Ons Den Haag. De wenskaarten 2015 gepresenteerd. Haags water deel 5: Haags water als transportweg. Nieuwe Badkapel, meer dan kerk alleen

Ons Den Haag JAARGANG 42 • NR 6

nieuws van de vrienden van den haag

november / december 2015

In dit nummer:

De wenskaarten 2015 gepresenteerd pag. 4 en 5

Haags water deel 5: Haags water als transportweg pag. 8

Nieuwe Badkapel, meer dan kerk alleen pag. 15

Broedplaatsen deel 6: Surfdorp F.A.S.T. pag. 16

Surfdorp F.A.S.T. binnenkort verdwenen. Zie pag. 16 en 17

2

REDACTIE

V RI EN D EN VA N D E N H A AG O N S D EN HA A G 2 0 1 5 - 6

Van de redactie Wat is het toch elke keer weer een voorrecht om voor zo’n ruim anderhalfduizend gelijkgestemden Ons Den Haag te mogen samenstellen. De ene keer met wat meer moeite dan de andere keer, maar Den Haag blijft een stad die ieders gemotiveerde aandacht dubbel en dwars waard is. Naast ons enthousiasme kennen wij ook een zekere mate van teleurstelling, wanneer Ons Den Haag niet bekend is bij mensen. Bij te veel mensen wel te verstaan. In feite komt het erop neer dat wie geen lid is van de Vrienden van Den Haag ook het bestaan van de vereniging, haar doel stelling en haar orgaan niet kent. Terwijl bij confrontatie steevast bewondering bestaat voor zowel het blad als onze doelstelling. Vindt u ook dat de Vrienden van Den Haag te weinig in de media wordt genoemd? We zouden die bekendheid kunnen vergroten in contact met anderen. Bijvoorbeeld tijdens het uitgaan, het bezoek aan een expositie of vereniging, eigenlijk overal waar wij in gesprek kunnen raken over onze mooie stad en de gevaren die haar schoonheid loopt. Het gratis verspreide, buitengewoon fraaie boekwerk van de gemeentelijke afdeling Monumentenzorg en Welstand maakte op de Open Monumentendag 2015 nog eens duidelijk welk moois Den Haag te beschermen heeft. De website en de gratis te downloaden app (monumentenzorgdenhaag.nl) zijn voor ons geduchte media van deze tijd. Als Vrienden van Den Haag zetten wij ons vooral in voor de leefbaarheid van de stad als werken woongemeenschap nu en in de toekomst. U

‘ h e t

doet toch mee? Bij de ledenvergaderingen en de Vriendenborrel kunt u flyers meenemen om uw relaties makkelijker over te halen Vriend te worden. De redactie hanteert de volgende filosofie. Ons Den Haag is geen nieuwsblad en houdt geen agenda bij van activiteiten van anderen dan de Vrienden, tenzij de vereniging zelf bijdraagt aan zo’n activiteit. Wij streven ernaar artikelen te plaatsen waarvan de inhoud niet eerder in andere media is verschenen. Wij ambiëren originele belichting van onderwerpen waarover de Vrienden zich verheugen of bekommeren. Nostalgische verhalen mijden we liever. Nostalgie verwijst naar vervlogen tijden, bevat valse romantiek, is zeer persoonlijk en eindig. De voortreffelijke krant De Oud-Hagenaar biedt voor nostal gische beschouwingen al ruimschoots mogelijkheden. Weet u trouwens dat de samenstelling van de redactie is vernieuwd? Jacintha van Beveren en Piet Vernimmen hebben ons helaas verlaten. Vanaf nu is Martin Snuverink hoofdredacteur. Wij zouden graag nog twee nieuwe leden bij onze redactie verwelkomen. Affiniteit met redactiewerk is uiteraard gewenst. Als u belangstelling hebt, stuur dan een mailtje naar [email protected].

bevorderen van de leefba arheid van den ha ag met

behoud van zijn karak teristieke wa arden’

Bestuur

Secretariaat

René (R.) Vlaanderen, voorzitter

Postbus 85977, 2508 CR Den Haag

Ineke (W.) Goudswaard, secretaris

E-mailadres: [email protected]

Jaap (J.) Trouw, penningmeester en coördinator leden

Website: www.vriendenvandenhaag.nl

administratie/website

Nieuwe leden

Jacob (J.) Bijl, vice-voorzitter en coördinator werkgroep

Nieuwe leden kunnen zich schriftelijk aanmelden bij het

Stadsbeeld en Stadsgroen

secretariaat of online via www.vriendenvandenhaag.nl

Bert (L.A.) de Nennie, coördinator werkgroep Activiteiten

Contributie

Martin (M.A.M.) Snuverink, hoofdredacteur Ons Den Haag

Individueel lid € 20,00; (echt)paar € 25,00 per kalenderjaar.

Hanny (J.W.M.) Wesseling-Gommers, coördinator wenskaarten

Bankrekening NL75 TRIO 0254 7011 91 Kamer van Koophandel Inschrijfnummer 404 098 95

BESTUUR

V RI EN D EN VA N D EN HA A G O N S D EN HA A G 2 0 1 5 -6

Van de penningmeester: Contributie 2016 Hierbij het verzoek om uw contributie voor het nieuwe verenigingsjaar vóór 1 januari a.s. te voldoen. Graag tijdig overmaken op banknummer NL74 TRIO 0254 7011 91 t.n.v. Vrienden van Den Haag. Dit betalingsverzoek is bestemd voor leden die bij dit blad een brief ontvangen. Ontvangt u geen brief, dan heeft u de contributie voor het nieuwe jaar al voldaan. Als u onlangs uw contributie voor 2016 hebt betaald

en u ontvangt bij dit blad toch een brief, dan hoeft u uiteraard niet nóg eens te betalen. Hebt u een automatische reservering voor het overmaken van uw contributie bij uw bank, zorg dan a.u.b. dat het bedrag op tijd en op het correcte banknummer van de Vrienden wordt overgeschreven. Help ons extra kosten besparen door het tijdig betalen van uw contributie. Namens het bestuur, dank voor uw medewerking. Jaap Trouw, penningmeester

Gezocht: kandidaat voorzitter Onze voorzitter René Vlaanderen heeft kenbaar gemaakt dat hij

vóór 1 januari 2016 te laten weten aan

na 11 jaar zijn bestuurslidmaatschap in het voorjaar van 2016

[email protected].

wil beëindigen.

De voorzitter heeft tot taak de coördinatie en samenwerking

Om in de algemene ledenvergadering in april 2016 een

binnen de vereniging te bewaken en de vereniging extern te

opvolger te kunnen voordragen, wil het bestuur graag in

vertegenwoordigen.

contact komen met mogelijke opvolgers. Het bestuur nodigt

Voor inlichtingen (en eventueel ook voor suggesties) kunt

leden die belangstelling voor deze functie hebben of de naam

u zich wenden tot de voorzitter (tel. 323 41 48) of de

van een mogelijk geschikte kandidaat in gedachten hebben dit

vicevoorzitter Jacob Bijl (tel. 350 66 79).

Het milieu bezwijkt zo langzamerhand onder de verkeersborden... (foto Bert Hilberts)

Nou... zo letterlijk hoeft dat nu ook weer niet. Anna van Hannoverstraat, 2009 (foto Martin Snuverink)

3

4

VERENIGINGSNIEUWS


De wenskaarten van 2015 zijn uit! De nieuwe wenskaarten van de Vrienden van Den Haag zijn op 4 november verschenen. Toen presenteerde René Vlaanderen, voorzitter van onze vereniging, de winnende serie aan de directeur van het Panorama Mesdag, de heer Sander Uitdenbogaard, in zijn prachtige panorama. Zoals ieder jaar had de jury, dit keer bestaande uit Peter de Ruig, fotograaf, Trude Rutten, locatiemanager van de VVV-centrum en onze voorzitter René Vlaanderen, ook nu weer de lastige taak om de nieuwe serie te selecteren uit de vele inzendingen van hoge kwaliteit. Dit jaar leverden 12 fotografen totaal 110 inzen-

dingen. Hierbij krijgt u een indruk van de uit verkoren wenskaarten. Iedereen kan de wenskaarten vanaf 7 november 2015 kopen bij de verkoopadressen vermeld op de achterzijde van dit blad. Tevens zijn ze van 16 november tot en met 22 december 2015 verkrijgbaar bij onze eigen verkoopstand bij de VVV op de begane grond van de Centrale Bibliotheek (Spui 68) gedurende de openingstijden van de VVV tot 17.00 uur. Bovendien kunnen leden wenskaarten aanschaffen tijdens de Vriendenborrel op 27 januari 2016 in Café Pavlov aan het Spui. U steunt de Vrienden er dan direct mee.

Binnenhof ’s avonds in de regen, Den Haag (foto Marlies Terstegge)

Jachthaven Scheveningen, Scheveningen (foto Tobias Dander)

Lente in de Japanse tuin, Clingendael, Den Haag (foto Jacob Bijl)

Avondzicht op Kijkduin, Scheveningen (foto Marlies Terstegge)

VERENIGINGSNIEUWS

Scheveningse Vissersvrouw op de boulevard, Scheveningen, brons, Gerard Bakker, 1982 (foto Monica Meijering)

‘Postzegelboom’ bij Paleis Noordeinde, Den Haag (foto Frank van Haalen)


De Passage, centrum, Den Haag, (foto Frank van Haalen)

5

Vroege lente op de Lange Vijverberg, Den Haag (foto Marc Scheidius)

Clingendael in de lente, Den Haag (foto Maggy Doolhoff)

Uitzicht vanuit de Haagse Toren, Den Haag (foto Jacob Bijl)

Muzenplein met hoogbouw, centrum, Den Haag (foto Frank van Haalen)

Blauwe tram bij het Oude Raadhuis, Den Haag (foto Ton Dijkman)

6

EXCURSIES EN ACTIVITEITEN


Bezoek Haagse Hogeschool Het door Hans van Beek en Leon Thier van Atelier PRO ontworpen schoolgebouw is opgezet als een ver zameling onderwijsvleugels die worden ontsloten vanuit een centraalbouw. Deze kern – het Ovaal – vormt de ruimtelijke, functionele en symbolische spil van het omvangrijke complex met 83.000 m2 vloeroppervlak. De onderwijsvleugels bestrijken drie strekkende kilometer leslokalen, plus eenzelfde ganglengte aan werk kamers voor de 1.200 docenten en stafleden.

Haagse Hogeschool kort na de oplevering in 1996 (foto Peter de Ruig)

De huisvesting is zó opgezet dat de vijf, qua studentenaantallen sterk wisselende onder wijssectoren kunnen ‘rekken en krimpen’. Elke sector bestaat uit een sectorcentrum waarin sectorspecifieke onderwijs- en stafruimten zijn geconcentreerd. Hieromheen liggen nietsectorspecifieke ruimten, die door hun neutrale karakter zowel aan de ene als aan de andere sector kunnen worden toebedeeld. De in 1996 in gebruik genomen school heeft een hiërarchische ontsluitingsstructuur, waarbij de maat en schaal van de in vier bouwvolumes gevatte school corresponderen met die van het kanaal, de haven, het schiereiland en de omliggende wegen en pleinen met hun grootschalige bebouwing. Via de centrale kern verdelen de studenten, docenten en stafleden zich over vijf ‘stromen’ naar de verschillende sectorcentra. Het Ovaal ontsluit de aan de Neherkade gelegen Strip, de aan het park gelegen Driehoek en de aan het voorplein met waterzebra gelegen Slinger. Via een ‘stedelijk weefsel’ van inpandige pleinen, hoofdwegen, zijstraten, stegen, loopbruggen en trappen vertakken deze stromen zich geleidelijk tot een fijnmazig labyrint van looproutes. In de ruimtelijke en constructieve opzet van het gebouw werd gebruikgemaakt van standaardisatie en repetitie. Seriefabricage maakte het mogelijk

om alle draagconstructies zó uit te voeren dat de ruwbouw tegelijkertijd ook afbouw is. Bovendien heeft de draagconstructie tevens een ruimte scheidende functie. De beslissing om de nieuwbouw van de Haagse Hogeschool in het Laakhavengebied te situeren, werd aangegrepen om het gebied te ontdoen van versleten bedrijfsbebouwing en de bijbehorende status van ‘achterkant’ van Den Haag. Hiermee lag de weg open naar een totale herstructurering van de Laakhavens. Exclusief voor de Vrienden verzorgt Hans van Beek een presentatie en aansluitende bezichtiging. Hans van Beek heeft met Leon Thier de Haagse Hogeschool ontworpen en was medeoprichter van Atelier PRO. Als stedenbouwkundig supervisor waren Van Beek en Thier verantwoordelijk voor de onderlinge afstemming van alle bebouwing in het plangebied. Data: donderdag 19 november om 10.00 uur en om 14.00 uur en donderdag 10 december om 10.00 uur en om 14.00 uur. Aantal deelnemers: 30 personen. Verzamelplaats: Johanna Westerdijkplein 75, Den Haag (achter station HS). Kosten: € 7,00 per persoon, gaarne bij aanmelding te voldoen op rekening NL15 TRIO 0197 7883 94 o.v.v. Haagse Hogeschool en de datum én het tijdstip.



Bezoek Synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Aan de Prinsessegracht in Den Haag staat het kantoor gebouw van de Liberaal Joodse Gemeente. Achter het gebouw staat aan de Jan Evertstraat de synagoge, verbonden door een glazen zaal met het kantoorgebouw. Vooral de synagoge is een bijzonder mooi gebouw met een lange geschiedenis. In 2016 kunt u op maandag 18 januari om 10.30 uur en op dinsdag 9 februari om 19.30 uur deze synagoge bezichtigen en van een gespecialiseerde gids veel horen over het gebouw en zijn gebruik. Ons verzoek is dat u zich nu reeds opgeeft voor deelname. Nadere informatie zult u aantreffen in het eerste nummer van Ons Den Haag in 2016, maar dit nummer zal pas een week voor 18 januari in de bus vallen. U kunt deze keer ook iemand meenemen die nog geen lid van de Vrienden van Den Haag is. De synagoge is bereikbaar met tram 9, halte Malieveld. De tramverbinding met Scheveningen is dan inmiddels hersteld. Kosten: de kosten van de excursie bedragen € 4,00 per persoon. Deze kunt u voldoen op bankreke-

Fotobijschrift (foto Xxx)

Synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente aan de Jan Evertstraat (Bron: Liberaal Joodse Gemeente Den Haag)

ning NL15 TRIO 0197 7883 94 t.n.v. Vrienden van Den Haag en met vermelding van synagoge en de datum van de excursie.

Bezoek Haagse afvalverwerking Overslagstation De Binckhorst (OSSB) te Den Haag, bijgenaamd ‘Afvalkathedraal’, bestaat sinds midden jaren negentig. Het station is destijds opgericht om het afval van de Gemeente Den Haag over water naar de AVR in Rozenburg te transporteren. Dit als gevolg van de sluiting van de afvalverbrandingsinstallatie AVI Den Haag. Op het station zelf wordt het afval van Den Haag en randgemeenten ontvangen. Dit betreft zowel het huishoudelijk restafval als het GFT. Jaarlijks wordt er circa 150.000 ton aan restafval en circa 5.000 ton aan GFT overgeslagen. Na de inzameling door HMS (Haagse Milieu Service, een samenwerkingsverband tussen de Gemeente Den Haag en Van Gansewinkel) en Avalex, het reinigingsbedrijf van de randgemeenten, wordt het afval op het station aangeboden. De opzet van het station is uniek in de wereld van afvaloverslag. Het is niet alleen hoofdzakelijk ingericht op transport over water, de gehele operatie vindt ook nog eens overdekt plaats. Zowel de Het overslagstation Binckhorst (foto AVR)

7

8


ontvangst van het afval, het afpersen van het afval als de overslag met een containerkraan en het beladen van de schepen is geheel inpandig.


Aanmelden Uitsluitend per e-mail: [email protected] of schriftelijk bij de Vereniging Vrienden van Den Haag,

Data: donderdag 26 november om 13.00 uur, vrijdag 15 januari om 13.00 uur, donderdag 18 februari om 13.00 uur, en vrijdag 11 maart om 13.00 uur. Aantal deelnemers: 10 personen. Verzamelplaats: Meteoorstraat 65, hoek Plutostraat te Den Haag,. Bereikbaarheid: met tram 1, 9, 15, 16 of 17 naar halte Weteringplein. Vandaar lopen via Wetering dwarsstraat, Binckhorstlaan en dan rechtsaf de Plutostraat in. Kosten: € 4,00 per persoon, gaarne bij aanmelding te voldoen op rekening NL15 TRIO 0197 7883 94 o.v.v. OSSB en de datum van bezichtiging.

Vriendenborrel Woensdag 27 januari 2016 van 17.00 tot 19.00 uur in bar/restaurant Pavlov (1e etage), Spui 173 (naast de Nieuwe Kerk). Reserveert u alvast 27 januari 2016, dan luiden we het nieuwe jaar in. We hebben weer een interessante spreker en er is een prijsuitreiking. Wie wordt de winnaar van de zoekplaatjes, die het afgelopen jaar in de ODH’s zijn verschenen?

o.v.v. excursies, Postbus 85977, 2508 CR Den Haag. Gelijktijdig met de aanmelding dient de verschuldigde deelnemersbijdrage te worden overgemaakt naar rekeningnummer NL15 TRIO 0197 7883 94 van de Vrienden van Den Haag o.v.v. de betreffende excursie. De betaling betekent deelname. Er wordt géén bevestiging van de aanmelding en de deelname verstuurd. Alleen in het geval van overtekening krijgt u per mail of telefoon een alternatieve mogelijkheid aangeboden. Aanmelden kan tot uiterlijk één week voor aanvang van de betreffende excursie. Bij verhindering graag zo spoedig mogelijk bericht via tel. 06 - 34 33 96 70, opdat iemand anders uw plaats kan innemen. Excursies zijn exclusief voor leden en evt. introducés.

Boekje Langs Haagse Bomen; Pieter van Mourik en Gerard van der Veen Uitgeverij Eburon biedt de leden van onze vereniging dit boekje aan voor een gereduceerde prijs: € 12,00 i.p.v. € 16,00. Verzendkosten: € 1,95. Nadere informatie over de inhoud vindt u op de website: eburon.nl/

Agenda

langs_haagse_bomen. Wilt u dit boekje bestellen

Periode 16-11-2015 tot 16-1-2016

dan kunt u per post

donderdag 19 november

10.00 - 12.00 uur Haagse Hogeschool


donderdag 26 november

13.00 - 14.30 uur Haagse afvalverwerking

Eburon, Oude Delft 224, 2611HJ te Delft. Vermeldt u wel

donderdag 10 december



duidelijk, dat u lid bent van de Vrienden van Den Haag, dat

vrijdag


15 januari

terecht bij Uitgeverij

het om ‘Langs Haagse Bomen’ gaat en tevens uw adres? U ontvangt het boek met de factuur en betaalt dus achteraf.

Periode 16-1-2016 tot 16-3-2016

Bestellen via internet kan ook. Hierbij dient u de volgende

maandag

code in te vullen bij ‘kortingsbon’: B601DAA5.

18 januari

10.30 - 12.00 uur Liberaal Joodse synagoge

woensdag 27 januari

17.00 - 19.00 uur Vriendenborrel

dinsdag

19.30 - 21.00 uur Liberaal Joodse synagoge

9 februari

donderdag 18 februari


De actie loopt tot 6 december 2015, wanneer Sinterklaas weer

vrijdag


op weg naar Spanje is.

11 maart

UITGELICHT


Nieuwe Badkapel, meer dan kerk alleen Alleen al het uiterlijk is bijzonder. De Nieuwe Badkapel, het honderdjarige kerkgebouw op de hoek van de Nieuwe Parklaan en de Nieuwe Duinlaan, is een ‘gewo ne’ protestantse kerk. Maar zowel van binnen als van buiten past het in geen enkel rijtje. Op de valreep is bekend geworden dat De Nieuwe Badkapel op 25 oktober 2015 de Haagse Monumenten prijs heeft gekregen. De Badkapel is een buitenbeentje ‘op’ Scheveningen. Dat is de kerk van meet af aan geweest. “Teneinde de Protestantsche badgasten die te Scheveningen logeerden, op de badplaats zelve gelegenheid te geven des zondags een godsdienstoefening bij te wonen”, namen enkele ‘hooge Haagsche heren’ – aangevoerd door de Haagse predikant I.J. Dermout – in de tweede helft van de negentiende eeuw het initiatief tot de oprichting van een ‘Protestantse Kapel of Badhuiskerk’. Het is een kerk die eigenlijk meer voor buitenstaanders dan voor Scheveningers was. De Badkapel komt aan het Gevers Deynootplein te staan. Als ze na veertig jaar moet wijken voor de uitbreiding van het ‘badhuis’ en – met hulp van het gemeentebestuur – haar een plek op steenworp afstand in de duinen wordt toeg ewezen, krijgt de Nieuwe Badkapel een eigensoortige vorm. Als grondvorm koos de architect – de Scheveninger W.Ch. Kuijper jr. (1879-1961) – het kruis, het universele symbool van het christendom. Via twee torens [‘peperbussen’] maakte hij de kerk zichtbaar tot op het strand. Hij richtte het gebouw zo in dat iedereen goed zicht had op de kansel; het Woord is immers het middelpunt van de protestantse dienst. En vooral creëerde hij veel licht en ruimte. Het geheel ademt iets oos-

Nieuwe Badkapel by night, foto Clemens Vonk

ters, iets byzantijns. Let op de kansel, op de lampen, op het spel van bogen en blokjes. Beïnvloed door beroemde tijdgenoten als K.P.C. de Bazel en H.P. Berlage, tekende Kuijper een kerk die tot op de dag van vandaag geldt als ‘een opmerkelijk en goed bewaard voorbeeld van protestantse kerkelijke architectuur ’. Sinds 1993 is het een rijksmonument. Kennelijk is Kuijper er zelf zo tevreden over dat hij een paar jaar later, in 1920, een kopie van de Nieuwe Badkapel in Alphen aan den Rijn neerzet, de huidige Adventskerk. Zijn andere ‘creatie’, de Prinses Julianakerk [ook op Scheveningen, 1928], zweemt slechts in de verste verten naar de karakteristieke Badkapel. Al bijna een eeuw – op 3 juli 2016 zal de honderdste verjaardag worden gevierd – kerkt in de Nieuwe Badkapel een protestantse wijkgemeente die bijna net zo eigensoortig is als het gebouw. Het is een gemeente die traditiegetrouw veel muziek in de diensten stopt, cultureel open is en liturgische vernieuwingen niet schuwt. Een kerk waar de grootvader van Mark Rutte ouderling was, Jan Pronk opgroeide en Wim Deetman in het comité van aanbeveling zit. Het is een kerk die ‘meer is dan een kerk alleen’, zoals ze van zichzelf zegt. Een kerk die net zo bijzonder is als het gebouw. Agaath Reuchlin, Den Haag/Scheveningen, september 2015 Mevrouw A.M.C. Reuchlin is voorzitter van de commissie die het honderdjarig bestaan van de Nieuwe Badkapel voorbereidt.

Interieur Nieuwe Badkapel, foto G.J.H.van Roon

9

10

H A A G S WAT E R


Haags water als transportweg deel 5 In de nummers 3, 4 en 5 van Ons Den Haag is het zeewater (o.a. een artikel over de zandmotor), het drinkwater en het rioolwater besproken. Ook zijn alle functies van het Verversingskanaal de revue gepasseerd. In deze aflevering van Haags Water zullen de Vliet en Trekvliet met Spui, de grachten en de zanderijvaarten worden behandeld.

Veel levende historie op de Bierkade en het Groenewegje

De Vliet en de Trekvliet Zonder twijfel is de Vliet, of zijn voorloper de Fossa Corbulonis, het oudste gegraven kanaal in de Haagse regio. Opgravingen hebben uitgewezen dat de vermoedelijke loop van dit kanaal deels samenvalt met de huidige Vliet. De Romeinse veldheer Corbulo had behoefte aan een vaar verbinding tussen de delta van de Rijn, nabij Leiden, en de delta van de Maas, die ongeveer bij Naaldwijk in zee uitstroomde. Door de Corbulogracht konden de niet-zeewaardige schepen van de Romeinen binnendoor vanaf de Maas naar Forum Hadriani (bij Voorburg) en de Rijn varen en kon de gevaarlijke Noordzee worden vermeden. Na het vertrek van de Romeinen is de Corbulogracht geheel verzand, waardoor er tussen Rotterdam en Leiden later opnieuw een waterweg moest worden gegraven. De Vliet en een na 1900 gegraven kanaal bij

eiden vormen samen het Rijn-Schiekanaal. Deze L vaarweg doorkruist het gebied van de waterschappen Rijnland en Delfland, met elk een eigen boezempeil. Op de grens was een dam, de Leidsche dam met een overtoom, waar lading moest worden overgeslagen. Deze overtoom werd in 1888 vervangen door een schutsluis, toen nog een van de grootste binnenvaartsluizen van Nederland en door velen dus onterecht ‘de Sluisjes’ genoemd.

Het Spui met dwarshavens en de Singelgrachten Om het centrum van Den Haag op de Vliet aan te sluiten werden in 1345 het Spui en de Trekvliet of Haagvliet gegraven, deels voor de scheepvaart, deels om van vervuild water van de Hofvijver af te komen. In het Haags Historisch Museum is te zien hoeveel schilders de Trekvliet met als achter grond de plaats Den Haag hebben vereeuwigd. Verschillende dwarshavens, zoals de Schedel-

H A A G S WAT E R


enorme behoefte aan ophoogzand. Zowel de gemeente als particuliere grondeigenaren maakten het Haagse duinzand te gelde en groeven onder meer de Afzanderijvaart langs de W aldeck Pyrmontkade, waarvan een stukje bij het Sweelinckplein nog aanwezig is. Het grootste gedeelte van deze lelijke en nutteloos geworden vaart is in 1959 gedempt om ruimte te maken voor auto en tram. Ook via de Valkenbosvaart werd veel zand afgevoerd. Beide vaarten sloten, via de bestaande waterwegen, aan op de Trekvliet. De nu doodlopende Afzanderijvaart bij het Sweelinckplein

doekshaven, de Ammunitiehaven, de Bierkades, de Turfmarkt, de Nieuwe Haven en de Veerkades hadden overslagkades voor goederen. Alle binnenstadhavens, behalve die aan de singels – de Bierkades en Noordwal – zijn gedempt. Den Haag was toen al – en nu weer – meer een producent van diensten dan van goederen. Er stonden geen brouwerijen aan de Bierkade, maar hier werd bier voor de dorstige Hagenaars, dat onder meer in Delft werd gebrouwen, uit geladen. Toen men omstreeks 1600 steeds meer de militaire zwakte van Den Haag voelde, nam Prins Maurits het initiatief om een gesloten systeem van singelgrachten aan te leggen. De singels kwamen er, maar militair stelden ze helemaal niets voor. Bijgevolg weken de magistraten in nood gevallen uit naar het veilig geachte Delft. Dankzij het open maken van het water bij de Veenkade en Noordwal is nu weer de ononderbroken grachtengordel hersteld, waarvan de horecabedrijven en rondvaartbedrijven dankbaar profiteren. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Breda, waar uit toeristische overwegingen een oude haven weer is uitgegraven, is Den Haag er nog niet toe overgegaan om voormalige havens weer open te graven, hoewel de ontwerper van ‘Spuihaven’, een variant op het Spuikwartier, hiertoe wel een poging heeft gewaagd. Dit ontwerp kwam helaas te laat.

Zanderijvaarten Er werden vaarten gegraven om afgegraven duinzand met schuiten af te voeren. De stads uitbreidingen op het Haagse veen, maar vooral ook die in Rotterdam en Delft, hadden een

Het Kanaal naar Scheveningen is naast een gewoon binnenvaartkanaal ook zanderijvaart geweest. Een van de drie bijzonder fraai intact gebleven zijtakken (‘spranken’) van het Kanaal is De Sprank, die nabij de Witte Brug, onder het voormalige KLM-gebouw door, naar de Stads kwekerij loopt. Hierover meer in de laatste aflevering van ‘Haags Water ’. De tweede sprank eindigt in de Waterpartij en de derde in het Westbroekpark. Het zand, dat diende voor ophoging bij stadsuitbreidingen en wegenbouw ging natuurlijk ook per schuit naar zijn bestemming. Zonder deze afgraving zouden Klein Zwitserland, de Waterpartij en het Westbroekpark er niet zijn gekomen. In het volgende nummer zal de laatste aflevering van ‘Haags Water’, verschijnen, met de Loos duinse Vaart en het Kanaal naar Scheveningen. Bert Hilberts, tekst en beeld

De Sprank, een onbekende wildernis in Klein Zwitserland

11

12

BOEKRECENSIES


50 jaar Chinese Muur Het was in 1965 een revolutionair flatgebouw en eigenlijk is het dat nog steeds: ruim 550 meter lang, 30 trappenhuizen, 360 flats, tezamen een giga windscherm voor de achterliggende wijk Waldeck. Het gebouw is ondanks zijn lengte en simpele gevel niet saai, vooral door de flauwe kromming.

Fotobijschrift (foto Xxx)

Achter de Chinese Muur is Waldeck nog maagdelijk. Het hoogbouwwijkje naast Meer en Bosch is nog grotendeels onbebouwd.

De schier eindeloze Chinese Muur markeert de Loosduinse entree van de stad en tevens het einde van de bijna 6 km lange Laan van Meerdervoort. Waldeck is pas aan het eind van de wederopbouw in de jaren 1960 gebouwd, hoewel de stedenbouwkundige Dudok al in 1935 een bebouwingsplan voor dit deel van de geannexeerde gemeente Loosduinen (zeg maar: het huidige stadsdeel Loosduinen) had ingediend. Door de economische malaise in de vooroorlogse jaren waren de tuinders weliswaar graag bereid hun grond t.b.v. woningbouw aan de gemeente te verkopen, maar kwam tevens de bouwproductie stil te liggen. Toen na de o orlog

de bouw weer op gang kwam, gingen ook de tuinderijen weer beter draaien en protesteerden de tuinders heftig tegen het afstaan van hun grond. Pas in 1956 kon een deal worden gesloten over de grond en over de bouw van Waldeck. Het plan van de inmiddels van het toneel verdwenen Dudok werd vervangen door een plan van Frits van der Sluijs die ook Mariahoeve had ontworpen. Het wekt dus geen verbazing dat Waldeck en Mariahoeve enige gelijkenis vertonen: een combinatie van hoog- en laagbouw, en lange flatgebouwen langs de rand ter beschutting tegen de wind. De bouw was voor initiatiefnemer Hillenaar een riskante onderneming, maar werd uiteindelijk een succes o.a. doordat het gebouw in segmenten werd opgeleverd. Belangrijk was ook het aandeel van de architecten Jan Wils (1891-1972, bekend van de Papaverhof en het Olympisch Stadion) en Fop Ottenhof (1906-1968, heeft veel gebouwd in de Haagse wederopbouwwijken). De flats met 3, 4 of 5 kamers rond een eveneens als woonruimte bedoelde grote hal waren naar de maatstaven van 1965 luxueus en prijzig, maar ook anno 2015 worden de woningindeling, het uiterlijk en de ligging van het gebouw nog steeds positief gewaardeerd. Architectuurhistoricus Marcel Teunissen, die reeds enkele memorabele boeken over Den Haag op zijn naam heeft staan, heeft wederom een voortreffelijk boek afgeleverd. Het boek geeft het gebouw en zijn makers terecht de aandacht waaraan het tot nu toe ontbrak. De informatieve en prettig leesbare tekst gaat echter niet alleen over de Chinese Muur als gebouw, maar ook de context krijgt royaal aandacht: de ontwikkeling van westelijk Den Haag, de wederopbouw etc. Talrijke historische en nieuwe foto’s, mooi papier en een harde kaft completeren het geheel tot een goed verzorgde uitgave. Chinese Muur 50 jaar, Marcel Teunissen, uitg. St. Chinese Muur 50 jaar 2015, 121 blz., ISBN 978-90-9029227-4, € 24,95 René Vlaanderen

BOEKRECENSIES


Standbeelden die een verhaal vertellen Standbeelden zijn een vanzelfsprekend onderdeel van het stadsbeeld. Toch zal niet iedereen kunnen zeggen wie die veldheer op zijn paard tegenover paleis Noordeinde is. En waarom is diezelfde man op het Plein afgebeeld als een bedachtzaam staatsman met een hondje aan zijn voeten? Waarom hebben we een monument voor Hendrik Coenraad Dresselhuys en niet voor Thorbecke?

Willem van Oranje als veldheer te paard. Noordeinde 1845, maker A.E. de Nieuwerkerke

Het merendeel van de honderden beelden en gedenktekens in Den Haag heeft tot doel het stadsbeeld te verfraaien. Het is een prima idee van de Geschiedkundige Vereniging Die Haghe om ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan een boek te maken over de veel minder talrijke beelden die zijn gewijd aan personen en gebeurtenissen. Roemruchte voorouders versterkten in het jonge koninkrijk het vaderlandse gevoel van eenheid, identiteit en trots. En wellicht nog steeds. Onderverdeeld in thema’s als regering, vrede en recht,

Willem van Oranje als staatsman. Plein 1848, maker Louis Royer

cultuur, iconen, Indië en herdenking passeren 60 overwegend figuratieve beelden de revue. Steeds twee bladzijden per beeld: links een goede foto, rechts een zeer adequate tekst over de historische gebeurtenissen. De meeste beelden zijn in de 20e eeuw geplaatst, maar ook de 19e en de 21e eeuw komen met een half dozijn beelden aan de orde. Een apart hoofdstuk gaat over de tumultueuze discussie waarmee vele beelden ooit waren omgeven. Zo is rond 1975 serieus voorgesteld

13

14

BOEKRECENSIES


en misschien nog meer door het gewaardeerde beeld van Eline Vere (1956). Destijds evenwel ontstond enige deining over de door een queue de Paris nogal forse derrière van deze representante van de Haagse beau monde. En was de Groot Hertoginnelaan eigenlijk wel een passende locatie gezien de stadsdelen waar Couperus’ verhalen zich afspeelden? Het stevig uitgevoerde boek biedt zowel de leek als de kenner veel lees- en kijkplezier. Den Haag in beelden, Michiel van der Mast e.a., uitg. Die Haghe/De Nieuwe Haagsche 2015, 161 blz., ISBN/EAN 978-90-806837-7-8, € 17,95 In het Haags Historisch Museum is tot 24 januari 2016 over dit onderwerp de tentoonstelling Held op Sokkel te zien. René Vlaanderen

De lantaarnopsteker. Mallemolen 2008, maker Loek Bos

koningin Wilhelmina te eren met een ‘keienlint’, alvorens haar te verbeelden als een symbool van onverzettelijkheid (een kopie van een beeld van Charlotte van Pallandt bij paleis Noordeinde). Ook de allereerste standbeelden in Den Haag gingen met rumoer gepaard. Was Willem van Oranje primair een heldhaftig veldheer of een wijze staatsman? Koning Willem II had, mede door zijn eigen Waterloo-verleden, een duidelijke voorkeur voor de eerste benadering. Anderen meenden echter dat de Vader des Vaderlands “niet met den degen, maar met het zwaard des geestes tegen den verdrukker had gestreden”. Uiteindelijk zijn in 1845 en 1848 beide beelden geplaatst, resp. op het Noordeinde en op het Plein. De herinnering aan Louis Couperus wordt levend gehouden door een borstbeeld in de Surinamestraat (1963), De Indische tantes. Frederik Hendrikplein 2013, maker Loek Bos

Z O E K P L A AT J E


Ontdek uw stad via verborgen beelden en plekjes Om uw kennis van onze stad te bevorderen, plaatsen wij in iedere uitgave van 2015 twee foto’s die ergens in Den Haag zijn genomen. Wij gaan ervan uit dat dit plekken zijn die niet voor iedereen direct herkenbaar zijn en de vraag is natuurlijk … waar is de foto gemaakt? Liefst met een zo duidelijk mogelijke (plaats)aanduiding.

Foto 6.1

Foto 6.2

Wij hopen dat u, wellicht door daadwerkelijk het een en ander uit te zoeken en eventueel op de fiets de stad te doorkruisen, uw stad zo nog beter leert kennen. De plaatjes in nr. 2015.05 bleken weer iets moeilijker, en u heeft weer een nieuw/ander stukje van uw stad gezien, maar alle inzendingen waren compleet en correct. Er komen steeds meer inzendingen, soms met allerlei wetenswaardigheden, waarvoor onze hartelijke dank. Wij blijven ons verheugen over uw deelname en wensen u ook nu weer veel succes en vooral fietsen kijkplezier. In dit nummer maken we er een beestenboel

van. Plaatjes 6.1 en 6.2 liggen in twee totaal verschillende wijken, dus dat wordt weer een stukje fietsen.

Oplossing 2015.05 foto 5.1 – de molen op het pand hoek De Constant Rebecquestraat / Kon. Emmakade; eigenlijk heet het daar Koningin Emmaplein foto 5.2 – De la Reyweg 164 (om de hoek op de Steijnlaan) In beide gevallen heb ik de kunstenaar (nog) niet kunnen achterhalen.

Hierbij weer een kleine aanwijzing: foto 6.1 – op dit plein is het niet alles ‘goud’ wat er blinkt en 6.2 – op deze laan liepen vroeger echte schapen Uw antwoorden kunt u sturen aan: Redactie ONS DEN HAAG p/a [email protected]

15

16

B R O E D P L A AT S E N


Broedplaatsen, deel 6: Surfdorp F.A.S.T. In de serie Broedplaatsen nam ik u dit jaar mee naar verschillende plekken in Den Haag om te zien wat er zich daar allemaal afspeelt. Mijn tocht startte in deel 1 met een gesprek met verantwoordelijk wethouder Joris Wijsmuller. In deel twee bezochten we de Vloek, deel drie ging over Maakhaven, deel vier over de Grote Pyr, deel vijf over Bink36 en recentelijk bezocht ik (wind)surfdorp F.A.S.T. op het haveneinde van de Scheveningse boulevard.

Bij F.A.S.T. (Free Architecture Surf Terrain) spreek ik met de burgemeester van het dorp, projectleider Geert Verhoeff, twee weken nadat het besluit gevallen is om te stoppen met F.A.S.T. Hij was vanaf het eerste moment bij F.A.S.T. betrokken, kreeg bij de opening in april 2009 symbolisch de sleutel overhandigd. Daarna was hij verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van het surfdorp en de opbouw ervan. Opbouw van de con tainers, het hostel, de camping, het restaurant, het aantrekken van de bedrijfjes op het terrein en het draaiend houden van het geheel. In eerste instantie kon het surfdorp tot 2010 op het terrein blijven, anderhalf jaar. Dat is nu zesenhalf jaar

geworden, doordat de projectontwikkelaar die het terrein had gekocht nog niet ging ontwikkelen en doordat het project veel succesvoller was dan men had kunnen dromen. Niet alleen vanwege de bezoekersaantallen, of de succesvolle bedrijfjes en de evenementen, maar ook omdat men steun kreeg van de omwonenden. Al snel werd het project ook opgepikt door de VPRO voor het programma Droomstad, waarvoor het surfdorp een aanmoedigingsprijs ontving. Langzaamaan werd duidelijk dat het project aan zee iets bijzonders was. Met de gemeente is actief gezocht naar andere locaties. Duidelijk was aldus Geert: “Wij gaan verder met F.A.S.T.”

B R O E D P L A AT S E N


Ik kijk met tevredenheid terug op een bijzonder project. Het wrange is dat iedereen het eigenlijk wil, maar dat het uiteindelijk niet lukt om dit overeind te houden.” Volgens Geert kunnen we daar de les uit trekken dat de overheid in de toekomst bij stadsontwikkeling rekening moet houden met dit soort initia tieven voor de leefbaarheid van de stad. Voor rafelranden in de stad lijkt steeds minder ruimte te zijn. Iets dat wethouder Joris Wijs muller overigens al constateerde in het gesprek dat ik eind vorig jaar met hem had ter inleiding van de serie Broedplaatsen. Maar wat is F.A.S.T. dan en waarom stopt men? “Het is naast een surfdorp, een logeerplek, een evenemententerrein, een werkplaats voor bedrijfjes, een openluchtpodium en een restaurant, waar 70% van de bezoekers op de fiets naar toe komt. Mensen voelen zich hier thuis. Voelen hier de vrijheid. De stad wordt als massaal ervaren, dichtgeslibd. Den Haag heeft, doordat het aan de kust ligt, geen volledige cirkel van rafelranden. De enige plek is De Binckhorst, maar daar vindt ook ontwikkeling plaats en worden de mogelijk heden beperkt. Omdat het een surfdorp is, moet het ook in de buurt van het strand zitten. Dat bleek in een dichtbevolkte streek, wat Den Haag toch is, moeilijk haalbaar te zijn op een andere locatie. Er bleven twee locaties over: een in Kijkduin, maar die was politiek niet haalbaar en een bij Duindorp. Op deze laatste plek was teveel nodig aan investeringen en vergunningen om als surfdorp verder te gaan.” Geert legt uit dat er een intentieverklaring was getekend met de projectontwikkelaar voor een permanente plek in het gebied, maar voor de overbrugging (minimaal drie jaar), moesten zoveel investeringen worden gedaan, dat het financieel niet meer haalbaar leek. F.A.S.T. heeft zelf de stekker eruit getrokken, ook om de ondernemers op het terrein zekerheid te geven. De toekomst was te onzeker voor ondernemers die vooruit willen kijken en F.A.S.T. wil niet afhankelijk zijn van subsidies. Geert: “Het is gewoon een heel mooi project geweest en we ronden het op deze locatie af.

Geert pleit voor één loket in Den Haag, waar mensen met ideeën worden geholpen om die ideeën te realiseren: “Eén aanspreekpunt met enthousiaste mensen die kijken hoe een project neergezet kan worden, omdat de gemeente Den Haag dit soort initiatieven wil. Het gaat dan om vergunningen, weten regelgeving en locaties.” Bij F.A.S.T. gaat men de boel opbreken en zorgen dat ondernemers en werknemers een nieuw onderdak krijgen. Nu aan het eind van het jaar en het eind van de serie kunnen we constateren dat De Vloek een nieuwe locatie heeft gekregen en dat F.A.S.T. ermee stopt. In de ontwikkeling van Scheveningen is geen rekening gehouden met broedplaatsen en op veel plekken in Den Haag morren bewoners over de verdichting van de stad. Jacintha van Beveren, tekst en foto’s

17

18

KORT HA AGS


Stadsflitsen Het blijft moeilijk correct te spellen. Helemaal op aanwijzingsborden bij wegopbrekingen. En daar hebben wij er de laatste tijd nogal wat van in Den Haag. Ook al zijn er bij de gemeente boekjes verschenen over juist tekstgebruik op verkeersborden: je moet gewoon Hagenaar zijn om zo'n fout niet te maken. De Volkenboslaan is in Den Haag echt niet bekend. De samensteller van dit bord zal wellicht teveel met zijn hoofd bij de opvang van vluchtelingen hebben gezeten. Al zes jaar ligt dit terrein braak aan de Loos duinsekade nabij Lijn 11. Doordat de locatie jarenlang als benzinestation in gebruik is geweest, is de bodem vervuild. De Nederlandse Spoorwegen is eigenaar van de grond. Huurder (tot 1 februari 1998) is Mobil Oil BV. De NS heeft in een overeenkomst met Mobil vastgelegd, dat de laatste zorgdraagt voor de bodemsanering. Hiertoe is reeds enige jaren geleden de locatie aangemeld voor sanering bij de Uitvoering Bodemsanering Amovering Tankstations. Voor de gemeente blijft uitgangspunt dat Mobil zorgdraagt voor sanering, al dan niet via SUBAT. Zou hier het woord soebatten van zijn afgeleid? Tot die tijd blijft deze troosteloze aanblik!

De ontruiming van vrijplaats De Vloek is niet onopgemerkt voorbijgegaan. Jacintha van Beveren toont in de serie Broedplaatsen dat in dit nummer wordt afgesloten het belang voor de stad nog maar eens aan. Creatieve Vloekers hielden het tot op het laatst vol. Zij vinden dat leegstand net zo illegaal moet zijn als kraken. Een top (?) zeilcentrum gaat straks de plek aan de Hellingweg innemen. De bewoners van De Vloek hebben hun intrek genomen in een leegstaand schoolgebouw aan de Beatrijsstraat in Moerwijk. Voor tien jaar, en dan?

KORT HA AGS


En opnieuw slaat het sloopvirus toe. De leegstaande kantoorgebouwen rond en op het Gemeentelijk Industrieterrein (GIT) zijn afgeschermd met bouwhekken. Loosduinseweg nummers 9, 13 tot en met 17 en 55 worden gesloopt voor de ‘ontwikkeling Regentesse Zuid’. De nog goed uitziende kantoor gebouwen gaan tegen de vlakte. Zij staan hier slechts enkele decennia, maar maken nu al plaats voor de bouw van 425 tot 475 woningen, parkeerplaatsen en 1000 tot 1500 vierkante meter (creatieve) bedrijfsruimte.

De horecabedrijven in de omgeving van het Tournooiveld worden zenuwachtig, getuige de berichten in de media. Opvallend hierbij is dat naar parkeergarages in de directe omgeving (?) wordt ver wezen! Verkeersregelaars schreeuwen hun longen uit hun lijf om toeristen en andere voetgangers buiten het doorgaand verkeer te houden. Maar de schreeuw om hulp van omliggende horeca als Bodega De Posthoorn vindt nauwelijks gehoor.

Bouwhekken op het Tournooiveld of niet, bij het Pro Freestyle-festival was de Hofvijver met witte en zwarte schuttingen omhuld. Opnieuw was de Hofvijver voor voorbij gangers afgeschermd. Zo’n witte afrastering doet altijd het ergste vermoeden. Bij ongelukken wordt zoiets ook ingezet. De inkomsten van kaartjes wegen niet op tegen de goodwill van alle andere bezoekers aan Den Haag. Niek ’t Hart (tekst en beeld)

19

COLUMN


Van assenkruis en monumenten naar (deels) onbekende kunst in Escamp Toen wij bijna 40 jaar geleden van ‘het zand’ (Archimedesstraat) naar ‘het veen’ (Maartens dijklaan) verhuisden, konden we niet vermoeden dat er in Den Haag Zuidwest zoveel verande ringen zouden gaan optreden. Om te beginnen kregen we te maken met sloop en nieuwbouw van vaak complete straten en of hele buurten. Daarvoor in de plaats zijn, in mijn ogen, veel mooie maar ook minder mooie grond gebonden woningen en appartementen gebouwd. De groenstrook langs de Dedemsvaartweg, tus sen de Meppelweg en de Hengelolaan, is volgebouwd met experimentele wonin gen. En verder tot aan de Erasmusweg met appartementen. Allemaal goedbe doeld maar het groene assenkruis heeft hierdoor wel in moeten leveren. Het groene assenkruis is een corridor tussen de toentertijd nog groene Kerketuinen en de Uithofspolder van het eind van de Erasmusweg naar het noorden én langs de Melis Stokelaan van de Lozerlaan naar het Zuiderpark. Hierdoor is er altijd een vrije baan voor klein wild om van het ene natuurgebied naar het volgende te komen. Onder meer langs de Lozerlaan zien we de ‘kleinwildtunnels’ onder de weg doorgaan. Ze zijn herkenbaar aan de betonnen roosters die dwars over het fietspad en de weg zichtbaar zijn. Als je je een beetje verdiept in de geschiedenis van Den Haag Zuidwest, kom je leuke dingen tegen. Bijvoorbeeld de twee ‘monumenten’ die we zelfs als jonge, naoorlogse wijk al hebben. De kerk aan de Leyweg, beter bekend als de H.H. Antonius en Lodewijk (Emmaus) is zo’n monument en de (voormalige) Sint Paulusschool aan de Meppelweg is er ook een. De kerk om zijn vele en prach tige glas-in-loodramen, glasmozaïek en wandreliëfs, en de school om haar schit terende vloer met scherfmozaïek in de praktijkhal en de muurschildering in het trappenhuis (kunstenaar Marius de Leeuw). Toen ik daar als jongen in de jaren 1960 de opleiding tot timmerman volgde, liepen we gewoon over het scherf mozaïek heen. Daarna stonden er de bedden uitgestald van een meubelhandel. Maar nu is de school weer (tijdelijk) in gebruik als basisschool. Ook heb ik ontdekt dat er op de Meppelweg waar deze overgaat in het Almelo plein – 100 meter van waar ik woon –, een reliëf van 3 meter hoog in de gevel zit, voorstellende ‘moeder met kind’. Het werk is van Leen van der Brugge en zit in de gevel boven de luifel aan de Meppelweg-kant van de hengelsport winkel. Onze wijk (Escamp) staat trouwens vol met tientallen, deels onbekende kunst werken die in de jaren 1950 en 1960 vanuit de 1%-regeling en later zelfs de 2%-regeling zijn verwezenlijkt. Die regeling hield in dat er één of twee pro cent van de bouwkosten aan ‘monumentale’ kunst moest worden gerealiseerd. En dat is aardig gelukt. Het is zeker de moeite waard om deze kunstwerken nu ook te behóúden.

Verkoopadressen wenskaarten Vrienden van Den Haag • Frederik Hendriklaan 181: De Vulpen Cards • Van Hoytemastraat 85: Kantoorboekhandel Benoordenhaeghe • Javastraat 21: Eijgendaal’s Kantoor vakhandel • Johanna Westerdijkplein 75: winkel van De Haagse Hogeschool • Keizerstraat 50: Boekhandel Scheveningen • Kleine Loo 324: Kantoorboekhandel Weimar • Korte Vijverberg 7: Museumwinkel Haags Historisch Museum • Lange Voorhout 58 b, Museum Shop Den Haag • Loosduinse Hoofdstraat 300: Boekhandel Kroon • Prinsestraat 1-3: Berlage kantoorvakhandel • De Savornin Lohmanplein 22b: Carla’s Boeken • Spui 68: VVV-kantoor (in de Centrale Bibliotheek)

colofon Redactie Els M. van den Broek Niek ’t Hart Bert Hilberts Martin Snuverink, hoofdredacteur

Redactieadres Postbus 85977, 2508 CR Den Haag

Nieuwe kopij Kopij voor nummer 2016-1 dient uiterlijk zondag 29 november 2015 te zijn toegestuurd aan het e-mailadres [email protected] De inhoud van de artikelen in Ons Den Haag weerspiegelt niet noodzakelijker wijs de mening van het bestuur van de vereniging Vrienden van Den Haag of van de redactie van Ons Den Haag.

Oplage 1.400

Thijs van Gaalen, bewoner van Morgenstond.

Vormgeving en druk Albani Drukkers bv, Den Haag

Voorplaat Foto Jacintha van Beveren

Ons Den Haag. De wenskaarten 2015 gepresenteerd. Haags water deel 5: Haags water als transportweg. Nieuwe Badkapel, meer dan kerk alleen

Recommend Documents