beleidsperiode zal worden onderzocht

[email protected] www.archined.nl/archiprix

Een additionele bijdrage uit het cultuurbudget voor de verbetering van de schrijftechniek ligt, conform het advies van de Raad voor Cultuur, niet in de rede.

Normen voor arbeidsomstandigheden [email protected] www.archined.nl

bewerkstelligen en versterken van de culturele betekenis van het werk van jonge

12

Architectuur en beleid

Belvedere

Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke

of de activiteiten van de stichting PAS niet geheel en al door de beroepsgroep/deelnemers

inrichting

aan de opleiding kunnen worden gedragen.

juli 1999 VNG uitgeverij www.belvedere.nl Berlage Instituut

BONAS

De stichting BONAS (Bibliografieën en Oeuvrelijsten van Nederlandse Architecten en Stedenbouwkundigen) is opgericht in 1994 met het oogmerk om tot een zo volledig

bia@xs4all www.berlage-institute.nl

BKBV

Stichting Fonds Beeldende Kunsten, Vormgeving en

mogelijke documentatie en bibliografie van het werk van belangrijke Nederlandse

Bouwkunst

architecten uit de periode 1790 tot heden te komen. Aan de hand van archiefmateriaal en

[email protected]

literatuur worden oeuvres van architecten uit de genoemde periode gereconstrueerd, van een bibliografie voorzien en toegankelijk gemaakt. Thans bestrijkt de BONAS-documen-

www.fondsbkbv.nl BNA

tatie het werk van ruim honderd architecten. Hiermee zijn meer dan 20.000 gebouwen en andere werken gedocumenteerd.

www.bna.nl BNSP

Overeenkomstig het advies van de Raad voor Cultuur kan worden geconcludeerd dat de stichting een belangrijke bijdrage levert aan de geschiedschrijving van de Nederlandse

Bond Nederlandse Architecten [email protected] Bond Nederlandse Stedenbouwkundigen en Planologen www.bnsp.nl

BONAS

Bibliografieën en Oeuvrelijsten van Nederlandse Architecten

architectuur. BONAS is een van de weinige plekken waar de relatie tussen de actuele

en Stedenbouwkundigen

bouwpraktijk en de wereld van de monumentenzorg en de architectuurgeschiedenis daad-

[email protected]

werkelijk wordt gelegd.

www.nai.nl

De samenwerking met het NAi, in zijn museale functie, en met de Rijksdienst voor de

BVO

Monumentenzorg, vanuit zijn functie als kenniscentrum, is een punt van zorg zoals ook de

BZK

Raad voor Cultuur constateert.

Bruto vloer oppervlak Ministerie van Binnenlandse Zaken www.minbzk.nl

Vooropgesteld dat de samenwerking tussen de drie betrokken instellingen zal verbeteren,

CKV

Culturele en Kunstzinnige Vormgeving

en dat de subsidie ten goede zal komen aan de nodige (professionele) zorg voor de

DCE

Directie Cultureel Erfgoed van het ministerie van OCenW

kwaliteit van de publicaties, is het ministerie van OCenW bereid de stichting BONAS een

DGB

Directie Gebouwen Buitenland van het ministerie van

jaarlijkse subsidie toe te kennen van ƒ 50.000.

Buitenlandse Zaken www.minbuza.nl

130


131

Lijst van afkortingen en internetadressen


22-09-2000 17:12

DGW&T

Pagina 132

Dienst Gebouwen, Werken en Terreinen van het ministerie van Defensie

LASER LNV

www.mindef.nl DK DLG

Directie Kunsten van het ministerie van OCenW

MIT

Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport

Dienst Landelijk Gebied van het ministerie van Landbouw,

NAi

Nederlands Architectuur Instituut

EIB EU EVD

Duurzaam Bouwen

NIROV

vesting

Agentschap van het ministerie van Economische Zaken dat

www.nirov.nl NME

www.evd.nl

NREB

Het ministerie van Economische Zaken

NVVP

Federatie Welstandstoezicht

NW4 OCenW

Homogene Groep Internationale Samenwerking cultuur-

HID

Hoofd Ingenieur Directeur

HSL

Hoge Snelheidslijn

Nationaal Verkeer- en Vervoerplan Vierde Nota Waterhuishouding Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Overleg lokale architectuurinstellingen Lokale Architectuurcentra

PAS

Stichting Praktijkopleidingen Architectuur en Stedenbouw [email protected]

International Council of Architectural Museums Interdepartementale Commissie Economische

Nota Ruimtelijk Economisch Beleid

Architectuur Lokaal heeft de coördinatie van het Overleg

www.hslzuid.com ICES

Natuur- en milieu educatie

www.minocw.nl OLA

middelen

ICAM

Nederlands instituut voor ruimtelijke ordening en [email protected]

[email protected] HGIS

Nieuwe Hollandse Waterlinie

Europese Unie

www.minez.nl FW

www.nai.nl NHW

Economisch Instituut Bouwnijverheid

zich bezig houdt met exportbevordering EZ

[email protected]

Directie Ontwerp en Techniek van de Rijksgebouwendienst van het ministerie van VROM

DuBo

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij www.minlnv.nl

Natuurbeheer en Visserij te Utrecht DO&T

Agentschap Landelijke Service bij Regelingen

www.xs4all.nl/~pas Platform Architectuurbeleid

Samenwerkingsverband van de ministeries van OCenW,

Structuurversterking

VROM, LNV en V&W voor de afstemming, uitvoering en

ICT

Informatie- en Communicatie Technologie.

evaluatie van het architectuurbeleid op rijksniveau.

ISV

Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing

Het voorzitterschap van het platform wordt bekleed door de

Het ISV is een gebundelde geldstroom van het rijk voor de steden

Rijksbouwmeester, met de directeur van de Rijksdienst

op het gebied van wonen, ruimte, milieu, fysieke condities voor

Monumentenzorg als vice-voorzitter. Het Platform

economische activiteiten en grootschalig groen in de stad

Architectuurbeleid heeft ook tot taak een bijdrage te leveren

www.stedelijke vernieuwing.nl

aan de afstemming van monumentenbeleid en het beleid voor

Informatietechnologie

de hedendaagse architectuur.

IT Kasteel Groeneveld

Nationaal centrum voor tentoonstellingen over bos, natuur, landschap en milieu te Baarn

KEI-centrum

PPS Raad voor Cultuur

Publieke Private Samenwerking Wettelijk adviesorgaan van de regering voor het cultuurbeleid

[email protected]

www.cultuur.nl

Kennis-, Expertise- en Informatiecentrum voor Stedelijke

[email protected]

Vernieuwing [email protected] www.kei-centrum.nl

132


133



22-09-2000 17:12

RBM

Pagina 134

Rijksbouwmeester

VINEX

De Rijksbouwmeester brengt op verzoek, dan wel uit eigen

Deel 4 planologische kernbeslissing Nationaal Ruimtelijk

beweging advies uit aan leden van het kabinet over onder meer de voorbereiding en uitvoering van het rijksarchitectuurbeleid.

RDMZ

Rgd

Beleid van december 1993 VNG

RIGO RO ROB

Vereniging van Nederlandse Gemeenten

Secretariaat bij de Directie Kunsten van het ministerie van

vng://@vng.gemnet.nl

OCenW.

www.gemnet.nl/vng

Rijksdienst voor de Monumentenzorg

VROM

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en

[email protected]

Milieubeheer

www.monumentenzorg.nl

www.minvrom.nl

Rijksgebouwendienst van het ministerie van VROM

V&W

www.rijksgebouwendienst.nl RGS

Vierde nota ruimtelijke ordening (extra)

Randstad Groenstructuur

Ministerie van Verkeer en Waterstaat www.minvenw.nl

VWS

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

www.rigo.nl

WAT

Wet op de Architectentitel

Ruimtelijke Ordening

WVC

(voormalig) Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur

Research Instituut Gebouwde Omgeving

Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek

www.minvws.nl

ZBO

Zelfstandig Bestuursorgaan

[email protected] www.archis.nl RPD RWS

Rijksplanologische Dienst van het ministerie van VROM Rijkswaterstaat

SAR

Stichting Architecten Research

SBA

Stichting Bureau Architectenregister [email protected]

SEV

Stichting Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting [email protected]

SfA

Stimuleringsfonds voor Architectuur [email protected] www.archfonds.nl

SKOR

Stichting Kunst en Openbare Ruimte [email protected] www.skor.nl

SNN STAGG STIR

Samenwerkingsverband Noord-Nederland Stichting Analyse Gezondheidszorg Gebouwen Stimuleringsprogramma Intensief Ruimtegebruik, ministerie van VROM, Rijksplanologische Dienst [email protected]

TNU

The New Urbanists

TOP

Tijdelijk Ontwerpplatform

VAG

Vormgevingsadviesgroep

134


135



22-09-2000 17:12

Pagina 136

SAMENVATTING INLEIDING

uitbreiding van Schiphol. Daarnaast voltrok zich in Nederland een weinig spectaculair

De nota Ontwerpen aan Nederland, Architectuurbeleid 2001-1004, is een plan van actie.

maar daarom nog niet minder ingrijpend proces: open landschappelijke ruimten groeiden

Daarin verschilt deze nota wezenlijk van karakter met de tweede architectuurnota

sluipend dicht. Passende antwoorden op deze ontwikkelingen bleken moeilijk te

(De architectuur van de ruimte, 1996), maar ook met de eerste (Ruimte voor Architectuur,

formuleren.

1991). Het lijkt erop dat het huidige architectuurbeleid cultureel, maatschappelijk en

Een ander belangrijk fenomeen, waaraan de tweede nota de nodige aandacht besteedde,

economisch goed genoeg is verankerd om een flinke sprong voorwaarts te maken.

was de opkomst van marktpartijen. Ze bleken een factor van belang te worden bij de

Daarom worden de spelers op het veld in deze nota uitgedaagd deel te nemen aan een

inrichting van Nederland, vooral op de Vinex-locaties. Het werd voor de overheid hoog tijd

serie Grote Projecten. De Grote Projecten zijn negen concrete opgaven die de hele

om beter met de marktpartijen te communiceren. Het integrale kwaliteitsbegrip uit de

reikwijdte van het architectonisch en ruimtelijk ontwerp in Nederland beslaan. De meest

eerste nota werd onverkort in de tweede voortgezet. De ministeries van LNV en V&W

betrokken bewindspersonen zullen ieder enkele projecten politiek adopteren.

sloten zich nu bij de eerder genoemde ministeries aan.

De negen opgaven zullen in hun uitwerking en resultaat een voorbeeld vormen voor vergelijkbare situaties, zullen nieuwe kennis verwekken en oude losweken, nieuwe frisse

Het actieprogramma Ontwerpen aan Nederland is op punten een voortzetting, aan-

samenwerkingsverbanden smeden, mensen enthousiasmeren en committeren door

scherping en actualisering van het beleid dat in de eerste twee nota’s is uiteengezet.

concrete ontwerpdoelen te stellen. Nieuw beleid en de uitwerking daarvan worden nauw

De belangrijkste departementen die relaties met architectuur hebben, hebben zich

met elkaar verweven.

volledig achter deze nieuwe architectuurnota geschaard en waren bij het concipiëren

De Grote Projecten nodigen uit tot inzet, reflectie, betrokkenheid en actie. Het nuttige

nauw betrokken. Het architectuurbeleid van de voorafgaande tien jaar is geïnterpreteerd;

wordt met het aangename verenigd om Nederland cultureel ordentelijk ‘op de kaart te

in deze nota zijn verbeteringen doorgevoerd, en de kanttekeningen van de Raad voor

houden’.

Cultuur zijn meegewogen. Een voorbeeld van bijsturing: in de tweede nota was het idee voor Tijdelijke Ontwerpplatforms gelanceerd, waarvan in de praktijk (op de HSL-Zuid na)

EEN KORTE TERUGBLIK

niet veel terechtkwam. Dit beleidsconcept is nu vervangen door de – beter voorbereide –

In Ruimte voor Architectuur werden de voorwaarden geschapen voor architectonische

Grote Projecten.

kwaliteit, gebaseerd op het integrerende concept: culturele waarde, gebruikswaarde en toekomstwaarde. In deze eerdere nota, waarin de ministeries van WVC en VROM samen-

VERANDERENDE TIJD

werkten, werd niet alleen gekeken naar de totstandkoming van architectuur, maar ook

In de vier jaar sinds de verschijning van de tweede nota is het maatschappelijk krachten-

naar de beleving ervan, naar de aanbod- én vraagzijde. Als resultaat van de nota werden

veld behoorlijk veranderd.

instellingen als Architectuur Lokaal en het Stimuleringsfonds voor Architectuur opgericht,

De ruimtelijke dynamiek is enorm toegenomen. De richting waarin het land zich ontwikkelt,

die respectievelijk opdrachtgevers informeren en interessante projecten subsidiëren.

valt nauwelijks meer te voorspellen. Idealen van een maakbare samenleving zijn goed-

Bovendien werd in deze nota de basis gelegd voor het Nederlands Architectuurinstituut in

deels uit het zicht verdwenen, net als de daarbij behorende eind- of streefbeelden van de

Rotterdam.

‘gebouwde maatschappij’. Het is daarom beter om van begin af aan met een schitterend

Het Platform Architectuurbeleid, onder voorzitterschap van de Rijksbouwmeester, werd

ontwerp te komen dat later uitgewerkt kan worden.

opgericht als een overkoepelende, interdepartementale werkgroep om de uitvoering van

De multiculturele samenleving is een politiek agendapunt en onderwerp voor talloze

het architectuurbeleid te begeleiden en vooral onderlinge, departementale schotten te

discussies geworden. Het stelsel van normen en waarden verschuift. Het multiculturele

slechten. Een indirect, bottum-upgevolg van de nota was de ongekende bloei van plaat-

stromenland legt laag op laag van vruchtbaar slib in onze samenleving. Hoe gaan we

selijke architectuurcentra door het hele land.

daarmee om? Individualisme en de netwerkmaatschappij trekken gelijk op, wat aanleiding geeft tot botsingen in het publieke en private domein. Ook blijkt de burger met zijn nieuw

In de tweede nota De architectuur van de ruimte werd ernaar gestreefd ook de hogere

verworven rijkdom als een volwaardig partner meer te willen meebeslissen over zijn eigen

schaalniveaus in de beleidsvorming te betrekken. Het architectuurbeleid leek adequaat

leefomgeving.

van start gegaan, maar disciplines als stedenbouw en planologie dienden zich onvermijdelijk als nieuwe aandachtsvelden aan. Nederland werd immers in sneltreinvaart onder-

Deze twee uiterst belangrijke maatschappelijke veranderingen hebben de koers van deze

worpen aan grote infrastructurele en ruimtelijke ingrepen als de hogesnelheidslijnen of de

nota mede bepaald. Zo wordt er aandacht besteed aan een thema als de openbare ruimte,

136

Samenvatting

137

Samenvatting


22-09-2000 17:12

Pagina 138

waar een veelkleurige samenleving het publieke domein moet kunnen behouden dan wel

ingewikkelde opdrachtsituaties, waarbij veel partijen zijn betrokken. Bovendien blijkt in de

vestigen. De mondige burger neemt niet langer genoegen met een paternalistische volks-

praktijk dat bij de hele grote opgaven in Nederland de durf en visie voor het maken van een

huisvesting. Het individueel opdrachtgeverschap zal worden gestimuleerd. Er wordt naar

totaalontwerp vaak ontbreken. Verder wordt geconstateerd dat de werelden van cultuur

gestreefd een derde van de totale woningproductie in de periode 2005-2010 door middel

en bouwers nog te ver uit elkaar liggen. Er is te weinig maatschappelijk debat over

van individueel opdrachtgeverschap te laten plaatsvinden. De nota stelt daarbij vragen

architectuur en er is onduidelijkheid over de rolverdeling tussen publieke en private

aan de orde als: kan deze nieuwe bouwhausse ook toekomstwaarde hebben? Moeten

partijen (wie werpt zich op als de eigenaar van het probleem?).

marktpartijen en particuliere opdrachtgevers worden ondersteund om deze opdracht in culturele zin uit te voeren door een verinnerlijking van architectuur toe te laten?

OVERKOEPELENDE THEMA’S

De twee overkoepelende thema's van de nota zijn: ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ Uiteraard komen in de nota ook actuele onderwerpen aan bod als waterbeheersing,

en ‘Ontwerpen aan Nederland’. Het tweede thema, het stelsel van maatregelen, aan-

toenemende verstedelijking en druk op schaarse grond, de toename van de mobiliteit, en

bevelingen en acties om de negen concrete projecten van de grond te trekken, is aanzien-

de opheffing van het verschil tussen stad en platteland.

lijk eenvoudiger te volvoeren dan het eerste. Met ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ wordt gedoeld op het intrinsieke publieke

In deze nota wordt met nadruk gepleit voor een grotere cultuurhistorische bagage bij alle

karakter van architectuur. Architectuur is immers een vorm van concrete kunst waar

partijen die zich met de inrichting van Nederland bemoeien. Bij veel mensen heerst een

iedereen, gewild en ongewild, mee te maken heeft. De vraag is: hoe is het gesteld met de

gevoel van nostalgie, omdat door de snelle veranderingen het landschap in een mensen-

maatschappelijke inbedding van architectuur? Is architectuur aan de ene kant niet een

leven soms onherkenbaar kan transformeren. Onveranderlijkheid wordt zo langzamerhand

zaak geworden voor ‘hogepriesters’ die een eigen taal bezigen en is aan de andere kant

een schaars goed. Door cultuurhistorische waarden beter in ruimtelijke beslissingen te

architectuur niet vervlakt tot platvloerse beeldtaal die geen recht doet aan het bouwen als

integreren en als ontwerpfactor mee te laten wegen, kan een evenwichtiger, begrijpelijke

drager van onze samenleving? Uiteraard mag er geen misverstand over bestaan dat

ontwikkeling van Nederland plaatsvinden.

architectuur door professionals wordt ontworpen. De nota stelt echter de vraag of de overheid zelf met haar architectuurbeleid van de laatste jaren niet mede schuldig is

Een belangrijk onderwerp in deze nota is ook de relatie tussen overheid en burger.

geweest aan de eenzijdige oriëntatie van architectuur. In deze nota wordt de uitdagende

Hoe staat de overheid inmiddels in deze neoliberale samenleving? Is zij een van de vele

stelling ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ geponeerd, waarover de komende tijd uit-

actoren, of heeft zij nog een speciale positie? De rol van de overheid zal in de komende tijd

gebreid kan worden gedebatteerd. De nota stelt zich hier kwetsbaar op, werpt vragen op

duidelijker moeten worden. Er zijn veel taken afgestoten en geprivatiseerd; lagere over-

zonder de antwoorden pasklaar te hebben.

heden hebben de neiging zich als concurrerende bedrijven te gedragen. Het architectuurbeleid mag dan wel op de agenda staan, de implementatie ervan is nog

NUT EN PLEZIER VERENIGD

niet overal even succesvol. Dat geldt voor de overheid zelf, met de complicerende factor

Waarom wordt in deze nota de keuze gemaakt voor Grote Projecten? Omdat de nota als

van gescheiden besluitvormingstrajecten voor landinrichting, woningbouw en verkeer.

onderliggende doelstelling heeft om, door overheidsparticipatie, de inbreng van ontwer-

Het geldt zeker ook voor marktpartijen. In die sector leidt het streven naar een snel

pende disciplines bij ruimtelijke en architectonische opgaven te versterken. De overheid

rendement tot een architectuur van de oppervlakte: de uiterlijke kenmerken staan voorop.

moet deze doelstelling dus ook concreet handen en voeten geven.

Dit gaat ten koste van onderzoek naar de binnenkant: programma's en architectuur als

Het idee voor de Grote Projecten (of ‘Grands Projets’) werd gevoed door een combinatie

ruimtekunst. De rijksprijs de Zeven Pyramides beoogt het cultureel opdrachtgeverschap te

van factoren: de toenemende bedreiging van het landelijk gebied, de hernieuwde

bevorderen, maar het kan nog veel beter.

aandacht voor de cultuurhistorische component in het ontwerp, de grote infrastructurele

Intussen scoort de Nederlandse architectuur vrij goed in het buitenland, gemeten aan de

werken en het feit dat dit alles alleen maar voor een grotere groep mensen aanschouwelijk

publicaties in vakbladen, en werken buitenlandse architecten graag in dit land.

kan worden gemaakt door problemen te presenteren als een aantrekkelijke onderneming.

De nota signaleert ook waaraan het momenteel vooral schort in de architectuur. Zo is de

De Grote Projecten worden door de overheid zelf 'op maat', in eigen beheer of onder regie,

inbreng van ontwerp op de hogere schaalniveaus te beperkt. Het integrerende karakter

georganiseerd. Een verschil met de andere nota’s is dat de overheid zelf weer directe

van ontwerpgericht onderzoek vanaf het begin van de opdracht kan de rode draad zijn bij

138

Samenvatting

139

Samenvatting


22-09-2000 17:12

Pagina 140

verantwoordelijkheid neemt en het goede voorbeeld stelt. De projecten zullen regelmatig

De taken van het Platform Architectuurbeleid en die van de Rijksbouwmeester zullen aan

worden gepresenteerd en gewaardeerd, en ze zullen jaarlijks de Tweede Kamer passeren.

deze nieuwe beleidsdoelstellingen worden aangepast. Er zal bijvoorbeeld veel meer

De negen uitverkoren onderwerpen zijn:

overleg plaatsvinden tussen Platform en instellingen. Ook de instellingen en fondsen

– de Deltametropool. Met Deltametropool wordt de vertrouwde Randstad bedoeld.

worden geacht sterker samen te werken en in hun jaarprogramma's de uitgangspunten

Een nieuwe naam, een nieuw begin? Er begint een vorm van consensus te ontstaan dat de

van de nota op te nemen. Ze moeten ook nauwer gaan samenwerken met verwante

Randstad kan uitgroeien tot een netwerk van ruim in het groen gelegen steden en stadjes,

organisaties op aangrenzende beleidsterreinen. De tien instellingen zullen meer financiële

die elkaar bestuurlijk en ruimtelijk niet in de wielen rijden, maar juist versterken. Ze leggen

armslag krijgen voor hun belangrijke taak op het terrein van de distributie van het beleid.

gezamenlijk een stedenband en een milieuvriendelijk railnet om het Groene Hart (een soort

Per jaar wordt circa vijf miljoen gulden extra ter beschikking gesteld voor onder andere

‘Central Park’), dat als hoofdtaak het bergen van water en het opvangen van recreanten

het organiseren van tentoonstellingen, debatten, studies, ontwerpwedstrijden, het

krijgt.

uitgeven van publicaties, het leveren van informatie en advies, en het verzorgen van de

– de Zuiderzeelijn. Een snelle treinverbinding tussen Amsterdam en Groningen, wellicht in de vorm van een magneettrein. – een routeontwerp voor een bestaande rijksweg, bijvoorbeeld de A12. Meer en meer

collectie en omgevingseducatie. De beleidsvoornemens rond het thema ‘Architectuur is een zaak voor iedereen’ hebben als insteek het debat over architectuur en beleid te verbreden, de omgevingseducatie te

worden snelwegen ontsierd door een chaos van verschillend vormgegeven geluids-

verbeteren en inzicht in architectuur in alle onderwijslagen te bevorderen. Verder moet er

schermen en armoedige ‘zichtarchitectuur’. Mobiliteitsesthetiek vraagt om integratie

beter met de markt worden samengewerkt en kan welstand worden gemoderniseerd.

van architectuur, infrastructuur en landschap. – de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze is reeds aangewezen als nationaal Belvedere-

Voor de kwaliteitsborging van de grote projecten stelt de nota het volgende voor.

project. De linie moet een duurzame plek in het landschap krijgen, de gebouwen waardige

Het Platform Architectuurbeleid neemt de superviserende, bewakende en controlerende

nieuwe functies.

rol op zich, ondersteund door een nieuw op te richten werkgroep Rijksontwerpen. Er moet

– de reconstructie van de zandgebieden. Door de afname van de intensieve varkenshouderij komen er grond en gebouwen vrij. – individueel opdrachtgeverschap. Een derde van de woningbouwproductie in de periode

voldoende bestuurlijk draagvlak bij de lagere overheden worden gecreëerd. De projecten zullen omlijst worden door veel voorlichting, aansprekende personen als trekker, workshops, rapportages en dergelijke. VROM en OCenW zullen jaarlijks acht ton bijdragen aan

2005-2010 zal bestaan uit particulier opdrachtgeverschap, is het voornemen. Welke positie

de Grote Projecten; de andere ministeries gebruiken voor hun bijdragen de bestaande

kan architectuur daarbij innemen? Architectuur is hier echt een zaak voor iedereen.

projectbegrotingen.

– de openbare ruimte. Kwesties als publieke toegankelijkheid, de sociale problematiek of kunst in de ruimte spelen hier onder andere een rol. – het nieuwe Rijksmuseum. Hoe kun je een gebouw van P.J.H. Cuypers en een bijzondere collectie klaarstomen voor de eenentwintigste eeuw? – de nieuwbouw voor de rijksdiensten Monumentenzorg en Oudheidkundig Bodemonderzoek.

Voor alle maatregelen in het kader van het nieuwe beleid trekt het kabinet ruim zeven miljoen gulden extra op jaarbasis uit. Naast de bijdragen uit het reguliere bouwen inrichtingsbeleid van de ministeries groeit de jaarbegroting voor het specifieke architectuurbeleid tot ruim dertig miljoen gulden.

In Amersfoort willen de diensten in een nieuw gebouw hun krachten bundelen. PLAN DE CAMPAGNE

In het hoofdstuk Plan de campagne worden de wensen en voornemens van Ontwerpen

aan Nederland expliciet uiteengezet, en de financiële inspanningen vermeld. Ontwerpers zullen hun creativiteit en samenbundelende vermogens beter moeten kunnen benutten bij grote opgaven. Architectuur en ontwerp op hogere schaalniveaus moeten worden bevorderd. De overheid zal de voorwaarden bieden voor een goede afstemming en regie; nadrukkelijk facetbeleid door alle politieke en departementele bloedgroepen moet ervoor zorgen dat ambtelijke verkokering, ‘lade-ideetjes’ en afschuiven van verantwoordelijkheid tot het verleden gaan behoren.

140

Samenvatting

141

Samenvatting


22-09-2000 17:12

Pagina 142

PUBLICATIE VAN DE MINISTERIES VAN Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Verkeer en Waterstaat Landbouw, Natuurbeheer en Visserij SAMENSTELLING Interdepartementaal Platform Architectuurbeleid / Projectgroep architectuurnota: Wytze Patijn, Rijksbouwmeester Ton Idsinga, OCenW Marcel van Heck, VROM Saskia de Geus, VROM Henk Motshagen, V&W Hans Faassen, LNV FOTOREDACTIE Solange de Boer, Amsterdam FOTOGRAFIE

UITGAVE Sdu Uitgevers BESTELLINGEN Servicecentrum Uitgevers Postbus 20014

Theo Baart: pp. 20-21, 30-31, 74-75, 84, 101, 104

2500 EA Den Haag

Nico Bick: p. 109 (detail)

Telefoon 070 - 378 98 80

Arthur Blonk: pp. 72-73

Telefax 070 - 378 97 83

Henk Bol, Provincie Utrecht: p. 96

E-mail [email protected]

Ad van Denderen: pp. 32-33 Peter van Hulten, ministerie VROM: p. 112

oktober 2000

Ralph Kämena: pp. 18-19, 48-49, achterzijde omslag Luuk Kramer: pp. 46-47, 80

De nota Ontwerpen aan Nederland is – zoals gebruikelijk bij het opstellen van rijksnota’s – ook

Jannes Linders: pp. 10-11, 12-13, 92

vanuit emancipatieoogpunt becommentarieerd. Twee hoofdpunten zijn in dit commentaar naar voren

Cary Markerink: pp. 89, achterzijde omslag flap binnenkant en buitenkant

gekomen: de programmatische (functionele) dimensie van de architectuur en de rol en positie van

VORMGEVING Studio Bau Winkel (Katja Hilberg), Den Haag DRUK EN AFWERKING Sdu Grafisch Bedrijf, Den Haag

de burger. Bij de uitvoering van de nota wordt gevraagd deze uitgangspunten verder te preciseren en uit te werken. Het commentaar en de aanbeveling zijn onderwerp van gesprek geweest tijdens een workshop over emancipatie van VROM-beleid van 18 september 2000. De resultaten van deze workshop alsook het commentaar en de aanbevelingen uit emancipatieoogpunt zullen bij het uitvoeringsplan van

Tekst gezet uit Univers, gedrukt op Job Art Silk 150 g/m 2 en Hi-speed opaque 70 g/m 2

Ontwerpen aan Nederland worden betrokken.


22-09-2000 17:12

Pagina 144

ONTWERPEN AAN NEDERLAND

Recommend Documents