Ons (on)veilige brein
Apply veiligheidsdag, 15 april 2015
Aanleiding Sinds 2003 rapporteert CBS een stabiele lijn in het aantal arbeidsongevallen: circa 500.000 per jaar.
Methodieken op veiligheid vertonen een ‘afnemende meerwaarde’ en gaan voorbij aan recente kennis over de werking van het menselijke brein en de invloed daarvan op veiligheid. Gedrag wordt maar voor een zeer beperkt deel door bewuste processen gedreven. Vaak weet de veroorzaker van een ongeval achteraf niet eens waarom hij/zij bepaald gedrag heeft vertoond. Kortom, als we beter weten wat gedrag is en hoe het tot stand komt (brein), kunnen we het ook beter beïnvloeden!
Agenda 1. Veiligheidsontwikkelingen in de tijd 19e eeuw 20e eeuw 2. Hoe functioneert ons brein? 3. De rol van ons brein op risico’s, paraatheid en regels 4. Invloed van omstandigheden 5. Lessen voor veiligheid.
1. Veiligheidsontwikkelingen in de tijd
Veiligheid in de 19e eeuw Focus op techniek: minder technisch falen afscherming bewegende delen insluiten chemicaliën.
Veiligheid in de 20e eeuw 1900-1940:
De ‘brokkenmakerstheorie’ (mens)
1950-1980:
Ergonomie (mens-machine interactie: veilige machines, PBM’s)
1980-2010:
Veiligheidsmanagement (systeem) (en als aanvulling erop)
Gedrag (competentie, communicatieen interventietechnieken).
Hoe verder… Sinds 2003 rapporteert CBS een stabiele lijn in het aantal arbeidsongevallen: 500.000 per jaar. Wet van de ‘afnemende meerwaarde’. Recente ontwikkelingen & kennis over de werking van het menselijke brein, werpt een ander licht op de totstandkoming van ons gedrag. Kan die kennis gebruikt worden om onze kijk op veiligheid te verbeteren? ‘Gedrag wordt maar voor een zeer beperkt deel door bewuste processen gedreven. Vaak weet de veroorzaker van een ongeval achteraf niet eens waarom hij/zij bepaald gedrag heeft vertoond’
Kortom: Veiligheid begint in het Brein
2. Hoe functioneert ons brein?
Analyse van brein & gedrag Ons brein kent 3 componenten: Instincten Automatische patronen Bewustzijn (bewuste processen).
Alle genoemde componenten hebben invloed op ons gedrag.
Een nadere analyse van ‘Brein’ [1] Gedrag komt voort uit de werking van het brein Menselijke instincten
Biologisch: overleven, voortplanten, samenleven
Fysieke processen: ademhalen, hartslag, bloeddruk… Zich uitend in drijfveren, prikkels.. Geautomatiseerd
Geleerde patronen: motoriek, waarnemen, coördinatie
Bewuste
Altijd nieuw, vluchtig, 1 ding tegelijk
Elementen van het instinctieve met invloed op veiligheid:
Intuïtie (onderbuik gevoel), pijn, angst, eenzaamheid, kudde instinct, redder instinct en efficiency
Een nadere analyse van ‘Brein’ [2] Gedrag komt voort uit de werking van het brein Geautomatiseerd
Geleerde patronen: motoriek, waarnemen, coördinatie
— Het automatische systeem is bij de geboorte bijna leeg (aanleren) — Het geautomatiseerde is veel sneller dan het bewuste (0,3 – 8 seconden) — Het geautomatiseerde werkt efficiënt, snel en zuinig (gereedliggende patronen), is sterker dan het bewuste en erg gevoelig voor directe prikkels (zien = doen)
Elementen van geautomatiseerde met invloed op veiligheid: Reflexen, gevoelig voor waargenomen prikkels (hier en nu), grijpt terug op vaste patronen, leren en afleren door doen! Effect van leren is groter als nog geen patronen voor zijn aangelegd
Kiezen van gedrag onttrekt zich aan het bewuste, nieuwe gedachten (inzichten en gesprek) leiden niet tot andere motoriek (gedrag). Oefenen wel!
Een nadere analyse van ‘Brein’ [3] Gedrag komt voort uit de werking van het brein Bewuste
Altijd nieuw, vluchtig, 1 ding tegelijk
— Enkel bij mensen, apensoorten, dolfijnen en olifanten — Alleen als er iets bijzonders gebeurt, creëren we bewustzijn — Kenmerken: slim maar te traag om incidenten te pareren, 1 ding tegelijk, vrij van omgeving, creatief (kan nieuw gedrag regisseren), geen eigen zetel, van bewust naar geautomatiseerd, dwaalspoor.
Elementen van bewuste met invloed op veiligheid: …
Het samenspel Geen logisch & lineair proces, eerder een smeltkroes. Wel wetmatigheden
Het instinctieve en geautomatiseerde brengen zaken in, het coördinatiecentrum maakt de afweging en creëert een voornemen. Vaak heeft het bewuste hier allemaal geen weet van Het geautomatiseerde creëert vervolgens gedrag(sketens) o.b.v. opgeslagen patronen. Soms ook in interactie met de omgeving. Het instinctieve stuurt continue het geautomatiseerde aan. Vaak wel 100 verschillende lichaamselementen tegelijk. Als iets gevaarlijks wordt ontdekt, wordt dat met een bindend stemadvies naar het geautomatiseerde gestuurd. Tevens wordt het bewuste geactiveerd Het bewuste als probleemoplosser (maak een nieuw patroon)!
3. Risico’s, Paraatheid & Regels
Risico (besef en sensitiviteit) Risico: besef dat er een kans op schade is
Cruciaal is risicodetectie (vermogen om potentiele gevaren te onderkennen). Instinctief willen we risico vermijden. Er ontstaat angst.
Vanaf geboorte meegegeven:
1.
Hoogte, hitte, vuur
2.
Slangen en insecten
3.
Zware weersomstandigheden, storm en bliksem
4.
Onbekende mensen en omgeving
5.
Alleen zijn (afgedwaald).
Door gewenning vermindert de angst roep. We bouwen zelf een nieuw gevarenarchief op. Sensitiviteit is een snel leerproces. In die situaties verhogen we onze paraatheid
Paraatheid Paraatheid: Mentaal en fysiek klaarstaan ‘to get the job done’ Stress: Toestand van (te) hoge paraatheid Lichamelijk: Werkt op Cortisol en Adrenaline Geestelijk: snelheid van communiceren breincellen (0,5 – 50 Hz) Paraatheid activeert bewustzijn, maar.. — in nood wint instinctieve van bewuste (kip zonder kop)
Stress kent een relatie met paraatheid. Hetzelfde geldt voor communicatie, lichaamsfuncties, geheugenfuncties, waarnemingsvermogen. Een te hoge of te lage paraatheid heeft effect op de risicodetectie.
Risico begrip Risicobegrip werkt instinctief, koppelt heden aan verleden en toekomst, verbindt brein functies en geeft inzicht en overzicht, het ‘Wickie de Viking’ effect.
Vereist rust en ruimte, rijping
Risico evaluatie Risico evaluatie: Als we risico detecteren (voorwaarde), dan afwegingsproces in ons hoofd: • Ernst van risico bepalen • Competentie om veilig gedrag te vertonen • Ingeschatte mogelijkheden om risico af te wenden • Veiligheidsmarges • Risicobereidheid.
Risico’s nemen zit in onze aard. We overschatten eigen kunnen En dan is er nog verliesaversie (meer risico nemen als verlies dreigt). En de paradox van de veiligheidsmaatregelen (winterbanden & slipcursus).
Beleving van regels Regels gaan ten koste van risicodetectie, risico evaluatie en paraatheid (het navigatiesysteem, groen verkeerslicht) Andere valkuilen:
protocolficatie (complexiteit & massaliteit) gebrek aan uniformiteit relatieve belang van regels oogluikend toestaan overtredingen maatschappelijke vervreemding problemen binnen de organisatiecultuur.
Alternatieven: regelverlaging (kruispunten), werk aan betere inrichting en creëer betere afstemming. Geef vertrouwen aan vakmanschap. Differentieer in regels
4. Omstandigheden
Invloed van omstandigheden Omstandigheden/hebben een grote invloed op ons gedrag.
Richting team: we spiegelen gedrag vaak onbewust (besmettelijk), leidt tot nieuw handeling repetoir en cultuur Niet naleven van veiligheidsregels is net zo besmettelijk als wel Richting leider: belangrijke rolmodellen, mits consistent — Vorm en inhoud — Woord en daad — Bereikbaarheid/contact
Communicatie (jaarlijks 400 miljard in de reclame) —Kom ik het vaker tegen (screensaver, poster, agendapunt, kleding) en verandert het af en toe (gewenning) —Appellerend aan basisinstincten
6. Lessen voor veilig gedrag
PARAATHEID
Het Team
Communicatie & campagnes
RISICO
REGELS
Rol management
Lessen
[1]
Het bewuste komt even plotseling op als dat het verdwijnt. Voor veilig gedrag kunnen we er niet op bouwen! Kiezen van gedrag onttrekt zich aan het bewuste, nieuwe gedachten (inzichten) leiden niet tot andere motoriek (gedrag). Oefenen wel! Werk aan risico detectie (veiligheidskompas), basis voor angst en paraatheid. Richt angst op situaties. — Waarnemen van risico’s is een leerproces, we worden samen sentitiever, maar ontwikkelen ook collectieve blindheid
— Effect van leren is groter als nog geen patronen voor zijn aangelegd. Safety buddy
Lessen
[2]
Luister naar onszelf (benut Intuïtie) en zelfreflectie Luie veiligheid heeft de voorkeur Ben je bewust dat risico’s ontstaan als schaarste heerst (tijd, middelen, invloed) Onderschat groepsprocessen niet Regels zonder (onderliggend) risico besef, worden minder gedreven gevolgd of zonder toezicht zelfs genegeerd. Bij afwijkende situaties werken regels niet, risicobesef wel. Doe regels weg die de eigen risicobeoordeling in de praktijk verzwakken Anderen zien veiligheidsgedrag realistischer dan jijzelf: bouw feedback in
Lessen Voor risico besef:
[3] • Maak planning, doe LMRA/TRA • Let op wat je outsourced • Koppel werkvoorbereiding & uitvoering als mogelijk
Deadlines werken positief op de prestaties, maar hebben een negatief effect op de risico’s die genomen worden
—Je begrijpt onveiligheid pas als je het in de context van de omstandigheden plaatst (gehaast, boos, weinig nachtrust, veel tegelijk, privé, …) Veiligheidsmanagement is dus ook managen van omstandigheden (fysiek, werkdruk, cultuur).
Conclusie
Mens veiligheid
Proces veiligheid
Managen van menselijke veiligheid vereist andere principes dan het managen van procesveiligheid —Je begrijpt onveiligheid pas als je de werking van het brein in ogenschouw neemt —Neem in dat licht eens een (eigen) veiligheid kritisch proces onder de loup —Drie thema’s op de agenda: • Natuurlijke vermogens. • Valkuilen indammen • Zelfsturing.
Bedankt & vragen?!
