Ontdek de grootste droogmakerij in West-Friesland 43 kilometer in delen te fietsen fietsgids Waertse ronde
Verlaat
Waarland
S
Oude Niedorp Langereis
Oudkarspel
Frik
T
De Noord
NoordScharwoude
R
Q
P
O
Veenhuizen
N
Noorderplas
Zuid-Scharwoude Broek op Langedijk
Berkmeer
M
L
Oosterdel
Obdam
U
Reigersdaal
B
Sint Pancras
A
S
Draai
Heerhugowaard Hensbroek ‘t Kruis C
E F
D
Stad van de Zon K
G H
Oterleek I
J
Rustenburg
Noorddijk
Ursem
inhoudsopgave waertse ronde
Highlight 1 STAD VAN DE ZON
P. 16
Highlight 2 Monumentale Molens P. 21
Highlight 3 highlight 3 Verlaat Titel P. x schutsluisje
P. 28
Inleiding Van Moeras tot stad ROUTEBESCHRIJVING WAERTSE RONDE Schutsluisje a Overhaal B
Stad van de zon C De Middenweg d Polderhuis E
Oudorp F
Poldermuseum G Huygendijkbos H
Huygendijk & dayku’s i Strijkmolens
ringvaart J
Molendijk K
De berkermeer L Molenweg M Groenedijk N
Veenhuizen O Tolhuis O Reinout van brederode N Langereis R Verlaat s
Roskamsluis T Schoutenbos en de zandhorst B
Toegespitst Of u nu jong of oud, sportief bent of meer van cultuur houdt, langs de Waertse Ronde is heel veel te beleven. We geven u enkele suggesties om uw verblijf in Heerhugowaard nog leuker te maken. Maar let op! U kwam hier om te fietsen… VOOR DE vogelliefhebber H - j / l - t Weidevogels in het poldergebied C Watervogels in Park van Luna
monumentaal Diverse plekken langs de route: monumentale boerderijen, woonhuizen en molens.
Bronvermelding colofon
leuk voor kinderen C Park van Luna met spannende paadjes, een skibaan, zwembad en klimwand. Kijken naar de spetterende waterskiërs bij Skeef. Of … meedoen?!
voor de watersporter C luieren, zwemmen, picknicken op het strand bij Park van Luna. bij Skeef kun je waterskiën en wakeboarden. Of toekijken vanaf het restaurant.
spraakmakende architectuur C stad van de Zon: spraakmakende architectuur, zonnepanelen op de daken. Internationale allure!
1
Inhoudsopgave Wa e rt s e r o n d e
2 14 15 16 17 18 20 21 24 25 26 27 28 30 31
Van moeras tot stad Polder Heerhugowaard is de grootste droogmakerij in WestFriesland. Als droogmakerij hoort het thuis in de serie 17e-eeuwse droogmakerijen van Beemster, Schermer, Wormer en Purmer.
Van moeras tot veenpolder tot meer tot droogmakerij. Tot ver in de 20e eeuw was het een plattelandsgebied. De laatste zestig jaar is hier een middelgrote stad gegroeid.
2
West-Friesland in de Middeleeuwen: Van moeras tot polderland In het begin van de middeleeuwen is heel West-Friesland nog een uitgestrekt, onbewoonbaar moeras. Er ligt een metersdik veenpakket dat boven
O ok va nui t V roo ne n (Sint Pa n c r a s ) t r e k t men het mo e ras i n; zo o n t s ta at o n d e r a nd er e Ot e rl e e k.
zeeniveau uitsteekt. De bevolking, de Friezen, is geconcentreerd in de smalle kuststrook op de drogere zandige strandwallen. Hier liggen de geestgronden en geestdorpen (geest = akker). Het moerasgebied ten oosten van Schoorl wordt ook wel 'Scorlewald' genoemd (wald = woud = laag moerasbos). In de 10e eeuw wordt het klimaat droger. Mede door een betere afwatering verdroogt de toplaag van het moeras, zodat deze beter begaanbaar wordt. Vanaf de geestgronden gaat men het moeras ontginnen. Door talloze sloten te graven
wordt het mogelijk in het veen akkers aan te leggen en er zelfs te gaan wonen. Veen is onverteerd plantaardig materiaal en bestaat voor tachtig procent uit water. Ga je het water hieruit onttrekken, dan verteert het materiaal alsnog en klinkt ook het veen in (het volume wordt kleiner). Het gevolg is dat de bodem begint te dalen, te nat wordt voor akkerbouw en in weiland wordt omgezet. De akkers en dorpen worden verder verplaatst in het nog hogere moeras. De oorspronkelijke slootrichting laat zien van waaruit de ontginning is begonnen.
D e k u s t s t r ook g a at Ken n emer la n d h eten en h e t o n t g o n n en moer a s W es t- Fr ies la n d . Het w e s t e l i j k d e el va n W es t- Fr ies la n d k r ij g t d e n a a m G e e s tma n n er a mb a c h t.
3
Definitie polder: Een polder is een stuk
land dat tegen het hoge buitenwater beschermd wordt door een dijk en waar het binnenwater moet worden afgevoerd door sluisjes of door een molen (of gemaal). Er bestaan diverse soorten polders: • bij een veenpolder komt het gebied door inklinken van veen lager te liggen dan het buitenwater. Oterleek en Veenhuizen zijn voorbeelden van een veenpolder. • een kleipolder is een bedijkte kwelder. Een goed voorbeeld is Zijpe. • een droogmakerij is een drooggemalen meer of plas. De Groote Waert is een droogmakerij. Definitie boezem: Een boezem is een opslagplaats voor water uit de polders. Niet elke polder kan het overtollige water meteen op zee lozen. Daarom is er een stelsel van waterlopen gemaakt waar de polders hun water opmalen. Vanuit de boezem wordt het water afgevoerd naar het buitenwater. In tijden van droogte kan het boezemwater terug de polders in gebracht worden.
Door het dalen van het land komt het ontgonnen veengebied onder zeeniveau te liggen en moeten er terpen en dijken worden aangelegd om droge voeten te houden. De diverse dijken, die elk een eigen naam dragen, vormen uiteindelijk rond 1250 een ring om heel West-Friesland. Die kennen we nu als de Westfriese Omringdijk. Aan de westzijde ligt deze dijk langs de veenrivier de Rekere. Daarom heet het Rekerdijk (nu Koedijk). Aan de zuidkant vormt de Huygendijk de grens met het steeds groter wordende meer de Schermer. Het dalen van het land en het aanleggen
Reconstructiekaarten Noord-Holland tussen 800 en 1350 Grondsoorten: bruin = veen, geel/oranje = zand, groen = zeeklei, zwarte stippen = bewoningskernen.
van dijken heeft tot gevolg dat het binnenwater niet meer op natuurlijke wijze kan afstromen. Dat moet met spuisluis4
jes gebeuren (bij laagwater open, bij hoogwater dicht) en later met molens. Zo ontstaat het poldersysteem; tiental-
Ontstaan Groote of Zuyder Waert
len kleine poldertjes die in Geestmerambacht liggen. In de tweede helft van de middeleeuwen verandert Noord-Holland van een moeras met een dikke veenlaag dat enkele meters boven zeeniveau uitsteekt, in een laaggelegen bedijkt polderland met talloze meren. Het gebied wordt steeds kleiner door de oprukkende zee. Tussen het jaar 800 en 1350 gaat zeventig procent van het land verloren.
Tijdens de stormvloeden in de winter van 1248-’49 breekt de zee via het Zijper Zeegat en het Zijper Wad door de Westfriese Zeedijk bij Sint Maarten. Een groot deel van West-Friesland komt onder water te staan: veel veengrond wordt blijvend weggeslagen en diverse dorpen verdrinken. In een brede strook land van Geestmerambacht ontstaan talloze meren, waarvan de 'Groote of Zuyder Waert' de grootste waterpartij wordt binnen de Westfriese Omringdijk. In deze 'Waert' liggen vele eilandjes, de restanten van het oude land. Nu noemen we ze 'druiplanden'. De van oorsprong bosrijke druiplanden kennen namen als Zuiderbosch, Oosterbosch, Smuigel, Kreilbosch en Sappenwerf.
Huygendijk Het water stroomt bij de doorbraak door tot aan de oevers van het Schermermeer. Om te voorkomen dat de twee waterpartijen veranderen in één groot meer, wordt op het 'Occenvorth Wad' een dijk aangelegd. Deze dijk, van Oudorp tot Oterleek, is volgens de overlevering na 5
de grote stormrampen van 1248 aangelegd door ene Heer Hugo. Aanvankelijk heet het Heer Huygendijk. In de loop der jaren is alsnog veel oeverland verloren gegaan, zodat de Huygendijk steeds verlegd moet worden. De Huygendijk wordt een belangrijke verbindingsweg tussen Alkmaar en het land ten oosten van Oterleek. Omdat het de enige toegangsweg naar het oosten is en het in het verlengde van de Munnikenweg bij Oudorp ligt, krijgt de Huygendijk ook belangrijke militaire waarde. 'Er is dan ook geen dijk rond de Waert geweest waarom zoveel is gestreden en waar zo veel Hollanders en Friezen, klammend in het grondsop voor graaf of vrijheid, elkaar naar het Walhalla hebben verwenst, als de Huygendijk'. Bron westfriesgenootschap.nl
Waterhuishouding van de Groote of Zuyder Waert De Waert wordt een opslagplaats (onderdeel van de Raakmaatsboezem) voor het overtollige water van de omliggende poldertjes van Geestmerambacht. Hierdoor komt het water in dit meer vaak te hoog te staan en dat veroorzaakt overstroming van het oeverland. Om dit land te beschermen worden ook hier dijken aangelegd. Zo wordt bij Veenhuizen langs de oevers van de Waert de Groene Dijk aangelegd. De Huygendijk is voorzien van sluizen om het water van de Waert te lozen via
de Schermer naar de andere grote meren op de Zuiderzee. Het water wordt dus van de Raakmaatsboezem naar de Schermerboezem afgevoerd. De sluizen maken de dijk hierdoor zwak. De Schermerboezem krijgt ook problemen met het vele water en daarom zijn de sluizen in de Huygendijk vaak weer gedicht. Omdat er in 1375 weer een grote overstroming in Holland is, besluit men in 1386 om noordwaarts een kanaal te graven: de Langereis. Het water wordt naar Aartswoud geleid waar het via een spuisluis in de Westfriese Omringdijk (bij laagwater) in de Zuiderzee geloosd kan worden. 6
Omdat de Langereis niet altijd goed wordt onderhouden, blijft de Raaksmaatboezem afhankelijk van de sluizen in de Huygendijk. Een blijvend spanningsveld tussen Raakmaats- en Schermerboezembeheer.
komt veel weerstand. Hoorn en Alkmaar willen beide het centrum van dit deel van West-Friesland zijn.
Van de Groote of Zuyder Waert naar de Heer Huygen Waert Eind 16e eeuw en begin 17e eeuw wordt er in de koopvaardij en handel veel geld verdiend. De kapitaalkrachtigen gaan hun geld investeren in het droogleggen van meren. Eind 16e eeuw zijn dat nog de ondiepe meertjes zoals die in Geestmerambacht. Maar een eeuw later, tijdens de gouden eeuw, durft men het ook aan om grote, diepe meren droog te leggen. Amsterdamse patriciërs leggen de Beemster en de Purmer droog. Ze maken er een vruchtbaar landbouwgebied van en bouwen er hun buitenplaatsen. Vanuit Alkmaar komt het initiatief voor het droogleggen van de grote meren Zuyder Waert en Schermer. Het proces is echter zeer moeizaam verlopen, omdat er vele belangen spelen waarbij velen aanspraak op hun rechten maken. Ook vanuit Hoorn
Om een groot en diep meer leeg te pompen zijn veel molens nodig. Het kleinere en ondiepe Bergermeer heeft slecht drie molens nodig, terwijl bij De 7
Zuyder Waert oorspronkelijk zevenenveertig molens zijn ingezet. Een molen is in die tijd niet in staat het water meer dan één meter op te pompen. Om grotere hoogteverschillen te bereiken, moeten er molens in serie worden gezet, de zogenaamde molengangen. Vooral in het zuidelijke deel, dat zeker een meter dieper is dan het noordelijke deel, moeten meer molens worden ingezet. Een molengang bestaat uit een ondermolen, een middenmolen en een bovenmolen. De strijkmolens zorgen voor het verplaatsen van water van de Raakmaatsboezem naar de Schermerboezem. In 1631 is uiteindelijk de drooglegging van de Zuyder Waert gerealiseerd en heet de droogmakerij 'Heer Huygen Waert'. Kenmerkend voor de 17e-eeuwse droogmakerijen is het strakke geometrische patroon van de verkaveling. Zo ook dus in de Heerhugowaard: kaarsrechte wegen en waterlopen evenwijdig aan elkaar, zodat grote rechthoekige kavels ontstaan. In de Heerhugowaard wordt dit strakke patroon onderbroken door de grillige vormen van de druiplanden. De Middenweg, de hoofdontsluiting van de polder, is gericht op Alkmaar en is
tot ver in de 19e eeuw niet meer dan een slecht begaanbaar zandpad. Pas in 1865 wordt de weg bestraat. Later volgen nog de Hondeweg (de huidige Van Veenweg) en de Rustenburgerweg. Er worden in het begin geen dorpen in de nieuwe polder ontwikkeld, bewoners blijven aangewezen op de dorpen langs de randen. Vandaar de naamgeving als Rustenburgerweg en Hensbroekerweg (nu Jan Glijnisweg). Deze wegen staan haaks op elkaar, rondom het oude v eenpoldertje Oterleek. Verspreid langs de wegen liggen de stolpboerderijen. Alleen op enkele kruispunten zijn wat voorzieningen ontstaan. Kerken worden niet gebouwd. 'De inwoners van deze stinkert- en netelpolder moeten maar naar de omliggende dorpen ter kerke gaan'. Dit verklaart de vele kerkpaden die Heerhugowaard heeft gekend. Pas in 1869 wordt er een rooms-katholieke kerk en in 1870 een Nederlands-hervormde kerk gebouwd.
Landbouw in de droogmakerij Het resultaat in de landbouw valt zwaar tegen, het blijkt een armetierig stukje land. Het natte land is slechts geschikt
De negen molens aan de Molendijk en de vier strijkmolens bij Rustenburg op een kaart uit 1631.
voor weiland. Het wordt een armenpolder. Er groeit weinig op, mede door de slechte waterhuishouding. Pachters van landeigenaren kunnen de eindjes amper aan elkaar knopen. Nog geen veertig jaar na de inpoldering gaan stemmen op om de hele Waert maar weer onder te laten lopen. Van hogerhand wordt hier echter geen toestemming voor gegeven. De armoede geldt niet voor iedereen, 8
want in de Heerhugowaard zijn ook buitenplaatsen en hofsteden. De polder Heerhugowaard telt eind 19e eeuw slechts 141 woningen, nauwelijks vijftig meer dan tweehonderd jaar daarvoor. Met de invoer van kunstmest en het verbeteren van de bemaling wordt tuinbouw mogelijk. De welvaart neemt toe. Er zijn meer arbeidskrachten nodig en de bevolking begint toe te nemen.
Een modde rpad, e e n e i nde l oz e r i j b o m e n e n v er d er : l e e gt e .
’t K r u i s : h e t k r u is p u n t Ru s ten b u r g er weg en H e n s b r o e k e rweg . Mid d en weg b eg in 2 0 e eeu w.
De waterhuishouding van de droogmakerij Heerhugowaard
lens: zes bij Alkmaar (aan de Zeswielen), vier bij Oudorp en vier bij Rustenburg. Ze 'strijken' het water van de Raakmaatsnaar de Schermerboezem. In 1875 doet het stoomgemaal zijn intrede; het vervangt alle molens in de droogmakerij. Het gemaal wordt gebouwd tussen de Oostertocht en de ringvaart bij de Nieuwe Huygendijk. De strijkmolens blijven functioneren totdat het kanaal Omval-Kolhorn is aangelegd. In 1941 wordt het westelijke en zuidelijke deel van de ringvaart onderdeel van de Schermerboezem.
Na de drooglegging zijn de molens nodig om het land droog te houden. Omdat er veel verschil in diepte is binnen de droogmakerij worden er acht aparte polders gemaakt, elk met een eigen polderpeil en met eigen molens. Deze molens malen het water naar de ringvaart van de Heerhugowaard, die een onderdeel is van de Raakmaatsboezem. Door de drooglegging van de Waert heeft die nu een veel kleinere capaciteit. Het water moet dus sneller afgevoerd kunnen worden. Dit gebeurt door de strijkmo-
9
Bij O u d or p en Alk ma a r s loeg en 8 strijk molen s va n d e Heer h u g owa a r d en 2 van het Gees tmer a mb a c h t h et ov er tollig e water uit op d e Sc h er mer b oezem.
Transport over water Wegvervoer is tot het eind van de 19e eeuw een moeizaam proces over de klei- en zandwegen. Daarom is men
lange tijd aangewezen op vervoer over water. Doordat er binnen de Heerhugowaard vele aparte polders zijn met elk een ander waterpeil, zijn er talloze schutsluisjes nodig. Om op de ringvaart te komen, naar de markt of de veiling in bijvoorbeeld de Langedijk, moet een veel groter hoogteverschil worden overbrugd. In eerste instantie gebeurt dit met een overhaal. Bij de overtoom worden de scheepjes over de dijk heen getrokken. Dit alles verlengde de reistijd enorm. De belangrijkste overhaal was
Ka a r t 1 3
h e e r h u g owa a r d 1 9 6 0
10
'De Lier' bij Broekhorn. Bij Oude Niedorp (het Verlaat) en Rustenburg is voor de scheepvaart een schutsluis gebouwd om de verschillende boezempeilen te kunnen overbruggen. In de jaren ’30 van de vorige eeuw zijn in West-Friesland twee kanalen aangelegd die een verbinding hebben met het Noordhollands Kanaal, de kanalen Omval-Kolhorn en Stolpen-Kolhorn. Het Kanaal OmvalKolhorn loopt via de westelijke ringvaart van de Heerhugowaard; die moet hier dus verbreed en verdiept worden en de bruggen verlengd of vernieuwd. De westelijke en zuidelijke ringvaart wordt bij de Schemerboezem getrokken. Vanaf de jaren ’60 van de vorige eeuw begint de massale woningbouw en verstedelijkt 'de Waard'. Door de schaalvergroting in de landbouw is veel druipland herverkaveld en onherkenbaar geworden. Grote bedrijventerreinen vullen de randen.
h e e r h u g owa a r d 2 0 1 2
11
3500m2 outdoor belevenis!
Wandelen
Trek & Travel
Golf
Kompas Outdoor World is de Wandelsportspecialist van Noord-Holland. Wij hebben de grootste collectie wandelschoenen. Ons deskundig personeel adviseert u graag. Naast schoenen kunt u bij ons ook terecht voor al uw wandelkleding, wandelsokken, wandelstokken, rugzakken, zolen en onderhoudsmiddelen.
Kompas Outdoor World heeft een zeer groot assortiment rugzakken en reistassen. Al onze tenten hebben wij uitgestald. Vooral de keuze in de kleinere, lichtgewicht tenten voor al uw outdoortochten is groot. Daarnaast verkoopt Kompas allerlei kampeeraccessoires, slaapmatten, slaapzakken, klamboes en voeding.
Kompas Outdoor World heeft een grote collectie golfkleding van o.a. Golfino, Brax, Daily en Abacus. Zowel voor dames als voor heren. Verder bestaat de golfcollectie uit golftassen, golftrolleys, golfschoenen, golfballen en accessoires. Voor golfclubs hebben wij een samenwerking met Golfbaan Sluispolder.
Trailrunning
Fiets
Bergtochten
Trailrunners mijden asfaltwegen en wandelen/rennen het liefst dwars door de natuur. De uitrusting: trailrunning schoenen, lichte kleding en rugzakken nu in het assortiment bij Kompas!
Bent u voornemens om er geregeld met de fiets op uit te trekken dan bent u bij Kompas Outdoor World aan het juiste adres: fietskleding, fietstassen, fietshelmen, fietsschoenen en meer!
Gaat u de bergen in dan zijn stevige bergschoenen een must. Ook voor Via Ferrata/ Klettersteigen heeft Kompas Outdoor World het juiste assortiment: complete starterssets, helmen en klimgordels.
Wintersport Kompas Outdoor World is Erkend Wintersport Specialist. Groot in ski’s, snowboards, langlaufski’s, schoenen, stokken, protectie, helmen en brillen. In onze eigen professionele werkplaats verzorgen wij al uw onderhoud.
Kompas Outdoor World Nobelstraat 12 1704 RM Heerhugowaard Tel: 072-5714342 E-mail:
[email protected] www.kompasoutdoor.nl
Openingstijden: Maandag: 13:00 - 18:00 uur Dinsdag, woensdag 10:00 - 18:00 uur Donderdag, vrijdag: 10:00 - 21:00 uur Zaterdag: 10:00 - 17:00 uur Kijk voor extra openstellingen op onze website
Beschrijving fietsroute
De route loopt zoveel mogelijk langs de ringdijk rond de polder Heerhugowaard. Hier is de geschiedenis van het landschap het best af te lezen. De route gaat door een gevarieerd cultuurlandschap dat door de mens gemaakt is. De beschrijving start bij het station Heerhugowaard ( S ).
De totale beschreven route is 43 kilometer lang (inclusief de variant molen Veenhuizen), maar kan ook in delen worden gereden. Zo is een tweedeling mogelijk, waarbij de Krusemanlaan het traject in een zuidelijk (1 t/m 20) en een noordelijk deel (21 t/m 31) opsplitst. Op de kaart is dit aangegeven met een paarse lijn. 14
Start op Stationsplein (fietsverhuurbedrijf) Heerhugowaard. s
1
Fiets in zuidwestelijke richting (met de rug naar het station naar rechts).
2
Ga na 200 m rechtsaf, Zuidtangent
beschrijving fi etsr o u te
Praktische informatie
a
Na 350 m bij stoplichten oversteken en linksaf, fietspad langs Westerweg. Na 300 m ligt rechts bij de brug een schutsluisje. a
Vlak voor het kleine huisje rechts, verstopt achter de heel laag hangende treurwilg, ligt een klein schutsluisje. Binnen de droogmakerij waren acht polders met elk een eigen polderpeil. Een boer of tuinder moest met zijn bootje op weg naar de veiling al deze verschillen overbruggen via diverse sluisjes. Dat zorgde voor veel oponthoud. De centrale Oostertocht met dwarssloten en sluisjes, onder andere in de Middenweg, is inmiddels verdwenen onder het winkelcentrum en het gemeentehuis.
I
Restaurant Aangenaam
Zin in een gezellig en betaalbaar etentje (lunch en diner)? Laat u dan eens verrassen door de gastvrijheid en goede keuken van Restaurant Aangenaam. Wij zijn 7 dagen in de week geopend. Nijverheidsstraat 2, 1704 RA Heerhugowaard | 072 572 6162 restaurantaangenaam.com
4
Rijd een klein stukje terug en sla linksaf bij de Broekerweg, richting Langedijk.
b
5
Ga vóór de Broekhornerbrug naar Langedijk linksaf. U passeert een overhaal. B
Overhaal
De boerenbootjes die vroeger door het sluisje van de Westerweg hierheen kwamen, moesten hier door 'De Lier' over de dijk worden getrokken. Nu kunnen hier boten te water worden gelaten. Aan beide kanten van de weg is een 'pad' naar het water te zien.
6
Rijd boven op de dijk verder naar het zuiden en blijf de dijk volgen. 15
beschrijving f ie t s r o u t e
3
Schutsluisje
7
De waterloop is de westelijke ringvaart, nu onderdeel van het Kanaal Omval-Kolhorn. Aan de overkant staat een poldermolen in het oude land bij Sint Pancras. Links is in de Broekhorn (horn = hoek ) een nieuwbouwwijk gepland. c
Stad van de Zon
landen van Butterhuizen lagen. De grote waterpartij heeft zowel een recreatieve als een waterbergingsfunctie. Deze wijk wordt niet alleen gekenmerkt door de vele zonnepanelen en windmolens (stad van de ZON), maar ook door het vele water (stad van het WATER). U passeert een grijs bouwwerkje waarop het NAP wordt aangegeven.
Links ligt de moderne Stad van de Zon, op een locatie waar voorheen de druip16
8
Blijf het fietspad volgen tot aan de Middenweg. d
beschrijving fi etsr o u te
De waterloop
Sla vóór de spoorbrug linksaf. Voor de Westerweg rechtsaf het fietspad op, onder twee viaducten door. Neem de eerste afslag rechts. Vóór de spoorbrug rechtsaf. Rijd via de fietsbrug over de Westerweg. Blijf dit pad volgen, scherpe bocht rechtsaf, Abe B onnemaweg. Steek de Westtangent over en meteen rechtsaf, fietspad volgen. Na 200 m linksaf bij het tegelpadje. Na 10 m schuin rechtsaf, Brilbeer. Op splitsing rechtsaf, Zwarte Dolfijn die overgaat in Monniksrob, water aan de rechterhand. Weg buigt scherp naar links, blijf de weg volgen. Bij Gibbon rechtsaf. Na 400 m bij het brede water, vlak vóór de brug, rechtsaf het fietspad op. Op T-kruising, vlakbij de eerste molen, linksaf naar het Strand van Luna c
d
De Middenweg
beschrijving f ie t s r o u t e
De Middenweg was de belangrijkste ontsluitingsweg van de droogmakerij en loopt kaarsrecht richting Alkmaar. Het was een eis van Alkmaar om al het verkeer deze richting op te laten gaan. Tot ver in de 19e eeuw was de Middenweg niet meer dan een slecht begaanbaar zandpad; pas in 1865 werd de weg bestraat. Langs deze weg stonden de stolpboerderijen. Nu is de Middenweg omgeven door nieuwbouw. De weg is nog herkenbaar aan de hoge bomen en de vele stolpboerderijen die tussen de nieuwbouw in staan. Een agrarische functie hebben deze gebouwen echter niet meer.
e
Polderhuis
Dit is de zuidwesthoek van Heerhugowaard. Links op nummer 17 ligt, verscholen achter de bomen, het voormalige polderhuis dat tussen 1790 en 1908 zijn huidige vorm kreeg. Het in 1999 grotendeels gesloopte middengedeelte van het polderhuis diende als vergaderzaal voor het polderbestuur van de Heerhugowaard. Links van de vergaderzaal is in 1869 voor de polderbaas een vrijstaand woonhuis van twee bouwlagen gebouwd dat 17
9
Rijd terug over het linker fietspad en ga linksaf door de fietstunnel. Daarna een scherpe bocht naar rechts volgen en vóór het benzinepompstation linksaf. Houd het rechterpad op de Huygendijk aan. (Ook hier kom je weer de naam 'Overtoom' tegen). Doorrijden tot vlak voor de Randweg. e
10
Fiets iets verder en houd vlak voor de brug rechts aan. Stop in de bocht. f
naderhand (vermoedelijk in 1908) naar voren is verlengd en aansloot tegen het naar links verlengde middendeel. Dit gemeentelijk monument wordt nu bewoond door een particulier, die het pand momenteel restaureert met zoveel mogelijk authentiek materiaal.
f
Oudorp
U kijkt nu richting Oudorp en Alkmaar, waar in totaal tien strijkmolens hebben gestaan. Ze maalden het water van de Raakmaatsboezem naar de Schermerboezem. De Ambachtsmolen, die samen met drie andere molens achter Oudorp stonden, is nog te zien. Verder hadden
de zes molens langs de Hoornse Vaart in Alkmaar (rechts) een 'strijk'-functie. Hier bestonden oorspronkelijk, net als bij Rustenburg, twee parallelle watersystemen, die bij de aanleg van het Kanaal Omval-Kolhorn één waterloop zijn geworden.
Kompas Outdoor World
Uw outdoor specialist in Noord-Holland. De grootste collectie wandelschoenen en deskundig advies. Hét startpunt voor al uw fiets- en wandeltochten, een complete kampeerof golfuitrusting en meer! Nobelstraat 12, 1704 RM Heerhugowaard 072 571 4342 | kompasoutdoor.nl 18
beschrijving fi etsr o u te
II
vervolg pagina 17
11
Links ligt het labyrint, waar langs natuurlijke weg het water van de Stad van de
19
natuurlijk veel over de middeleeuwse grens tussen de Schermer en de Waert. Overigens heette de oude dijk in 1895 de Galgendijk: de ter dood veroordeelden van Alkmaar werden er opgehangen. Tussen deze twee dijken ligt langs het water een breed stuk rietland dat als boezemland fungeert: een extra capaciteit om water op te vangen. Bovendien heeft het een hoge ecologische waarde, vergelijkbaar met de uiterwaarden bij een rivier.
beschrijving f ie t s r o u t e
Volg de dijk in oostelijke richting. Ga rechtsaf door de fietstunnel onder de provinciale weg door richting Oterleek. Blijf het fietspad rechts aanhouden, richting Poldermuseum.
Zon wordt gezuiverd. Toch weer een deel van 'de Waard' onder water gezet! U rijdt nu aan de noordkant van de ringvaart langs de Nieuwe Huygendijk tussen de droogmakerijen Heerhugowaard en Schermer. Deze rechte dijk is in 1630 aangelegd toen de Zuiderringvaart, de Huygenvaart, werd gegraven en de Waert is drooggelegd. De oorspronkelijke Huygendijk ligt aan de andere kant van de vaart – op grondgebied van de Schermer – en heet nu Slingerdijk. Dat zegt
h
g
Poldermuseum
12 13 14
Volg het fietspad nog 800 m tot aan het Poldermuseum. g Fiets verder oostwaarts naar Oterleek.
Ga in Oterleek rechtsaf over de brug en meteen linksaf over de Noordschermerdijk naar de molens bij Rustenburg. i
de gemeente Schermer hoort. Dit oude land is dus een druipland.
III
Cool kunst en cultuur
Cool kunst en cultuur is een bruisend cultuurhuis in het stadshart van Heerhugowaard met een imposante theaterzaal, sfeervol café en uitgebreid cursus aanbod op het gebied van muziek, theater en beeldende kunst.
Openingstijden: zondagmiddag en elke eerste woensdag van de maand van 13.30 tot 16.30 uur en op afspraak. | 072 571 5019 poldermuseumheerhugowaard.nl
Coolplein 1, 1703 XC Heerhugowaard 072 534 7662 | coolkunstencultuur.nl
20
beschrijving fi etsr o u te
Op deze locatie heeft oorspronkelijk een bovenmolen gestaan, een van de zesentwintig molens die tot ver in de 19e eeuw de droogmakerij bemaalden. In 1875 zijn alle molens vervangen door een stoomgemaal. Deze maalt het water van de hele Heerhugowaard, dat via de kaarsrechte Oostertocht wordt aangevoerd, weg. Dit oude (stoom)gemaal is inmiddels vervangen door een nieuwe dat u rechts erachter ziet staan. Het oude gemaal is nu een museum en trouwlocatie. Het is het bezoeken meer dan waard.
Huygendijkbos
Langs het eerste stuk ziet u links het Huygendijkbos, een onlangs aangelegd bos op de 'stortberg' van de grond die vrij kwam bij het graven van de nieuwe waterpartijen. Verder fietsend verlaat u het stedelijk gebied. Links ligt het oorspronkelijk laaggelegen boerenland van de droogmakerij met diverse stolpen. U passeert de kaarsrechte Jan Glijnisweg, die oorspronkelijk de Hensbroekerweg heette. Daarna is duidelijk te zien dat het land hoger ligt. Hier rijdt u langs het oude land van Oterleek, een veenpoldertje dat bij
i
Huygendijk
beschrijving f ie t s r o u t e
U rijdt nu over de oorspronkelijke Huygendijk die tussen de waterpartijen van Schermer en de grote Waert lag. Het vormt een onderdeel van de monumentale Westfriese Omringdijk. U passeert de Bietenhaven en een rundvleesboerderij, waar ter plekke vlees wordt verkocht.
Strijkmolens Bij Rustenburg ziet u links drie molens staan, die ten onrechte als een molengang van de Schermer worden gezien. Ze staan eigenlijk midden in de vaart. Het zijn drie van de vier strijkmolens die het water van de Raakmaatsboezem naar de Schermerboezem over21
brachten. Als dit in 1936 één boezempeil wordt, verliezen de strijkmolens hun functie. De molens krijgen een woonfunctie en de zuidelijke waterloop groeit helemaal dicht met riet. Van 2009 tot 2011 is de oorspronkelijk situatie gedeeltelijk hersteld: de strijkmolens staan weer tussen twee waterlopen.
15
Fiets nog een klein stukje verder de Schermerdijk op en stop op de brug. j
16
Steek de brug over en ga helemaal linksaf. Volg nu de (nieuwe) Huygendijk terug langs de ringvaart, aan de andere kant van de strijkmolens. Na circa 800 m rechtsaf door het hek. Volg het twee kilometer lange fietspad langs de Molendijk. k
17 Ringvaart
U staat hier boven de ringvaart tussen de Schermer en Heerhugowaard, dat nu onderdeel is van het Schermerboezem. Het polderwater wordt hier naartoe gepompt en via deze waterlopen afgevoerd naar het Markermeer en de Noordzee. Kijkend naar het westen ziet u de molens tussen twee waterlopen staan. In het oosten staat de schutsluis van Rustenburg (bij de brug), waar
schepen het niveauverschil tussen de oostelijke ringvaart (Raakmaatsboezem) en de zuidelijke ringvaart (Schermerboezem) kunnen overbruggen. U bent hier op een vijfsprong in de zuidoostpunt van de droogmakerij. Tussen de Huygendijk en de Oostdijk ligt de kaarsrechte Rustenburgerweg. Deze staat bij ’t Kruis haaks op de eerder genoemde Hensbroekerweg (nu Jan Glijnisweg). 24
beschrijving fi etsr o u te
j
Steek de Rustenburgerweg bij de Rozenkwekerij over en ga rechtsaf, het fietspad op. Na 500 m linksaf, Korteweg. De Korteweg heeft voor de droogmakerij een afwijkend tracé. Het is het oude 'Kerkepad' naar Hensbroek.
beschrijving f ie t s r o u t e
k
Molendijk
Langs deze dijk hebben negen molens gestaan, bestaande uit een molengang van drie trappen (drie keer drie molens met tussenliggende waterlopen met een steeds hoger peil). De molens pompten het water op van Heerhugowaard naar de ringvaart. De tussenliggende waterlopen zijn gedempt, maar de achtkantige locaties van de molens zijn nog steeds herkenbaar aan de klinkermarkering. Zie ook het informatiebord halverwege de Molendijk. Het nieuw aangelegde fietspad ligt
hier op de grens van het oude hogere veenland van Oterleek (links) en de lagergelegen droogmakerij Heerhugowaard (rechts).
18
Bij de Oostdijk linksaf. Links liggen sommige stukjes land af en toe wat hoger. Het zijn de restanten van oud land of van druiplanden die binnengedijkt werden. Na twee kilometer passeert u De Draai, een oud buurtschap waar ook molens hebben gestaan. Links is een nieuwbouwwijk gepland. De horecagelegenheid bij De Draai is helaas afgebrand. Onder het viaduct door.
Let op: hier stopt de zuidelijke route (21 kilometer). Het is mogelijk om hier via de Krusemanlaan terug te rijden naar het station
25
l
De Berkmeer
De Berkmeer (rechts) is ook een droogmakerij, maar is zes jaar na de Waert drooggelegd. Om de ringdijk voor de Heerhugowaard aan te leggen moest men dus door het water een dijk aanleggen richting Veenhuizen. Zo’n dijk noemt men een Plempdijk. De Berkmeer die in 1636 droogviel, heeft een eigen ringdijk: de reeds bestaande kades van het oude land zoals rechts de Obdammerdijk en de Vee huizerkade aan de andere kant. Vervolg de Oostdijk over het spoor. Blijf de ringvaart volgen tot aan de Plemdijk bij de Berkmeer. l
20
Volg de Plem(p)dijk. U passeert links de Molenweg m
Optioneel: fiets even heen en weer langs de Veenhuizerkade naar de Veenhuizermolen, de enig overgebleven poldermolen van gemeente Heerhugowaard.
21
Ga linksaf de Groenedijk
n
op
m
Molenweg
De naam geeft aan dat ook hier bemaling was. Op het kaartje van 1632 is een molengang te zien die het water naar 26
n
Groenedijk
Tussen het oude land van Veenhuizen en het water van De Groote Waert ligt al voor de drooglegging een kade. Deze is mogelijk al in de 15e eeuw aangelegd om het oeverland te beschermen tegen overstromingen bij hoge waterstanden van de Waert. Als deze wordt drooggelegd is er geen aparte ringdijk met ringvaart aangelegd. Men verhoogt de bestaande Veenhuizer Omloopdijk, die later Groenedijk genoemd wordt. Deze slingerende dijk met hoge bomen is historisch-geografisch gezien zeer waardevol. Het geeft het landschap een speciaal karakter. Rechts ligt het oude veenland van Polder Veenhuizen. Links is het nieuwe land, de Veenhuizerpolder als onderdeel van de drooggelegde Waert.
beschrijving fi etsr o u te
19
het nog open Berkmeer voert. Van de molengang is de kolksloot als enige overgebleven. In de bocht van de weg is (links) 'Het Hooghe Land' duidelijk te zien. Het stukje Druipland heeft nog een eigen kade, oorspronkelijk het zuidelijk deel van de Groenedijk.
22
Ga aan het einde van de Groenedijk even linksaf over de Kerkweg tot de Veenhuizerweg. o Fiets terug via de Kerkweg door het oude veendorp Veenhuizen. p
In 1945 en 1973 wordt een deel van de Groenedijk afgegraven. Omdat de dijk geen waterstaatkundige functie meer heeft, gaat het waterschap daarmee akkoord. De provincie weet echter, vanwege het cultuurhistorisch belang van de dijk, te voorkomen dat deze helemaal wordt afgegraven. De Groenedijk loopt tegenwoordig vanaf de Kerkweg aan de noordkant het weiland in en maakt een bocht voor de bebouwing langs. O
P
Tolhuis
De boerderij op Kerkweg 4 was een Tolhuis. Als de weg bestraat is, moet er tol betaald worden. Degenen die tol innen zijn later de achternaam 'Tol' gaan dragen. Links ziet u in het weiland het noordelijke stuk van de oude Groenedijk noordwaarts.
Veenhuizen
Een deel van de waterpartij Groote Waert behoorde bij het oude land Veenhuizen. Bij de drooglegging eiste Veenhuizen daarom zijn deel op. Dit deel werd de 'Veenhuizerpolder' genoemd. 27
Q
Reinout van Brederode
Veenhuizen is een middeleeuws veenontginningsdorp dat in het hoger gelegen veengebied ligt met zijn vele evenwijdige sloten. De waterstand is er altijd heel hoog. Veenhuizen was een 'Heerlijkheid', waar onder andere Reinout van Brederode als heer diende, die in de 17e eeuw tot de Hollandse elite behoort. Hij is hier met zijn familieleden begraven. Sinds 2011 is er aan de kerk een nieuwe ruimte gebouwd, waar het praalgraf staat opgesteld. In 1854 worden Veenhuizen en Heerhugowaard samengevoegd tot één gemeente.
beschrijving f ie t s r o u t e
23
De polder Veenhuizen is oud land en de Veenhuizerpolder is nieuw land. De kaarsrechte noord-zuid lopende Veenhuizerweg (oorspronkelijke naam Middelweg) weg is een schril contrast met de oude slingerende Groeneweg
24
Ga bij de Dijkweg linksaf. Steek de A.C. de Graafweg over en stop op de brug. r
25
Ga over de brug linksaf, de Zuiderweg op naar Oude Niedorp (dus niet langs de drukke A.C. de Graafweg). De Zuiderweg buigt naar het noordwesten. Ga bij de Dorpsstraat van Oude Niedorp linksaf naar Verlaat. s
r
Langereis
Niedorp Niedorp betekent 'dorp aan het water' (ie of ye = water). Bij de ontginning van het moeras is hier een dorp gevestigd. Naarmate het veen verder inklinkt, wordt een nieuw dorp opgericht verder het moeras in. Daarom bestaat er een Oude Niedorp en een Nieuwe Niedorp.
s
Verlaat
Verlaat is de naam van een schutsluisje dat hier gebouwd is in 1532. De schepen van de Westerlangereis worden overgezet naar de Niedorpervaart, twee verschillende boezemwateren. Op de IV
Fietsverhuur Wormer
Ontdek Heerhugowaard eens vanuit een ander perspectief. Een fiets van Fietsverhuur Wormer huurt u voordelig bij De Gouden Karper, Huygendijk 3 in Rustenburg. 075-6420585 | 06-26740840 fietsverhuurwormer.nl
28
beschrijving fi etsr o u te
U staat hier in de uiterste noordoosthoek van de Heerhugowaard, een drie-
sprong van waterlopen. De oostelijke ringvaart gaat hier over in de Langereis. Dit is al in de middeleeuwen een afvoerkanaal naar Aartswoud, waar het overtollige water naar zee gevoerd wordt. Naar het westen loopt de Westerlangereis, de noordelijke ringvaart van de Waert, richting Verlaat.
beschrijving f ie t s r o u t e
aquarel van Cornelis Bok ligt aan de kade een beurtschip en bij de brug een trekschuit (zie ook het informatiebord, links voor de brug). Waar geschut wordt, is oponthoud en ontstaat een buurtschap en een herberg (Verlaat 46, nu een woonhuis); het is nog steeds een heel karakteristiek stukje West-Friesland. Oorspronkelijk was hier een overtoom waar de bootjes over de dijk heen werden getrokken. In 1936 is dit sluisje gesloopt. Sinds de aanleg Kanaal-Kolhorn in 1936 hebben beide zijden hetzelfde niveau; schutten is dus niet meer nodig.
26
Volg Verlaat en steek de A.C. de Graafweg over. Op de splitsing rechts aanhouden en de Laanderweg volgen. Rechtsaf, Smuigelweg. Steek de N242 over en ga bij de Waarddijk linksaf. De westelijke ringvaart rechts is nu onderdeel van het Kanaal Omval-Kolhorn. De Smuigelpolder is weer een stukje druipland.
29
t
Roskamsluis
Deze sluis ligt in het Kanaal OmvalKolhorn, dat aan de zuidzijde onderdeel is van de Schermerboezem en aan de noordzijde van de Raakmaatsboezem. Terwijl u links in 'de Waard’ de verstedelijking ziet oprukken in de vorm van bedrijventerrein De Zandhorst, ligt aan de overkant van het kanaal nog het landelijke Langedijk met het nog originele landschap Oosterdel en Molen D. Het type bomen dat hier op de dijk staat is een indicatie dat het hier om druiplanden ging.
29 Schoutenbos en De Zandhorst
27
Steek de Provincialeweg over en loop even de brug op. Bij de brug ligt de Roskamsluis. T
28
zuiden.
Volg het fietspad verder langs de Westerweg naar het
Links ligt de Noord-Scharwouderpolder, oorspronkelijk een stuk bosrijk oeverland dat binnen de droogmakerij werd getrokken. Het heeft lange tijd een afwijkende verkaveling gehad. Nu is dit druipland onherkenbaar geworden vanwege de herverkaveling en de kassenbouw. Alleen de naam Schoutenbos verwijst nog naar een oud moerasbos. 30
Blijf bij Broekhorn de Westdijk naar rechts volgen (dus de weg met bord doodlopende weg inrijden). In deze hoek was ook een molengang. Aan de overkant ziet u de schutsluis, waardoor schepen van het boezemwater de polder Langedijk in kunnen.
30
Ga bij de Broekhornbrug linksaf en via de Broekerweg terug naar het station.
Bronvermelding Auteur
Titel
Referentie
H. Komen
Droge voeten op vrije grond
Multicom HHW
H. Komen
Noemenswaard
Artprint HHW
H.S. Danner, e.a
...die water keert: 800 jaar regionale dijkzorg in Hollands Noorderkwartier
ISBN 90-71123-28-6
J.J. Schilstra
De Heerhugowaard
H. Lambooij
Getekend land
ISBN 90-71123-10-3
H. Lambooij
Een eeuw schipperen
ISBN 90-6455-122-7
W. Reh e.a
Zee van Land
ISBN 90-71123-82-0
Diversen
Molens in Noord-Holland
ISBN 90-6201-330-9
colofon
Deze fietsgids is een uitgave van de gemeente Heerhugowaard.
Ontwikkeling route Gemeente Heerhugowaard (heerhugowaard.nl) Lia Vriend-Vendel, LIA (ontdeknoordholland.nl) Tekst Lia Vriend-Vendel, LIA Fotografie Raymond van Zessen, Counter Creatives (countercreatives.nl)
Cartografie Vormgeving AdverTENTIEVERKOOP PROJECTMANAGEMENT Drukwerk
Menno Faber, Schaal 10 (schaal10.nl) Counter Creatives Counter Creatives Counter Creatives Zwaan Printmedia
