ONDERZOEKSRAPPORT. Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek

ONDERZOEKSRAPPORT Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek EEN ONDERZOEK NAAR DE METHODIEK VAN HERSTELBEMIDDELING BIJ MINDERJARIGEN

Projectleider: Greet van der Wielen Onderzoekers: Stéphanie Légat en Ilse Smits Wetenschappelijke partner: Stefaan Pleysier Periode: September 2010 tot juni 2013

Katholieke Hogeschool Limburg vzw Departement Sociaal-agogisch werk

Campus OLB, Agoralaan Gebouw B, bus 7, 3590 Diepenbeek www.khlim.be

1

2

INHOUD DEEL 1 Inleiding ..................................................................................................................... 6 Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek ................................................................ 6 Herstelrecht en herstelbemiddeling ............................................................................ 6 De aanloop ................................................................................................................. 8 Probleemstelling ......................................................................................................... 9 Onderzoeksvragen ................................................................................................... 10 Structuur van het onderzoeksrapport ........................................................................ 12 Hoofdstuk 1: onderzoeksontwerp ......................................................................... 13 1.1 Literatuurstudie/documentanalyse ...................................................................... 13 1.2 De schriftelijke vragenlijsten ............................................................................... 13 1.2.1

Doelstelling ................................................................................................. 13

1.2.2

Afname ....................................................................................................... 13

1.2.3

Verwerking ................................................................................................. 18

1.3 De observaties .................................................................................................... 20 1.3.1

Doelstelling ................................................................................................. 20

1.3.2

Afname ....................................................................................................... 21

1.3.3

Verwerking ................................................................................................. 25

1.4 De interviews ...................................................................................................... 27 1.4.1

Doelstelling ................................................................................................. 27

1.4.2

Afname ....................................................................................................... 27

1.4.3

Verwerking ................................................................................................. 28

Hoofdstuk 2: de good practice .............................................................................. 29 2.1 Herstelbemiddeling: van experiment tot wet ....................................................... 29 2.2 Onderzoek naar herstelbemiddeling ................................................................... 32 2.3 Beschrijving van herstelbemiddeling ................................................................... 36 2.3.1

Herstelbemiddeling: what’s in a name? ...................................................... 36

2.3.2

Herstelbemiddeling: wat wil men bereiken? ............................................... 38

2.3.3

Herstelbemiddeling: wie wil men bereiken? ................................................ 40

2.3.4

Herstelbemiddeling: hoe gaat men te werk? .............................................. 42

2.3.5

Wie voert de herstelbemiddeling uit?.......................................................... 51

2.3.6

Wat zijn de uitvoeringseisen aan de basis van herstelbemiddeling? .......... 51

2.3.7

Herstelbemiddeling en de overeenkomsten met andere interventies ......... 55

3

DEEL 2 Hoofdstuk 3: de resultaten van de vragenlijsten ................................................. 57 3.1 Demografische variabelen .................................................................................. 57 3.2 Analyse opgestarte dossiers ............................................................................... 58 3.2.1

Contextuele variabelen ............................................................................... 58

3.2.2

Start herstelbemiddeling: wat vooraf gaat .................................................. 59

3.2.3

Procedure: het bemiddelingsgesprek ......................................................... 61

3.2.4

Rol/houding van de bemiddelaar ................................................................ 62

3.2.5

Verhouding kind/ouder ............................................................................... 63

3.2.6

Uitkomsten van herstelbemiddeling: de afspraken ..................................... 64

3.2.7

Einde herstelbemiddeling ........................................................................... 66

3.2.8

Na herstelbemiddeling ................................................................................ 66

3.3 Analyse afgebroken dossiers .............................................................................. 68 3.4 Analyse niet-opgestarte dossiers ........................................................................ 68 3.4.1

Contextuele variabelen ............................................................................... 68

3.4.2

(Start) herstelbemiddeling .......................................................................... 69

3.4.3

Einde herstelbemiddeling ........................................................................... 70

3.5 Samenhangende factoren ................................................................................... 70 Hoofdstuk 4: de resultaten van de observaties ................................................... 72 4.1 Nalezen materiaal tijdens observatieperiode ...................................................... 72 4.2 Beschrijving observaties op dienst en vergaderingen ......................................... 72 4.2.1

Overzicht van de vergaderingen ................................................................. 72

4.2.2

Beschrijving van de observaties op dienst .................................................. 75

4.3 Analyse herstelbemiddelingsgesprekken ............................................................ 76 4.3.1

Bespreking van de codes per type gesprek ................................................ 76

4.3.2

Vergelijking tussen de types van gesprekken............................................. 83

4.3.3

Bespreking van combinaties van codes ..................................................... 86

4.4 Profiel van de herstelbemiddelaar ...................................................................... 87 Hoofdstuk 5: de resultaten van de interviews ...................................................... 90 5.1 Thema 1: de job als herstelbemiddelaar ............................................................. 90 5.2 Thema 2: voor bemiddeling ................................................................................ 93 5.3 Thema 3: tijdens bemiddeling ............................................................................. 96 5.4 Thema 4: nazorg ............................................................................................... 102

4

Hoofdstuk 6: integratie van de resultaten tot best practice .............................. 104 6.1 Voor bemiddeling: de oriëntatie ........................................................................ 105 6.2 Opstarten van een herstelbemiddeling: het voortraject ..................................... 110 6.2.1

Informatie geven ....................................................................................... 110

6.2.2

Overlopen van de brief doorverwijzer ....................................................... 112

6.2.3

Informatie over gerechtelijke procedure en bemiddeling. ......................... 112

6.2.4

Doelstelling bemiddeling........................................................................... 112

6.2.5

Drie principes van bemiddeling. ............................................................... 114

6.2.6

Bespreken van de feiten en de gevolgen. ................................................ 116

6.2.7 Aftoetsen van de verwachtingen en intenties ten aanzien van bemiddeling en de andere partij. ........................................................................................................... 117 6.2.8

Bepalen mogelijkheden herstel ................................................................ 117

6.3 De uitvoering ..................................................................................................... 118 6.3.1

Voorstel tot een rechtstreeks gesprek en de directe herstelbemiddelingen118

6.3.2

Indirecte herstelbemiddelingen ................................................................. 120

6.3.3

Afgebroken dossiers ................................................................................. 121

6.4 Afsluiting met afspraken.................................................................................... 121 6.5 De nazorg ......................................................................................................... 123 Hoofdstuk 7: het profiel van de herstelbemiddelaar.......................................... 126 7.1 Profiel van de herstelbemiddelaar .................................................................... 126 7.2 Vergelijking met bestaande praktijktheorie ....................................................... 126 Hoofdstuk 8: discussie......................................................................................... 128 8.1 Kritische kanttekeningen PWO Herstelbemiddeling bij minderjarigen .............. 128 8.2 Suggesties voor verder onderzoek ................................................................... 129 8.3 Aanbevelingen voor de HCA-diensten .............................................................. 130 Literatuurlijst……………………………………………………………………………...134 Overzicht van de bijlagen……………………………………………………………….138 Bijlage 1: Contactformulier herstelbemiddelaar (vragenlijsten) ....................... 139 Bijlage 2: Dagboek herstelbemiddelaar .............................................................. 140 Bijlage 3: Sjabloon observatieverslag eerste contact ....................................... 141 Bijlage 4: Vragenprotocol interviews .................................................................. 146 Bijlage 5: Definitie codes observaties................................................................. 152

5

DEEL 1 INLEIDING Voor u ligt het onderzoeksrapport van het projectmatig wetenschappelijk onderzoek (PWO) “Een onderzoek naar de methodiek van herstelbemiddeling bij minderjarigen”. Dit onderzoek werd uitgevoerd door de Katholieke Hogeschool Limburg, departement Sociaal-Agogisch Werk, innovatiecel Jeugdhulpverlening. In deze inleiding starten we met het kaderen van een aantal begrippen: projectmatig wetenschappelijk onderzoek, herstelrecht en herstelbemiddeling. We staan kort stil bij de situatie in Vlaanderen. In Hoofdstuk 2 (de good practice) is dit uitgebreid terug te vinden. Vervolgens geven we graag de aanleiding van het onderzoek mee. Vanuit welke noodzaak en op welke manier is dit onderzoek tot stand gekomen? Verder stellen we de onderzoeksvragen voorop en geven we een overzicht van de ondernomen onderzoeksactiviteiten, gekoppeld aan de tijdinvestering, de doelstelling en het resultaat. Tot slot geven we een overzicht van de verschillende hoofdstukken en inhouden van dit onderzoeksrapport. Projectmatig Wetenschappelijk Onderzoek PWO staat voor projectmatig wetenschappelijk onderzoek binnen de professionele bachelor opleidingen en het wordt gefinancierd door de Vlaamse Overheid. Het onderzoek is van toegepaste of praktische aard. De bedoeling is dat deze onderzoeksprojecten resulteren in praktisch toepasbare methoden, modellen of instrumenten. PWO vertrekt vanuit de noden van de maatschappij. Onderwijs en werkveld gaan samen aan de slag om antwoorden te vinden op vragen en noden. Er stroomt op deze manier niet enkel kennis van het onderwijs naar het werkveld maar ook van het werkveld naar het onderwijs. Verder worden binnen deze projecten ook studenten betrokken. Op deze manier komen ze in direct contact met hun toekomstig werkveld en worden ze geconfronteerd met het gebruik van onderzoek(methodologieën) en projectmatig werken. Herstelrecht en herstelbemiddeling1 Doorheen de jaren heeft de herstelgerichte benadering van delinquentie in het algemeen en van jeugddelinquentie in het bijzonder, sterk aan belangstelling gewonnen. In het herstelrecht ligt de nadruk op het herstel van de door het delict veroorzaakte (materiële en morele) schade. Hierbij wordt aan de partijen een aanzienlijke verantwoordelijkheid gegeven om zelf tot een overeenkomst te komen over het herstel van de schade (Marshall, 1996). In tegenstelling tot in het klassieke strafrecht, is de loutere bestraffing van de dader geen prioriteit. De toenemende aandacht voor herstelgerichte afhandelingwijzen als antwoord op jeugddelinquentie komt tot uiting in de nieuwe Jeugdwet van 2006 2. Hierin worden zowel de herstelbemiddeling als het herstelgericht groepsoverleg (hergo) uitdrukkelijk geregeld als mogelijke interventies op parketniveau (enkel bemiddeling) en jeugdrechtbankniveau (bemiddeling en hergo). In de nieuwe Jeugdwet wordt herstelbemiddeling naar voor geschoven als één van de prioritaire afhandelingwijzen op parketniveau.

1

Uit PWO proposal een onderzoek naar de methodiek van herstelbemiddeling bij minderjarigen (2010), Greet van der Wielen. 2 Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, zoals gewijzigd door de wetten van 15 mei 2006 en 13 juni 2006, B.S. 15 april 1965; err. B.S. 19 mei 1965; Memorie van Toelichting bij het wetsontwerp tot wijziging van de wetgeving betreffende de jeugdbescherming en het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd, Parl.St. Kamer 2004-2005, nr. 51-1467/1, 39.

6

Naar aanleiding van het tienjarig bestaan van Adam (Antwerpse Dienst Alternatieve maatregelen) zet Vlaams Minister Vandeurzen de uitdagingen voor de jeugdhulp in het algemeen en voor herstelrecht in het bijzonder in de verf (7 april 2011). Om de minderjarige de hulp te bieden die aansluit bij zijn noden, is investering in uitbreiding, innovatie en afstemming van de integrale aanpak nodig. Verder is het opportuun de werkzame factoren van de verschillende maatregelen te achterhalen, met als doel te komen tot best practices. Voor herstelbemiddeling is het noodzakelijk het lineaire aanbod met alle stakeholders te evalueren en het huidige aanbod te verbeteren en eventueel verder uit te breiden. In elk gerechtelijk arrondissement in Vlaanderen is er een HCA-dienst (Herstelgerichte en Constructieve Afhandeling) die bemiddeling voor minderjarige verdachten aanbiedt 3 . Het begeleidingsaanbod omvat meer dan 4000 jongeren op jaarbasis. De HCA-diensten zijn sinds januari 2009 erkend en opgenomen in de private voorzieningen van de bijzondere jeugdzorg onder categorie 8. De diensten omvatten 4 werkvormen: 1. 2. 3. 4.

De herstelbemiddeling minderjarigen. Het hergo. De gemeenschapsdienst. Het leerproject.

Bemiddeling wordt in de wet als volgt gedefinieerd4: “Bemiddeling heeft tot doel de persoon die ervan verdacht wordt een als misdrijf omschreven feit te hebben gepleegd, de personen die ten aanzien van hem het ouderlijk gezag uitoefenen, de personen die hem in rechte of in feite onder hun bewaring hebben alsook het slachtoffer, de mogelijkheid te bieden om samen en met hulp van een onpartijdige bemiddelaar, onder meer aan de relationele en materiële gevolgen van een als misdrijf omschreven feit tegemoet te komen”. Het conflict, ontstaan door de feiten gepleegd door de minderjarige, wordt bij bemiddeling teruggegeven aan slachtoffer en verdachte en men tracht, onder begeleiding van een neutrale derde, tot een oplossing, tot herstel van de schade te komen (Henckens, 2002). Of zoals Bradshaw, Roseborough en Umbreit (2006, p.88) het omschrijven: “The goal of these meetings is to provide a safe place for genuine dialogue between the involved parties that can address emotional and informational needs, and to develop a restitution plan”. Essentieel in bemiddeling is de erkenning van het slachtoffer voor de schade die hij heeft geleden én het actief inschakelen van de minderjarige verdachte in dit proces. Door het herstellen van schade, op welke manier dan ook wordt de jongere uitgenodigd om verantwoordelijkheid op te nemen voor de gevolgen van zijn daden (Henckens, 2002). Een bemiddeling kan opgestart worden indien voldaan is aan volgende voorwaarden5: 1. 2.

Een slachtoffer is geïdentificeerd. De deelnemers aan de bemiddeling stemmen er uitdrukkelijk en zonder voorbehoud mee in en blijven dit doen zolang de bemiddeling duurt.

3

Overzicht van de HCA-diensten die bemiddeling aanbieden: West-Vlaanderen: BAAB (Brugge), COHEsie (Kortijk), DIVAM (Ieper en Veurne); Oost-Vlaanderen: HCA-Oost Vlaanderen; Antwerpen: Elegast, ADAM, CAFT (Turnhout), BIC (Mechelen);Vlaams-Brabant: BAL (Leuven), Bemiddelingsburo (Brussel-Halle-Vilvoorde); Limburg: BAAL. (http://2013.steunpuntjeugdhulp.be/?action=onderdeel&onderdeel=223&titel=Jaarverslagen+en+rapporten, geraadpleegd 30 april 2013). 4 Artikel 37bis § 2 Jeugdwet 5 Artikel 45quater, § 1, tweede lid Jeugdwet > Het Grondwettelijk Hof vernietigde in 2008 (Arrest Grondwettelijk Hof van 13 maart 2008) twee bijkomende voorwaarden, met name dat er ernstige aanwijzingen van schuld dienen te bestaan (art. 45quater, § 1, tweede lid, 1°) en dat de minderjarige zijn betrokkenheid bij het als misdrijf omschreven feit niet mag ontkennen (art. 45quater, § 1, tweede lid, 2°), vooraleer het parket een voorstel tot bemiddeling kan doen. Deze voorwaarden werden strijdig bevonden met het vermoeden van onschuld in hoofde van de jongere.

7

De Procureur des Konings dient steeds de mogelijkheid tot bemiddeling te overwegen en een schriftelijke motivatie te geven indien hij besluit het dossier niet te oriënteren naar een bemiddelingsprocedure. Ook de jeugdrechter moet steeds een herstelrechtelijk aanbod overwegen als reactie op het als misdrijf omschreven feit6. Drie principes dienen gewaarborgd te worden in het kader van herstelbemiddeling, met name vrijwilligheid, vertrouwelijkheid en neutraliteit. 1. Wanneer men wil bekomen dat de twee partijen vanuit een intrinsieke overtuiging aan de ‘bemiddelingstafel’ plaatsnemen om een oplossing te zoeken, is een vrijwillige deelname essentieel. In de wet is de tweede voorwaarde voor bemiddeling7 de duidelijkste waarborg voor dit principe van vrijwilligheid: het bemiddelingsproces kan op elk moment stopgezet worden indien één van beide partijen dit wenst 8. 2. Vervolgens staat het principe van vertrouwelijkheid centraal. De wet tracht dit principe te garanderen door te stellen dat wanneer het herstelrechtelijk aanbod niet tot het gewenste resultaat leidt, “noch het verloop, noch het resultaat, noch de erkenning van de feiten, ten nadele van de jongere kan worden gebruikt”9. Ook dienen de betrokkenen hun akkoord te geven over de inhoud van de verslagen vooraleer deze worden verstuurd naar de gerechtelijke instanties. 3. Ten slotte wordt de neutraliteit van de bemiddelaar essentieel geacht voor het welslagen van de bemiddeling. Belangrijk in dit opzicht is dat bemiddelaars een goede methodische, deontologische en structurele ondersteuning krijgen via samenwerkingsakkoorden en koninklijke besluiten, en dat ze de vrijheid blijven genieten om het bemiddelingsproces zelf vorm te geven, “zonder dat dit proces zelf in een harnas van wetgeving of regels wordt gegoten” (Vandebroek & Vanfraechem, 2007). Renders (1999) concretiseert deze voorwaarde van neutraliteit door te stellen dat de bemiddelaar erover moet waken dat alle partijen evenveel ruimte krijgen om hun versie van het verhaal te doen en dat hij de meningen van beide partijen als gelijkwaardig moet beschouwen. De aanloop De innovatiecel Jeugdhulpverlening van het departement SAW fungeert als kennispoort waarop alle organisaties met vragen over jongeren met moeilijkheden een beroep kunnen doen voor een gespecialiseerde aanpak. Ze wil ondersteuning bieden aan de praktijk van de jeugdhulpverlening onder andere door het uitvoeren van praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek. Dit alles gebeurt in samenwerking met het betreffende werkveld. Sinds de oprichting van de cel is er een nauwe samenwerking met de dienst BAAL10 (Jongerenwerking Pieter Simenon vzw) en haar medewerkers. Het onderzoeksvoorstel kwam door deze samenwerking tot stand. Op deze dienst liep eerst een vooronderzoek van september 2009 tot en met december 2009 waar men op zoek ging naar mogelijke succesfactoren van herstelbemiddeling. Verder stond het testen van een aantal onderzoeksmethoden centraal. De resultaten ervan werden gebruikt voor het schrijven van het PWO voorstel dat werd ingediend in april 2010. Het PWO startte in september 2010. We vinden het belangrijk om de nauwe samenwerking met de participerende diensten reeds in deze inleiding in de verf te zetten. Zoals vermeld is het beginidee en de vertaling 6

Artikel 37, § 2, derde lid Jeugdwet Artikel 45quater, § 1, tweede lid Jeugdwet 8 Vandebroek en Vanfraechem (2007) benoemen enkele aspecten in de wetgeving die op gespannen voet staan met dit principe. 9 Artikel 45quater, § 4, eerste lid Jeugdwet 10 Bureau Alternatieve Afhandeling Limburg ( Hasselt) 7

8

van dit idee tot een onderzoeksvoorstel in nauwe samenwerking gebeurt met BAAL. Voor het eigenlijke PWO wilden we graag meer diensten betrekken. Daartoe werden verschillende HCA-diensten in de provincies Antwerpen en Vlaams Brabant gecontacteerd. De diensten CAFT11 en BIC12 waren onmiddellijk enthousiast over het voorstel en wensten mee in te stappen. We wilden de participerende gelijkwaardige sfeer graag verder zetten tijdens het eigenlijke onderzoek. De investering van de diensten in dit onderzoek was omvangrijk. We vonden het belangrijk om dit in dialoog zo vlot mogelijk te laten verlopen en tijdig bij te sturen indien nodig. Dit vroeg ook van de onderzoekers investering door voor en na iedere onderzoeksactiviteit op bezoek te gaan bij alle deelnemende diensten (dit wordt in detail besproken in Hoofdstuk 1 onderzoeksontwerp). Deze aanpak heeft ons inzien bijgedragen tot de goede samenwerking tijdens het onderzoek en de succesvolle afloop ervan. We willen de medewerkers van alle HCAdiensten uitdrukkelijk bedanken voor hun investering en constructieve bijdrage aan het onderzoek. Probleemstelling Dit onderzoeksproject richt zich op de methodiek van herstelbemiddeling bij minderjarigen. Herstelbemiddeling wil aan de minderjarige verdachte en het slachtoffer de mogelijkheid bieden om door onderlinge communicatie te komen tot een constructieve vorm van herstel. Het communicatieproces dat tijdens een herstelbemiddeling tot stand gebracht wordt, is voor alle betrokken partijen een middel om hun visie en hun beleving op de feiten te herschrijven. Het biedt de minderjarige verdachte de mogelijkheid om de verantwoordelijkheid voor zijn daden op te nemen en een inspanning tot herstel te leveren. Eerdere onderzoeksresultaten zeggen tot nu toe weinig over de onderliggende processen die spelen tijdens bemiddeling. Het werkveld signaleert een nood aan verdere professionalisering in de methodiek van herstelbemiddeling. Tevens zijn er belangrijke methodologische bemerkingen aangaande eerder onderzoek naar herstelgerichte praktijken. Zo blijken uit de meta-analyses van het zogenaamde ‘What Works onderzoek’13 tal van methodologische tekortkomingen, zoals vage evaluatiecriteria, optimistische interpretaties door te sterk betrokken onderzoekers, te korte opvolgperiodes, gebrek aan aandacht voor onbedoelde gevolgen, onbetrouwbare en onvalide meetinstrumenten (Andrews & Bonta, 2003). Voorts is het tegelijkertijd evalueren van een verscheidenheid aan werkvormen een kritiek punt. Bovendien is het belangrijk steeds aandacht te hebben voor de kwaliteit van de uitvoering van het programma. Het beginsel van programmaintegriteit, één van de ‘What works’-beginselen, verwijst o. a. naar het belang van een goed uitgevoerde interventie. Een grondige omschrijving van de werkwijze van het programma mag niet ontbreken, zodat zeker ook een procesevaluatie gemaakt kan worden. Een duidelijke stellingname over wat een goed herstelgericht proces is en aan welke voorwaarden het moet voldoen, is essentieel. Deze voorwaarden moeten vaststelbaar kunnen worden geobserveerd (Harris, 2001). Het kader van Van Yperen en Veerman (2008) werpt een nieuw licht op effectonderzoek in de jeugdzorg. Zij geven aan dat het zinvol is om bij effectonderzoek te beginnen bij de basis. Expliciteren wat men doet, met welke frequentie, voor wie en waarom, zijn de eerste stappen op de weg van de effectiviteit. Een goede omschrijving en theoretische onderbouwing van een interventie levert al heel wat informatie over de effectiviteit, weliswaar in theorie. Documentanalyse, observatie, interviews en literatuurstudie zijn 11

Constructieve Afhandeling Feiten Turnhout Bemiddelings- en Begeleidingsdienst Ivo Cornelis(Mechelen) 13 ‘What Works’ verwijst naar een reeks meta-analyses van eerdere evaluaties, met de ambitie om methodologisch uit te filteren welke behandelingskenmerken effectief kunnen zijn in het reduceren van recidivisme. 12

9

hiervoor geschikte bronnen van informatie. Alles wat men extra kan doen zoals bijvoorbeeld doelrealisatieonderzoek en cliënttevredenheidsonderzoek, helpt om de interventietheorie empirisch te toetsen en verder te verfijnen. Vanuit bovenstaande informatie legt dit onderzoek de focus op de methodiek van herstelbemiddeling bij minderjarigen. Vanuit een uitgebreide literatuurstudie, documentanalyse en bevraging van de deelnemers aan herstelbemiddeling bij minderjarigen, komt het onderzoek tot een grondige beschrijving van de methodiek. Deze omschrijving is te zien als een good practice. Deze good practice wordt getoetst aan de praktijk via observatie en een bevraging van de herstelbemiddelaars. Via deze toets wordt de methodiek geëvalueerd en bijgestuurd tot een best practice. De resultaten worden vertaald naar een profiel voor de herstelbemiddelaar. Onderzoeksvragen 1. Hoe is een good practice aangaande herstelbemiddeling minderjarigen opgebouwd op het gebied van: a. b. c.

procedure (directe/indirecte bemiddeling, aantal gesprekken, …); randvoorwaarden (aard van de feiten, kenmerken betrokkenen, …); interventies van de herstelbemiddelaar (houdings- en gedragselementen)?

2. In welke mate komt de good practice tot uiting in de praktijk en wat is de ervaring van de betrokkenen? In onderstaande tabel maken we een koppeling tussen de onderzoeksvragen, de gebruikte onderzoeksmethodologie, het verkregen resultaat (met bijhorend hoofdstuk van dit rapport) en de tijdsperiode.

10

Tabel 1

Onderzoeksvragen en Methodologie

Methode

-

Literatuuronderzoek en documentenanalyse

-

Schriftelijke bevraging bij minderjarige verdachten, slachtoffers en respectievelijke ouders

-

Observatie bij ≠ HCA-diensten o Herstelgesprekken o Vergaderingen o Dienst

Tijd

Bijdrage tot /doelstelling

Resultaat

September 2010 tot januari 2011

Opstellen good practice

Good practice (Hoofdstuk 2)

Januari 2011 tot juni 2011

In kaart brengen van de ervaringen van de deelnemers aan herstelbemiddeling

Een bespreking van de methodologie van de vragenlijsten (Hoofdstuk 1) en de resultaten van de vragenlijsten (Hoofdstuk 3)

November 2011 tot februari 2013

Een bespreking van de methodologie van de observaties (Hoofdstuk 1) en de resultaten van de observaties (Hoofdstuk 4)

Toetsen van de good practice

Opstellen van een profiel van de herstelbemiddelaar -

Interviews met herstelbemiddelaars

September 2012 tot november 2012

In kaart brengen van de ervaringen van de herstelbemiddelaars

Integratie van de resultaten tot best practice (Hoofdstuk 6)

Profiel van de herstelbemiddelaar (Hoofdstuk 7) Een bespreking van de methodologie van de interviews (Hoofdstuk 1) en de resultaten van de interviews (Hoofdstuk 5)

Toetsen van de good practice Integratie van de resultaten tot best practice (Hoofdstuk 6 ) -

Integreren resultaten van de diverse onderzoeksmethodes

-

Vergelijking tussen definitieve resultaten en good practice

Maart 2013 tot mei 2013

Overzicht definitieve resultaten

Best practice 11

Integratie van de resultaten tot best practice (Hoofdstuk 6) en discussie (Hoofdstuk 8)

Integratie van de resultaten tot best practice (Hoofdstuk 6)

Tijdens het onderzoeksproject kwam er de oproep van de Vlaamse overheid (12 juni 2009) tot het uitvoeren van een project naar herstelbemiddeling. Het doel van het onderzoek is een beeld te schetsen van het proces, de effectiviteit van, de tevredenheid over en ervaringen met herstelbemiddeling. Ook wil het onderzoek meer zicht krijgen op de kenmerken en de factoren die invloed hebben op het proces en de bemiddelingsuitkomst. Daartoe werd door Bureau Beke (Arhem, Nederland) een dossieronderzoek gedaan, vragenlijsten afgenomen en interviews uitgevoerd. Dit project had de bedoeling te eindigen in november 2011 maar is begin 2011 verlengd met als bedoeling meer onderzoeksmateriaal te genereren. Ons opzet was de resultaten van dit onderzoek mee te nemen in het verdere verloop van dit onderzoek. Het eindrapport was beschikbaar in 2012 en de afsluitende studiedag vond plaats op 7 maart 2013, derhalve zijn de resultaten enkel meegenomen in de bespreking van onze resultaten en de discussie. Het grote verschil tussen beide onderzoeken situeert zich op vlak van de doelstelling en de gebruikte onderzoeksmethoden. Onze focus ligt op (het toetsen) van de methodiek van herstelbemiddeling en het opstellen van een beroepsprofiel voor de herstelbemiddelaar. Daartoe werden verschillende onderzoeksmethoden aangewend. Naast een literatuurstudie en dossieranalyse, de vragenlijst en het interview werden ook observaties uitgevoerd in de betrokken HCA-diensten. Bureau Beke voerde een evaluatie-onderzoek uit. Het proces van, de effectiviteit van, de tevredenheid over en de ervaringen met herstelbemiddeling stonden hierbij centraal (Ferwerda & van Leiden, 2012). Structuur van het onderzoeksrapport Het rapport is opgedeeld in twee delen. Het eerste deel omvat Hoofdstuk 1 (het onderzoeksontwerp) en Hoofdstuk 2 (de good practice). Het tweede deel stelt de resultaten centraal en omvat Hoofdstuk 3 (de resultaten van de vragenlijsten), Hoofdstuk 4 (de resultaten van de observaties), Hoofdstuk 5 (de resultaten van de interviews), Hoofdstuk 6 (de integratie van de resultaten tot best practice), Hoofdstuk 7 (het profiel van de herstelbemiddelaar), Hoofdstuk 8 (de discussie). In het eerste hoofdstuk bespreken we uitgebreid het onderzoeksontwerp. Binnen dit onderzoek zijn heel wat verschillende onderzoeksmethodes toegepast, ieder met zijn eigen specifiek doel en opzet. In het volgende hoofdstuk geven we het resultaat weer van onze literatuurstudie en onze documentanalyse. Dit is een uitgebreide good practice die het proces van herstelbemiddeling uitvoerig beschrijft, met inbegrip van belangrijke eerdere onderzoeksresultaten per onderdeel. Verder staan we in dit hoofdstuk ook stil bij de verschillende partijen die betrokken zijn in het herstelbemiddelingsproces (het slachtoffer, de verdachte, de ouders, de herstelbemiddelaar en de HCA-dienst). In het derde hoofdstuk bespreken we de resultaten van de vragenlijsten. De resultaten van de observaties bespreken we in Hoofdstuk 4 en in Hoofdstuk 5 komen de resultaten van de interviews aan bod. In het zesde hoofdstuk beschrijven we de best practice. We integreren daartoe de resultaten uit de verschillende onderzoeksactiviteiten en toetsen deze af aan de good practice. In het zevende hoofdstuk geven we het profiel van de herstelbemiddelaar weer en toetsen we dit af aan bestaande profielen en literatuur. In het laatste hoofdstuk, de discussie, evalueren we het onderzoek. We zetten de belangrijkste resultaten in de verf, lijsten een aantal tekortkomingen op en denken we na over toekomstige opportuniteiten, bekeken zowel vanuit een onderzoeksperspectief als vanuit de praktijk van herstelbemiddeling. 12

HOOFDSTUK 1: ONDERZOEKSONTWERP In dit hoofdstuk geven we een overzicht van het onderzoeksontwerp. Welke onderzoeksactiviteiten hebben we ondernomen, welke dataverzamelingsmethodes hebben we daartoe aangewend en welke dataverwerkingstechnieken hebben we toegepast voor de verwerking. We pasten gedurende het onderzoek de volgende onderzoeksmethodes toe:    

Literatuurstudie en documentanalyse. Afnemen van vragenlijsten bij verdachten, slachtoffers en hun respectievelijke ouders. Observatie van herstelbemiddelaars op de drie HCA-diensten. Interviews met herstelbemiddelaars verdeeld over de drie HCA-diensten.

We bespreken voor iedere activiteit grondig de voorbereiding, de afname en de verwerking. 1.1 Literatuurstudie/documentanalyse Het project is gestart met een studie van zowel nationale als internationale literatuur rond herstelrecht en herstelbemiddeling. Het resultaat hiervan is terug te vinden in Hoofdstuk 2, de good practice. De bedoeling is om deze good practice af te toetsen aan de praktijk van herstelbemiddeling om zo te komen tot een best practice (Hoofdstuk 6). 1.2 De schriftelijke vragenlijsten 1.2.1 Doelstelling Minderjarige verdachten, slachtoffers en hun respectievelijke ouders werden bevraagd, om de methodiek van herstelbemiddeling minderjarigen vanuit hun perspectief te beschrijven. De bevraging draagt bij tot de tweede onderzoeksvraag: ‘In welke mate komt de good practice tot uiting in de praktijk en wat is de ervaring van de betrokkenen?’ 1.2.2 Afname Er werden 20 verschillende vragenlijsten gemaakt, opgedeeld per dossier (afgerond, afgebroken, niet opgestart) en per respondent (verdachte, slachtoffer, ouder verdachte en ouder slachtoffer). Binnen de dossiers afgerond en afgebroken werd nog eens een opdeling gemaakt tussen directe en indirecte bemiddeling. De vragenlijsten werden samengesteld op basis van de geraadpleegde literatuur en documenten en werden aangemaakt in het softwareprogramma Snap14. De respondenten werden geselecteerd bij de drie betrokken HCA-diensten BAAL, BIC en CAFT. Het was niet mogelijk voor de HCA-diensten om de contactgegevens van de respondenten door te geven aan de onderzoeker, gezien de vertrouwelijkheid van deze gegevens. Daarom werd aan de bemiddelaars gevraagd om de respondenten telefonisch te contacteren. Voor de start van deze contactnames werden de bemiddelaars gebrieft door de onderzoeker, zodat de contactnames op iedere HCA-dienst op dezelfde manier verliepen. Er werd afgesproken dat iedere bemiddelaar de respondenten uit zijn eigen

14

Aangezien de vragenlijsten zijn aangemaakt in het programma Snap zitten deze niet in bijlage. Indien hierover informatie gewenst, gelieve contact op te nemen met Ilse Smits ([email protected]).

13

dossiers contacteerde en chronologisch begon met het laatste dossier. Enkel volledig afgesloten dossiers kwamen voor selectie in aanmerking. Er werden een aantal uitsluitingscriteria vooropgesteld. Ten eerste mochten respondenten uit een afgerond dossier, maar ook nog betrokken bij een lopend dossier, niet bevraagd worden. Ten tweede mochten respondenten die niet voldoende de Nederlandse taal beheersten of niet in staat waren de vragenlijst zelfstandig in te vullen, niet bevraagd worden. Ten derde moest het aantal verdachten en slachtoffers per dossier beperkt worden tot drie. Ten vierde mocht iedere respondent maar één keer bevraagd worden (bv. partijen betrokken in verschillende dossiers werden slechts één keer bevraagd). Ten vijfde mochten de deelnemers van het onderzoek van Bureau Beke niet nogmaals bevraagd worden. Er werd gevraagd aan de bemiddelaars om bij iedere contactname een contactformulier (zie Bijlage 1) in te vullen. Eerst werd hier de naam en het nummer van de respondent ingegeven. De naam werd enkel ingevuld als de respondent hiervoor toestemming gaf. Ook werd het nummer van de bemiddelaar ingegeven. Binnen iedere HCA-dienst had iedere bemiddelaar een eigen zelfgekozen nummer. Tot slot werd aangegeven om welk soort dossier het ging. Een dossier werd gedefinieerd aan de hand van drie criteria: 1. Ging het om een afgerond, afgebroken of niet-opgestart dossier? Een dossier is afgerond met overeenkomst als het is uitgevoerd tot en met de uitvoering van de overeenkomst. Opgestart en afgebroken betekent dat respondenten toegezegd hebben voor bemiddeling maar dat de bemiddeling voor of tijdens de uitvoering van de overeenkomst werd afgebroken. Doorverwezen en niet-opgestart betekent dat de bemiddelaar contact heeft opgenomen met de respondent maar dat de bemiddeling niet werd opgestart. 2. Ging het om een directe of indirecte bemiddeling? Bij een directe bemiddeling was er rechtstreeks contact tussen de verdachte en het slachtoffer. Bij een indirecte bemiddeling verliep het contact tussen de verdachte en het slachtoffer via de bemiddelaar. 3. Ging het om een minderjarige verdachte, een slachtoffer, de ouder van een verdachte of de ouder van een slachtoffer. Het diende hierbij echt om ouders te gaan en dus niet om opvoeders, begeleiders of andere hulpverleners. De bemiddelaars contacteerden de respondenten maximum vijf keer. Ze noteerden hierbij telkens de datum en het uur van de contactname alsook het resultaat ervan (bijvoorbeeld antwoordapparaat, bezettoon, later terugbellen, wenst deel te nemen, wenst niet deel te nemen). Respondenten die wilden meewerken aan het onderzoek, werd gevraagd of zij de vragenlijst per mail, telefonisch of per post wilden ontvangen. Respectievelijk werd hierbij door de bemiddelaar gevraagd naar het mailadres, het telefoonnummer en de voorkeur voor dag of uur of het adres. Aan de ouders van minderjarige verdachten of minderjarige slachtoffers werd gevraagd of hun zoon of dochter ook bevraagd mochten worden. Indien de bemiddelaar de minderjarige verdachte of het minderjarige slachtoffer zelf aan de lijn had, werd het adres van de ouders of de hulpverleners, verantwoordelijk voor de jongeren, gevraagd. Door de onderzoeker werd dan een brief gestuurd naar de ouders of hulpverleners waarin werd gevraagd of zij per terugkerende brief konden laten weten indien de verdachte of het slachtoffer niet bevraagd mocht worden. Door het gebruik van deze passieve informed consent werd aan ouders een kans gegeven om te beslissen of hun zoon of dochter mag deelnemen aan een onderzoek, zonder dat het een te grote uitval in de hand werkt, wat bij actieve informed consent vaak wel het geval is (Vynckier, 2010). Er werden 17 informed consent brieven verstuurd, waarvan geen enkele brief werd teruggestuurd. 14

De contactnames van de respondenten door de bemiddelaars ging op 7 maart 2011 van start. Na twee weken werd duidelijk dat het praktisch gezien niet haalbaar was dat iedere bemiddelaar zijn eigen dossiers zou bevragen, gezien de grote tijdsinvestering. Er werd afgesproken dat ook andere bemiddelaars respondenten konden bevragen. Alle contactformulieren werden wekelijks per post verstuurd naar de onderzoeker of afgeleverd bij de onderzoeker. De onderzoeker gaf de contactformulieren in een excel-bestand in, waar iedere respondent een unieke login en een paswoord toegewezen kreeg. De vragenlijsten die per post werden verstuurd (n= 509), werden voorzien van een etiket waarop deze login en paswoord werden gedrukt. Voor de versturing van de vragenlijsten per mail (n= 195), werd gebruik gemaakt van het softwareprogramma Snap WebHost, waarbij login en paswoord automatisch in de mail naar de respondenten werden verstuurd. Een respondent kon hierbij enkel toegang krijgen tot de vragenlijst door login en paswoord in te vullen. De eigenlijke afname van de vragenlijsten begon op 4 april 2011. Respondenten die hadden aangegeven om telefonisch bevraagd te worden (n= 4), werden gecontacteerd door de onderzoeker met de vraag of de vragenlijst per post of per mail mocht verstuurd worden, wegens te tijdrovend. Dit was voor geen enkele respondent een probleem. De contactnames van de respondenten door de bemiddelaars van de HCA-diensten werd stopgezet op 30 juni 2011 (in totaal 17 weken contactnames). Op 8 juli 2011 werden per post herinneringsbrieven gestuurd naar de respondenten die tot dan toe de vragenlijst niet hadden teruggestuurd. Op 22 augustus 2011 werd dit herhaald en werd gevraagd aan respondenten om de vragenlijst voor 1 september 2011 terug te sturen. Op 15 september 2011 werden de laatste vragenlijsten ontvangen en werd de periode van de dataverzameling officieel afgesloten. In Tabel 2 wordt een overzicht gegeven van het aantal respondenten dat per dossier gecontacteerd en bevraagd werd. Een aantal respondenten uit de dossiers werd niet bevraagd (non respons 1, n= 309, 27%) omdat deze respondenten niet bereikbaar waren doordat de bemiddelaars niet over hun telefoonnummer beschikten, omdat hun telefoonnummer niet meer in gebruik was of omdat de bemiddelaars na vijf keer proberen nog steeds geen contact hadden met deze respondenten. Respondenten werden ook niet gecontacteerd als ze niet zonder hulp de vragenlijst konden invullen dit omwille van het onvoldoende beheersen van de Nederlandse taal of andere problemen. Deze beslissing werd genomen door de bemiddelaars. Van de respondenten die gecontacteerd werden door de bemiddelaars, weigerden een aantal respondenten hun deelname aan het onderzoek (non respons 2, n= 147, 17%). Respondenten gaven aan dat ze geen tijd hadden om de vragenlijst in te vullen (n= 21, 15%), dat ze liever niet wilden deelnemen (n= 88, 60%), dat ze het hele bemiddelingsproces achter zich wilden laten (n= 30, 20%) of gaven een andere reden op (n= 8, 5%). Naar de respondenten die tijdens de contactnames hun toestemming gaven om hun gegevens door te geven aan de onderzoeker werd een vragenlijst verstuurd. Respons 3 geeft aan hoeveel respondenten daarvan de vragenlijst ingevuld terugstuurden. De redenen achter non-respons 3 (n= 409, 58%) werden niet in kaart gebracht. Uit de tabel kunnen we afleiden dat respons 1 en 2 hoog is. Met andere woorden, in de eerste plaats konden we de meeste respondenten bereiken en in de tweede plaats waren de meeste respondenten bereid een vragenlijst in te vullen. De intentie om mee te werken aan het onderzoek was over de gehele lijn groot. Uit respons 3 kunnen we afleiden dat heel veel respondenten die toch bereid waren om de vragenlijst in te vullen, dat in de praktijk niet deden. Hier zijn verschillende verklaringen voor. Ten eerste hadden respondenten het misschien moeilijker om iemand aan de telefoon af te wijzen, in sommige gevallen was de persoon aan de lijn zelfs iemand die ze kenden (bemiddelaar). 15

Het is makkelijker iemand af te wijzen zonder dat je die persoon ziet of hoort (door de vragenlijst gewoon niet in te vullen en terug te sturen). Ten tweede is het mogelijk dat de respondenten een verkeerde inschatting hebben gemaakt van de investering die het vraagt om de vragenlijst in te vullen. Ten derde, blijkt uit diverse onderzoeken dat er een inconsistentie bestaat tussen de intentie van iemand en het eigenlijke gedrag. Er zijn, naast de intentie van iemand, ook veel andere factoren die verklaren of iemand het gedrag effectief zal stellen. Sherman (1980) vond dat participanten systematisch de waarschijnlijkheid van het uitvoeren van een specifiek sociaal gewenst gedrag overschatten en de waarschijnlijkheid tot het uitvoeren van een sociaal niet-gewenst gedrag systematisch onderschatten. Tot slot zijn er ook mogelijks verklaringen eigen aan de vragenlijst en de respondent zelf (te moeilijke en/of te lange vragenlijst, de herinneringen die de vragenlijst eventueel oproept, geen mening hebben). De uiteindelijke respons van 25% is eerder laag. Uit onderzoek blijkt dat met name jongeren, ouderen, lager opgeleiden en mensen woonachtig in grote steden behoren tot de non-respons. Verder blijkt dat minderheden vaak buiten de standaard onderzoeken vallen en alleen goed vertegenwoordigd zijn als het onderzoek op deze specifieke doelgroepen is ingericht (de Leeuw & Hox, 1998). Deze vaststellingen hebben mogelijks ook hier een rol gespeeld.

16

Tabel 2

Overzicht respons, non-respons en reden uitval

Respondenten 15

Verd Afgerond Direct Verd Afgerond Indirect Verd Afgebroken Direct Verd Afgebroken Indirect Verdachten Niet-opgestart Totaal verdachten Ouders verd Afgerond Direct Ouders verd Afgerond Indirect Ouders verd Afgebroken Direct Ouders verd Afgebroken Indirect Ouders verd Nietopgestart Totaal Ouders verdacht 17 Sl Afgerond Direct Sl Afgerond Indirect Sl Afgebroken Direct Sl Afgebroken Indirect Sl Niet-opgestart Totaal slachtoffers Ouders sl Afgerond Direct Ouders sl Afgerond Indirect Ouders sl Afgebroken Direct Ouders sl Afgebroken Indirect Ouders sl Niet-opgestart Totaal Ouders slachtoffer Totaal

Totaal

Niet zonder hulp 0 1 0 1 4 6 0

Geen tijd

Liever niet

36 53 4 40 189 322 36

Niet bereikbaar 0 0 0 5 65 69 1

Andere reden

1 3 0 7 15 26 2

Achter zich laten 0 5 0 1 6 12 0

0 0 0 0 2 2 0

N verstuurde VL 34 44 4 24 94 200 32

N Ontvangen VL 13 15 1 7 40 76 16

% respons 1 100% 98% 100% 85% 63% 77% 97%

% respons 2 16 94% 85% 100% 71% 78% 81% 91%

% respons 3 38% 34% 25% 29% 43% 38% 50%

Totaal % respons 36% 28% 25% 18% 21% 24% 44%

1 0 0 2 3 6 1

53

0

1

1

2

2

0

47

21

98%

90%

45%

40%

4

0

0

0

0

0

0

4

1

100%

100%

25%

25%

40

6

0

3

6

0

0

25

9

85%

74%

36%

23%

165

41

1

4

15

3

3

98

46

75%

80%

47%

28%

298 35 52 3 33 266 389 17 35

48 2 2 0 5 143 152 1 6

2 0 1 0 1 4 6 0 0

9 1 1 0 0 3 5 0 1

25 1 2 0 3 18 24 1 2

5 0 2 1 1 5 9 0 1

3 0 0 0 0 1 1 0 0

206 31 44 2 23 92 192 15 25

93 10 19 2 6 39 76 7 16

83% 94% 94% 100% 82% 45% 59% 94% 83%

83% 94% 90% 67% 85% 77% 83% 94% 86%

45% 32% 43% 100% 26% 42% 40% 47% 64%

31% 29% 37% 67% 18% 15% 20% 41% 46%

2

0

0

0

0

0

0

2

2

100%

100%

100%

100%

13

2

0

0

1

1

0

9

3

85%

82%

33%

23%

85 152

16 25

1 1

0 1

9 13

2 4

2 2

55 106

22 50

80% 83%

81% 84%

40% 47%

26% 33%

1160

294

15

21

88

30

8

704

295

73%

83%

42%

25%

15

Verd = verdachte Ten opzichte van totaal – non-respons 1 17 Sl = slachtoffer 16

17

1.2.3 Verwerking De eerste stap in de verwerking van de vragenlijsten was de data-cleaning. De onregelmatigheden die we terugvonden in de bestanden en hebben gecorrigeerd zijn van volgende ordes: 1. Foutieve leeftijden (bv 18 jaar in het geval van ouder verdachte). Deze fout kan verklaard worden op twee manieren. Enerzijds kan het gaan om een menselijke fout, de respondent heeft de vraag verkeerd begrepen of er is een typ/schrijf-fout in het spel. Anderzijds kan een dergelijk antwoord betekenen dat de vragenlijst werd ingevuld door de verkeerde respondent (bv. verdachte vulde de vragenlijst in voor zijn ouders of omgekeerd). Op basis van een analyse van alle antwoorden categoriseerden we een dergelijke fout onder één van beide mogelijkheden. Ging het om het eerste type, dan werd enkel de leeftijd verwijderd, de respondent werd behouden. In het geval van een fout van type 2, werd de respondent verwijderd uit het databestand. 2. Foutieve antwoorden. Een veel voorkomend fout antwoord vonden we bijvoorbeeld op de vraag naar welke bemiddelaar hen contacteerde. Hier kregen we dikwijls als antwoord de naam van de onderzoeker. Verder ook afwijkende antwoorden op bijvoorbeeld de vraag naar wie hen had doorverwezen naar herstelbemiddeling. In deze gevallen werd de respondent behouden en werd het foutieve antwoord geschrapt. 3. Respondenten in foutieve categorieën. a. Respondenten die wel in herstelbemiddeling zijn gestapt maar waar de partijen al op voorhand, op eigen houtje, contact hadden gehad. We hebben beslist deze respondenten te schrappen. We denken immers dat de activiteiten die voorafgingen aan de herstelbemiddeling, het eigenlijke herstelproces en dus ook de visie op herstelbemiddeling beïnvloeden. b. Respondenten die een vragenlijst hebben gekregen van het type ‘niet-opgestart’ maar waar op basis van de antwoorden blijkt dat er wel effectief herstelbemiddeling heeft plaatsgevonden. Aanvankelijk was het de bedoeling deze respondenten zelf te hercoderen naar het juiste type. Echter, deze respondenten hadden in hun juiste type zeer veel ontbrekende antwoorden (weinig overlap tussen beide vragenlijsten). We hebben beslist om ook deze respondenten te verwijderen uit het bestand. c. Respondenten waarbij wel de intentie was om directe bemiddeling te doen, maar waar het nooit tot een eigenlijk contact gekomen is omwille van uiteenlopende redenen. Deze respondenten bleven in het type ‘direct’ op basis van hun intentie. d. Respondenten die het type ‘afgebroken’ hebben ingevuld maar waar op basis van de antwoorden kan geconcludeerd worden dat het gaat om een afgerond dossier. Deze respondenten werden gehercodeerd naar de juiste categorie. e. Respondenten die een vragenlijst van het type ‘indirect’ hebben ontvangen maar waarbij we op basis van hun antwoorden kunnen concluderen dat er wel effectief rechtstreeks contact is geweest. Ook deze respondenten werden gehercodeerd naar de juiste categorie. 4. Verkeerde respondenten (zie ook fout 1, foutieve leeftijden). Op basis van de antwoorden blijkt duidelijk dat de vragenlijst werd ingevuld door een ‘verkeerd persoon’. Deze respondenten werden verwijderd uit het databestand.

18

Tabel 3

Overzicht respons na data cleaning

Type

Respons absoluut

Respons relatief

Respons/groep

Verdachten afgerond direct

13

4,49%

18%

Verdachten afgerond indirect

17

5,88%

23%

Verdachten afgebroken direct

1

0,35%

1%

Verdachten afgebroken indirect

4

1,38%

5%

Verdachten niet-opgestart

38

13,15%

52%

Totaal verdachten

73

25,26%

100%

Ouders verdachten afgerond direct

16

5,54%

17%

Ouders verdachten afgerond indirect

21

7,27%

23%

Ouders verdachten afgebroken direct

1

0,35%

1%

Ouders verdachten afgebroken indirect

9

3,11%

10%

Ouders verdachten niet-opgestart

45

15,57%

49%

Totaal ouders verdachten

92

31,83%

100%

Slachtoffer afgerond direct

11

3,81%

15%

Slachtoffer afgerond indirect

19

6,57%

25%

Slachtoffer afgebroken direct

2

0,69%

3%

Slachtoffer afgebroken indirect

5

1,73%

7%

Slachtoffer niet-opgestart

38

13,15%

51%

Totaal slachtoffers

75

25,95%

100%

Ouders slachtoffer afgerond direct

7

2,42%

14%

Ouders slachtoffer afgerond indirect

15

5,19%

31%

Ouders slachtoffer afgebroken direct

2

0,69%

4%

Ouders slachtoffer afgebroken indirect

3

1,04%

6%

Ouders slachtoffer niet-opgestart

22

7,61%

45%

Totaal ouders slachtoffers

49

16,96%

100%

Totaal

289

100%

18

18

Respons van de verschillende types dossiers per groep (e.g. verdachten, slachtoffers en hun respectievelijke ouders)

19

In Tabel 3 zien we dat de meeste vragenlijsten werden ingevuld door de ouders van de verdachten, het minste vragenlijsten werden ingevuld door de ouders van de slachtoffers. Voor de slachtoffers en verdachten zelf is de respons nagenoeg gelijk. Verder kunnen we besluiten dat vooral het type ‘niet-opgestart’, en dit over de verschillende groepen heen, de hoogste respons heeft. Dat is positief, gezien de hoge non respons 1 binnen deze groep (niet bereikbaar). Over alle respondenten is de respons het hoogste in deze categorie. Vervolgens vinden we het type afgerond, zowel direct als indirect. De laagste respons over alle respondenten zien we in de categorie ‘afgebroken’. Dit is niet te verwonderen, hoogstwaarschijnlijk zijn dit voornamelijk personen met een eerder negatieve houding tegenover herstelbemiddeling, gezien het stopzetten van het herstelbemiddelingsproces. Dit zorgt waarschijnlijk ook voor een lage motivatie om deel te nemen aan dit onderzoek, wat de lage respons mogelijks kan verklaren. De afgebroken directe dossiers hebben een extreem lage respons. Voor deze groep kunnen we mogelijks spreken van een dubbele teleurstelling: er was de bedoeling om in bemiddeling te stappen én om het rechtstreekse contact aan te gaan. Aan beide verwachtingen is niet tegemoetgekomen. De beperkte aantallen per groep betekent dat we voor de analyse van de vragen genoodzaakt zijn om bepaalde groepen samen te voegen. Zo is het onder andere onmogelijk om een onderscheid te maken tussen directe en indirecte bemiddeling. Ook een vergelijking tussen afgeronde en afgebroken dossiers zou zinvol kunnen zijn, maar is gezien de respons niet mogelijk. Verder zijn een aantal vragen niet mee opgenomen in de analyses. Vooral de meningsvragen, die slechts werden ingevuld door een beperkte groep van respondenten (doorverwijzingen19), gaven geen eenduidig beeld. Voor de verwerking van de resultaten (beschrijvende statistiek) maakten we gebruik van het computerprogramma Snap. Voor het onderzoeken van een aantal verbanden tussen een aantal variabelen gebruikten we het statistisch verwerkingsprogramma SPSS. De resultaten zijn na te lezen in Hoofdstuk 4. 1.3 De observaties 1.3.1 Doelstelling Met de observaties willen we twee doelstellingen bereiken: 1. Zijn er op basis van de observaties activiteiten op te merken die een bemiddelaar doet in zijn job en die verschillen van de good practice? Dit kan dan eventueel worden bevraagd tijdens de interviews. 2. Op basis van wat de bemiddelaar doet komen tot een profiel. We wensen te komen tot een profiel van de bemiddelaar op basis van wat hij effectief in de praktijk doet. Dit profiel kunnen we vervolgens vergelijken met gegevens uit de literatuur. Maken we de koppeling met de onderzoeksvragen dan kunnen we besluiten dat deze activiteit voornamelijk bijdraagt tot de tweede onderzoeksvraag: In welke mate komt de good practice tot uiting in de praktijk en wat is de ervaring van de betrokkenen?

19

vragen gericht op een deel van de respondenten, met specifieke kenmerken

20

1.3.2 Afname We vonden het gebruik van observaties onontbeerlijk in dit onderzoeksproject. We willen immers de good practice van herstelbemiddeling aftoetsen in de dagelijkse praktijk van herstelbemiddeling, om zo te komen tot een best practice. We waren met andere woorden geïnteresseerd in het handelen van mensen tijdens een herstelbemiddelingsproces (Goossens, 2008). Om er zeker van te zijn dat we deze good practice aftoetsen aan het feitelijke gedrag van een bemiddelaar, hebben we gekozen voor de techniek van het observeren. Bij het gebruik van andere onderzoeksmethoden waaronder interviews of vragenlijsten, ben je nooit zeker of respondenten wel volledig eerlijk antwoorden over hun gesteld gedrag (Baarda en De Goede, 2001). Echter, bij het gebruik van observaties breng je enkel het feitelijke gedrag in kaart, de achterliggende motieven van dat gedrag blijven verborgen. Vandaar de aanvulling met de methodiek van interviews bij de herstelbemiddelaars die hebben deelgenomen aan het project (Baarda en De Goede, 2001). De nadruk lag tijdens het observeren voornamelijk op het observeren van herstelgesprekken. Dit is immers de kernactiviteit van de herstelbemiddelaar. Op basis van deze informatie zullen we de good practice toetsen en het profiel van de herstelbemiddelaar ontwikkelen. Een instrument dat de diensten kunnen gebruiken in de begeleiding van hun toekomstige en huidige herstelbemiddelaars. De andere observatieverslagen (op dienst en vergaderingen) zullen voornamelijk worden gebruikt in de vertaling van de good practice naar de best practice en om het profiel te vervolledigen, indien dit nodig blijkt. Tijdens het project wijzigde de praktische uitwerking van de observaties. Waar het aanvankelijk de bedoeling was dat de onderzoeker alle observaties zou uitvoeren op de drie diensten gedurende een periode van negen maanden, hebben we er uiteindelijk voor gekozen te werken met 3 observatoren20 die tegelijkertijd in de drie diensten gedurende drie maanden (7 november 2011 tem 10 februari 2012) observeren. We vinden het belangrijk te benadrukken dat onze onderzoeksdoelstelling en het garanderen van de kwaliteit steeds centraal stond. Dit zal verder aangetoond worden in dit hoofdstuk. De voorbereiding en start van de observaties Vooraf aan de periode van observeren werd aan de herstelbemiddelaars gevraagd een dagboek bij te houden met al hun activiteiten en bijhorende locatie en timing (Bijlage 2). Aan de hand van dit materiaal kreeg de onderzoeker een duidelijk beeld van het reilen en zeilen op de verschillende diensten. Het werd bijvoorbeeld duidelijk wanneer teamvergaderingen werden gepland en hoe lang deze in beslag namen. Verder kreeg men een zicht op wanneer vooral herstelbemiddelingsgesprekken werden gevoerd, waar en hoe lang deze duurden. Op die manier konden de observaties zinvol worden ingepland, op maat van de werkwijze van de verschillende diensten. Een volgende stap in de verdere voorbereiding tot het eigenlijke observeren was het inlezen in specifieke literatuur rond observeren, contact hebben met een onderzoeker die ervaring had met observeren21 en de bespreking op de kenniskring22. Het belang van de persoonlijkheid van een observator kwam meermaals ter sprake. Niet iedereen is hiertoe geschikt. De volgende karaktertrekken werden door Nouwen aangehaald als geschikt: een 20

Tamara Roccabruna, Nancy Huybrechts, Sanne Leys Eva Nouwen heeft in het kader van haar doctoraatstudie de techniek van observeren toegepast; Nouwen, E., 2012 22 Eef Goedseels was als lid van de kenniskring zich op dat moment ook aan het voorbereiden op de observatiefase in een doctoraatsonderzoek (2008–2014) naar “Modellen in de aanpak van jeugddelinquentie. Toets van het discours en de praktijk van Belgische jeugdrechters.” 21

21

rustige, gereserveerde, sociaal kundige en gemotiveerde medewerker. Op basis van dit gesprek en de literatuur kwamen we tot een duidelijke vacature. Door middel van een selectie interview en een driekoppig selectieteam (coördinator onderzoek, projectleider en wetenschappelijke partner) werden de kandidaten beoordeeld op een aantal criteria en kwam men tot een succesvolle selectie. Verder kwam ook het belang ter sprake om verschillende herstelbemiddelaars te observeren in verschillende dossiers. We beslisten daarom om alle herstelbemiddelaar die in dienst waren, ten tijde van de observaties te observeren. Uiteindelijk werden er, over de diensten heen, 14 bemiddelaars geobserveerd. Tot slot, was het ook belangrijk het vertrouwen te winnen van het team. Vandaar dat alle diensten vooraf werden bezocht om de observatoren persoonlijk voor te stellen en praktische afspraken te maken. De herstelbemiddelaars dienen vertrouwen te krijgen in de observator, hij 23 laat hem immers binnen in zijn werkomgeving. Dit vertrouwen is belangrijk voor een veilige sfeer tijdens de observaties. Terzelfdertijd dient de observator ook een zekere afstand te bewaren. Hij is een toeschouwer en wil objectieve informatie noteren. Te familiair contact kan dit in het gedrang brengen. Tijdens de eerste week van hun aanstelling werden de observatoren grondig voorbereid. Zo werd hen literatuur aangereikt rond zowel het thema van herstelbemiddeling als rond de onderzoeksmethodiek. Ook namen ze de good practice grondig door en lazen ze de jaarverslagen van de betrokken HCA-diensten. Verder kregen ze een aantal video’s24 te zien die hen een realistisch beeld gaven van het proces van herstelbemiddeling en de activiteiten van de herstelbemiddelaar. Deze video’s werden later ook gebruikt om de ontwikkelde sjablonen uit te testen en te optimaliseren. De observatoren kregen tot slot ook de ethische code van het wetenschappelijk onderzoek mee. Deze code legt principes van ethisch verantwoorde wetenschapsbeoefening vast: zorgvuldig en voorzichtig, betrouwbaar en controleerbaar, verifieerbaar, onafhankelijk en onpartijdig (POD Wetenschapsbeleid, 2009). De volgende stap was het verder uitwerken van de doelstelling van onze observaties: wat wilden we observeren (Baarda en De Goede, 2001). In ons onderzoeksvoorstel waren reeds doelstellingen vooropgesteld maar belangrijk was om deze en concreter te maken. Deze stap bepaalt mede de kwaliteit van de verkregen informatie, zeker gezien het feit we met meerdere observatoren werken en de observatoren geen onderzoekers zijn. Door heel duidelijk te stellen wat ze moesten observeren, garandeerden we ook dat men effectief hetzelfde observeerde, wat de betrouwbaarheid en de validiteit bepaalt. Daarom maakten we gebruik van observatiesjablonen25, die de onderzoeker samen met de observatoren ontwikkelden. Het observatiesjabloon is een document die de observatoren dienen te gebruiken na iedere observatie om op een uniforme manier (zowel inhoudelijk als naar lay-out) neer te schrijven wat men heeft geobserveerd. We ontwikkelden drie sjablonen: één voor de observaties op dienst, één voor de observaties tijdens vergaderingen en één voor de observaties van de herstelbemiddelingsgesprekken (voor een voorbeeld, zie Bijlage 3 sjabloon observatieverslag eerste contact). De observatiesjablonen werden opgebouwd aan de hand van volgende thema’s: (1) algemene gegevens observator, (2) algemene gegevens geobserveerde, (3) omgeving en actoren, (4) inhoud en verloop, (5) gevoelens/verwachtingen/houdingen van bemiddelaar, slachtoffer dan wel verdachte, ouders en eventueel andere betrokkenen en (6) tot slot een

23

Mannelijke/vrouwelijke bemiddelaars Film UKMediation, film Hergo 25 Sjablonen werden niet gebruikt tijdens het observeren, wel ingevuld tijdens de verslaggeving achteraf. 24

22

vrije ruimte voor de observator. De observatoren oefenden het gebruik van deze sjablonen aan de hand van bovenvermelde video’s en voerden aanpassingen door vooraleer in de reële situatie te worden ondergedompeld. Vooral tijdens de eerste weken van de observaties namen de sjablonen nog een belangrijke plaats in tijdens de intervisievergaderingen (zie supra). Aan de hand van een goede voorbereiding en goede instructie hebben we getracht de kans dat we in de analysefase tot de ontdekking komen belangrijke dingen niet te hebben geobserveerd of bepaalde observaties niet goed in het sjabloon te hebben vastgelegd, te verkleinen (Baarda en De Goede, 2001). De eigenlijke observatieperiode Het is belangrijk dat het observeren zo onopvallend mogelijk gebeurt. Op die manier probeert men het effect van de observator op de setting tot een minimum te herleiden (Baarda en De Goede, 2001). De observatoren namen tijdens hun observaties steeds fysiek zo veel mogelijk afstand van het eigenlijke gesprek. Heel concreet gingen ze bijvoorbeeld tijdens herstelbemiddelingsgesprekken niet mee aan tafel zitten, maar plaatsten ze hun stoel buiten de gespreksdriehoek. Op deze manier trachten we te bekomen dat alle partijen de aanwezigheid van de observator gedurende het gesprek vergaten en dat men niet geneigd was om de observator tijdens het gesprek te betrekken (vooral door slachtoffers en/of verdachten en/of hun ouders). We hebben ervoor gekozen, in overleg met de betrokken HCA-diensten, tijdens de observaties geen gebruik te maken van opname apparatuur. Dergelijke apparatuur leek ons te bedreigend en praktisch ook moeilijk haalbaar. De registratie van de observaties gebeurde dus zo snel mogelijk na de observatie zelf. De observator nam tijdens de observaties beperkt notities (steekwoorden) ter geheugensteun voor de registratie achteraf. De observatoren gaven aan dat deze werkwijze inhoudelijk efficiënt was, maar zeer tijdrovend. Echter noteren tijdens de observatie wilden we niet omwille van twee redenen: ten eerste omdat sommige herstelbemiddelaars tijdens gesprekken er zelf de voorkeur aan gaven te noteren, ten tweede omwille van de reacties die het bij de betrokkenen kon uitlokken (nieuwsgierigheid naar wat werd genoteerd). Verder werd bij de aanvang van ieder gesprek de observator voorgesteld, het onderzoeksproject kort toegelicht, de anonimiteit gegarandeerd en werd de toestemming gevraagd aan de betrokkenen of er mocht geobserveerd worden (Goossens, 2008). Er werd gedurende de observatieperiode nooit geweigerd. We bespraken reeds het aspect van betrouwbaarheid. We hebben getracht deze te garanderen door een grondige selectieprocedure van de observatoren, een degelijke voorbereiding en instructie van de geselecteerde observatoren, het gebruik van duidelijke en uniforme sjablonen en het organiseren van wekelijkse intervisies. De validiteit van de observaties is gedeeltelijk gewaarborgd doordat concrete gedragingen worden geobserveerd en gerapporteerd, interpretaties worden tot een minimum herleid (Baarda en De Goede, 2001). Tijdens de inwerkperiode werden de observatoren getraind in het neerschrijven van feitelijk gedrag en het vermijden van interpretaties. Ook gedurende de observaties bleef dit een aandachtspunt. Ter voorbereiding van de wekelijkse intervisies werden alle observatieverslagen gelezen door de onderzoeker en tijdens de intervisies werden deze besproken. De scheiding tussen feitelijk gedrag en interpretatie was vooral in het begin nog een punt van training. Gaandeweg waren de observatoren in staat zelf te bepalen wanneer het om feitelijk gedrag ging en wanneer ze interpreteerden. Om tegemoet te komen aan de behoefte tot het meedelen van interpretaties, werd afgesproken om interpretaties cursief weer te geven. Ook tijdens de intervisiemomenten werd het gebruik van de sjablonen een vast item. De manier van hiermee te werken werd 23

steeds opnieuw in de verf gezet, zo was er ook uniformiteit tussen de observatoren onderling. Tot slot halen we in het kader van de validiteit ook graag opnieuw de positie van de observatoren aan tijdens gesprekken. Dit was buiten de gespreksdriehoek, zodat een mogelijk invloed van zijn aanwezigheid op het verloop tot een minimum wordt herleid. De wekelijkse intervisievergaderingen waren naar ons gevoel cruciaal voor zowel de onderzoeker als de observatoren. Voor de onderzoeker was het ten eerste een manier om standaardisatie te brengen in de werkwijze van de observatoren. Heel concreet werden er duidelijke afspraken gemaakt rond het gebruik van de observatiesjablonen. 26 Ten tweede, ter voorbereiding van de intervisies werden alle observatieverslagen gelezen. Onduidelijkheden werden besproken, zodat de verdere verwerking door de onderzoeker mogelijk was. Dit nalezen was ook een eerste toetsing tussen de good practice en de praktijk. Verschillen en opvallendheden werden genoteerd en later eventueel opgenomen in het interview met de herstelbemiddelaars. Observatoren gaven aan dat deze terugkommomenten voor hen een zeer belangrijke plaats innamen. Het was een mogelijkheid om ervaringen te delen met de onderzoeker en de andere observatoren, tips te geven27 en (indien nodig) te ventileren over de voorbije week. De onderzoeker en de projectleider bezochten na een aantal observatieweken alle HCAdiensten. Doel was als onderzoeker betrokken te blijven bij het proces, eventueel problemen te beluisteren en aan te pakken. Naar aanleiding van deze bezoeken werden de observaties op dienst aangepast. De observatoren gingen op dienst minder op afstand observeren, maar namen fysiek dichter plaats bij de herstelbemiddelaar die ze op dat moment observeerden en gingen in gesprek over wat hij/zij deed. Het observeren op afstand voelde onwennig aan (men voelde zich op de vingers gekeken) voor de herstelbemiddelaars en gaf volgens hen ook een groot verlies aan inhoudelijke informatie (op afstand was niet altijd goed in te schatten wat de herstelbemiddelaar aan het doen was). De terugkoppeling Na de observaties werden opnieuw alle diensten bezocht. De periode van observeren werd geëvalueerd en de verdere planning van het onderzoek toegelicht. Met betrekking tot de observaties van de herstelbemiddelingsgesprekken waren alle herstelbemiddelaars overwegend tot zeer positief. De aanwezigheid van de observator had weinig tot geen invloed op de verschillende partijen (zowel op het eigen handelen als bij de betrokken partijen). De observaties op dienst voelden voor heel wat herstelbemiddelaars wel onwennig aan, het gekende fenomeen van ‘zich bekeken voelen’. Ze hadden vooral ook vragen rond wat de observator noteerde tijdens deze observaties. De observator kon volgens hen, zonder interactie met hen, niet juist weten wat de bemiddelaar aan het doen was. Dezelfde bemerking werd ook gegeven bij het observeren van telefoongesprekken. Tot slot kwam het evenwicht tussen afstand en nabijheid ter sprake. Het voelde aan als een onnatuurlijke situatie om de observator zoveel als mogelijk te negeren en te handelen alsof hij/zij er niet was. Herstelbemiddelaars zijn namelijk ook persoonlijkheden met een interesse in mensen en hun verhalen. Het was voor sommigen onder hen dan ook moeilijk om afstand te bewaren met de observator of om te gaan met de eerder afstandelijke houding van de observator.

26

Vooreerst volledige gesprek uittypen (ruwe versie) en vervolgens beantwoorden van de concrete vragen uit het sjabloon. 27 Bijvoorbeeld wat doen als een partij contact met je zoekt tijdens een observatie, hoe gedragen tijdens emotionele gesprekken, hoe je gedragen ten opzichte van het herstelteam (evenwicht afstand-nabijheid).

24

1.3.3 Verwerking Data We starten met een overzicht van het kwantitatieve resultaat van de observatieperiode: hoeveel observatieverslagen zijn er in totaal verzameld en dit per type van observatie (observatie van de bemiddelaar tijdens herstelbemiddelingsgesprekken, observatie van de bemiddelaar op dienst, observatie van de bemiddelaar tijdens vergaderingen). In totaal werden er tijdens de observatieperiode door alle observatoren samen 197 observatieverslagen verzameld of 1641 pagina’s materiaal. Voor een gedetailleerd overzicht zie onderstaande tabel. Tabel 4

Totaal aantal observaties/type

Type observatie

Aantal

Herstelbemiddelingsgesprekken

75

Op dienst

27

Teamvergadering

22

HCA-vergadering

6

Supervisiegesprekken / dossierbesprekingen

8

Telefoongesprekken

53

Comité V SIB-M

28

3

29

BemiddeLINK

2 30

1

Wat betreft het aantal observatieverslagen en de types waren er weinig verschillen tussen de diensten onderling. Kleine verschillen kunnen onder andere verklaard worden door het aantal actieve herstelbemiddelingsdossiers en het aantal herstelbemiddelaars in dienst tijdens de observatieperiode. De HCA-diensten hanteren andere termen voor bepaalde overlegmomenten en/of activiteiten. Bijvoorbeeld: supervisiegesprekken zijn in de ene dienst individuele overlegmomenten tussen herstelbemiddelaar en teambegeleider. Op een andere dienst worden deze gesprekken dossierbesprekingen genoemd. Op de derde dienst zijn deze onderdeel van de teamvergadering. Verwerking van de data Vooreerst werden alle ingediende observatieverslagen (e.g. van de herstelbemiddelingsgesprekken, van de vergaderingen en van de observaties op dienst) nagelezen, ter voorbereiding van de wekelijkse intervisievergaderingen met de observatoren. Dit nalezen was tegelijkertijd een eerste toetsing tussen de good practice en de praktijk. Verschillen en

28

Comité V is de vergadering van het vereffeningsfonds. Dit is provinciaal georganiseerd. Tijdens deze vergaderingen stellen de herstelbemiddelaars de dossiers voor waar de verdachte een aanvraag indiende om te werken via dit fonds. 29 SIB-M: slachtoffer in beeld voor minderjarigen. Dit is een leerproject dat zich richt tot minderjarige verdachten. 30 BemiddeLINK is een sectoroverstijgend, transparant en vraaggestuurd samenwerkingsverband voor en door bemiddelaars dat fungeert als aanspreekpunt, denktank en organisator van praktijkgerichte vorming voor drie wettelijk erkende bemiddelingssectoren.

25

opvallendheden werden genoteerd en later eventueel opgenomen in het interview met de herstelbemiddelaars. Vervolgens voerden we een beschrijvende studie uit van het materiaal verkregen uit de observaties op dienst en de vergaderingen. Deze taken zullen meegenomen worden in de vertaling van het beroepsprofiel van een herstelbemiddelaar. Tenslotte werden de verslagen van de herstelbemiddelingsgesprekken dieper verwerkt met het programma NVivo, ter ontwikkeling van het profiel van de herstelbemiddelaar. We wensen te komen tot een profiel voor de herstelbemiddelaar op basis van wat hij effectief in de praktijk doet. Dit profiel kunnen we vervolgens vergelijken met gegevens uit de literatuur. Om tot dit profiel te komen hebben we alle activiteiten (cfr. het werkwoord) van de herstelbemiddelaars uit de observatieverslagen gedestilleerd. Daartoe gebruikten we de automatische coderingsfunctie van het computerprogramma Nvivo. We codeerden automatisch het woord ‘bemiddelaar’ en vroegen vervolgens de woorden in de nabijheid op. Dit alles wordt weergegeven in een woordenboom. Door deze opdracht uit te voeren kregen we een overzicht van 4475 acties. Al deze acties verwerken was onmogelijk. We beslisten dus verder te werken met een selectie van het materiaal. Daartoe maakten we een logische selectie (verschillende types van gesprekken, verschillende HCA-diensten, verschillende bemiddelaars en verschillende types van respondenten). Deze woordenbomen werden verder handmatig verwerkt. Er werd een overzicht gemaakt van alle acties die een bemiddelaar doet. We hanteerden in de rapportage zoveel mogelijk hetzelfde format namelijk ‘de bemiddelaar + werkwoord’. Deze oefening resulteerde ook in een data-cleaning van het materiaal: identieke activiteiten (automatisch afgedrukt in rood) werden gewist en niet te coderen activiteiten werden verwijderd. In de volgende fase werden alle activiteiten open gecodeerd. Met open coderen bedoelen we dat we vertrekken vanuit het verzameld materiaal en coderen zonder vooraf opgestelde codes. De codes vatten samen wat de bemiddelaar in die specifieke activiteit doet. Deze oefening werd uitgevoerd door twee personen (de onderzoeker en de projectleider), om zo de betrouwbaarheid te verhogen. Hieronder een voorbeeld ter verduidelijking van de bovenstaande oefening. Tabel 5 Actie

Voorbeeld verwerking observatie herstelgesprekken Code 1

Bemiddelaar zegt dat hij tussen de partijen instaat, 31 elke partij aan het woord laat en hun verwachtingen en IV vragen wil horen HB

Code 2

Code 3

procedure IV rol bemiddelaar neutraliteit

Bemiddelaar benadrukt de vrije wil en keuze en geeft IV aan dat een direct gesprek HB

procedure

Bemiddelaar geeft weer dat ze vooral vanuit het IV verhaal van de mensen zelf vertrekt HB

procedure

IV soorten HB

vrijwilligheid

neutraliteit

Belangrijke opmerking hierbij is dat tijdens de observatieperiode aan de observatoren werd gevraagd om het gebruik van persoonsnaamwoorden in de verslaggeving te vermijden. Voor de onderzoeker was het namelijk in die gevallen vaak niet duidelijk wie dan werd bedoeld. Daarom werd tijdens de eerste intervisie afgesproken om steeds voluit te noteren over wie het gaat (bemiddelaar, slachtoffer, verdachte, ouders). Door deze manier van werken is bovenstaande methode mogelijk. 31

IV = informatie verstrekken, zie ook lijst afkortingen in Bijlage 6

26

1.4 De interviews In het najaar van 2012 werden 14 semigestructureerde open interviews afgenomen. 11 daarvan waren interviews met herstelbemiddelaars, twee met teambegeleiders en een interview met een coördinator. Enkel die herstelbemiddelaars die ook ten tijde van de vragenlijsten en de observaties reeds in dienst waren werden geselecteerd voor het interview. 1.4.1 Doelstelling Het interview had twee doelstellingen: 1. Voorstellen van de good practice aan de herstelbemiddelaars en deze vervolgens samen met hen aftoetsen aan de praktijk. 2. Dieper bevragen van enkele voorlopige resultaten uit de vorige fase van het onderzoek (e.g. de vragenlijsten en de observaties). We organiseerden daartoe semigestructureerde open interviews. Ondanks een duidelijke interviewleidraad en grondige voorbereiding blijft er op die manier toch voldoende ruimte voor vrijheid en openheid (zie infra). 1.4.2 Afname Voorbereiding van het interview Ruim op voorhand werd per dienst een week ter beschikking gesteld waarin de interviews zouden plaatsvinden. De geïnterviewden mochten zelf invullen welk moment voor hen het beste uitkwam. De diensten hielden op deze momenten het vergaderlokaal of een bureau vrij, waar in alle rust het interview kon plaatsvinden. Ter voorbereiding werd een vragenprotocol (zie Bijlage 4) opgesteld, zodat aan iedere geïnterviewde nagenoeg dezelfde vragen werden gesteld. Bij het opstellen van de vragen stonden onze doelstellingen voorop. Om het interview, dat gemiddeld iets meer dan een uur in beslag nam, helder en overzichtelijk te brengen werd het opgedeeld in vier grote thema’s:    

Thema 1: algemene vragen over de job als herstelbemiddelaar en bijhorende ervaringen. Thema 2: vragen wat betreft de situatie voor bemiddeling. Thema 3: vragen over het eigenlijke bemiddelingsproces. Thema 4: vragen wat betreft de nazorg.

Om de geïnterviewde de nodige vrijheid en ruimte te geven om zelf te reageren en om een natuurlijke sfeer te creëren tijdens de interviews werden thema twee en drie ingeleid aan de hand van een open vraag. Dit was een figuur van hoe de betreffende fase er op basis van de theorie uitziet (e.g. de good practice, Hoofdstuk 2). Deze figuur kan je vinden in Bijlage 4. Na deze inleidende open vraag werden een aantal gerichte vragen gesteld. De meeste vragen zijn ervarings- en gedragsvragen en vragen naar opinies. De ervaringsen gedragsvragen gaan over eenvoudig observeerbare of traceerbare dingen. De geïnterviewde praat over wat hij doet. De vragen naar opinies peilen naar iemands mening of oordeel (Mortelmans, 2007).

27

Het interview Voor het afnemen van de interviews werd de volgende leidraad gevolgd:        

Schetsen van de huidige stand van zaken van het project. Schetsen van de doelstelling en structuur van het interview. Vermelden van de tijd die het in beslag zal nemen. Toestemming vragen tot het opnemen van het interview/ bespreken van het concept anonimiteit. Het eigenlijke interview. Afronding van het interview en mogelijkheid tot vrije ruimte. Verdere verloop onderzoek schetsen / terugkoppeling van de resultaten van de interviews. Bedanken voor medewerking.

1.4.3 Verwerking Bij aanvang van ieder interview werd gevraagd aan de herstelbemiddelaars of het interview mocht opgenomen worden. Iedereen gaf hierop een positief antwoord. Achteraf werden alle interviews woordelijk uitgetypt door een administratieve kracht (verbatumprincipe; Mortelmans, 2007). De verwerking is gebeurd aan de hand van het computerprogramma NVivo. Vooreerst werden alle antwoorden gecodeerd met de betreffende vraag om het materiaal te ordenen. Vervolgens werd per vraag aan de slag gegaan volgens het principe van open codering. Dat wil zeggen dat we op voorhand geen codes hebben opgesteld maar wel aan de hand van het materiaal komen tot codes. Er is bewust voor gekozen om de data en de bijhorende codes niet kwantitatief te bespreken. De enige kwantitatieve maatstaf die we soms hanteren is de volgorde waarin de resultaten/codes worden besproken. De codes die het eerst worden besproken, komen het meeste voor. Dit wordt dan uitdrukkelijk zo in de tekst vermeld. Kwantiteit in de antwoorden staat niet gelijk aan de kwaliteit en/of relevantie ervan (Mortelmans, 2007). Vandaar de kwalitatieve bespreking van de antwoorden van de geïnterviewden. Het doel was de good practice verder te optimaliseren, alle ideeën kunnen daartoe bijdragen. Ook komen sommige resultaten enkel voor in een bepaalde regio’s/diensten. Gezien een vergelijking tussen provincies/diensten onze doelstelling niet is, geven we de resultaten achtereenvolgens weer, zonder te specifiëren naar eventueel regio/dienst.

28

HOOFDSTUK 2: DE GOOD PRACTICE In dit hoofdstuk geven we het resultaat van onze literatuurstudie weer. We combineren in dit hoofdstuk inzichten uit praktijkgerichte (documentanalyse van jaarverslagen) en meer theoretische literatuur, uit nationale en internationale onderzoeken. Per onderdeel formuleren we in een besluit welke aspecten onderwerp zijn van dit onderzoek en derhalve zullen worden opgenomen in de bespreking van de best practice (zie Hoofdstuk 6). We bespreken achtereenvolgens:   

Het wettelijk kader Onderzoek naar herstelbemiddeling Beschrijving van herstelbemiddeling o What’s in a name? o Wat wil men bereiken? o Hoe gaat men te werk?  De oriëntatie  Het voortraject  De uitvoering  Afsluiting  Nazorg o Wie voert herstelbemiddeling uit? o Wat zijn de uitvoeringseisen?  Eisen ten aanzien van de bemiddelaars  Eisen ten aanzien van de bemiddeling  Eisen ten aanzien van de organisatie o Overeenkomsten met andere interventies

2.1 Herstelbemiddeling: van experiment tot wet Herstelbemiddeling werkt op basis van de Echt Recht methodiek of herstelrecht, een methodiek die via Nieuw Zeeland, Australië en de Verenigde Staten overgewaaid is naar Vlaanderen. De oorsprong van herstelgerichte praktijken ligt in de eeuwenoude gebruiken van inheemse volkeren in het omgaan met conflicten binnen de gemeenschap. Herstelrecht is niet enkel een filosofie met onderliggende waarden maar ook een justitiële benadering die de rechten van een slachtoffer verruimt en een alternatief is voor de maatregelen die eenzijdig gericht zijn op straffen (Choi, Green & Gilbert, 2011). Herstelrecht is een koepelbegrip, waarbij de aangerichte schade en het leed bij het slachtoffer en/of de gemeenschap centraal staat (Walgrave in Wolthuis, 2010). De opkomst van herstelrecht in de jaren tachtig en negentig ging in West-Europa gepaard met een groeiende aandacht voor de rechten en behoeften van slachtoffers van delicten. Dit resulteerde in een aantal internationale en Europese richtlijnen, zoals de Aanbeveling van de Raad van Europa van 1999 inzake mediation in strafzaken, het EU Kaderbesluit van 2001 inzake de status van het slachtoffer in de strafprocedure en de VN beginselen betreffende restorative justice van 2002. Deze richtlijnen en besluiten richten zich tot overheden om het gebruik van herstelrecht in strafzaken te bevorderen (Vanfraechem, Aertsen & Willensens, 2010; Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). De eerste sporen van bemiddeling tussen daders en slachtoffers in Vlaanderen dateren van 1987. Het ging om een beperkt experiment uitgevoerd binnen de Bijzondere Jeugdzorg door de vzw Oikoten te Tildonk. In 1993 startte de KU Leuven een actie29

onderzoek onder de noemer herstelbemiddeling. Er werd een bescheiden bemiddelingspraktijk voor volwassenen uitgebouwd in strafrechtelijke dossiers. Dit werd gecombineerd met een wetenschappelijk onderzoek waaruit bleek dat in een aanzienlijk aantal van de behandelde dossiers een overeenkomst werd bereikt en dat de relatieve tevredenheid van de verdachten en de slachtoffers na de bemiddeling onverwacht groot was. De empathische houding van de bemiddelaar bleek vaak bepalend te zijn voor een succesvolle afloop van een bemiddeling. Door deze houding voelen verdachten en slachtoffers zich aanvaard en gerespecteerd waardoor men ook de ander gaat horen en respecteren (Aertsen, Van Garsse, & Peters, 1993; Van Garsse, 2008). Empathie en oprechtheid zijn twee methodologische werkingsprincipes die de Belgische bemiddelingsdiensten vandaag nog steeds voorop stellen (Van Dijk et al. in Vanfraechem, et al., 2010). Het initiatief tot het opstarten van herstelbemiddeling vanuit de KU Leuven ging terug op bevindingen uit zowel penologische als victimologische hoek. Er kwam druk te liggen op de gangbare opvattingen binnen het strafrechtelijk beleid. Het doel van het klassieke strafrecht was veiligheid en risicobeheersing. De focus lag op de ernst van het misdrijf en als gevolg hiervan op de doelgerichtheid en het effect van de straf. Delinquenten werden dan ook vaak hard en langdurig gestraft. Echter, het veiligheidsgevoel bij de bevolking en de geloofwaardigheid van het gerechtelijk optreden bleken niet zonder meer gediend met meer en langere straffen en België worstelde chronisch met een probleem van overbevolking van de gevangenissen, waardoor de humanisering van de strafuitvoering het motief werd achter diverse beleidsinitiatieven (Goedseels, 2008; Van Garsse, 2008). Er werd in deze opvatting verder ook geen rekening gehouden met de emoties van de verdachte of de behoeften en de noden van het slachtoffer (Vandam, 2008). Het doel van het hulpverleningsmodel, een tweede opvatting binnen het strafrechtelijk beleid, was zoveel mogelijk tegemoet komen aan de noden en de behoeften van de verdachte. Delinquentie werd hierbij herleid tot een ethisch of pathologisch probleem van de verdachte. Individuele bestraffing of begeleiding was de maatregel bij uitstek. Ook dit model ging voorbij aan het slachtoffer (Deklerck & Depuydt, 2005; Goedseels, 2008). Slachtoffers, betrokken bij zware criminaliteit, bleken nood te hebben aan concrete antwoorden op concrete vragen die doorgaans niet het onderwerp uitmaakten van het traditioneel strafrechtelijk onderzoek. In een aantal gevallen waren ze zelfs vragende partij naar vormen van uitwisseling met de verdachte (Van Garsse, 2008). Het gevolg hiervan voor de methode van bemiddeling was dat het door sommigen vertaald werd als pleidooi om meer aandacht te krijgen voor de belangen en de beleving van het slachtoffer. Bemiddeling was hierbij een werkwijze om de dader voor de vragen van het slachtoffer bereikbaar te maken. Voor anderen was bemiddeling een weg naar een actieve betrokkenheid van dader en slachtoffer bij de straf en een mogelijkheid om de behoefte aan opsluiting te marginaliseren ten voordele van maatregelen die de samenleving veeleer op de dader betrekt dan ervan verwijdert. Zehr (1990) stelde in dit kader dat een misdrijf van een jongere veelal dient geïnterpreteerd te worden als een schreeuw om hulp. Maatregelen die eenzijdig gericht zijn op straffen gaan voorbij aan de kans om jongeren de gevolgen van hun daden te laten inzien en er de verantwoordelijkheid over te nemen (door tegemoet te komen aan de noden van en schade bij het slachtoffer). Beide kampen spraken zich uit over herstel en bemiddeling als methode tot het responsabiliseren van de dader, een notie die voor de ene een pedagogisch, moraliserende of zelfs repressieve lading dekt, terwijl ze voor anderen aansluit bij een inclusief en participatief discours. De burger, of hij nu verdachte of slachtoffer was, diende respectvol op zijn bereidheid tot participatie te worden aangesproken (Van Garsse, 2008). 30

In 1996 ontstond hierop de Bemiddelingsdienst Arrondissement Leuven (BAL), opgevat als een feitelijk samenwerkingsverband tussen magistratuur, advocatuur, welzijnswerk, hulpverlening en de bij het onderzoek betrokken academici. De bestaande praktijk van bemiddeling voor minderjarigen van vzw Oikoten sloot zich bij de dienst aan. In 1997 kreeg de Leuvense dienst de opdracht van het Ministerie van Justitie om de herstelbemiddeling veralgemeend beschikbaar te maken over Vlaanderen. Om dit te verwezenlijken, werd in 1998 vzw Suggnomé opgericht, Forum voor Herstelrecht en Bemiddeling, bedoeld als Vlaams aanspreekpunt en promotor van herstelrechtelijke ontwikkelingen in brede zin. Geleidelijk aan werden vanaf 1998 bemiddelingsdiensten opgestart in verschillende arrondissementen. Eind 2007 was Suggnomé in elke arrondissement in Vlaanderen aanwezig met een bescheiden bemiddelingsaanbod voor meerderjarigen. De behandelde dossiers betroffen zaken van de meest uiteenlopende vormen van criminaliteit (Van Garsse, 2008). In 2004 werd een voorstel van een wetsontwerp uitgewerkt door een werkgroep op initiatief van de minister van Justitie, Verwilghen, wat in 2005 verscheen als wet in het Belgisch Staatsblad (herstelrecht voor meerderjarigen). Hierin werd het aanbod van bemiddeling mogelijk gemaakt in alle fasen van de strafrechtelijke tussenkomst en in elke vorm van criminaliteit (Van Garsse, 2008). In 2006 werd de jeugdbeschermingswet, kortweg de Jeugdwet, in België hervormd. Aan de ene kant bood de nieuwe wet de mogelijkheid om meer sanctionerend op te treden, terwijl aan de andere kant herstelrecht één van de belangrijke nieuwe pijlers was (Dumortier, 2007). Ten eerste dienen magistraten steeds de herstelrechtelijke piste te onderzoeken en hier de voorkeur aan te geven. Ten tweede werd er een vrij uitgebreide procedurele regeling voor bemiddeling in de wet voorzien. Ten derde is binnen elk gerechtelijk arrondissement een bemiddelingsdienst actief die het aanbod van bemiddeling kan doen. De Vlaamse Gemeenschap wordt hierbij bevoegd voor de toepassing van bemiddeling in de praktijk en bemiddeling wordt toegepast door de Diensten Herstelgerichte en Constructieve Afhandelingen (HCA). De Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdzorg (OSBJ) stond in voor de vorming en begeleiding van onder meer de ontwikkelingen op het gebied van herstelrechtelijke praktijken (Vanfraechem, 2007; Vanfraechem, 2011). Ondertussen is het OSBJ het Steunpunt Jeugdhulp geworden, die vooral gericht is op samenwerking en deskundigheidsbevordering in alle jeugdhulpsectoren (http://www.steunpuntjeugdhulp.be/). Het opleiden van beginnende bemiddelaars is voornamelijk een taak die de HCA-diensten zelf opnemen. Daartoe werd bemiddeLINK opgericht. BemiddeLINK is een sectoroverstijgend, transparant en vraaggestuurd samenwerkingsverband voor en door bemiddelaars dat fungeert als aanspreekpunt, denktank en organisator van praktijkgerichte vorming voor drie wettelijk erkende bemiddelingssectoren. Daarnaast voorzien de bemiddelingsdiensten op diverse momenten en manieren training voor hun bemiddelaars. Concrete cases worden besproken tijdens de teamvergadering. Stuurgroepen en comités voorzien in de mogelijkheid tot het opzetten van dialoog met de doorverwijzer of andere betrokken instanties. Maandelijks zijn er bijeenkomsten of seminaries rond verschillende topics (Van Dijk et al. in Vanfraechem et al., 2010). Tegenwoordig zijn er aan verschillende Vlaamse onderwijsinstellingen opleidingen tot bemiddelaar: vzw Ligand, centrum voor waarderend innoveren voor een duurzaam samenleven (http://www.ligand.be/), Mediv (http://www.mediv.be/), interactie-academie (http://www.interactie-academie.be/) en bMediators (http://www.bmediation.eu/). Binnen de huidige visie van de HCA-diensten spreekt men over herstel wanneer er een gebeurtenis heeft plaatsgevonden die schade heeft verwekt, een zgn. schadeverwekkende gebeurtenis. Deze gebeurtenis impliceert 3 partijen nl. de verdachte, het slachtoffer en de samenleving die n.a.v. deze gebeurtenis betrokken partijen zijn. De 31

verdachte is een verantwoordelijk mens die iets goed te maken heeft t.a.v. het slachtoffer en de samenleving. Het slachtoffer is een verantwoordelijk mens die het recht heeft op erkenning van zijn slachtofferschap en het herstel van zijn schade. Enerzijds is het samenleven verstoord en dient dit hersteld te worden, anderzijds dient de samenleving maximale mogelijkheden te bieden aan de partijen om zelf te komen tot herstel van de schade. In het reageren met herstel willen de HCA-diensten de partijen evenwaardig benaderen in een proces van betekenisuitwisseling. Dit proces geeft de mogelijkheid aan de partijen tot uitwisseling van de betekenis die zij geven aan de schade-verwekkende gebeurtenis en de gevolgen ervan. Binnen dit proces van betekenisuitwisseling willen de HCA-diensten via bemiddeling een bijdrage leveren om te komen tot het herpositioneren, het verbinden, het herstellen t.o.v. elkaar, de feiten en de schade. Herstel kan gezien worden als een reactiemodel op zich maar dat zich complementair kan verhouden tot andere reactiemodellen. Los van het reageren op een schade-verwekkende gebeurtenis behoudt ieder individu recht op hulp vanuit zijn hulpvraag (Jaarverslag BAAL, 2009). Naar best practice/profiel: - Houding herstelbemiddelaar. - Finaliteit van herstelbemiddeling. - Positie slachtoffer en dader in herstelbemiddeling. - Training van (beginnende) herstelbemiddelaars. - Samenleving als derde partij binnen herstelbemiddeling. 2.2 Onderzoek naar herstelbemiddeling Sinds herstelbemiddeling in Vlaanderen werd geïmplementeerd, wordt er onderzoek naar gedaan (Vanfraechem, 2011), en dan vooral bij minderjarigen (Vanfraechem et al., 2010). Daar waar in Wallonië onderzoek gericht was op de mate waarin de context rijp was voor de implementering van herstelbemiddeling, is er in Vlaanderen meer een traditie van actieonderzoek. De bevorderende en hinderende factoren ten aanzien van de ontwikkeling van de praktijk van herstelbemiddeling en de randvoorwaarden voor het verderzetten ervan, vormden de focus van de eerste onderzoeken. Uit deze onderzoeken bleek dat de praktijk van herstelbemiddeling een mogelijkheid bood voor slachtoffers om betrokken te zijn in de strafrechtprocedure (Aertsen & Van Garsse, 1996). Andere onderzoekers probeerden via een beschrijving van herstelbemiddeling, gemeenschapsdienst en leerprojecten deze praktijken te situeren binnen het theoretisch kader van herstelrecht (Nuytiens, Van Gunderbeeck, Spiesschaert, & Vanthuyne, 2002). Bureau Beke voerde een evaluatie-onderzoek uit, in opdracht van de Vlaamse gemeenschap. Het proces van, de effectiviteit van, de tevredenheid over en de ervaringen met herstelbemiddeling stonden hierbij centraal (Ferwerda & van Leiden, 2012). Van 2010 tot 2013 loopt er aan HU Brussel verder ook een onderzoek naar de vrijwilligerswerking in bemiddeling met minderjarigen (Claes & Mullens, 2009). Uit een onderzoek naar het vereffeningsfonds van Stassart (1999) blijkt een grote tevredenheid van verdachten en slachtoffers met bemiddeling, waarbij slachtoffers het belangrijk vinden dat jongeren zelf gaan werken voor herstel van de schade. Tevredenheid over de medewerking van de tegenpartij was een belangrijke factor in het oordeel over de bemiddelaar en het proces. Dit geldt ook over de medewerking van eventueel advocaten of verzekering. Een minderjarige verdachte die goed kon praten met zijn ouders gaf ook een meer positieve waardering aan het proces. Hoe verder men in het proces is gekomen, hoe hoger ook de waardering bij zowel slachtoffer als verdachte. Factoren die de waardering van het proces en vaak ook van de bemiddelaar bij de partijen positief beïnvloeden, zijn de tevredenheid over de informatiewijze, de periode tussen het feit en de 32

start van de bemiddeling, de duur van het bemiddelingsproces en het aantal contacten met de bemiddelaar tijdens het proces (Ferwerda & van Leiden, 2012). Ook internationaal is veel empirisch onderzoek gedaan naar herstelgerichte praktijken, waarvan diverse overzichten en meta-analyses bestaan. Choi et al. (2011) maakten een overzicht van een aantal studies rond het effect bij en de beleving van slachtoffers in herstelbemiddeling. Een algemene conclusie was dat herstelbemiddeling een effectieve maatregel is in het kader van rechtzetting van schade. Herstelbemiddeling kan gezien worden als een benadering die meer effectief tegemoet komt aan de noden van het slachtoffer, in vergelijking met de meer traditionele strafrechtelijke methodes. Onderzoeken tonen aan dat herstelbemiddeling meer mogelijkheden creëren voor slachtoffers om gehoord te worden, om antwoorden te krijgen op hun vragen rond het misdrijf en de dader en om de kans te verhogen op het ontvangen van een schadevergoeding. Verder getuigen slachtoffers over een gevoel van eerlijkheid en tevredenheid na herstelbemiddeling. Strang et al. (2006) vonden een positieve relatie tussen participatie in herstelbemiddeling en empathische gevoelens ten aanzien van de dader. Herstelbemiddeling versterkt verder slachtoffers. Slachtoffer hebben minder schrik om opnieuw slachtoffer te worden en zien het proces van herstelbemiddeling als een genezingsproces. In hun review hebben Choi et al. (2011) zich vooral gefocust op mogelijke zwaktes van herstelbemiddeling, bekeken vanuit het perspectief van de slachtoffers door een kwalitatieve analyse van uitschieters. Een vaak terugkomende conclusies was dat sommige herstelbemiddelaars herstelbemiddeling toepassen op een manier die de noden van slachtoffers over het hoofd ziet en zo omstandigheden creëert die een negatieve impact hebben op slachtoffers, zoals toegenomen angst en spanning en gevoelens van opnieuw slachtoffer te zijn. Verschillende studies tonen aan dat sommige slachtoffers angst hebben om in een proces te stappen waarin ze in contact zullen treden met hun dader en zich onder druk gezet voelen om deel te nemen. Voor alle duidelijkheid, Daly (2008) benadrukt dat deze ongunstige effecten veel minder voorkomen dan de positieve effecten. Van 2002 tot 2006 liep een internationaal onderzoek naar herstelrecht in negen Europese landen (Vanfraechem et al., 2010). Het doel van dit onderzoek was de stand van zaken te beschrijven wat betreft de toepassing en regelgeving van slachtoffer-dader bemiddeling en family group conferences in de deelnemende landen en een overzicht te geven van het verrichte empirisch onderzoek. Vergelijking tussen de landen bleek complex, enerzijds omwille van de diversiteit in epistemologie en methodologie, anderzijds omwille van de verschillen in programma’s en contexten. De meeste onderzoeken delen de hoge graad van tevredenheid bij zowel slachtoffers als dader die betrokken zijn in herstelgerichte maatregelen. Meer variatie wordt gevonden bij onderzoeken die zich focussen op recidive. Ook de evaluatie van het effect van herstelgerichte maatregelen op het strafrecht toont geen eenduidige resultaten. Voor België concludeerden de onderzoekers dat de praktijk, de theorie (het onderzoek) en de politiek hand in hand gaan in het installeren van herstelrecht, en daarbij elkaar versterken in hun sterktes en uitdagingen. Verder bleek dat de HCA-diensten geen strikte interne regels hanteren, maar dat ze wel trachten te werken volgens een aantal informele richtlijnen. Zo verwacht men, als er een afspraak wordt gemaakt, van alle partijen om deze na te komen. Het niet nakomen van afspraken kan een reden zijn tot het stopzetten van de bemiddeling. Ander voorbeeld: in de aanloop naar een rechtstreeks gesprek, worden met de partijen ook een aantal leefregels overlopen, om respect in de omgang na te streven. Verder wordt een folder verspreid die de partijen uitlegt wat bemiddeling is en hoe het werkt. Tot slot, van een getekende overeenkomst wordt verwacht dat die ook in de praktijk wordt neergezet. Vergelijken we de landen met elkaar dan kunnen we ten eerste stellen dat herstelbemiddeling en conferencing in de 33

meeste landen is opgenomen in de wetgeving, maar dat er grote verschillen bestaan in beschikbaarheid en implementatie. ‘The reality in most European countries is that VOM and conferencing are far from being provided as a generally available service as defended in Council of Europe regulations’. Verder zijn er grote verschillen naargelang de definitie en de invulling van het herstelrecht. De mate en type van onderzoek verschilt ook sterk van land tot land. De mate van ervaring met herstelrecht bleek van invloed te zijn op het type van onderzoek dat wordt uitgevoerd (van eenvoudige beschrijvende onderzoeken tot complexe experimentele opzetten). Een gemeenschappelijk probleem van de onderzoekers was de toegang tot geschikte data. Vaak zijn onderzoekers hiervoor afhankelijk van externen en moet er rekening gehouden worden met de privacywet. Experimenteel onderzoek is beperkt omwille van ethische redenen. Dit alles maakt dat het veralgemenen en interpreteren over (inter)nationele onderzoeken heen risico’s inhoudt. Ook werden verschillen gevonden in de relatie en de mate van wederzijds beïnvloeding tussen onderzoek en politiek (van zeer hoog tot zeer laag). Tot slot, in de meeste Europese landen werd een toenemende verbinding vastgesteld tussen de herstelgerichte maatregelen en het (jeugd)justitiebeleid. Wat betreft uitdagingen voor de toekomst concluderen de auteurs het volgende: ten eerste is er verder nood aan monitoring en thematisch onderzoek om herstelrecht programma’s verder te evalueren. Ten tweede, dient het Europese perspectief in onderzoek naar herstelrecht verder ontwikkeld te worden. In dit kader is structurele financiering van onderzoek binnen dit gebeid van onontbeerlijk belang (Vanfraechem et al., 2010). Ten derde, dienen bepaalde onderwerpen verder bestudeerd te worden (Balzemore and Elis in Vanfraechem et al., 2010): tevredenheid, empathie, gevoelens van angst en rechtvaardigheid bij de betrokken partijen. Dit kan meer zicht geven op de interne dynamieken van bemiddeling. Ook het onderzoek naar recidive dient verder en beter uitgezet te worden. Vervolgens is er nood aan theoretisch onderzoek over de mate waarin herstelgerichte maatregelen dienen vergeleken te worden met het klassieke strafrecht. Ten vijfde, verder onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van het herstelrecht. Tot slot, weinig onderzoek is uitgevoerd naar de implementatie van de wetgeving en andere vormen van beleid. Wat zijn onderliggende redenen waarom implementatie niet altijd effectief is en waarom onderzoeksresultaten niet altijd opgepikt of vertaald worden naar het beleid. Meningen, attitudes en vormen van weerstand in verschillende institutionele contexten dienen meer bestudeerd te worden. Ook communicatie met en het sensibiliseren van de burger en de samenwerking met de media behoeft verder theoretische en empirische aandacht (Pali & Pelikan in Vanfraechem et al., 2010; Vanfraechem et al., 2010). Ook Walgrave (2006) stelt bij vele van de onderzoeken methodische problemen vast bij het meten van herstelrecht (Walgrave, 2006). Ten eerste botst men bij herstelbemiddeling vaak op de haalbaarheid ervan. Het gaat om een vrijwillige deelname dus sommige verdachten en slachtoffers wensen niet deel te nemen aan het proces (Walgrave, 2006). Ten tweede kan de kwaliteit van de bemiddelingsprocessen grondig verschillen van onderzoek tot onderzoek: er is het verschil in directe versus indirecte bemiddeling, de verschillen tussen diensten, tussen bemiddelaars, tussen methodieken,…Daarom is het nodig om bij het onderzoek ook een procesevaluatie op te nemen (Walgrave, 2006). Ten derde is herstelrecht niet dadergericht maar schadegericht. Dat maakt dat niet de recidive van de verdachte centraal moet staan, maar wel de mate waarin de schade, het leed of de sociale onrust hersteld zijn. Het herstel van de materiële schade is hierbij goed te meten, maar psychologisch, relationeel of sociaal herstel is dit niet. Vaak wordt dan de tevredenheid als een criterium gebruikt. Probleem hiermee is dat er achter het al of niet tevreden gevoel veel kan schuilen zoals de voldoening van respectvolle aandacht gekregen te hebben, de mogelijkheid om zijn 34

verhaal volledig te vertellen, dat er rekening werd gehouden met de eigen opvattingen, de indruk dat de verdachte zich oprecht verontschuldigd heeft of het gevoel dat de overeenkomst een behoorlijke compensatie inhoudt voor het geleden onrecht en nog zo veel meer. Een mogelijk probleem is ook dat er een hoge tevredenheidsgraad bij slachtoffers wordt teruggevonden omdat vaak enkel de tevreden slachtoffers willen meewerken aan een onderzoek. Ondanks het feit dat de meting van recidive niet centraal moet staan in het onderzoek, blijft het toch belangrijk om dit mee te nemen. Enerzijds omdat recidive ingaat tegen het beoogde herstel van de openbare rust en het veiligheidsgevoel. Anderzijds omdat een hogere recidive na herstelgerichte processen catastrofaal zou zijn voor de aanvaardbaarheid van herstelrecht (Walgrave, 2006). Echter, recidivevermindering is moeilijk te onderzoeken omwille van de korte looptijden van onderzoeken en problemen met registratie van misdrijven (Steketee, Woerds, Moll, & Boutellier, 2006). Men is immers niet enkel geïnteresseerd in de recidive op zich, maar in de duur tot aan de recidive. Op die manier onderzoekt men niet alleen het voorkomen van recidive, maar ook de snelheid waarmee personen terugvallen in de criminaliteit. Het beste zou zijn om recidive te meten aan de hand van een controlegroep van verdachten en slachtoffers die in een traditionele strafprocedure zijn verwikkeld, en een experimentele groep, waarin het herstelgericht proces het voornaamste antwoord op het misdrijf was. Echter, één van de belangrijkste problemen hierbij is dat herstelbemiddeling berust op vrijwillige deelname, daar waar dit in de controlegroep zeer onwaarschijnlijk is. Het is ook zeer lastig om recidive direct te herleiden tot de bemiddelingsinterventie. Recidive is van veel meer afhankelijk dan slechts de bemiddeling. Belangrijke voorspellers van recidive zijn immers de criminele voorgeschiedenis van de verdachte, het type delict en de leeftijd waarop het eerste delict plaatsvond. Tot slot zijn jongeren die interesse hebben in herstel, wellicht minder geneigd tot recidive (Steketee et al., 2006; Walgrave, 2006; Wolthuis & Vandenbroucke, 2009). Dat er, ondanks de methodische problemen bij het meten van recidive, toch zoveel interesse voor blijft bestaan, is te verklaren door de inburgering van evidence-based onderzoek in de wereld van wetenschappers, beleidsmakers en politici. Dit betekent dat justitiële gedragsinterventies gericht op het terugdringen van recidive, gebaseerd dienen te zijn op een veranderingsmodel waarvan de effecten wetenschappelijk bewezen zijn. De focus van onderzoek is ook verschoven naar datgene wat eenvoudig te meten is (Nelen, 2008; Pleysier, 2010). Echter, in de loop der jaren, is op deze visie veel kritiek gekomen. Volgens Rovers (2007) is de nadruk te sterk komen te liggen op standaardisering van producten en protocollering van werkwijzen. De sociale realiteit van de uitvoering van interventies en de betekenis, die de subjecten die aan de interventie deelnemen, daaraan hechten, komt onvoldoende aan bod. Volgens Pawson (2006) werkt deze visie een rigide kijk op interventies in de hand. Door de focus te leggen op de vraag ‘werkt de interventie of niet, wordt te weinig stilgestaan bij het hoe en waarom van de interventie. Belangrijker is volgens hem de vraag waarom iets zou werken, voor wie en onder welke omstandigheden. Een kader dat een verzoeningspoging onderneemt tussen evidencebased practice en practice-based evidence is dat van Van Yperen en Veerman (2008). Onderzoek start hierbij vanuit de praktijk door een grondige beschrijving te geven van een interventie. Gaandeweg kan er door gebruik te maken van een stevige theoretische en empirische onderbouw van de interventie aan de hand van verschillende onderzoeksmethoden meer bewijskracht verworven worden voor de effectiviteit van de interventie. Om een antwoord te formuleren op onze eerste onderzoeksvraag die luidt ‘Hoe is een good practice aangaande herstelbemiddeling minderjarigen opgebouwd op het gebied van procedure, randvoorwaarden en interventies van de bemiddelaar’ maken we dan ook gebruik van het kader van Van Yperen en Veerman (2008) door een grondige 35

beschrijving van herstelbemiddeling in Vlaanderen te geven. We bespreken hierbij achtereenvolgens wat herstelbemiddeling is, het doel, de doelgroep, de aanpak, de uitvoerende instanties, de uitvoeringseisen en de overeenkomsten met andere interventies. Naar best practice/profiel: - Tevredenheid van de partijen.. - Rol van de advocaat in herstelbemiddeling. - Positie van de ouders binnen herstelbemiddeling. - Gevolgen van herstelbemiddeling op de verschillende partijen. - (Strikte) procedure herstelbemiddeling. 2.3 Beschrijving van herstelbemiddeling 2.3.1 Herstelbemiddeling: what’s in a name? Herstelbemiddeling is een onderdeel van herstelrecht. Herstelrecht wordt gedefinieerd als een proces waarbij alle betrokkenen van een delict samenkomen om te zoeken hoe men het best kan omgaan met de gevolgen van het delict en de implicaties ervan in de toekomst. Het delict betreft de schending van mensen en relaties. Bij herstelrecht primeren de belangen van diegenen die het meest geraakt werden door het delict, namelijk de slachtoffers, de verdachten en hun naaste omgeving (Marshall, 1996; Morris, 2002; Zehr, 1990). In België bestaan meerdere herstelrechtelijke praktijken voor minderjarigen. De hervormde Jeugdwet van 2006 voorziet in bemiddeling op parketniveau, alsook in bemiddeling en hergo op jeugdrechtbankniveau. Beiden worden gezien als prioritair dus het aanbod dient een eerste optie te zijn in de reactie op delinquentie. Er zijn hierop twee beperkingen. Ten eerste kan de parketmagistraat of jeugdrechter vinden dat een bemiddeling of hergo niet gepast zijn en zij dienen dan te motiveren waarom er niet doorverwezen wordt. Ten tweede kan één van de partijen kiezen om niet deel te nemen, deelname is immers vrijwillig doorheen heel de procedure (Vandebroek & Vanfraechem, 2007; Vanfraechem, 2007). In Vlaanderen zien we een forse stijging van het aantal doorverwijzingen na de invoering van de Jeugdwet (Vanfraechem, 2011). Het onderzoek van Bureau Beke analyseerde de Vlaamse cijfers van 2008: 2819 clusters32 van bemiddelingstrajecten werden doorverwezen wat gelijk staat met 4457 doorverwezen minderjarige verdachten, 3993 getroffen slachtoffers en 6456 bemiddelingstrajecten. Het aantal unieke verdachten is in dat jaar gelijk aan 3440 (Ferwerda & van Leiden, 2012). In Vlaanderen en Brussel tezamen werden in 2008 2.9 minderjarige verdachten per 1000 minderjarige inwoners doorverwezen tot herstelbemiddeling33. In 2009 werden 4050 jongeren doorverwezen, dit is een equivalent van 2639 dossiers (meerdere daders in 1 dossier) en 3832 slachtoffers. De meeste dossiers waren vermogensdelicten (69%) en persoonsdelicten (28%) (Balcaen in Vanfraechem et al., 2010). Gemiddeld duurt het bemiddelingsproces drie à vier maanden (Ferwerda & van Leiden, 2012). De tijd tussen het misdrijf en het opstarten van de bemiddeling varieert. Van Dijk et al. stellen voorop dat het doel moet zijn om de tijd tussen beide zo kort mogelijk te houden, aangezien partijen dan meer geneigd zijn om deel te nemen (Van Dijk et al. in Vanfraechem et al., 2010). In het onderzoek van Bureau Beke concludeert men dat een ideale termijn niet bestaat, dit hangt af van het belichte

32

Een cluster is een geheel van feiten met mogelijke verschillende minderjarige verdachten en slachtoffers, die door het gepleegde strafbare feit aan elkaar gekoppeld zijn. 33 Exclusief cijfers Nederlandstalige minderjarigen in Brussel

36

perspectief en de ernst van de feiten. Verder bleek de termijn geen invloed te hebben op het resultaat van de bemiddeling (Ferwerda & van Leiden, 2012). Dit onderzoek is gericht op herstelbemiddeling, bedoeld voor bekennende verdachten met gekende benadeelden, met aanwijsbare materiële en/of morele schade. Louter druggebruik is uitgesloten. Herstelbemiddeling is een vrijwillig aanbod dat gebeurt door een neutrale derde. Minderjarige verdachten, ouders en slachtoffers worden uitgenodigd om via een bemiddelingsproces te komen tot een zo goed mogelijke oplossing voor of herstel van de gevolgen van het delict (Jaarverslag BAAL; 2009).

37

Naar best practice/profiel: - Voorwaarden tot herstelbemiddeling. - Profiel van de betrokkenen. - Type delicten in herstelbemiddeling. 2.3.2 Herstelbemiddeling: wat wil men bereiken? Het doel van bemiddeling in het algemeen lijkt op het eerste zicht zeer eenvoudig. Het gaat om de oplossing van conflicten. Maar het doel van bemiddeling is veelvoudig. Het gaat om herstel van de schade als het gevolg van het delict en het gaat om het herstel van verbondenheid. Het gaat om de vrijheid en de kracht het eigen leven op sociaal vlak terug in handen te kunnen nemen en niet meer gedetermineerd te zijn door de dominantie van het gebeurde en van de tegenpartij (Deklerck & Depuydt, 2005). Het doel van een bemiddelingsproces is komen tot een zo goed mogelijke oplossing voor of herstel van de gevolgen van het delict. De focus hierbij moet liggen op het communicatieproces tussen de partijen in plaats van op het resultaat van de bemiddeling. Daarom moeten de partijen tijdens de bemiddeling de kans krijgen om hun gevoelens te uiten en vragen aan mekaar te stellen om alles een plaats te geven. Door deze dialoog kunnen de betrokkenen zelf betekenis en inhoud aan het herstel geven. De aandacht gaat hierbij naar de verdachte en het slachtoffer, op symbolische of actieve wijze. Op deze manier wordt het niet alleen een leerproces voor de verdachte maar ook voor het slachtoffer en eigenlijk voor iedereen die betrokken is bij het zoeken naar antwoorden op de criminaliteit (Bradt & Bouverne-De Bie, 2009; Jaarverslag BAAL, 2009). De verdachte krijgt hierdoor de mogelijkheid om verantwoordelijkheid op te nemen en een kans om iets goed te maken naar het slachtoffer en de maatschappij. De jongere dient hierbij te komen tot besef en inzicht over zichzelf, het slachtoffer, zijn ouders en het feit dat de maatschappij reageert op dergelijke feiten. Belangrijk is om bij de jongere een attitudeen gedragsverandering te bekomen. Dit zou zich vertalen in de vermindering van geweld en recidive. In België wordt herstel gezien als een doel op zich, eventuele recidivevermindering wordt opgevat als een gunstig bijeffect (Bradt & Bouverne-De Bie, 2009; Jaarverslag BAAL, 2009; Viaene, 2006; Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Uit onderzoek in Nederland vond men na drie maanden volgende effecten bij de verdachten: het inzien, leereffect, confrontatie aangedurfd, strafvermindering of herstel van relaties (Wolthuis, 2008). De meeste verdachten leren effectief iets uit de herstelbemiddeling namelijk dat ze herhaling van het delict moeten vermijden, zich anders moeten gedragen en dat er andere oplossingen zijn dan geweld. Bij veel verdachten wordt er een leerproces op gang gebracht waardoor ze de onwenselijke gevolgen van hun gedrag zien en die in de toekomst graag willen vermijden (Steketee et al., 2006). Choi et al. (2011) voerden een kwalitatieve studie uit naar de ervaringen van jongeren met een dader slachtoffer bemiddeling. De meeste jongeren getuigden dat deze ervaring hen had geholpen om de ongeziene gevolgen van hun daden te beseffen en de omvang van hun daden te bevatten. Verder vonden ze de maatregel een goede maar niet-gemakkelijke straf. Niet gemakkelijk omwille van het feit dat ze zich schaamden, het moeilijk vonden om een oprechte brief te schrijven met hun excuses en dat ze hun slachtoffer terug moesten zien. Goed omwille van de leermogelijkheid, de mogelijkheid om de verschillende aspecten van hun misdrijf te zien, de mogelijkheid om hun slachtoffers beter te begrijpen en de mogelijkheid tot het personaliseren van het misdrijf. Vóór de bemiddeling lijken de zienswijzen tussen dader en slachtoffer onverenigbaar. De partijen getuigen dat door het personaliseren van het misdrijf, men in staat was een gemeenschappelijke basis te vinden, wat hen in staat stelde om hun verschillende percepties samen te brengen. 38

Voor het slachtoffer streeft herstelbemiddeling ernaar om gehoor te geven aan hun belangen om zo wezenlijk bij te dragen aan het verwerkingsproces (Steketee et al., 2006). Het slachtoffer krijgt de kans om de verdachte te ontmoeten in een veilige en gestructureerde setting, waarbij het slachtoffer een antwoord krijgt op vragen, verwachtingen kan uiten ten aanzien van de dader en/of herstel bekomen voor de materiële en/of morele schade. Het herstel kan hierbij verschillende vormen aannemen: rechtstreeks herstel in natura, plaatsvervangende arbeid, moreel herstel of financiële vereffening (Bradt & Bouverne-De Bie, 2009; Jaarverslag BAAL, 2009). Uit onderzoek in Nederland blijkt dat na drie maanden de effecten op de slachtoffers onder meer zijn gewoon kunnen omgaan met de verdachte en er minder bang voor zijn (Wolthuis, 2008). Slachtoffers voelen zich beter nadat ze het verhaal van de verdachte gehoord hebben en ook hebben gezien wat de impact van het incident op de verdachte zelf en zijn ouders is. Het voornaamste effect voor slachtoffers is dat ze zich na een bemiddeling weer veilig voelen op straat, in huis, op school en op het werk (Steketee et al., 2006). Voor betrokken ouders kunnen het herstel van vertrouwen in hun kind, het herstel van ouderlijke verantwoordelijkheid, het herstel van maatschappelijke waarden en normen, het herstel van het relationele netwerk van de jongeren en het verhinderen van recidive de doelen zijn van het bemiddelingsproces (Jaarverslag CAFT, 2009). Herstelbemiddeling probeert ook de schade aan de samenleving te herstellen. Doordat een heel systeem in werking moet treden als reactie op het delict is de eerste vorm van schade aan de samenleving de kost voor de samenleving. Het gaat bijvoorbeeld om de mobilisatie van verschillende diensten zoals justitie en politie. Een tweede vorm is het onveiligheidsgevoel dat deel uitmaakt van het morele element van de schade aan de samenleving. Dit werkt de verzuring van de maatschappij in de hand en tast de leefbaarheid van de samenleving aan. Daarom dient herstelbemiddeling ook in te werken op de derde vorm van schade aan de maatschappij, namelijk de wetsovertreding. De wetsovertreding vereist dat de wet opnieuw hersteld wordt om het gevoel van onveiligheid tegen te gaan. Belangrijk is hierbij dat de samenleving ook de structurele voorwaarden moet scheppen zodat de jongere de schade kan herstellen zowel naar de samenleving als naar het slachtoffer toe (Viaene, 2006). Samenvattend zijn de doelen van herstelbemiddeling dus responsabilisering, herstel en reintegratie. Naast het verwerken van leed gaat het ook om het verwerken van schuld (Bradt, Vettenburg & Roose, 2007; Mooren, 2007). In het onderzoek uitgevoerd door Bureau Beke ging men op zoek naar de opbrengsten van herstelbemiddeling. De schaamte over het gebeurde blijkt na het proces van bemiddeling bij de dader groter te zijn dan ervoor. Deze schaamte hangt niet samen met het bemiddelingsresultaat maar het is wel zo dat verdachten die schaamte ervoeren over hun daden het proces en de bemiddelaar hoger waardeerden. Verder geven de meeste daders ook aan begrip te hebben gekregen voor het slachtoffer tijdens het proces van bemiddeling. Dit leerproces trad op ongeacht het bemiddelingsresultaat. Voor de slachtoffers hangt dit wel samen met het resultaat: in geval van een volledig doorlopen dossier hebben meer slachtoffers begrip gekregen voor de tegenpartij dan in geval van een voortijdig afgebroken dossier. Beide partijen lijken meer tevreden te zijn over het proces wanneer ze begrip hebben gekregen voor de ander. Minderjarige verdachten en slachtoffers zijn van mening dat door herstelbemiddeling de jongere heeft geleerd wat hij verkeerd heeft gedaan en verwachten een gedragsverbetering. Voor de verdachte treedt dit leerproces op onafhankelijk van het bemiddelingsresultaat, bij de slachtoffers speelt dit resultaat wel een rol. Opnieuw, partijen die ervan uitgaan dat de verdachte iets heeft geleerd en dat hij zijn gedrag zal verbeteren, beoordelen proces en soms bemiddelaar 39

positiever. Tot slot, naarmate het bemiddelingsresultaat slechter is, vinden de slachtoffers vaker dat de verdachte alsnog voor de rechter moet verschijnen (Ferwerda en van Leiden, 2012). 2.3.3 Herstelbemiddeling: wie wil men bereiken? Herstelbemiddeling is gericht op minderjarige verdachten aan wie een herstelgerichte afhandeling wordt voorgesteld door het parket in jeugdzaken of opgelegd door de jeugdrechtbank. Eerst voorzag de wet een minimumleeftijd van 12 jaar maar die wordt nu niet meer weerhouden. De meeste bemiddelingsdiensten bemiddelen vooral met jongeren tussen 12 en 18 jaar, maar staan open om ook met kinderen jongeren dan 12 jaar aan de slag te gaan (Van Dijk in Vanfraechem et al., 2010). De jongere moet wel minstens de verstandelijke capaciteit en de leeftijd hebben om begrijpend te communiceren (Ferwerda & van Leiden, 2012; Jaarverslag BAAL 2011). De verdachten moeten bekennen, er moeten gekende benadeelden zijn en aanwijsbare materiële en/of fysieke, en/of financiële en/of morele schade. Louter druggebruik is uitgesloten. Het overgrote deel van de minderjarige verdachten is in Vlaanderen mannelijk (90%), hebben een gemiddelde leeftijd van 15,5 jaar en ongeveer één op vier is van buitenlandse afkomst34. De meeste verdachten (85,9%) worden één keer voor herstelbemiddeling doorverwezen. Wat betreft de slachtoffers: 78% van de slachtoffers betreft natuurlijke personen, twee derde van hen is man, hebben een zeer uiteenlopende variatie qua leeftijd en de meesten hebben de Belgische nationaliteit (97,1%). Deze kenmerken bleken geen invloed te hebben op de bemiddelingsuitkomst. De meeste voorkomende feiten zijn vermogensdelicten (diefstal, beschadiging, vandalisme en brandstichting) (Ferwerda en van Leiden, 2012). Uit onderzoek in Nederland blijkt dat de verdachten vooral jongens zijn tussen 13 en 18 jaar (Wolthuis, 2008). Meer dan de helft van de jongeren is in Nederland geboren, evenals zijn ouders. Iets meer dan een kwart van de jongeren is van allochtone afkomst. Het gaat meestal om first offenders, jongeren die nog nooit in aanraking geweest zijn met de politie. In meer dan de helft van de zaken gaat het om lichamelijke mishandeling. Daarna komen vernieling en aantasting van de openbare orde, zoals vandalisme en brandstichting. Andere delicten zijn bedreiging, zedenmisdrijf of diefstal met geweld. De delicten kunnen individueel of in groepsverband gepleegd zijn. Het aantal verdachten varieert hier van twee of drie verdachten tot groepsdelicten waarbij tussen de vier en negen daders betrokken zijn (Steketee et al., 2006). Slachtoffers zijn vaak leeftijdsgenoten of mensen van boven de 40. Verdachten en slachtoffers zijn meestal bekenden van mekaar. Ze kennen mekaar van op school, in de buurt of uit het dorp (Wolthuis, 2008). De slachtoffers zijn voor bijna twee derde mannen en het gaat overwegend om een autochtone slachtoffergroep. Meestal gaat het maar om één slachtoffer. De meeste slachtoffers ervaren psychische schade ten gevolge van het delict. Het kan ook gaan om lichamelijke letsels of materiële schade. Slechts een klein percentage slachtoffers geeft aan dat er geen schade is (Steketee et al., 2006). Het Hof van Beroep stelt dat het niet langer moet zijn vastgesteld dat er ernstige aanwijzingen zijn van schuld en dat de minderjarige zijn betrokkenheid niet ontkent. Men stelt verder dat, gezien de minderjarige uitdrukkelijk moet instemmen zonder voorbehoud, de betwisting van de feiten een contra-indicatie kan zijn voor een oriëntering naar bemiddeling. Een minderjarige die de feiten ontkent of betwist kan in principe het voorstel tot herstelbemiddeling krijgen maar de verwijzer kan de ontkenning of betwisting ook zien

34

Voorzichtigheid is geboden bij het interpreteren van de etniciteit, van 22,9% van de verdachten was deze niet geregistreerd

40

als een gegronde reden om dit niet te doen. In de praktijk zien we dat een bemiddeling met een minderjarige die de feiten ontkent of ernstig betwist niet of bijna niet werkbaar is (Ferwerda & van leiden, 2012; Jaarverslag BAAL, 2009; Werkingsverslag CAFT, 2009). Bemiddelaars stellen ook dat bemiddeling met daders die de eerste keer een misdrijf pleegde, het meest effectief is (Van Dijk et al. in Vanfraechem et al., 2010). Uit onderzoek blijkt dat herstelgericht werken niet met iedereen mogelijk is bv. met jongeren met een psychiatrische problematiek of met een mentale handicap. Voor herstelgericht werken is het namelijk nodig dat de jongeren zich ten volle bewust zijn van de feiten en ook hun verantwoordelijkheid ten volle kunnen opnemen. Jongeren dienen ook over een aantal competenties en mentale capaciteiten te beschikken om in een herstelgericht proces te kunnen stappen. Ook de persoonlijkheid van de jongere is bepalend voor het welslagen van een herstelbemiddeling. Bij zwaardere misdrijven is volgens de gerechtelijke actoren herstelbemiddeling vaak niet aangewezen omdat er dan andere belangen voorgaan zoals maatschappijbeveiliging of hulpverlening. Bij ernstige seksuele delicten is het niet altijd opportuun om verdachte en slachtoffer met mekaar in contact te brengen (Viaene, 2006). In 2012 liep aan het NICC (Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie) een onderzoek naar de beslissing van jeugrechters/jeugdrechtbanken in MOF-zaken. Hieruit bleek een significant verband tussen zware diefstallen (diefstallen met braak of verzwarende omstandigheden en diefstallen met geweld of bedreiging) en de plaatsing in een gesloten federaal centrum, terwijl gewone diefstallen samenhangen met een ambulante maatregel. Alleen aan Nederlandstalige kant werd een significante positieve samenhang vastgesteld tussen zware diefstallen en een herstelrechtelijk aanbod (Gilbert, Mahieu, Ravier & Goedseels, 2012). Het is belangrijk om ook personen te betrekken die begaan zijn met de verdachte, het slachtoffer, het delict en de gevolgen ervan. Het gaat om mensen die de partijen kunnen ondersteunen voor, tijdens en na het overleg en die kunnen bijdragen tot het opnemen van verantwoordelijkheid. In deze groep van relevante derden kunnen twee groepen onderscheiden worden. Informele relevante derden zijn alle mensen die voor de verdachte en het slachtoffer een belangrijke emotionele betekenis hebben, zoals de ouders. Uit de literatuur en onderzoek (Bradt, Vettenburg, & Roose, 2007) blijkt dat ouders bij herstelbemiddeling betrokken worden vanuit een aantal overwegingen. Ten eerste is er de opvoedingsverantwoordelijkheid van de ouders. Zij kunnen aangeven aan hun kinderen wat het onderscheid is tussen goed en kwaad en hen helpen hiernaar te handelen, wat de basis is van bemiddeling (Bouverne-De Bie & Roose, 2005; Steketee et al., 2006). De tweede overweging is eerder juridisch van aard. Ouders zijn burgerrechtelijk aansprakelijk voor hun kinderen. Een gevolg daarvan is dat ouders opdraaien voor de schade die hun kinderen toebrengen aan een derde. Een overeenkomst binnen herstelbemiddeling heeft daarom pas juridische waarde als deze ook door de ouders wordt ondertekend (Verhellen, 1998). Ten derde zijn ouders belangrijk in het herstel van het relationeel netwerk van de jongere. Ouders lijden vaak onder het delict van hun kinderen en zijn een deel van het vertrouwen in hun kind kwijt. Ouders kunnen ook door hun betrokkenheid het misdrijf moreel afkeuren. Morele afkeuring is effectiever wanneer deze afkomstig is van personen die om de verdachten geven dan van justitiële autoriteiten. Jongeren krijgen de kans om aan hun ouders hun goede wil te tonen wat hen kan stimuleren om terug op het rechte pad te komen. Doordat de jongere het vertrouwen van zijn omgeving en zijn ouders kan terugwinnen, zal zijn re-integratie en rehabilitatie in de maatschappij bevorderd worden en de relatie met zijn sociaal netwerk verstevigd. De verdachte wordt op die manier niet langer geïsoleerd en gestraft maar krijgt de kans om zich als persoon opnieuw af te stemmen op een groter geheel en zich daarmee te verbinden omdat hij er terug bij wil 41

horen (Steketee et al., 2006; Weijers, 2002). Ten vierde kunnen ouders bijdragen tot het voorkomen van recidive doordat ze zich mee verantwoordelijk voelen voor de uitkomst zodat afspraken meer steun krijgen en beter worden uitgevoerd (Lindfield & Cusick, 2001). Tot slot kan de aanwezigheid van ouders de motivatie van de partijen positief beïnvloeden. Ze kunnen het gesprek op gang brengen en de partijen helpen om genuanceerde beslissingen te nemen (Aertsen, 2004). Ondanks de meerwaarde die ouders kunnen hebben bij de herstelbemiddeling, kan hun betrokkenheid ook risico’s inhouden. Ten eerste kunnen ouders het proces domineren. Ouders nemen soms te veel beslissingen zodat de jongere zelf te weinig inbreng heeft of ouders minimaliseren het delict waardoor de jongere zelf zijn verantwoordelijkheid niet opneemt. Een andere vorm van dominantie is dat ouders een bepaalde manier van reageren opdringen vb. de verdachte onder druk zetten om spijt te betonen of het slachtoffer onderdrukken om de verdachte te vergeven (Aertsen, 2004; Bradt, Vettenburg, & Roose, 2007; Roche, 2003). Ten tweede is er het risico op stigmatisering waarbij ouders het delict zo moreel afkeuren dat de jongere zich gaat schamen voor zijn gedrag. Jongeren blijven hierdoor vaak na een proces van herstelbemiddeling achter met schaamtegevoelens en een laag zelfbeeld wat de kans op recidive kan vergroten (Wright, 2000). Ouders van slachtoffers komen soms naar het overleg om de verdachte eens goed de les te spellen (Bradt, Vettenburg, & Roose, 2007). Formele relevante derden zijn eerder vanuit een bepaalde professionaliteit relevant voor het overlegproces. Bij herstelbemiddeling gaat het meestal om advocaten die worden uitgenodigd om toe te zien op de rechten en rechtswaarborgen van de betrokkenen en om advies te geven. Men moet hierbij wel vermijden dat advocaten het proces volledig overnemen (Bradt, Vettenburg, & Roose, 2007). Afsluitend aan deze alinea rond wie herstelbemiddeling wil bereiken merken we op dat geslacht, etniciteit en cultuur bijkomende criteria zijn waar rekening mee dient gehouden te worden in de verdere waardering en ontwikkeling van het herstelgericht werken (Daly, 2008; Toor, 2009). Toor (2009) beargumenteert dat het morele karakter van herstelrecht niet compatibel is met de culturele context van Aziatisch meisjes, waar schuld en schaamte binnen de familie en de gemeenschap een heel belangrijke rol spelen. De toepassing van herstelgericht werken is overwegend gevormd door een westerse kijk op bestraffing. 2.3.4 Herstelbemiddeling: hoe gaat men te werk? In het proces van bemiddeling kunnen een aantal fasen onderscheiden worden. Hoewel het tijdschema hier lineair wordt voorgesteld, kan het ook geïnterpreteerd worden als een ruimer cyclisch proces. Niet alle fasen komen in elke bemiddeling even sterk naar voren en niet elke bemiddeling mondt noodzakelijk uit in de laatste fase (Deklerck & Depuydt, 2005). Achtereenvolgens bespreken we de oriëntatie, het voortraject, de uitvoering, de afsluiting en de nazorg (Steketee et al., 2006). De oriëntatie: doorverwijzing naar een HCA-dienst Wanneer een jongere een strafbaar feit pleegt, stelt de politie een proces verbaal op dat wordt overgemaakt aan het parket. Het parket in jeugdzaken of de jeugdrechtbank kunnen de jongere dan doorverwijzen naar herstelbemiddeling. De meeste doorverwijzingen zijn afkomstig van de procureur (Vanfraechem et al., 2010). Mogelijke andere doorverwijzende instanties zijn slachtofferhulp, de consulent van de jeugdrechtbank, een hulpverleningsdienst of een advocaat (Aerts, 2009). Uit het onderzoek van Bureau Beke blijkt dat het parket in 2008 verantwoordelijk was voor 96,1% van alle doorverwijzingen. jeugdrechters doen zelden een bemiddelingsaanbod (Ferwerda en van Leiden, 2012). 42

Herstelbemiddeling is hierbij een vrijwillig aanbod, geen opgelegde maatregel. Bemiddeling kan ook op vraag van één van de partijen maar er is dan toestemming nodig van de vernoemde verwijzer (Jaarverslag BAAL, 2009). De bemiddeling op parketniveau wordt voorzien in artikel 45 quater van de Jeugdwet. Het is de Procureur des Konings die het voorstel tot bemiddeling doet. De cumulatieve voorwaarden zijn dat er ernstige aanwijzingen van schuld zijn, dat de betrokkene verklaart om het MOF niet te ontkennen en dat het slachtoffer geïdentificeerd is. Tijdens het hele proces van bemiddeling blijft het belangrijk dat alle partijen ermee instemmen. De Procureur is niet verplicht om bemiddeling voor te stellen maar zijn beslissing om een aanbod voor bemiddeling te doen of niet, dient hij altijd te motiveren. De bemiddeling op jeugdrechtbankniveau wordt bepaald door artikel 52 quinquies van de Jeugdwet. Dit artikel bepaalt dat de jeugdrechter in de voorlopige fase van de rechtspleging een bemiddeling kan voorstellen. De voorwaarden voor de bemiddeling zijn dezelfde als op parketniveau (Vanfraechem, 2007). Er zijn grote verschillen tussen de arrondissementen. Sommige passen een lineair aanbod toe terwijl andere inhoudelijke criteria hanteren zoals de ernst van de feiten, de complexiteit van het dossier en de leeftijd van de verdachte (Ferwarda & van Leiden, 2012). Verder zijn het aantal doorverwijzingen sterk afhankelijk van toevallige veranderingen op lokaal niveau (Van Dijk in Vanfraechem et al., 2010; Ferwerda & van Leiden, 2012). Het voorstel voor bemiddeling van het parket of de jeugdrechtbank verloopt via een brief aan beide partijen en een kopie van de brieven naar de HCA-dienst. In de brief wordt vermeld dat de bemiddeling gratis is, dat de gesprekken vertrouwelijk zijn en dat de deelname aan bemiddeling vrijwillig is. Aan de brief wordt een folder over bemiddeling toegevoegd. De partijen worden gevraagd om binnen de 8 dagen contact op te nemen met de HCA-dienst. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer de helft van de partijen geen contact opnemen binnen deze termijn (Ferwerda & van Leiden, 2012). Indien één van de partijen geen contact heeft genomen met de HCA-dienst na 8 dagen, neemt de bemiddelaar zelf contact op, per brief of telefonisch, waarbij er een huisbezoek wordt voorgesteld om herstelbemiddeling uit te leggen. Bij ontvangst van de kopie bij een HCA-dienst is een dossier aangemeld. Het dossier wordt toegewezen aan een bemiddelaar die verantwoordelijk wordt voor de bemiddeling, de opvolging, de registratie en de rapportering. De HCA-dienst wordt gevraagd om binnen de twee maanden het parket of de jeugdrechtbank in te lichten over de opstart en het verloop van de bemiddeling (= bondig verslag). Partijen kunnen altijd afzien van bemiddeling, waarbij de bemiddelaar een eindverslag overmaakt aan de verwijzer. Bij wens tot bemiddelen, start de bemiddelaar met de gesprekken (Jaarverslag BAAL, 2009). Naar best practice/profiel: - Afkomst van de herstelbemiddelingen. - Doorverwijzers. - Wijze van doorverwijzen. - 8-dagenregel. - Verantwoordelijkheid over dossier herstelbemiddeling. - Communicatie met de doorverwijzer. - (geen) Opstart herstelbemiddeling. Het voortraject: eerste contacten met de bemiddelaar Tijdens het eerste contact met het slachtoffer of de verdachte vraagt de bemiddelaar of de brief duidelijk was en overloopt hij de belangrijkste elementen van de brief. Hij maakt dan ook een afspraak voor een persoonlijk gesprek of een huisbezoek (Jaarverslag BAAL, 43

2009). Uit onderzoek blijkt dat bemiddelaars aangeven dat het geen goede techniek is om na een eerste telefoon vol twijfel af te haken. Het is dan eerder aangewezen om het vertrouwen van de partijen te winnen en hun onderliggende gevoelens bespreekbaar te maken. Op die manier kan de twijfel soms overwonnen worden (Denissen & Theuwen, 2010). Tijdens het huisbezoek met het slachtoffer schets de bemiddelaar het kader van bemiddeling en staat hij stil bij de feiten en de gevolgen ervan. Het slachtoffer kan zijn verhaal kwijt doordat de bemiddelaar vraagt naar de beleving bij de gebeurtenissen. De bemiddelaar bevraagt de verwachtingen van het slachtoffer over de bemiddeling: wat willen ze? Wat verwachten ze van de verdachte en zijn ouders? De bemiddelaar stelt een rechtstreeks gesprek voor indien de verwachtingen en intenties van beide partijen zo overeenstemmen dat een gesprek zinvol lijkt. De bemiddelaar neemt terug contact op met het slachtoffer na een gesprek met de verdachte en zijn ouders (Jaarverslag BAAL, 2009). Tijdens het huisbezoek met de verdachte en zijn ouders geeft de bemiddelaar toelichting bij de gerechtelijke procedure en de bemiddeling. Eventuele vragen hieromtrent probeert de bemiddelaar te beantwoorden. Dan komen de feiten aan bod en vraagt de bemiddelaar naar de oorzaak van de feiten, het eigen aandeel van de verdachte in de feiten en eventuele medeverdachten. De gevoelens tijdens het delict en erna worden ook besproken. De bemiddelaar stelt ook vragen naar de verwachtingen van de verdachte over de bemiddeling en de intenties ten aanzien van het slachtoffer. Belangrijk hierbij is dat de verdachte moet beseffen dat hij dader is en verantwoordelijkheid dient te nemen over het delict. Hij moet er zich van bewust zijn dat hij het slachtoffer niet emotioneel mag schaden tijdens het rechtstreekse gesprek indien er gekozen wordt voor een rechtsreeks gesprek. Daarna wordt bekeken op welke wijze herstelbemiddeling kan plaatsvinden, hoe het herstel er kan uitzien en wie bij het herstel betrokken kan worden. De bemiddelaar doet de verdachte ook eventueel een voorstel tot een rechtstreeks gesprek en stelt de verdachte hierbij gerust dat hij voldoende ruimte zal krijgen tijdens dit gesprek. Tot slot belooft de bemiddelaar terug contact op te nemen voor de praktische regelingen met betrekking tot het gesprek (Jaarverslag BAAL, 2009; Steketee et al., 2006; Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Uit onderzoek blijkt dat deze eerste gesprekken gepaard gaan met veel informatieuitwisseling. De bemiddelaar zelf is, zeker in het begin, overwegend aan het woord en geeft vooral uitleg over herstelbemiddeling en de mogelijk te volgen procedure. Hoewel de bemiddelaar tijdens de gesprekken probeert om zich zoveel mogelijk te richten op de betrokken minderjarige, blijkt dat dit in realiteit soms moeilijk te realiseren is. Redenen hiervoor zijn dat de minderjarige vaak minder betrokken is en daardoor niet actief participeert in het gesprek en dat eerder de ouders vaak aan het woord zijn (Denissen & Theuwen, 2010). Uit onderzoek in Nederland blijkt dat er altijd minstens één voorbereidend gesprek is met de betrokken partijen maar dat er in veel gevallen nog meerdere gesprekken volgen (Steketee et al., 2006). Tijdens deze startfase is het zoeken naar aanknopingspunten tussen de partijen in het delict belangrijk. Naast uiteenlopende vormen van afwijzing in de vorm van verwijten, gevoelens van haat, wraak, kwaadheid en agressie bij het slachtoffer is er ook vaak nieuwsgierigheid naar de verdachte en het delict. Dit kan een aanknopingspunt zijn naar de andere partij. Bij de verdachte zijn er naast de afwijzing en het gebeuren zo snel mogelijk willen vergeten, gevoelens van wil tot compensatie, vereffening van de schuld, flarden van spijt en wroeging. De bemiddelaar brengt hier de eerste partiële vragen en partiële antwoorden over, dikwijls pendelend tussen partijen die ook letterlijk afstand houden. Op die manier kunnen centripetale krachten aan belang winnen met respect voor 44

het houden van afstand en de afwijzende houding van de partijen ten aanzien van elkaar (Deklerck & Depuydt,2005). In 37% van de dossiers wordt het volledige proces doorlopen. In die dossiers waar partijen het volledige proces doorliepen, was de overeenkomt ook meestal een feit. Redenen om niet deel te nemen aan herstelbemiddeling was omdat het slachtoffer niet wenste deel te nemen (31%), geen verdere vra(a)g(en) had (25%) of omdat de dader niet wenst in te gaan op het aanbod (14%) (Vanfraechem et al., 2010). Aanvullend, wanneer slachtoffers deelnemen vanuit de motivatie om de verdachte een kans te geven het goed te maken, er vaker sprake is van een doorlopen proces met overeenkomst (Ferwerda & van Leiden, 2012). Andere cijfers zijn gelijkaardig: uit de jaarlijkse cijfers van het Steunpunt Jeugdhulp blijkt dat bij ruim de helft van de aanmeldingen voor herstelbemiddeling geen traject wordt opgestart, in dat geval wordt door het slachtoffer en/of de minderjarige het aanbod tot herstelbemiddeling geweigerd. Daarnaast worden bepaalde dossiers ook voortijdig afgebroken. Uit de analyse van Ferwerda en van Leiden (2012) komt dat ruim de helft van de trajecten niet-opgestart worden na aanbieding. De meeste van de opgestarte trajecten worden ook effectief doorlopen en afgesloten met een overeenkomst. Uit onderzoek in Nederland blijkt dat in bijna twee derde van de zaken er voorgesprekken gevoerd worden met beide partijen, maar dat leidt toch niet tot een herstelgesprek. In iets minder dan de helft van de zaken heeft de dader geweigerd om mee te werken, in één op de vier zaken was het slachtoffer er niet aan toe. Soms zien de ouders van één de partijen het niet zitten. De redenen zijn divers. Soms is het niet mogelijk om de verdachte of het slachtoffer te bereiken of is het delict al te lang geleden. Soms hebben de partijen het onderling al opgelost. Het kan ook zijn dat het slachtoffer er niet aan toe is om de confrontatie aan te gaan, dat hij schrik heeft om zijn eigen emoties onder controle te houden, dat hij niet bereid is om er nog meer tijd aan te besteden of dat hij een strafprocedure wilt. Redenen voor de verdachte om niet deel te nemen zijn dat hij zichzelf ziet als slachtoffer, dat hij niet verwacht dat de bemiddeling iets zal opleveren, dat hij het gebeuren achter zich wil laten of dat hij te beschaamd is (Steketee et al., 2006; Walgrave, 2006). Binnen twee maanden, vanaf de aanwijzing van de bemiddelingsdienst, dient er een terugkoppeling te zijn naar de doorverwijzer met betrekking tot de voortgang van het dossier. Naar best practice/profiel: - Inhoud eerste gesprek. - Niet deelnemen aan herstelbemiddeling. - Afgebroken dossiers. De uitvoering: directe of indirecte bemiddeling tussen verdachte en slachtoffer Bij herstelbemiddeling is er de mogelijkheid om zowel rechtstreeks als onrechtstreeks met elkaar in gesprek te gaan. Bij indirecte bemiddeling wordt informatie uitgewisseld tussen het slachtoffer en de verdachte via de bemiddelaar. Dit is de meest gebruikelijke vorm van bemiddeling in Vlaanderen (Bradt, & Bouverne-De Bie, 2009; Ferwerda en van Leiden, 2012; Vanfraechem et al., 2010). Het kan hierbij gaan om pendelbemiddeling, waarbij de bemiddelaar mondeling boodschappen over en weer brengt, briefwisseling tussen verdachte en slachtoffer of het maken van een excuuskaart door de verdachte (Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Het relatief lage aantal directe bemiddelingen kan deels verklaard worden door kenmerken van de bemiddelaar (wijze van aanpak, ervaring en aanhoudendheid), deels door kenmerken eigen aan de (persoonlijkheid van de) partijen en het misdrijf (te ernstig of te licht). Face-to-face contact via een directe bemiddeling of 45

ontmoeting leidt vaker tot een volledig uitgevoerde overeenkomst (Ferwerda & van Leiden, 2012). Met beide partijen wordt gekeken of een rechtstreeks gesprek wenselijk is. Indien dit zo is, worden deze gesprekken goed voorbereid door de bemiddelaar. Volgens Daly (2008) verbetert grondige voorbereiding de relatie tussen slachtoffer en herstelbemiddelaar enerzijds en tussen dader en herstelbemiddelaar anderzijds, wat zorgt voor een grotere waarschijnlijkheid op betekenisvolle interacties tussen de partijen. Bijkomstig, gedurende de voorbereiding kunnen slachtoffer hun behoeften identificeren en formuleren en aangeven wat hun maximale inzet kan zijn (Achilles en Zehr, geciteerd in Choi et al., 2011). Wat willen ze vragen of zeggen; wat verwachten ze van het gesprek; wat kan er aan bod komen; waar en wanneer zal dit gesprek plaats vinden;… (Jaarverslag BAAL, 2009). Uit onderzoek blijkt dat bemiddelaars er van uit gaan dat directe bemiddeling 9 op 10 keer een meerwaarde zou bieden voor beide partijen. Toch vinden ze het belangrijk om deze keuze aan de partijen te laten. De bemiddelaars proberen mensen op een subtiele manier te stimuleren om in de richting van directe bemiddeling te denken (Denissen & Theuwen, 2010). Choi et al. (2011) vonden dat het ontmoeten van slachtoffers de jongere daders hielpen om de omvang van hun daden en de gevolgen ervan te bevatten, dit door het personaliseren van het slachtoffers en hun ervaringen. Specifiek voor slachtoffers vonden Ferwerda en van Leiden (2012) dat deze het proces en de bemiddelaar positiever beoordelen wanneer er persoonlijk contact is geweest met de verdachte. De redenen die slachtoffers aangeven om mee te doen, lopen uiteen van het voorkomen van herhaling, of het willen uitpraten en begrijpen waarom de verdachte het gedaan heeft. Slachtoffers willen vaak ook dat de verdachte zich bewust wordt van de gevolgen van zijn daden of excuses krijgen. De slachtoffers verwachten tijdens de bemiddeling om een oplossing te vinden, de relatie met de verdachte te herstellen en het gebeurde te kunnen uitpraten en begrijpen. Over het algemeen zijn de slachtoffers minder positief dan de verdachten in de zin dat hun verwachtingen slechts deels of niet zijn uitgekomen. De ouders van de slachtoffers nemen deel aan het gesprek om steun te bieden 35 (Steketee et al., 2006). De slachtoffers uiten een hogere tevredenheid over het proces en de bemiddelaar als de verdachte het in hun ogen goed heeft gemaakt (Ferwerda & van Leiden, 2012). Uit onderzoek in Nederland blijkt dat de meeste verdachten (n= 57) besluiten om mee te werken aan een herstelbemiddeling omdat ze spijt hebben (89%). Een andere veelgenoemde reden is dat de verdachte aan het slachtoffer wil uitleggen wat er precies gebeurd is (58%). Daarnaast geeft een aantal verdachten aan dat ze verwachten dat hun deelname strafvermindering zou opleveren (11%). Vijf procent nemen ook deel omdat hun ouders dat wilden, een aantal omdat ze de situatie willen oplossen. De meeste verdachten geven aan dat ze verwachten dat ze tijdens het herstelgesprek een oplossing kunnen vinden voor de ontstane situatie, het willen en kunnen uitpraten, en hun excuses kunnen aanbieden. Sommige verwachten dan ook dat het slachtoffer hun excuses zou aanvaarden of zou zeggen: ‘iedereen maakt fouten’. De ouders van de verdachte nemen deel aan het gesprek om steun te bieden, te kunnen vertellen wat zij van de situatie vinden en om contact te hebben met de ouders van het slachtoffer, in het geval van een minderjarig slachtoffer (Steketee et al., 2006; Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Redenen om niet deel te nemen aan een rechtstreeks gesprek kunnen zijn: angst om de andere partij te ontmoeten, geen wens hebben om in contact te komen met de tegenpartij,

35

In geval van minderjarige slachtoffers

46

angst om niet het ontmoeten van de tegenpartij niet aan te kunnen en niet meer willen herinnerd worden aan het verleden (Van Dijk et al. in Vanfraechem et al., 2010). Mogelijke aanwijzingen voor de bemiddelaar om geen rechtstreeks gesprek voor te stellen zijn twijfel aan de oprechtheid van de verdachte, de diagnose van een stoornis bij de verdachte, een te groot verschil in cultuur tussen de verdachte en het slachtoffer en nieuwe feiten die aan het licht komen (Aerts, 2009). Een rechtstreeks gesprek gaat meestal door op de bemiddelingsdienst, een neutrale plaats. De bemiddelaar laat het slachtoffer (en zijn ouders) eerst komen en laat hen al plaatsnemen. Dit om te benadrukken dat het slachtoffer een speciale plaats inneemt. De plaats voor de verdachte en zijn ouders wijst de bemiddelaar zelf aan. De bemiddelaar gaat in het midden zitten. Hij heet iedereen welkom en bedankt iedereen voor zijn aanwezigheid. Hij maakt zijn rol in het gesprek duidelijk, vraagt de partijen naar mekaar te luisteren en respectvol met mekaar om te gaan. Het slachtoffer krijgt eerst het woord. Daarna volgt een gesprek tussen de verdachte en het slachtoffer en hun respectievelijke ouders dat de bemiddelaar structuur geeft. Vervolgens wordt besproken op welke manier de schade hersteld kan worden. Nadat de bemiddelaar het gesprek afgerond heeft, vraagt hij naar de mening en gevoelens van iedereen omtrent het gesprek en bedankt iedereen. Er wordt ook een afspraak gemaakt voor het opmaken van de overeenkomst (Jaarverslag BAAL, 2009; Steketee et al., 2006). Uit onderzoek in Nederland blijkt dat de meeste deelnemers positief zijn over de inbreng die men heeft kunnen leveren, het kunnen meewerken aan een oplossing en de positieve en veilige sfeer waarin de bijeenkomst plaatsvond. De meeste verdachten vinden het goed, maar confronterend en soms pijnlijk om te horen wat het slachtoffer te zeggen heeft. Ze vinden het fijn dat ze normaal hebben kunnen praten en dat het slachtoffer niet verwijtend of rancuneus is. Ook de slachtoffers beoordelen de confrontatie als positief omdat ze het goed vinden om te horen wat de verdachte hen te zeggen heeft en om het volledige verhaal te horen. De slachtoffers hebben het gevoel dat ze respectvol behandeld werden. Ze zijn vaak onder de indruk van de houding van de verdachte doordat hij excuses aanbiedt maar ook zijn emoties uit. De ouders van de verdachten vinden het vooral moeilijk om het verhaal van het slachtoffer te horen, maar ook verhelderend. De ouders van de slachtoffers vinden het dan weer heel aangrijpend om hun kind in de rol van slachtoffer te zien (Steketee et al., 2006; Wolthuis, 2008; Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Deze fase wordt gekenmerkt door de overgang van strategische houding naar ervaring. Na het traumatische van het voorbije delict gaan beide partijen zich wapenen en harnassen bij confrontatie. Het slachtoffer wil vermijden opnieuw gekwetst te worden en de verdachte beschermt zich tegen een mogelijk tegenaanval. Bij vormen van lichte criminaliteit kan hier een onderhandeling starten rond materiële en financiële compensatie. De basis voor het werkelijk herstel wordt echter gevormd door de uitdrukking van werkelijke emoties, een nauw aansluitende fase. Hierin kan men het verleden loslaten en zich richten op de toekomst. Hiermee verweven is de fase van de meer informatieve vraagstelling waar plaats wordt gemaakt voor vragen naar het waarom, hoe , wat , waartoe, wanneer,… Deze twee laatste fasen kunnen zich afwisselend, vaak op een ongeordende en zelfs chaotische manier, herhalen in een volgende fase van diepgang en groeiende empathie. Op het einde van deze fase moet elkaars verhaal beluisterd en gekend zijn. In een volgende fase worden verkennende mogelijkheden ingezet rond vormen van compensatie (Deklerck & Depuydt, 2005). Naar best practice/profiel: - Directe en indirecte bemiddelingen. - Inhoud en organisatie van het rechtstreeks gesprek. 47

Afsluiting met afspraken De bemiddelaar heeft of neemt geen verantwoordelijkheid voor de uitkomst van een bemiddeling. Hij begeleidt de onderhandelingen volgens het mediation principe: hij faciliteert, ondersteunt, inventariseert de feiten, vraagt door bij onduidelijkheden en houdt de communicatie en interactie tussen verdachte en slachtoffer op gang. De directe dan wel indirecte gesprekken tussen de partijen kunnen leiden tot een akkoord tussen partijen. De afspraken zijn te onderscheiden in vier categorieën: iets rechtzetten door schade te vergoeden of klusjes te doen, gedragsregels hoe betrokkenen met elkaar dienen om te gaan, afspraken met de ouders en afspraken met anderen. Dit akkoord wordt dan neergeschreven in een overeenkomst. De minderjarige verdachte, zijn ouders en het slachtoffer kunnen deze overeenkomst nalezen en tekenen voor akkoord (Jaarverslag BAAL; Steketee et al., 2006). Bij bemiddeling op parketniveau moet de procureur des konings het akkoord goedkeuren. Hij kan dit enkel weigeren indien het akkoord strijdig is met de openbare orde. Indien een akkoord wordt bereikt en goedgekeurd, maakt de bemiddelaar een verslag over de tenuitvoerlegging van het akkoord over aan de procureur des konings. Als het akkoord werd uitgevoerd volgens de bepalingen ervan, dan dient de procureur des konings hiervan een proces-verbaal op te maken en kan hij hiermee rekening houden bij zijn beslissing om de zaak al dan niet te seponeren. De procureur kiest vaak voor seponering nadat een positieve afloop is bereikt (Vanfraechem et al., 2010). Een afschrift van dit PV wordt bezorgd aan de minderjarige verdachte, zijn ouders, het slachtoffer en de bemiddelaar. Als de procureur beslist om de zaak te seponeren, doet deze seponering de strafvordering vervallen. Op niveau van de jeugdrechtbank, moet het bereikte akkoord door de Rechter of de Rechtbank worden gehomologeerd (Vanfraechem, 2007). De bemiddelaar kijkt toe op de uitvoering van de afspraken en houdt het parket en de jeugdrechtbank op de hoogte. De bemiddelaar maakt ook hier een eindverslag op voor de gerechtelijke instantie met de mededeling van al dan niet uitvoering van de overeenkomst. Bemiddeling vervangt de gewone gerechtelijke afhandeling niet maar kan wel van invloed zijn op de verdere beslissingen die genomen worden in het dossier. De gerechtelijke instanties kunnen met andere woorden wel rekening houden met het resultaat van de bemiddeling (Ferwerda & van Leiden, 2012; Jaarverslag BAAL, 2009). Een mogelijke afspraak kan zijn dat de minderjarige verdachte zelf de verantwoordelijkheid opneemt in het financiële herstel van de schade die hij veroorzaakt heeft. In ruim één op de drie gevallen is er sprake van een financieel herstel (Ferwerda en van Leiden, 2012). Daartoe kan hij zijn spaargeld aanspreken of dat van zijn ouders, terugvallen op de verzekering, werk zoeken of een beroep doen op het Provinciaal vereffeningsfonds (Vanfraechem et al., 2010). De jongere kan voor het verrichten van vrijwilligerswerk bij een openbare dienst of humanitaire instelling een vergoeding krijgen die uitgeschreven wordt op naam van het slachtoffer van het delict. Tegenover elk gepresteerd uur vrijwilligerswerk biedt de provincie een bedrag. Het slachtoffer dient wel in te stemmen met deze procedure. De jongere schrijft een handgeschreven brief waarin hij uitlegt waarom hij de schade zelf wil vergoeden en waarom hij dat via het fonds wil doen. Aan de ouders wordt gevraagd via een brief te melden waarom zij achter deze keuze staan en waarom ze voor deze optie hebben gekozen. Deze brieven worden toegevoegd aan een aanvraagformulier dat de bemiddelaar anoniem opstelt. Hierin wordt een korte omschrijving van de feiten gegeven, het verloop van de bemiddeling en het overeengekomen schadebedrag. Ook het standpunt van het slachtoffer en van de familiale verzekering worden hierin opgenomen. De bemiddelaar dient persoonlijk aanwezig te zijn op het comité V, de raad van beheer van het vereffeningsfonds. Alle afspraken worden vastgelegd in een overeenkomst en het geld wordt na de prestaties van de minderjarige verdachte overgemaakt aan de HCA-dienst die de schadevergoeding overmaakt aan het 48

slachtoffer (Jaarverslag BAAL, 2009; Viaene, 2006). Volgens Ferwerda en van Leiden (2012) staan de meeste verdachten echter zelf in voor de vergoeding die gemiddeld 200 euro bedraagt. Belangrijk is dat de afspraken rond vergoeding, sanctie, boete of herstel een gevolg dienen te zijn van een authentieke betrokkenheid, een doorleefde ervaring van spijt en berouw en van hieruit de wil tot herstel die zich uit in het proces van uitwisseling, communicatie en herstel. Het afdwingen van afspraken zonder dat dit uit de betrokkenen zelf komt, op de manier die ze zelf willen en op het ogenblik dat ze er zelf aan toe zijn, is als een lege doos (Deklerck & Depuydt, 2005). Voor slachtoffers is een oprechte verontschuldiging van de dader een kritische succesfactor in het bereiken van herstelgerichte resultaten (Choi, Bazemore & Gilbert, 2012). Spijtbetuigingen door de verdachte aan het slachtoffer relateren aan een positievere beoordeling van het proces door beide partijen. Het slachtoffer uit bovendien een hogere proceswaardering in geval van schadevergoeding en spijtbetuiging aan zijn ouders (Ferwerda & van Leiden, 2012). Uit de review van Choi et al. (2012) blijkt dat het gebrek aan werkelijk berouw bij de dader, pijnlijk kan zijn voor de slachtoffers en verdere emotionele schade kan veroorzaken. Ook Daly (2008) vond dat, wanneer daders hun gedrag rechtvaardigen of minimaliseren, de pijn bij slachtoffers toeneemt. De dynamieken binnen directe gesprekken zijn complex. Wat echter uit diverse onderzoeken naar voorkomt als belangrijk, vooral in het kader van recidive, is dat de dader het proces waar het slachtoffer is doorgegaan aanhoort en begrijpt, wat een gevoel van empathie opwekt bij de dader en op zijn beurt zorgt voor berouw. Dit gevoel van empathie kan bereikt worden door de dader te laten luisteren naar het persoonlijke en concrete verhaal van het slachtoffer (Choi et al., 2011). Choi et al. (2011) observeerden jongeren en concludeerden dat hoewel de meeste berouw en inlevingsvermogen hadden ze niet wisten hoe ze dit moesten uiten naar het slachtoffer, deels omwille van hun grote nervositeit. Dit kan dus een belangrijk onderdeel zijn voor de bemiddelaar om rekening mee te houden in de voorbereiding. De partijen die tot een overeenkomst zijn gekomen, zeggen daar tevreden over te zijn. De overeenkomsten worden doorgaans goed opgevolgd onder toeziend ook van de bemiddelaar (Ferwerda & van Leiden, 2012). Uiteindelijk zijn we hier in de laatste fase van bemiddeling terechtgekomen waarbij de concrete afspraken rond herstel bezegeld worden in een contract (Deklerck & Depuydt, 2005). Uit onderzoek in Nederland naar ruim 800 aangemelde herstelbijeenkomsten blijkt dat men in 92% van de gevallen komt tot een herstelplan. Daarvan resulteren er 271 in afspraken en 464 in intenties. De afspraken variëren van excuus aanbieden, betalen van een schadevergoeding, verrichten van werkzaamheden tot het nakomen van gedragsregels (Wolthuis, 2008). De meeste afspraken houden, volgens het onderzoek van Bureau Beke, een financieel herstel in (36,9%). Excuses, zuivere informatieoverdracht en het doen van beloftes komen minder voor (respectievelijk 24%, 13% en 12%) (Ferwerda en van Leiden, 2012). Een derde van de verdachten vindt dat de afspraken wel redelijk zijn. Een klein percentage vindt dat ze er gemakkelijk vanaf zijn gekomen, terwijl een ander klein percentage vindt dat ze nog veel moeten doen om een bijdrage aan het herstel te leveren. Belangrijk is ook om te weten of er na herstelbemiddeling werkelijk sprake is van herstel. Onderzoek in Nederland heeft uitgewezen dat in de meeste zaken bemiddeling leidt tot herstel van de relatie. Er worden duidelijke afspraken gemaakt hoe men in de toekomst met mekaar zal omgaan. Of de verdachte biedt zijn excuses aan en het slachtoffer accepteert deze. Het delict wordt uitgesproken waardoor de partijen mekaar weer recht in 49

de ogen kunnen kijken of het vertrouwen hersteld wordt. Soms is er geen daadwerkelijk herstel van de relatie maar is de rancune of angst zodanig afgenomen dat de partijen weer normaal met mekaar kunnen omgaan. In driekwart van de zaken is er herstel van schade zoals bv. een schadevergoeding die betaald wordt. In Choi et al. (2011) kunnen we lezen dat de schadevergoeding naast een financiële teruggave ook een teken is van de dader dat hij zich bewust is van wat hij de ander heeft aangedaan en dat hij zijn plicht erkend om het goed te maken. Andere gevolgen van de herstelbemiddeling zijn dat de verdachten meer inzicht in hun gedrag hebben gekregen, wat ze ook getoond hebben aan de slachtoffers. Na de herstelbemiddeling voelen jongeren vooral opluchting omdat ze hun verhaal kwijt zijn en het hoofdstuk kunnen afsluiten. Ze zijn vaak onder de indruk dat het delict hen vergeven werd. De meeste jongeren hebben het gevoel achteraf dat er wel degelijk iets hersteld is. Toch kan niet alles hersteld worden via herstelbemiddeling. Het gaat dan bv. om vriendschappen tussen betrokken partijen of het wegwerken van alle gevolgen voor het slachtoffer. De meeste overeenkomsten worden in de praktijk omgezet (96%) (Steketee et al., 2006; Vanfraechem et al., 2010; Wolthuis & Vandenbroucke, 2009). Ook wat betreft de afsluiting van het rechtstreekse gesprek zijn er gedragsregels. De herstelbemiddelaar evalueert met beide partijen of het gesprek heeft voldaan aan de verwachtingen. Soms is er nog een informeel samenzijn met alle betrokkenen waarbij nog even kan nagepraat worden (Steketee et al., 2006). Tot slot, aan het einde van de bemiddeling, rapporteren de bemiddelingsdiensten aan de doorverwijzer. Dit kan, in het geval van een volledig doorlopen bemiddeling, bestaan uit het opsturen van de overeenkomst en een eindverslag. In het geval van een nietopgestarte of afgebroken bemiddeling koppelt de HCA-dienst het resultaat blind terug aan de doorverwijzer. Op die manier kan dit niet ten nadele van de minderjarige worden gebruikt. Het parket of de jeugdrechter bepaalt dan eventuele vervolgstappen. Is er sprake van een geslaagde overeenkomst, dan volgt er in bijna alle gevallen een seponering (Ferwerda & van Leiden, 2012). Naar best practice/profiel: - Rol bemiddelaar in herstelbemiddeling en ten aanzien van de afspraken. - Type van gemaakte afspraken en de tevredenheid van de partijen hierover. - Inhoud, procedure en opvolging van de overeenkomst. - Het vereffeningsfonds. - Gevoel na herstelbemiddeling bij de partijen. - Evaluatie. - Na herstelbemiddeling: beslissing van de doorverwijzer. De nazorg In Vlaanderen is er geen nazorg voorzien binnen de procedure van herstelbemiddeling. Na de opvolging van de overeenkomst en het op de hoogte brengen van de doorverwijzer hiervan, sluit met het dossier af (persoonlijke communicatie herstelbemiddelaars). In Nederland schrijft men wel een nazorgtraject voor. Na een aantal maanden neemt de herstelbemiddelaar contact op met de verdachte en het slachtoffer om te informeren hoe het sinds het gesprek met hen gaat. Dit om na te gaan of de herstelbemiddeling effect heeft gehad en zijn doel heeft bereikt (Steketee et al., 2006). Uit onderzoek in Nederland blijkt echter dat in de praktijk de bemiddelaars hier niet al te enthousiast over zijn en er ook vaak niet veel van terecht komt. De voornaamste reden is dat men het slachtoffer en de verdachte niet opnieuw wil lastigvallen en afgehandelde zaken niet opnieuw wil oprakelen. Ook speelt mee dat de bemiddelaar het niet echt ziet als zijn verantwoordelijkheid. Ze zijn 50

eerder van mening dat hun betrokkenheid ophoudt nadat de bijeenkomsten hebben plaatsgevonden (Steketee et al., 2006). Toch toont een ander Nederlands onderzoek aan dat voor de jongeren een nabespreking na de deelname aan een herstelbemiddeling van cruciaal belang is, vooral voor de verwerking van indrukken die men heeft opgedaan tijdens het proces. Ook als het slachtoffer heeft geweigerd om deel te nemen aan de bemiddeling of de jongere geen reactie heeft gekregen op een brief, is een afrondend gesprek wenselijk. Naar best practice/profiel: - Nazorgtraject. 2.3.5 Wie voert de herstelbemiddeling uit? Herstelbemiddeling wordt georganiseerd door HCA-diensten. HCA staat voor Herstelgerichte en Constructieve Afhandeling. Een HCA-dienst omvat vier werkvormen voor minderjarige delictplegers: de slachtoffer-dader bemiddeling, het herstelgericht groepsoverleg, de gemeenschapsdienst en de leerprojecten. In de provincies West-Vlaanderen en Antwerpen is er één HCA-dienst per arrondissement met uitzondering van het arrondissement Antwerpen waar er twee diensten zijn en de arrondissementen Ieper en Veurne waar één dienst instaat voor beide arrondissementen. In de provincies Limburg, Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant is er één dienst per provincie. In Vlaanderen zijn dus volgende HCA-diensten actief: ADAM (Antwerpse dienst voor alternatieve maatregelen, arrondissement Antwerpen) binnen CAW Metropool, Alba vzw (Bemiddelingsburo in arrondissemt Brussel/Halle/Vilvoorde en BAL in arrondisement Leuven), BAAB (bureau alternatieve afhandeling Brugge, arrondissement Brugge) binnen vzw De Patio, BAAL (Bureau alternatieve afhandeling Limburg, provincie Limburg) binnen vzw jongerenwerking Pieter Simenon, BIC (Bemiddelings- en Begeleidingsdienst Ivo Cornelis, arrondissement Mechelen) binnen vzw Ivo Cornelis, CAFT (Constructieve afhandeling feiten Turnhout, arrondissement Turnhout) binnen vzw Cirkant, COHEsie (CO voor constructief en HE voor herstel, arrondissement Kortrijk) binnen vzw centrum voor jongeren- en gezinsbegeleiding, DIVAM (dienst Ieper Veurne alternatieve maatregelen, arrondissementen Ieper en Veurne) binnen Vereniging Ons Tehuis, Elegast HCA-dienst (arrondissement Antwerpen) en HCA Oost-Vlaanderen (provincie Oost-Vlaanderen). De HCA-diensten worden als categorie 8 erkend door de Vlaamse overheid, het Agentschap Jongerenwelzijn en het Steunpunt Jeugdhulp. 2.3.6 Wat zijn de uitvoeringseisen aan de basis van herstelbemiddeling? Eisen ten aanzien van de bemiddelaars De missie van een HCA-dienst wordt onderschreven door belangrijke waarden zoals het geloof in de kracht en de groeimogelijkheden in verbondenheid alsook respect voor ieders eigenheid en ernaar handelen. Door en voor alle medewerkers worden kerncompetenties zoals innoverend verbinden en zelfreflectie onderkend (Jaarverslag BAAL, 2009). Therapeutische vaardigheden en inzichten van de herstelbemiddelaar kunnen van nut zijn bij herstelbemiddeling (Mooren, 2007). Toch mag de bemiddelaar niet teveel in de rol van hulpverlener schieten (Steketee et al., 2006). Andere competenties waarover de bemiddelaar moet beschikken zijn: het kunnen leiden van een proces zonder al te sturend te zijn, zowel met verdachten als met slachtoffers kunnen omgaan, sociaal vaardig zijn en over mensenkennis beschikken (Steketee et al., 2006). De bemiddelaar wordt gezien als medestander ten aanzien van de cliënt, als mediator ten aanzien van de externen en als 51

vertegenwoordiger van de maatschappelijk te bewaken grenzen (Jaarverslag CAFT, 2009). Belangrijk is dat de bemiddelaar bij de start van het proces en bij het verdere verloop ervan een actieve opstelling heeft naar beide partijen. Immers, de soms zeer intense, ongevraagde en ongewilde intimiteit tussen verdachte en slachtoffer bij het delict zet centrifugale krachten in gang, weg van het gebeuren. Zowel bij de verdachte als bij het slachtoffer worden gevoelens van emotioneel afstand nemen geproduceerd, waardoor zij niet willen terugkeren naar het gebeurde. Deze context van vaak felle reacties en emotionele geladenheid dient de bemiddelaar weten te hanteren en om te buigen, om in een centripetale beweging terug te keren naar het gebeurde. De bemiddelaar heeft hierbij verschillende taken. Ten eerste brengt de bemiddelaar boodschappen over van de ene naar de andere partij. Dit houdt een belangrijke evenwichtsoefening in tussen de belangen, vragen en interesses van het slachtoffer en deze van de verdachte. Ten tweede functioneert de bemiddelaar in de positie van emotionele grensbewaker. De afwijzende, verwijtende en agressieve opmerkingen, afgewisseld met nieuwsgierigheid en een versnipperde wil tot communicatie zijn de aanknopingspunten van de bemiddelaar om centrifugale krachten om te buigen naar centripetale. Ten derde is de bemiddelaar een werker aan de grens tussen vrijheid en recht. De bemiddelaar probeert binnen het gegeven rechtskader de door de feiten geconditioneerde mentale, emotionele en fysieke vrijheid van de betrokken in de mate van het mogelijke terug te herstellen en te vergroten. Het rechtsingrijpen is nodig in geval van schending van fundamentele rechten tijdens het proces en als structurerende omkadering bij het begin en het einde van de bemiddeling, bijvoorbeeld als garantie bij de motivatie tot deelname en bij het vastleggen van afspraken. Ten vierde is de bemiddelaar een procesbegeleider waardoor hij ervoor zorgt dat de kwaliteit van het proces de kwaliteit van de bemiddeling bepaalt (Deklerck & Depuydt, 2005). Uit onderzoek blijkt dat de bemiddelaars zelf aangeven dat hun persoon en houding een belangrijke rol speelt in het bemiddelingsproces. Het gaat dan om een open houding, het aankijken van de personen tijdens een gesprek, een hand geven bij binnenkomst,… Ook het respect van de bemiddelaar naar beide partijen kan de kans op slagen van een bemiddeling beïnvloeden. Daarnaast moet de bemiddelaar kunnen meeleven met de cliënten zonder zijn neutraliteit uit het oog te verliezen. Non-verbale communicatie speelt ook een belangrijke rol in het bemiddelingsproces. Het gaat dan om de non-verbale communicatie van de bemiddelaar die een effect kan hebben op het verloop van de bemiddeling maar ook om de correcte interpretatie van de non-verbale communicatie van beide partijen (Denissen & Theuwen, 2010). Kenmerken en werkwijze van de bemiddelaar blijken nauw samen te hangen met de waarderingen van de betrokken partijen. Wanneer bemiddelaars hun beloftes nakomen en het vertrouwen hebben, worden zowel proces als bemiddelaar hoger gewaardeerd. Maar ook goed luisteren en tijd nemen voor de betrokkenen zijn gedragskenmerken eigen aan de bemiddelaar die een invloed hebben op de mate van waardering door de partijen (Ferwerda en van Leiden, 2012). De kennis van zaken van de bemiddelaars op de HCA-diensten is tweeledig. Enerzijds heeft men veel professionaliteit opgedaan door ervaring. Anderzijds wordt er steeds meer theoretische en praktische kennis verworven door diverse vormen van opleiding zowel binnen basisopleidingen als door meer specifieke cursussen en opleidingsdagen. In de Vlaamse basisopleidingen ‘Bachelor in de orthopedagogie’ of ‘Bachelor in sociaal werk’ wordt er meer aandacht geschonken aan herstelgericht werken. Ook binnen de cursus ‘Bemiddeling’ aan de KHLeuven – Departement Sociale School Heverlee komt dit onderwerp aan bod. Deze cursus gaat dieper in op de situering van bemiddeling vroeger en nu. Er wordt aandacht gegeven aan de begrippen conflict en hantering, de methodiek 52

van bemiddeling en vaardigheden. De theorie wordt hierbij gekoppeld aan oefeningen en rollenspelen. De opleiding wordt gespreid over zeven dagen en wordt afgesloten met het schrijven van een korte paper. De deelnemers krijgen op het einde een certificaat. Zoals eerder vermeld voorzien HCA-diensten vooral zelf in de opleiding van beginnende bemiddelaars, via bemiddeLINK. Verder voorziet het Steunpunt Jeugdhulp af en toe in themadagen die toegankelijk zijn voor de verschillende Vlaamse HCA-diensten. Bemiddelaars kunnen ook deelnemen aan initiatieven van de Interactie-academie in Antwerpen die zich richt tot mensen werkzaam in de non-profit sector en bij verschillende overheden. Zij geven een basiscursus van twee dagen rond bemiddeling in het algemeen (Denissen & Theuwen, 2010). Tegenwoordig zijn er verschillende Vlaamse onderwijsinstellingen die bemiddeling opnemen in hun aanbod: vzw Ligand, centrum voor waarderend innoveren voor een duurzaam samenleven (http://www.ligand.be/), Mediv (http://www.mediv.be/) en bMediators (http://www.bmediation.eu/). Naar best practice/profiel: - Houding en vaardigheden van de herstelbemiddelaar. Eisen ten aanzien van de bemiddeling De visie met betrekking tot het hanteren van delicten is vooral gebaseerd op het herstelrecht, waarbij de aandacht niet alleen naar de verdachte van een delict gaat, maar ook naar het slachtoffer. De focus ligt minder op het gegeven dat maatschappelijke grenzen worden overtreden, dan wel op de gevolgen ervan voor het slachtoffer. Het in beeld brengen van het slachtoffer kan symbolisch zijn maar het slachtoffer kan ook een prominente, actieve plaats krijgen. Het herstelrecht is gericht op het actief opnemen van verantwoordelijkheid door de verdachte en een zoektocht naar herstel van de aangerichte schade ten aanzien van het slachtoffer, van de maatschappij en van de context. Bij het werken met minderjarigen en delinquentie is er bij de HCA-diensten ook een pedagogische invalshoek. De communicatie binnen de HCA-diensten is gericht op verschillende sporen: herstel van vertrouwen van de ouders in het kind, herstel van ouderlijke verantwoordelijkheid en herstel van maatschappelijke waarden en normen. Ouders zijn dus per definitie betrokken partij ook al zijn ze niet altijd lijfelijk aanwezig (Jaarverslag CAFT, 2009). Bemiddeling is een vorm van zorg op maat. Bemiddeling moet gezien worden als een participatief aanbod met respect voor eigen dynamiek en het tempo van de cliënt en vertrekkend vanuit zijn eigen verantwoordelijkheid. Vertrouwend op de positieve krachten van alle betrokkenen kiezen de HCA-diensten voor een hulpverlening die gericht is op het verhogen van de competenties. De begeleiding heeft hierbij op een niet-beoordelende manier aandacht voor de individuele hulpvragen. De begeleiding van de jongeren is geen eiland en ook geen eindpunt maar poogt telkens weer de link te maken met het familiaal, sociaal en professioneel netwerk (Jaarverslag CAFT, 2009). Om de bemiddeling goed te doen verlopen, worden er een aantal werkingsprincipes vooropgesteld (Vanfraechem et al., 2010). Ten eerste dient de vrijwilligheid zo veel mogelijk gevrijwaard te worden. Elke partij is vrij om deel te nemen en kan op elk moment beslissen om de bemiddeling stop te zetten (Jaarverslag BAAL, 2009; Jaarverslag CAFT, 2009). Echter uit onderzoek blijkt dat men op niveau van het parket niet echt kan spreken over vrijwilligheid maar eerder over een belaste vrijwilligheid. Immers, de jongere is zich er van bewust dat wanneer hij niet ingaat op dit vrijwillig aanbod er consequenties zullen volgen. Dit wordt ook zo geduid naar de jongere toe in de praktijk (Viaene, 2006). Ten tweede zorgt een houding van meerzijdige partijdigheid ervoor dat beide partijen gelijkwaardig worden ondersteund op weg naar herstel. Tijdens het proces van 53

bemiddeling dient de bemiddelaar onpartijdig te zijn en er te zijn zowel voor het slachtoffer als voor de verdachte. Een derde principe is de vertrouwelijkheid. Enerzijds dient er transparantie en toestemming te zijn over de inhoud die overgebracht wordt tijdens het bemiddelingsproces tussen de betrokken partijen. Anderzijds blijven de opgemaakte documenten en gedane mededelingen binnen dit communicatieproces, met uitzondering van datgene waarmee de partijen instemmen om het ter kennis te brengen van de gerechtelijke instanties. Tot slot kan te allen tijde een advocaat geraadpleegd worden met betrekking tot de herstelbemiddeling. Een pro-deoadvocaat is voor alle betrokken minderjarigen mogelijk (Jaarverslag BAAL, 2009; Jaarverslag CAFT, 2009). De succesfactoren binnen een herstelmaatregel zijn variabel en hangen af van het type misdrijf, de attitude van de dader en de mate van angst en leed bij het slachtoffer (Daly, 2008). Van de verschillende types van misdrijven die Daly in haar onderzoek onderscheidde, bleek er in het geval van de misdrijven met minderjarigen (zowel dader als slachtoffer) de grootste kloof tussen verwachtingen en de verkregen resultaten. Uit het onderzoek van Bureau Beke bleek dat herstelbemiddeling vaker een volledige uitgevoerde overeenkomst opleverde in het geval van diefstal met of zonder geweld en bij beschadiging. Zedenfeiten lijken, kijkend naar het bemiddelingsresultaat, het minst geschikt voor herstelbemiddeling (Ferwerda & van Leiden, 2012). Naar best practice/profiel: - Werkingsprincipes van herstelbemiddeling. Eisen ten aanzien van de organisatie Vanuit de interactie met de HCA-diensten in Vlaanderen en de richtlijnen van de overheid, zullen de HCA-diensten hun kwaliteitskader verder uitbouwen om een hanteerbaar kwaliteitshandboek te bekomen. Om het kwaliteitssysteem te garanderen zijn procedures opgesteld voor o.a. het onthalen van gebruikers, het meten van de tevredenheid van gebruikers en het opmaken, evalueren en bijsturen van het bemiddelingsproces. (Jaarverslag BAAL, 2009; Jaarverslag BIC, 2009; Jaarverslag CAFT, 2009) Binnen de HCA-diensten is overleg en samenwerking belangrijk om de kwaliteit van de bemiddeling te garanderen. De HCA-diensten worden ondersteund door het Steunpunt Jeugdhulp in de verschillende afhandelingsvormen en de registratie van cijfers. Daarnaast heeft iedere HCA-dienst zijn eigen samenwerkingsverbanden en overlegorganen. Uit het jaarverslag van BAAL (2009) blijkt dat deze HCA-dienst verschillende vormen van overleg en samenwerking onderschrijft. Sinds 2004 is er een samenwerkingsprotocol herstelrechtelijke en constructieve afhandelingen minderjarigen voor Limburg dat ondertekend werd door het Steunpunt Jeugdhulp, de teamverantwoordelijken van de Sociale Diensten van de Vlaamse Gemeenschap bij de jeugdrechtbanken van Hasselt en Tongeren, de regioverantwoordelijke Bijzondere Jeugdbijstand Limburg en BAAL. De afstemming tussen de vraag en het aanbod inzake afhandeling jeugddelinquentie staat hier centraal. Daarnaast maakt BAAL deel uit van de structuur Provinciaal vereffeningsfonds Limburg en de stuurgroep Herstelbemiddeling Meerderjarigen in Tongeren in het kader van de gecoördineerde praktijkuitvoering. BAAL zetelt ook in verschillende overkoepelende overlegorganen zoals de Werkgroep Jeugdsanctierecht, het Time Out project Limburg, Hasselts Overleg Welzijn en het Contactcomité Bijzondere Jeugdzorg Limburg. In het kader van enkele leerprojecten werkt BAAL samen met CAW ’t Verschil en vzw Katarsis. Tot slot hebben de medewerkers van BAAL iedere week een teamvergadering (Jaarverslag BAAL, 2009). Uit onderzoek op BAAL blijkt dat de teamvergadering een belangrijk gebeuren is binnen het gehele proces van 54

herstelbemiddeling. Er worden aanzetten gegeven en initiatieven genomen om toekomstige dossiers succesvol af te ronden. De teamvergaderingen worden bijgewoond door alle bemiddelaars en steeds voorgezeten door dezelfde persoon. Bij het begin van de vergadering krijgt iedereen een agenda. Iedere bemiddelaar kan agendapunten aanbrengen. Een vergadering wordt steeds op dezelfde manier opgebouwd. Eerst wordt het verslag van de vorige vergadering ter goedkeuring voorgelegd. Vervolgens wordt ruimte gelaten voor onderwerpen die door de bemiddelaars zelf worden aangedragen zoals vragen van verwijzers, vragen rond een concreet dossier,…Aan de hand van deze vragen nemen de bemiddelaars voortdurend het verloop van de herstelbemiddeling onder de loep om eventuele moeilijkheden aan te pakken. Een laatste vast onderdeel van een teamvergadering zijn concrete dossierbesprekingen (Denissen & Theuwen, 2010). Uit het jaarverslag van BIC (2009) blijkt dat sinds 2008 naast de arrondissementele stuurgroep minderjarigen een apart HCA-overleg is opgericht met alleen de partners betrokken op de minderjarigen zoals jeugdrechters, sociale dienst, parket in jeugdzaken, jeugdadvocaten en één of meerdere veldwerkers vanuit BIC. Voordeel van dit apart overleg is dat het systematische gepland wordt en alle partners samen zitten. Uit het jaarverslag van CAFT (2009) blijkt dat het Samenwerkingsverband HCA Turnhout een belangrijk en constructief forum is in het streven naar een eenvormig, duidelijk herstelrechtelijk en constructief beleid in het arrondissement. Zowel parket, jeugdrechters, sociale dienst, jeugdcel van de balie, politie, de gemeenschapsinstelling ‘De Kempen’ en bijzondere jeugdzorg zijn hierin actief. Er worden minimaal 3 vergadering gepland per jaar. Via de samenwerking met de gemeenschapsinstelling ‘De Kempen’ wordt gezocht hoe het herstelrecht binnen de gemeenschapsinstelling inspirerend kan zijn of toegepast kan worden. Naar best practice/profiel: - Houding en vaardigheden van de herstelbemiddelaar. 2.3.7 Herstelbemiddeling en de overeenkomsten met andere interventies In België bestaan meerdere herstelrechtelijke praktijken voor minderjarige delictplegers. Het grote verschil met herstelbemiddeling is dat deze praktijken opgelegde maatregelen zijn van de jeugdrechtbank. Hierna volgt een opsomming (Jaarverslag BAAL, 2009, Jaarverslag BIC, 2009, Jaarverslag CAFT, 2009). HERGO, of het herstelgericht groepsoverleg, beoogt een begeleid overleg tussen de minderjarige verdachte en zijn achterban, het slachtoffer en zijn achterban en een gespecialiseerde politiebeambte. De uitkomst van dit overleg dient een intentieverklaring te zijn die moet leiden tot herstel van de schade voor het slachtoffer en de samenleving. Het groepsoverleg wordt begeleid door een moderator en een co-moderator. Gemeenschapsdienst is bedoeld voor jongeren vanaf 12 jaar als reactie op delicten, met uitsluiting van louter druggebruik en seksuele delicten. De jongere levert een werkprestatie in de non-profit gedurende het aantal uren dat door de jeugdrechter wordt opgelegd. Zo krijgt de jongere de kans om zelf zijn verantwoordelijkheid voor zijn daden op te nemen en op een zinvolle manier zijn delict te herstellen naar de samenleving en zijn omgeving toe. Leerproject Slachtoffer in Beeld - Minderjarigen is bedoeld voor jongeren vanaf 14 jaar die de gevolgen van hun misdrijf voor het slachtoffer minimaliseren. Het wordt opgelegd door de jeugdrechter als reactie op een bewezen strafbaar feit met uitsluiting van louter druggebruik en seksuele delicten. Het specifieke doel hiervan is de kennis en het inlevingsvermogen vergroten inzake schade en slachtofferschap en de jongere stimuleren 55

om hierin verantwoordelijkheid te nemen. Het gaat om een groepsprogramma van 20 uren dat gebruik maakt van groepsdiscussies, rollenspelen, slachtoffergetuigenissen en werkt met externe deskundigen. Leerproject Seksualiteit en Relaties in Balans is bedoeld voor jongeren vanaf 12 jaar die seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben gesteld. Het wordt opgelegd door de jeugdrechter als reactie op het plegen van een bewezen strafbaar feit. Het specifieke doel is het bijbrengen van kennis en inzicht bij de jongere zelf, hem/haar bewust maken van zijn/haar grensoverschrijdend gedrag en de gevolgen hiervan, het bevorderen van zelfcontrole en vaardigheden om met risicovolle situaties om te gaan, het versterken van inlevingsvermogen ten aanzien van het slachtoffer en het bevorderen van de verantwoordelijkheidszin van de jongere ten aanzien van het slachtoffer. Het is een individueel leertraject van 20 uren. Acht uren worden thematisch in groep aangeboden, waarbij het persoonlijke verhaal van de jongere met zijn context gekoppeld aan de gepleegde feiten, het onderwerp vormt. Leerproject Drugs, (ver)antwoord? is bedoeld voor minderjarige druggebruikers vanaf 14 jaar die weinig zicht hebben op de risico’s van hun gebruik en de gevolgen ervan. Het wordt opgelegd door de jeugdrechter als reactie op het druggebruik van de jongere. Het specifieke doel is het verschaffen van kennis en inzicht in het persoonlijk druggebruik, het bewustmaken van de gevolgen van het gebruik en het stimuleren van het verantwoord omgaan met drugs. Herstelgerichte en meer traditionele maatregelen zoals bijvoorbeeld een plaatsing kunnen complementair naast elkaar bestaan. Andere maatregelen kunnen ertoe bijdragen dat bij de jongere de nodige klik komt om tot herstel over te gaan zodat ze de weg bereiden voor een meer herstelgerichte aanpak. Uit onderzoek blijkt dat gerechtelijke actoren zoals rechters, parketmagistraten en consulenten van de sociale dienst, wijzen op de noodzaak om niet te kiezen voor één aanpak maar alles meer eclectisch willen benaderen. Een voordeel van herstelbemiddeling ten opzichte van andere maatregelen is dat de jongere na de uitvoering ervan dit hoofdstuk kan afsluiten en het niet jaren moet laten aanslepen. Bij herstelbemiddeling kan er ook snel gereageerd worden naar de jongere toe en kan men een duidelijk signaal geven naar de jongere, twee elementen die belangrijk zijn in het kader van recidivepreventie. Jongeren worden ook geconfronteerd met de gevolgen van zijn handelen en met het slachtoffer. Bij herstelbemiddeling is het wel belangrijk om snel te reageren, zowel voor de verdachte als voor het slachtoffer (Viaene, 2006). De laatste jaren is er echter wel een verschuiving te zien in het HCA-aanbod: gemeenschapsdienst en vorming worden na 2006 minder aangeboden, herstelbemiddeling lijkt hiervoor in de plaats te zijn gekomen (Ferwerda en van Leiden, 2012). Er zijn verschillen in beleid dat gevoerd wordt in verschillende arrondissementen. In bepaalde regio’s wordt het beleid gevoerd van of-of: of men kiest voor een sanctionering via de jeugdrechter en dan ziet men af van herstelbemiddeling of men kiest voor herstelbemiddeling daar waar deze zaken vroeger geseponeerd werden. In andere regio’s daarentegen wordt eerder een en-en-beleid gevoerd: hier ziet men een sanctie samengaan met herstelbemiddeling en het ene sluit het andere niet uit. De wijze van kijken binnen een arrondissement bepaalt dan in welke mate men tot een succesvolle herstelbemiddeling kan komen of niet.

56

DEEL 2 HOOFDSTUK 3: DE RESULTATEN VAN DE VRAGENLIJSTEN In dit hoofdstuk bespreken we uitgebreid de resultaten van de vragenlijsten. Een belangrijke kanttekening bij de bespreking van deze resultaten, is dat er per dossier meerdere partijen (slachtoffers, verdachten en hun ouders) kunnen bevraagd zijn. Dit betekent dat er binnen één dossier zowel een vragenlijst kan ingevuld zijn door de verdachte, het slachtoffer en hun respectievelijke ouders. In dit onderzoek was het niet mogelijk te achterhalen hoeveel partijen er per dossier effectief een vragenlijst hebben ingevuld. Dat maakt dat, voor een aantal vragen, er mogelijks een versterking van de gevonden resultaten kan optreden. Indien we vermoeden dat dit effect optreedt, vermelden we dit. Belangrijk, dit geldt enkel voor feitenvragen (zoals bijvoorbeeld ‘wie heeft u doorverwezen?’) waar we de antwoorden van de partijen hebben samengevoegd. Bij vragen waar we iedere partij afzonderlijk benoemen en bespreken, is er geen invloed van dit effect. 3.1 Demografische variabelen De meeste van de verdachten en van de slachtoffers zijn mannen (respectievelijk 77% en 60%) terwijl de ouders van de verdachten en de slachtoffers die aan ons onderzoek hebben deelgenomen over het algemeen vrouwelijk zijn (respectievelijk 71% en 78%). Qua leeftijd situeren de meeste verdachten zich tussen de 15 en de 18 jaar (71%). Acht procent van de verdachten zijn jonger dan 15 op het moment dat ze de vragenlijst hebben ingevuld en 15% van de ondervraagde verdachten is op het moment van de afname van de vragenlijsten ouder dan 18. Dit heeft te maken met de verstreken tijd tussen het delict en het opstarten van de herstelbemiddeling enerzijds en/of met de verstreken tijd tussen de herstelbemiddeling en het onderzoek anderzijds. Dat maakt dat verdachten die ten tijde van de herstelbemiddeling nog minderjarig waren, ondertussen wel meerderjarig zijn. 35% van de slachtoffers zijn 18 jaar of jonger, 47% heeft een leeftijd tussen de 19 en de 50 jaar en 19% van de slachtoffers is ouder dan 50. De meeste ondervraagde ouders hebben een leeftijd tussen de 31 en de 50 jaar (83%). Naar afkomst ziet ons databestand er als volgt uit: de meeste van alle respondenten zijn in België geboren (87%). Aan de verdachtenkant (verdachten en hun ouders) is het aandeel allochtonen iets hoger dan aan de slachtofferkant (slachtoffers en hun ouders). De meeste verdachten gaan nog naar school (92%), bijna de helft van deze groep volgt beroeps secundair onderwijs (42%). Van de slachtoffers volgen 61% nog onderwijs. Dit cijfer is deels te verklaren door het feit dat heel wat slachtoffers reeds meerderjarig zijn. Van de slachtoffers die nog school volgen, vinden we 18% in een technische richting en 21% in een beroepsrichting. De meeste ouders van de verdachten hebben een beroeps(27%) of technisch diploma (23%). 18% van de ouders van de verdachte heeft een diploma hoger onderwijs/universiteit en 8% heeft geen diploma. De ouders van de slachtoffers geven een vergelijkbaar beeld: 27% van de ouders heeft een technisch diploma, nog eens 27% een beroepsdiploma, 24% een diploma hoger onderwijs/universiteit en 8% heeft geen diploma. Gezien het feit dat de meeste verdachten en slachtoffers nog school volgen, is het niet te verwonderen dat de meeste van hen niet werken (70% van de verdachten en 71% van de slachtoffers). Bij de ouders zien we logischerwijze het omgekeerde, de meeste zijn momenteel wel aan het werk (73% van de ouders van de verdachten en 78% van de ouders van de slachtoffers).

57

De meerderheid van de verdachten en de slachtoffers wonen bij hun moeder en/of vader (respectievelijk 78% en 63%). Merk wel het aanzienlijk groter percentage verdachten op dat bij zijn moeder woont (36%) dan bij de slachtoffers (7%). Aan de slachtofferkant zien we dat een aanzienlijk groter percentage bij zijn partner woont, namelijk 25% (tegenover 4% bij de verdachten). Houden we hier rekening met de leeftijd van de slachtoffers (zie boven) dan is ook dit verschil logisch. Verder merken we op dat geen enkele verdachte en/of slachtoffer in een instelling verblijft. Twee verdachten geven aan in een pleeggezin te wonen. De meeste van de ouders, zowel aan de kant van de verdachte als het slachtoffer, zijn getrouwd of wonen samen (respectievelijk 58% en 65%). 80% van de ouders van de verdachten vullen de vragenlijst in voor hun zoon, langs de slachtofferkant geven 69% aan dat hun kind mannelijk is. De leeftijd van hun kinderen geven voor beide partijen wederom een vergelijkbaar beeld. De meeste kinderen zijn tussen de 16 en de 21 jaar (70% aan de verdachtekant en 67% aan de slachtofferkant), ongeveer ¼ van de kinderen heeft een leeftijd tussen 11 en 15 jaar en bij de slachtoffers is 10% jonger dan 10 jaar. Aan de verdachtekant is dit slechts 2%. Conclusie - De meeste verdachten zijn mannelijk, tussen de 15 en 18 jaar oud hebben een Belgische nationaliteit en gaan naar school. Ze wonen voornamelijk bij moeder en/of vader. - De meeste slachtoffers zijn mannelijk, meerderjarig en hebben een Belgische nationaliteit. - De meeste ouders zijn vrouwelijk, eveneens van Belgische afkomst en zijn getrouwd of wonen samen. 3.2 Analyse opgestarte dossiers 3.2.1 Contextuele variabelen De meeste delicten (n= 146) waren vermogensdelicten (55%). Vervolgens, op de tweede plaats zien we persoonsdelicten met 34%. 64% van de verdachten pleegde het delict overigens niet alleen. ¾ daarvan gebeurde in kleine groep (1 tot en met 5 anderen), slechts 5 delicten gebeurde met meer dan 10 anderen. De meerderheid van de partijen kende elkaar niet (68%). De partijen die elkaar wel kenden (n= 46), deden dit vooral van waar men woont (43%) of van op de school (41%). 14 van de ondervraagden waren ook bevriend (30%). De helft van deze vriendschappen werd niet hersteld door herstelbemiddeling, de rest wel (4/14) of een beetje (3/14). Aan de slachtoffers en hun ouders (afgeronde en afgebroken dossiers) werd gevraagd van welke gevolgen ze last hadden na het delict (n= 64). De meest voorkomende gevolgen waren: voortdurend denken aan het delict (34%), angst (30%) en stress (25%). Slechts 9 gevallen heeft hier nog steeds last van. Verder stelt 41% van de slachtoffers (n= 37) dat niemand anders last had van de gevolgen van het delict, 8 slachtoffers duidden hier zijn/haar partner aan en 6 zijn/haar ouders (cfr. leeftijd slachtoffers). Bijna drie kwart van de ouders van de slachtoffers (n= 27) duiden aan dat hun kind ook last had van de gevolgen van het delict, daarnaast, 1/3 van deze ouders duidde ook de partner aan en bijna 1/5 de andere kinderen. De meeste ouders (n= 119) reageerden boos (70%) en/of verdrietig (41%) toen ze hoorden dat hun kind betrokken was bij een delict. We zien hier procentueel weinig verschillen tussen de verdachtenkant en de slachtofferkant. Verder had ¾ van de ouders van de verdachten (n= 47) negatieve gevoelens door het delict van hun kind, ¼ niet. Het 58

meest voorkomende gevoel was schaamte (69%), gevolgd door onzekerheid over de rol als ouder/opvoeder (51%) en schuld (37%). 24 ouders beweren dat deze negatieve gevoelens verminderd zijn door de herstelbemiddeling (ongeveer de helft), tegenover 4 niet en 6 een beetje. Verder werden de verdachten en hun ouders (n= 82) ook gevraagd naar de reden van het delict. Bekijken we dit over beide groepen heen dan zien we dat de hoogste percentages zijn voor volgende verklaringen: “ik (mijn kind) werd uitgedaagd” (29%) en ”om stoer te doen” (22%). Kijken we apart naar beide groepen dan zien we verschillen. De verdachten halen zelf vooral aan dat ze het uit verveling deden (8/35) of dat het per ongeluk gebeurde (7/35). De ouders van de verdachten zeggen vooral dat hun kind werd uitgedaagd (19/47), dat het stoer wou doen (15/47) en/of omdat iedereen het deed (9/47). 30% van de verdachten had reeds eerder een delict gepleegd36. Verder, in 27% van de gevallen werd de herstelbemiddeling gecombineerd met een andere maatregel 37. Het gaat dan vooral om combinatie met leerproject en/of open plaatsing en/of huisarrest. In 56% van de gevallen was er geen dergelijke combinatie. Laatste vraag in deze categorie, heeft de verdachte nog een delict gepleegd na de herstelbemiddeling38. In 80% van gevallen (n= 82) was dit negatief, 15 respondenten gaven hierop een positief antwoord. We zien hier procentueel een kleine meerderheid bij de afgebroken dossiers (27%) tegenover de afgeronde dossiers (16%). Conclusie - De meeste delicten waren vermogensdelicten en werden in groep gepleegd. - De meerderheid van de partijen kenden elkaar niet. - De meeste ouders reageerden boos en/of verdrietig toen ze hoorden dat hun kind betrokken was bij een delict. - Slachtoffers en hun ouders geven aan na het delict vooral last te hebben van voortdurend denken aan het delict, angst en stress. - Drie op vier ouders van verdachten hadden negatieve gevoelens door het delict (vooral schaamte). 69% geeft aan dat deze gevoelens verminderd zijn door herstelbemiddeling. - Verdachten halen vooral aan dat ze het delict pleegden uit verveling of per ongeluk. Hun ouders denken dat hun kind werd uitgedaagd, dat het stoer wou doen en/of omdat iedereen het deed. - Voor de meeste verdachten was dit het eerste en het laatste (tot moment van bevraging) delict. 3.2.2 Start herstelbemiddeling: wat vooraf gaat Op basis van de analyse van alle vragenlijsten (n= 289) vinden we dat één op twee respondenten aangeeft geïnformeerd te zijn over herstelbemiddeling via de telefoon. Ook het huisbezoek (34%) en de brief (30%) werden geregeld aangeduid als informatiemiddel. Voor het overgrote deel van de respondenten (87%) is het bovendien duidelijk dat herstelbemiddeling vrijwillig is. Zeven procent wist dit niet. Wie speelt een overtuigende rol in het al dan niet starten met herstelbemiddeling? Slachtoffer, hun ouders en de ouders van de verdachten zien zichzelf hier als belangrijkste rol (respectievelijk 41%, 56% en 62%). Bij de verdachte zien we de ouders als meest overtuigende partij (43%) en vervolgens zichzelf (37%). Negen slachtoffers (24%) duiden 36

Bevraagd bij verdachten en hun ouders Bevraagd bij verdachten en hun ouders 38 Bevraagd bij verdachten en hun ouders 37

59

hun ouders aan. De bemiddelaar zien we ook over alle groepen heen terugkomen als een overtuigende partij, en dan vooral bij de ouders: 49% bij de ouders van de verdachte, 44% bij de ouders van de slachtoffers. 26% van de verdachten tegenover 35% van de slachtoffers duiden de bemiddelaar aan als overtuigende partij. 15% van de ouders (zowel van de verdachten als de slachtoffer) duiden hun kinderen aan. De rol van de advocaat is over het algemeen als betrokken partij nihil. Wat wordt er zoal besproken tijdens het eerste gesprek met de bemiddelaar? Volgens de verdachtenkant gaat het vooral over wat de verdachte heeft gedaan. Dit is het meest voorkomende antwoord (77%). Slachtoffers en hun ouders duiden vooral aan dat het eerste gesprek ging over op welke manier herstelbemiddeling kon plaatsvinden (72%). We zien wel dat de antwoordmogelijkheid “op welke manier herstelbemiddeling kon plaatsvinden” het tweede meest aangeduide antwoord (61%) is voor de verdachten en dat “wat de verdachte gedaan heeft” op de tweede plaats komt aan slachtofferkant (59%). Slechts de helft van de verdachten hebben het over de mogelijkheid om zijn/haar verantwoordelijkheid te nemen. Aan de slachtofferkant zien we dat slechts in 42% van de gevallen het gaat over de gevoelens (41% aan verdachtenkant) rond het delict en 41% duidde aan dat de gevolgen van het delict ter sprake kwamen (tegenover 55% bij de verdachten en hun ouders). In alle groepen vinden we dat de meeste respondenten aangeven dat het eerste gesprek bij hun thuis plaatsvindt, in totaal in 82% van alle opgestarte dossiers. In acht (op 146 dossiers) gevallen gaat het eerste gesprek door op het kantoor van de bemiddelaar. De categorie ‘ander’ is hier aanzienlijk (n= 17). We zien hier 2 antwoorden meermaals terugkomen: enerzijds dat het eerste gesprek telefonisch doorging, anderzijds dat het eerste gesprek doorging op het werk van het slachtoffer. Verder kunnen we besluiten dat de meeste verdachten een steunfiguur meehebben tijdens het eerste gesprek (95%). Slachtoffers hebben minder steun tijdens dit gesprek, 43% duidt dat er niemand extra aanwezig was (cfr. meerderjarigheid slachtoffers). Doorverwijzingen gebeuren volgens de verdachten en hun ouders voornamelijk via het parket (33%) of de jeugdrechter (29%). Verder zien we slechts weinig doorverwijzingen via slachtofferhulp (n= 6) en een psychosociale dienst (n= 3). In 15% van de gevallen is de consulent van de JRB doorverwijzer. Wie heeft invloed op je beslissing om al dan niet een rechtstreeks gesprek te doen? We zien hier een aantal verschillen met de partijen die een rol spelen om al dan niet in bemiddeling te stappen. Ten eerste is hier voor alle partijen de eigen mening het belangrijkste. Ten tweede zien we dat de bemiddelaar, voor alle respondenten, op de tweede plaats komt als het gaat over instappen in directe bemiddeling. De invloed van de bemiddelaar is dus groter op de beslissing om een rechtstreeks gesprek aan te gaan dan op de beslissing om in herstelbemiddeling te stappen. De ouders komen bij de verdachte en het slachtoffer pas op de derde plaats, net als de mening van het kind voor de ouders ook op de derde plaats komt. Tot slot werd aan alle respondenten die een indirecte bemiddeling achter de rug hadden gevraagd of ze bij een nieuwe bemiddeling wel zouden kiezen voor een rechtstreeks gesprek. 43% van de respondenten zou in geval van een nieuw dossier kiezen voor directe bemiddeling.

60

Conclusie - De meeste respondenten werden geïnformeerd over herstelbemiddeling via telefoon, een huisbezoek en/of een brief. - Voor bijna alle respondenten was het duidelijk dat bemiddeling vrijwillig is. - Respondenten geven aan dat zijzelf, hun ouders en de bemiddelaar een belangrijke rol spelen in de beslissing om al dan niet in bemiddeling te stappen. In de beslissing om al dan niet een rechtstreeks gesprek te doen wordt vooral zichzelf en de bemiddelaar aangeduid. - Tijdens het eerste gesprek wordt er vooral gepraat over wat de verdachte heeft gedaan en hoe de herstelbemiddeling kan plaatsvinden. Dit gesprek gaat vooral door thuis bij de respondenten. - Doorverwijzingen gebeuren voornamelijk via het parket of de jeugdrechter. - Bijna de helft van de respondenten die een indirecte bemiddeling achter de rug hebben zouden in geval van een nieuw dossier kiezen voor een rechtstreeks gesprek. - De advocaat speelt nagenoeg geen rol in bemiddeling. 3.2.3 Procedure: het bemiddelingsgesprek Hier bespreken we een aantal vragen voorgelegd aan alle respondenten die in een directe bemiddeling zijn gestapt. Met betrekking tot wie als eerste het woord neemt tijdens het rechtstreeks gesprek duiden de meeste verdachten zichzelf aan (6/14). De tegenpartij nam slechts in 2 van de gevallen het eerste woord. Slachtoffers geven in 3 van de 13 dossiers aan dat zij het eerste woord namen tegenover 5 van de 13 dossiers waar de tegenpartij het eerste woord nam. De ouders geven aan dat hun kind het eerste woord mocht nemen: 5/17 ouders van verdachten en 3/9 ouders van slachtoffers. Geen enkele ouder aan slachtofferzijde geeft aan dat de verdachte het eerste woord nam, twee ouders in dezelfde categorie duiden wel de ouders van de tegenpartij aan. Langs verdachtenzijde zien we dat vier (op 17) ouders aangeven dat de tegenpartij het eerste woord neemt. Aan de partijen uit de directe bemiddeling werd vervolgens gevraagd wie rekening hield met zijn/haar verhalen en opvattingen. 11 van de 27 verdachten geeft aan dat de bemiddelaar hiermee rekening hield, tegenover slechts vijf van de 17 slachtoffers. Ook, iets meer dan de helft van de verdachten duiden aan dat de tegenpartij rekening met hen hield, bij de slachtoffers is dat iets minder dan de helft. Dit beeld trekt zich door naar de ouders. Procentueel geven ongeveer dubbel zoveel ouders van verdachten aan zich begrepen te voelen door de bemiddelaar dan de ouders van de slachtoffers. Ongeveer 1 op 3 ouders van verdachten geven aan dat de tegenpartij rekening met hen hield, tegenover slechts 1 ouder (op 17) van een slachtoffer. Meer ouders van slachtoffers (6/16) dan van verdachten (7/38) geven aan dat hun kind rekening met hen hield. Verder, slechts een aantal ouders hebben het gevoel dat er rekening met hen wordt gehouden door de ouders van de tegenpartij (5 langs verdachtenkant, 1 langs slachtofferkant). Wat gebeurde er tijdens het rechtstreeks gesprek volgens de verschillende partijen? Bekeken vanuit het verdachteperspectief (verdachte en ouders) zien we dat volgende activiteiten procentueel het meeste positief beoordeeld worden (eerder of helemaal mee eens): “er werden excuses aangeboden” (79%), “ik heb mijn spijt betuigd” (76%), “we hebben samen een oplossing kunnen zoeken” (76%), ”we hebben duidelijke afspraken gemaakt” (76%) en “ik heb met het slachtoffer gepraat over wat er gebeurd was”(72%). Leggen we daarlangs het slachtofferperspectief dan zien we de volgende activiteiten: “de verdachte heeft zijn excuses aangeboden” (70%), ”de verdachte heeft duidelijk gemaakt dat hij zijn leven wilde beteren” (65%), “Ik heb met de verdachte gepraat over wat er gebeurd was” (70%), “we hebben samen een oplossing kunnen vinden” (65%). Verder 61

vindt 3/4 van de verdachten dat het slachtoffer begrip heeft getoond tegenover slechts 30% van de slachtoffers die aangeven begrip te hebben getoond. Beide partijen vonden het goed te horen wat de andere te vertellen had (75% langs verdachtenkant, 70% langs slachtofferkant). 69% van de verdachten en hun ouders vonden het confronterend wat het slachtoffer had te vertellen tegenover slechts 35% langs slachtofferkant. Opmerkelijk, slechts ¼ van de slachtoffers vonden de verdachte geloofwaardig. Tot slot, de overgrote meerderheid van alle partijen heeft alles kunnen zeggen wat hij/zij wilde (76% langs verdachtenkant, 65% slachtofferkant). Driekwart van de respondenten die een directe bemiddeling hebben gehad, zouden opnieuw kiezen voor een rechtstreeks gesprek. We zien weinig tot geen procentuele verschillen tussen de verschillende partijen. Conclusie - Meer verdachten dan slachtoffers nemen het eerste woord tijdens een rechtstreeks gesprek. - Meer verdachten (en hun ouders) dan slachtoffer (en hun ouders) vinden dat de bemiddelaar en de tegenpartij rekening hield met zijn/haar verhalen en opvattingen. - De activiteit die het meeste wordt aangeduid tijdens het rechtstreekse gesprek is het aanbieden van excuses. - Drie op vier verdachten vinden dat het slachtoffer begrip heeft getoond tegenover slechts drie op tien van de slachtoffers die aangeven begrip te hebben getoond. - De meeste respondenten van beide partijen vonden het goed te horen wat de ander te vertellen had. - Meer verdachten dan slachtoffer vonden het confronterend wat de ander te vertellen had. - Eén op vier slachtoffers vonden de tegenpartij geloofwaardig. - De meerderheid van alle partijen kreeg tijdens het rechtstreekse gesprek alles te zeggen wat men wou zeggen. - Drie kwart van de respondenten die een directe bemiddeling hebben doorlopen, zouden opnieuw kiezen voor een rechtstreeks gesprek. 3.2.4 Rol/houding van de bemiddelaar 13% van de respondenten (n= 135) zegt dat de bemiddelaar niet duidelijk heeft uitgelegd wat je kon verwachten van een rechtstreeks gesprek, eenzelfde percentage zegt dat ze dit niet meer weten. Bijna drie op vier respondenten zegt dat de bemiddelaar dit wel heeft gedaan. Neutraliteit is een belangrijk aspect in de houding van de bemiddelaar tijdens herstelbemiddeling. 78% van de respondenten ervaart de bemiddelaar ook als dusdanig (eerder of helemaal mee eens), 16% van de respondenten vond de bemiddelaar (eerder of helemaal) niet neutraal. Bekijken we het principe van vertrouwelijkheid dan zien we dat 70% vond dat de bemiddelaar enkel informatie doorgaf indien daar toestemming voor werd gegeven, 19% was het hier (eerder of helemaal) niet mee eens. Tot slot, het principe van vrijwilligheid werd volgens 78% van de respondenten door de bemiddelaar aangehaald, 15% vond dat de bemiddelaar dit niet deed. Verder vond 81% dat de bemiddelaar informatie gaf over wat hij deed, 13% vond dat de bemiddelaar dit niet deed. 76% vond dat de bemiddelaar zich kon verplaatsen in de situatie, 18% was het hiermee (eerder of helemaal) niet eens.

62

Tot slot werden de respondenten bevraagd naar wat de bemiddelaar deed. We maken hier een onderscheid tussen de respondenten uit de directe en de indirecte bemiddeling. Voor de directe bemiddelingen concluderen we het volgende:        

67% van de respondenten vond dat de bemiddelaar de bedoeling van het gesprek duidelijk maakte. 67% van de respondenten vond dat de bemiddelaar het verdere verloop van de herstelbemiddeling met hen besprak. 61% vond dat de bemiddelaar zorgde voor een veilige sfeer. 59% beoordeelde de uitspraak dat de bemiddelaar ervoor zorgde dat men bleef praten positief. 59% van de respondenten was akkoord met de uitspraak dat de bemiddelaar vroeg om naar mekaar te luisteren. 57% van de respondenten gaf aan dat de bemiddelaar respect vroeg te hebben voor alle partijen. 57% was het ermee eens dat de bemiddelaar hem/haar (en de ouders) ondersteunde, 31% vond dat de bemiddelaar de tegenpartij ondersteunde. 41% was akkoord met de uitspraak dat de bemiddelaar vragen stelde zonder in een bepaalde richting te sturen, 37% vond dat de bemiddelaar sturende vragen stelde.

Voor de indirecte bemiddelingen vinden we de volgende resultaten:       

82% geeft aan dat de bemiddelaar het verdere verloop van de herstelbemiddeling met hen besprak. 81% scoorde de uitspraak dat de bemiddelaar de bedoeling van het gesprek duidelijk maakte positief. 3 op 4 was akkoord dat de bemiddelaar ondersteuning bood. 3 op 4 vond dat de bemiddelaar zorgde voor een veilige sfeer. 68% geeft aan dat de bemiddelaar vroeg respect te hebben voor alle partijen. Bijna de helft van deze respondenten was het ermee eens dat de bemiddelaar sturende vragen stelde. Met betrekking tot het type vragen: 48% was het ermee eens dat de bemiddelaar sturende vragen stelde, 52% vond dat de bemiddelaar niet sturende vragen stelde.

Conclusie - 13% van de respondenten (n= 135) zegt dat de bemiddelaar niet duidelijk heeft uitgelegd wat je kon verwachten van een rechtstreeks gesprek en eenzelfde percentage zegt dit niet meer te weten. - Wat betreft de principes van herstelbemiddeling kunnen we concluderen dat 16% van de respondenten de bemiddelaar niet neutraal vond, 19% vond dat hij het principe van vertrouwelijkheid niet naleefde en 15% beweerde dat de bemiddelaar het principe van vrijwilligheid niet aanhaalde. - De meeste respondenten vonden dat de bemiddelaar info gaf over wat hij deed en zich kon verplaatsen in de situatie. 3.2.5 Verhouding kind/ouder 38% van de slachtoffers geven aan de hun ouders aanwezig waren bij de herstelbemiddeling. Als we hieraan de leeftijd van de slachtoffers koppelen (35% is 18 jaar of jonger) kunnen we concluderen dat indien het slachtoffer minderjarig is, de ouders ook meestal aanwezig zijn tijdens de herstelbemiddeling. Bekijken we hoe de slachtoffer (n= 14) de aanwezigheid van hun ouders ervaren, dan zien we het volgende: één slachtoffer 63

ervaarde zijn ouder(s) als last, één voelde zich gedomineerd, één onder druk gezet en één iemand was het ermee eens dat de ouder(s)/opvoeder(s) zeiden hoe men zich moest gedragen. Acht slachtoffers ervaarden hun ouders als steun tijdens de herstelbemiddeling. Tot slot, de helft van de slachtoffers gaf aan weinig zelf te mogen beslissen van de ouder(s)/opvoeder(s). Ook bij de verdachten (n= 35) zien we dat iets minder dan de helft zegt weinig zelf te mogen beslissen, vijf verdachten voelde zich gedomineerd en zes van hen voelde zich veroordeeld. Drie verdachten ervaarden hun ouders als last tegenover 24 als steun. Zes van hen voelden druk om spijt te tonen en 13 verdachten gaven aan de hun ouder(s)/opvoeder(s) zeiden hoe men zich moest gedragen. Zeven onder hen voelden zich nog meer beschaamd door de aanwezigheid van hun ouder(s)/opvoeder(s). Conclusie, bij beide partijen zien we vooral dat ouders eerder een steun dan een last zijn voor hun kind tijdens de herstelbemiddeling. Verder voelen weinig kinderen zich gedomineerd door hun ouders maar zegt toch ongeveer de helft van de jongeren dat ze zelf weinig mochten beslissen. Ook aan de ouders werd gevraagd hoe ze zich ten opzichte van hun kind hebben opgesteld tijdens de herstelbemiddeling. De meeste ouders van de verdachten (n= 46) wilden een steun zijn voor hun kind (81%). Hetzelfde percentage vinden we terug bij de ouders van de slachtoffers (n= 46). Het lastig maken, veroordelen, domineren, onder druk zetten en beschaamd doen voelen was voor de meeste ouders geen doelstelling, en dit zowel aan verdachtenzijde als aan slachtofferzijde. Met betrekking tot de uitspraken “ik liet mijn kind zelf beslissen” en “ik vertelde mijn kind hoe het zich moest gedragen” zien we het volgende: met de eerste uitspraak is 50% van de ouders het eens, met de tweede 60%. Dat wijst op een sturende houding die heel wat ouders tijdens de herstelbemiddeling hebben en die door hun kind ook als dusdanig wordt ervaren (zie supra). Bij de ouders van de slachtoffers zien we de volgende resultaten met betrekking tot deze uitspraken: 74% is het eens met de eerste uitspraak, 23% met de tweede. Zij geven met andere woorden meer vrijheid aan hun kind, wat wederom overeenkomst met de perceptie van hun kind (zie supra). Opmerkelijk, 14% was geen steun voor zijn kind dat slachtoffer was. Dit is mogelijks te verklaren door het feit dat er ook dossiers zijn waar de lijn tussen slachtoffer en verdachte niet duidelijk is. Er is tussen de partijen een hele voorgeschiedenis waar meermaals van rol werd gewisseld. Conclusie - Bij zowel verdachte als slachtoffer zien we dat de ouders eerder een steun dan een last zijn voor hun kind tijdens de herstelbemiddeling. Verder voelen weinig kinderen zich gedomineerd door hun ouders maar zegt toch ongeveer de helft van de jongeren dat ze zelf weinig mochten beslissen. - De meeste ouders van de verdachten en de slachtoffer wilden een steun zijn voor hun kind. De ouders van de verdachten geven minder vrijheid aan hun kind en willen meer sturen dan de ouders van de slachtoffers. 3.2.6 Uitkomsten van herstelbemiddeling: de afspraken Een volgend onderdeel van de vragenlijst behandelde de gemaakte afspraken tijdens de herstelbemiddeling. Er werd hier opnieuw een onderscheid gemaakt tussen de directe en de indirecte bemiddelingen, beide types van bemiddelingen kunnen immers andere uitkomsten opleveren. In iets minder dan de helft van de gevallen wordt een schadevergoeding afgesproken bij de directe bemiddelingen(n= 49), bij de indirecte bemiddelingen is dat 61%(n= 83). Verder zien we in het geval van de directe bemiddelingen dat de afspraak “positief omgaan met het slachtoffer” ruim dubbel zoveel keer voorkomen dan bij de indirecte bemiddelingen. 64

Tenslotte, de resultaten specifiek voor de indirecte bemiddelingen komen eerder weinig voor: in acht dossiers werden er excuses aangeboden via een brief/excuuskaart en in slechts zeven dossiers werd informatie doorgegeven via de bemiddelaar. Gaan we dieper in op de schadevergoeding dan zien we de volgende resultaten: in drie vierde van de gevallen hield de schadevergoeding geld in. In negen van de dossiers (n= 75) werden er beschadigingen hersteld. 15 van de 40 (38%) verdachten betaalden de schadevergoeding met hun zakgeld of spaargeld, negen door betaald werk. In zes gevallen hebben de ouders het betaald zonder dat de verdachte dit heeft terugbetaald, negen verdachten hebben de ouders terugbetaald. Zes van de betalingen verliep via de verzekering en geen enkele van de ondervraagde dossiers werd afgehandeld via het vereffeningsfonds. Zowel verdachte (24 van de 31) als slachtoffer (29 van de 32) duiden aan dat ze zelf tevreden zijn met de afspraken, met een lichte meerderheid voor de slachtoffers. 55% van de verdachten duiden aan dat de bemiddelaar tevreden is met de afspraken, tegenover 63% van de slachtoffers die dit beweren. Voor beide partijen geldt het volgende: in de helft van de gevallen was de tegenpartij volgens hen tevreden met de gemaakte afspraken. Drie vierde van de verdachten duiden aan dat hun ouder(s) tevreden waren, tegenover geen enkel slachtoffer. Die duiden wel in een vierde van de gevallen aan dat de ouder(s) van de tegenpartij tevreden waren. Geen enkele respondent beweert dat niemand tevreden is met de afspraken. Veel ouders zeggen zelf tevreden te zijn met de afspraken die zijn gemaakt, al zien we hier iets meer tevreden ouders langs de kant van de verdachten (40 van de 44) dan langs de kant van de slachtoffers (18 van de 25). Ook duiden 60% van de ouders van de slachtoffers aan dat de bemiddelaar tevreden was, tegenover 45% van de ouders van de verdachten. Verder duiden de ouders van de verdachten procentueel meer aan dat de ouders van het slachtoffer tevreden waren (64%), dan dat de ouders van de slachtoffers dit zeggen over de ouders van de verdachte (40%). Eigenlijk kunnen we over het algemeen zeggen dat de ouders van de verdachten positiever zijn over de tevredenheid van de verschillende partijen, uitgezonderd als het gaat over de bemiddelaar en de partner. Daar duiden meer ouders van slachtoffers aan dan deze tevreden waren. Wie keek er op toe dat de afspraken werden nageleefd? De meeste verdachten (n= 31) duiden hier de bemiddelaar (52%) en hun ouders (52%) aan. Vervolgens kwam de verdachte zelf (42%) en dan het slachtoffer (32%). Het slachtoffer (n= 32) duidt vooral aan hij hier zelf op toekeek (63%), vervolgens de bemiddelaar (53%), dan zijn ouders (16%) en de verdachte (13%). Er zijn dus verschillen tussen hoe verdachte en slachtoffer hier naar kijken. Ook de ouders van verdachte (n= 44) en slachtoffer (n= 25) laten verschillen zien: 70% van de ouders van de verdachten keken toe op het naleven van de afspraken, tegenover slechts 32% van de ouders van de slachtoffers. De ouders van de slachtoffers duiden bovendien veel meer (72%) aan dat de bemiddelaar deze taak op zich nam (ouders verdachte= 23%). 29 ouders van verdachten zegt dat het slachtoffer hierop toekeek, tegenover slechts vijf ouders van slachtoffers. De ouders langs beide kanten geven een eerder lage verantwoordelijkheid aan hun kinderen (13 ouders van de verdachten, vijf ouders van de slachtoffers).

65

Conclusie - Bij zowel de directe als de indirecte bemiddelingen is de meeste aangeduide afspraak een schadevergoeding betalen. Deze schadevergoeding hield voornamelijk geld in. - De schadevergoeding werd voornamelijk betaald door de verdachte en/of ouders en in mindere mate door een tussenkomst van de verzekering of het vereffeningsfonds. - Positief omgaan met het slachtoffer is een afspraak die dubbel zoveel wordt gemaakt in de directe bemiddelingen tegenover de indirecte bemiddelingen. - Een grote meerderheid van de verdachten en de slachtoffers duiden aan dat ze zelf tevreden zijn met de afspraken. Deze uitspraak geldt ook voor hun ouders. Geen enkele respondent beweert dat niemand tevreden is met de afspraken. - De vraag naar opvolging van de afspraken wordt door de verschillende partijen anders ingevuld. Verdachten duiden vooral de bemiddelaar en hun ouders aan, terwijl slachtoffers de grootste verantwoordelijkheid hiervoor leggen bij zichzelf en de bemiddelaar. De ouders van de verdachten zeggen dat zijzelf vooral toekeken op het nakomen van de afspraken, de ouders van de slachtoffers duiden vooral de bemiddelaar aan. 3.2.7 Einde herstelbemiddeling Slechts 46% van alle respondenten zegt op de hoogte te zijn gebracht van de beslissing van het parket. 34% zegt hiervan niet op de hoogte te zijn gebracht en 18% weet dit niet meer. Met betrekking tot welke beslissing dan werd genomen (n= 67) is de verdeling tussen seponering en doorsturen naar de jeugdrechtbank gelijk, elk 45%. Conclusie - Iets minder dan de helft van de respondenten is op de hoogte gebracht van de beslissing van het parket. - De verdeling seponering en doorsturen naar de jeugdrechtbank is gelijk. 3.2.8 Na herstelbemiddeling Wat is je van herstelbemiddeling bijgebleven? Deze vraag werd voorgelegd aan alle opgestarte dossiers, inclusief de afgebroken (n= 146). Ongeveer drie kwart langs verdachtenzijde (verdachten en hun ouders, n= 82) heeft onthouden dat herhaling moet vermeden worden en dat er andere oplossingen zijn dan geweld. Verder blijft voor meer dan 60% van deze partijen bij dat iemand slachtoffer kan zijn van eigen daden, dat vergeving kan leiden tot herstel, dat beschadigde relaties hersteld kunnen worden, dat de familie de gevolgen meedraagt van de daden van de verdachte en dat het nodig is dat de verdachte zich anders gedraagt. Eén op vijf geeft aan dat er hen niets is bijgebleven. Langs de kant van het slachtoffer (slachtoffer en hun ouders, n= 64) zien we minder uitgesproken resultaten. Met betrekking tot de meeste uitspraken (“beschadigde relaties kunnen hersteld worden” en “de verdachte heeft voor mij een inspanning gedaan”) vinden we ongeveer evenveel respondenten die akkoord dan wel niet akkoord zijn. Enkel met de uitspraak “vergeving kan leiden tot herstel” zijn beduidend meer mensen het eens (55%) dan oneens (37%). 29% geeft aan dat hen niets is bijgebleven. Wat zijn de gevolgen van herstelbemiddeling? Deze vraag werd opnieuw voorgelegd aan alle opgestarte dossiers, inclusief de afgebroken (n= 146). Meer dan 60% van de verdachten (n= 35) geven aan dat ze na de herstelbemiddeling minder kans hebben om opnieuw een delict te plegen. Ongeveer een zelfde percentage ontkent herstelbemiddeling te beschouwen als een straf. Het meest aangeduide gevolg bij de ouders van de verdachten (n= 47) is dat men terug vertrouwen heeft in zijn/haar kind (68%). Andere frequent aangeduide gevolgen zijn dat het kind de materiële schade heeft kunnen 66

herstellen (62%), dat het kind minder kans heeft om opnieuw een delict te plegen (62%) en dat men heeft kunnen afsluiten wat er gebeurd was (62%). Eén op vijf ouders koppelen strafvermindering aan herstelbemiddeling. Bijna drie vierde van de slachtoffers (n= 37) geven aan dat men als gevolg van herstelbemiddeling opnieuw kan functioneren. 60% of meer van de slachtoffers hebben door herstelbemiddeling kunnen afsluiten wat er gebeurd was, voelen zich terug veilig, voelen zich geen slachtoffer meer en kregen erkenning voor wat hen was aangedaan. De meeste ouders van de slachtoffers (n= 27) zien het opnieuw functioneren van het kind als een gevolg van bemiddeling (18 van de 27). Eenzelfde percentage geeft aan door bemiddeling het geheel te kunnen afsluiten. Ook zijn iets meer dan de helft van de ouders het eens met de uitspraken dat het kind zich terug veilig voelt en dat het kind zich geen slachtoffer meer voelt. In vergelijking met de verdachtenkant, zien we dat hier slechts 33% het eens is met de uitspraak dat de verdachte minder kans heeft op recidive. Bijna de helft van alle respondenten (n= 146) hebben na de bemiddeling nog contact gehad met de bemiddelaar. We zien hier nagenoeg geen procentuele verschillen tussen enerzijds de verdachtenkant en slachtofferkant en anderzijds tussen de afgebroken en de afgeronde dossiers. In de meeste gevallen (n= 67) ging dit contact over hoe de bemiddeling is verlopen (64%), in bijna de helft van de gevallen over het resultaat van de herstelbemiddeling en in 37% van de gevallen over de gemaakte afspraken. Globaal gezien, over alle respondenten heen (n= 146), had 79% het gevoel dat men na de herstelbemiddeling het hele gebeuren kon afronden. We zien met betrekking tot deze vraag, procentueel nagenoeg geen verschil tussen het verdachte- en slachtofferperspectief. Wel zien we dat er procentueel meer dan het dubbele van de respondenten uit de afgeronde dossiers het gevoel hebben dat ze het hele gebeuren konden afsluiten (87% tegenover slechts 41% bij de afgebroken dossiers). Wat geven de partijen aan dan nog nodig te hebben om dit wel te kunnen? Een gesprek met de bemiddelaar of de tegenpartij behoort eerder niet tot de mogelijkheden. Enkel de helft van de ouders van slachtoffers (n= 6) geven aan hier nood aan te hebben. Vijf op zes in deze groep heeft nood aan de beslissing in het dossier te kennen. Slachtoffers zelf (n= 9) hebben hier ook vooral nood aan (5/9). Voor de verdachten (n= 5) zien we dat het ook vooral gaat over dit (5/5) maar ook vergeving van de eigen ouder(s) (4/5), vergeving van het slachtoffer (3/5) en rust (3/5). Ook veel ouders van verdachten (n= 11) hebben de beslissing in het dossier nodig om het geheel te kunnen afronden (9/11).

67

Conclusie - Verdachten en hun ouders hebben vooral onthouden dat herhaling moet vermeden worden en dat er andere oplossingen zijn dan geweld. 20% van hen zegt dat hen niets is bijgebleven tegenover 29% langs slachtofferkant. - 63% van de verdachten geven aan na herstelbemiddeling minder kans te hebben om opnieuw een delict te plegen. Hun ouders zijn het meest akkoord met de uitspraak dat ze door herstelbemiddeling opnieuw vertrouwen hebben in hun kind. Slachtoffers zijn het vooral eens met de uitspraak dat ze terug kunnen functioneren na bemiddeling. Bij de ouders zien we hetzelfde gevolg op de eerste plaats staan. - Bijna de helft van alle respondenten hebben na de bemiddeling nog contact gehad met de bemiddelaar, meestal over hoe de bemiddeling is verlopen. - 79% van de respondenten had het gevoel dat men na de herstelbemiddeling het hele gebeuren kon afronden. Hier zien we grote procentuele verschillen tussen de respondenten uit de afgeronde dossiers en de respondenten uit de afgebroken dossiers (87% tegenover 41%). - De meeste respondenten die het geheel nog niet kunnen afsluiten hebben nood aan het kennen van de beslissing in het dossier. Een gesprek met de bemiddelaar is iets wat vooral aangeduid wordt door de kant van het slachtoffer. 3.3 Analyse afgebroken dossiers Tien van de 27 afgebroken dossiers werden reeds stopgezet na het eerste gesprek. Negen van deze respondenten wou eigenlijk dat de herstelbemiddeling toch werd verdergezet. Dit is een opvallend resultaat. Nog eens 4 van de 17 dossiers werden afgebroken voor er afspraken werden gemaakt. Tot slot, van de overblijvende 13 dossiers kwamen 6 verdachten de afspraak niet na. Conclusie De meeste dossiers worden afgebroken voor het proces opstart of door het niet naleven van de afspraken. De meeste respondenten wilden eigenlijk dat de bemiddeling toch werd verdergezet. Stopzetten tijdens het proces komt in mindere mate voor. 3.4 Analyse niet-opgestarte dossiers 3.4.1 Contextuele variabelen Meer dan de helft van de delicten (n= 143) in deze groep zijn persoonsdelicten (52%), 36% zijn vermogensdelicten. Verder zien we dat bijna de helft van de niet-opgestarte dossiers het delict pleegden in groep. We zien dat dit meestal gebeurt in kleine groep (93% met één tot en met 5 anderen). 40% van de partijen kenden elkaar in deze groep (bij de opgestarte was dit 32%). Ook hier zien we dat dit vooral is van op school (60%) en van waar men woont (39%). Van de 57 respondenten die elkaar kenden, waren er 15 ook met elkaar bevriend. Vier van deze vriendschappen werden ondertussen hersteld, zes een beetje. Kijken we verdachten stoer doen verdachten 39

naar de redenen waarom het delict werd gepleegd 39 (gevraagd aan de en hun ouders) dan zien we dat boosheid (33%), uitgedaagd worden (29%), (19%) en per ongeluk (16%) het meeste werd aangehaald. Splitsen we de en hun ouders hier op dan zien we dat de verdachten verklaren het vooral uit

Gevraagd aan de verdachten en hun ouders 68

boosheid te hebben gedaan (39%) terwijl de ouders vooral denken dat het delict is gebeurd omdat hun kind werd uitgedaagd (33%). De meeste ouders reageerden boos (78%) en/of verdrietig (45%). Bekijken we de verschillende partijen die deze vraag hebben gekregen (verdachte, ouders verdachte, ouders slachtoffer) dan zien we weinig procentuele verschillen. Slachtoffers en hun ouders hadden na het delict vooral last van stress (37%), angst (27%) en voortdurend denken aan het delict (22%). 63% van de ondervraagden heeft hier ondertussen geen last meer van, 20% ondervindt nog een beetje last en 7% heeft nog last van deze gevolgen. Aan de ouders van de verdachten werd gevraagd of men negatieve gevoelens had door het delict van zijn/haar kind. 82% bevestigt dit. Het meest voorkomende gevoel was schaamte (68%), gevolgd door onzekerheid over de rol als ouder (46%). 21 van de 37 ouders (57%) geven aan nog steeds (een beetje) last te hebben van deze gevoelens . Met betrekking tot de vraag of de verdachte al een delict had gepleegd40: in 20% van de gevallen is dit zo. Verder, in 32 van de 83 (39%) gevallen duiden de respondenten aan dat de verdachte ook een andere maatregel/sanctie heeft gekregen. Het gaat dan vooral om huisarrest (23/47). Laatste vraag, heeft de verdachte nog een delict gepleegd na de herstelbemiddeling. Voor 89% van de verdachten was dit negatief, 7% gaf hierop een positief antwoord. Conclusie - Hier zijn de meeste delicten van het type slagen en verwondingen. - Vier op tien respondenten kenden elkaar. - Van die partijen die met elkaar bevriend waren, is in een aantal gevallen deze vriendschap (een beetje) hersteld. - Ouders van verdachten geven aan dat hun kind het delict pleegde omdat het werd uitgedaagd. De verdachten zelf geven vooral boosheid aan als reden van het delict. - De meeste ouders reageerden boos en verdrietig toen ze hoorden dat hun kind bij een delict betrokken was. - Slachtoffer en hun ouders hadden na het delict vooral last van stress (37%), angst (27%) en voortdurend denken aan het delict (22%). - Bij de ouders van de verdachten zien we als gevolgen het gevoel van schaamte( 68%) en de onzekerheid over zijn/haar rol (46%) opduiken. - 20% van de verdachten hadden reeds een delict gepleegd. - 89% van de verdachten heeft geen delict meer gepleegd. 3.4.2 (Start) herstelbemiddeling Wie speelt een rol in het feit dat een dossier niet wordt opgestart? Deze vraag werd aan alle partijen gesteld. Bij de slachtoffer zien we dat vooral zijzelf (32/52) en de ouders (12/52) hierin de grootste rol spelen terwijl de verdachten vooral de tegenpartij aangeven (19/42) en vervolgens hun ouders (9/42) en zijzelf (8/42). Bij de ouders zien we een gelijkaardig beeld. Staan we even stil bij de redenen waarom de herstelbemiddeling niet werd opgestart. Bekeken langs de verdachtekant zien we dat de meeste het (eerder) niet eens zijn met de uitspraken dat een confrontatie te pijnlijk (66%) of te eng (71%) zou zijn of omwille van schaamte (66%). Ongeveer drie vierde (of meer) van de respondenten aan de 40

Gevraagd aan verdachten en hun ouders, van toepassing op de volledige alinea

69

verdachtekant beoordeelt volgende uitspraken ontkennend: herstelbemiddeling kwam er niet omdat we slachtoffer waren, omdat we niets gedaan hebben, omdat het niet zou opleveren, omdat het slachtoffer niet bereikbaar was, omdat herstelbemiddeling een straf was voor ons. Op basis van deze resultaten kunnen we eigenlijk weinig zeggen over de redenen die voor deze partijen een rol spelen om niet in herstelbemiddeling stappen. We kunnen wel zeggen dat de redenen die wij hebben bevraagd, er eerder niet toe doen voor hen. Dezelfde conclusie kunnen we trekken voor de slachtofferkant. 36% van de ondervraagde respondenten zou gewild hebben dat de herstelbemiddeling toch had plaatsgevonden. Verdachten en hun ouders zijn het over het waarom vooral eens met volgende redenen: om excuses aan te bieden, om iets te leren, om samen een oplossing te kunnen vinden (telkens 31 van de 47 respondenten), om spijt te betuigen. Slachtoffers (en hun ouders) hebben een vergelijkbare top 3, al zijn de procentuele effecten minder sterk: om excuses te kunnen krijgen, om af te kunnen sluiten wat er gebeurd is, om samen een oplossing te kunnen vinden. De meerderheid van de slachtoffers en hun ouders beoordelen de volgende uitspraken ontkennend: om vergeving te kunnen schenken, om het schuldgevoel en negatieve emoties van de verdachte te kunnen minderen, om de relatie met de verdachte te kunnen herstellen (telkens 9/15 (eerder) niet mee eens). Conclusie - Slachtoffers zeggen vooral dat zijzelf of hun ouders een rol spelen in de beslissing niet in een bemiddelingsproces mee te stappen. Verdachten geven vooral aan dat de tegenpartij hier een belangrijke rol in speelt. - Met betrekking tot de reden(en) waarom men niet in bemiddeling stapt, kan deze vragenlijst geen verheldering bieden. De redenen die wij hadden vooropgesteld, leken er voor de respondenten niet toe te doen. - 36% van de ondervraagde respondenten zou gewild hebben dat de herstelbemiddeling toch had plaatsgevonden. Slachtoffers en verdachten zijn het eens over wat men dan zou willen bereiken: excuses kunnen geven of krijgen, iets leren, samen tot een oplossing komen en het geheel kunnen afsluiten. 3.4.3 Einde herstelbemiddeling Vier op de tien respondenten uit de niet-opgestarte dossiers werd op de hoogte gebracht van de beslissing van het parket, 36% beweert dat dit niet zo was en 17% weet het niet meer. Iets meer dan de helft van deze dossiers (n= 57) werd overgebracht naar de jeugdrechtbank (53%), iets minder dan de helft werd geseponeerd (46%). Conclusie - Vier op tien respondenten werden in deze groep op de hoogte gebracht van de beslissing van het parket. - Iets meer dan de helft van de dossiers (53%) werden overgebracht naar de jeugdrechtbank, iets minder dan de helft werd geseponeerd. 3.5 Samenhangende factoren Van een aantal variabelen, die voorkwamen over alle respondenten heen, onderzoeken we mogelijke verbanden aan de hand van een Chi kwadraat toets. De twee onafhankelijke variabelen die binnen ons bestand in aanmerking komen voor een dergelijke toets zijn het type dossier (opgestart dan wel niet-opgestart) en het type respondent (slachtofferperspectief versus verdachteperspectief). De verdeling van beide variabelen ziet er al volgt uit: 70

Tabel 6

Frequentie opgestarte en niet-opgestarte dossiers f

%

Opgestart

148

50,2

Niet-opgestart

147

49,8

Totaal

295

100,0

Tabel 7

Frequentie verdachten (en ouders) en slachtoffers (en ouders) f

%

Perspectief verdachte

169

57,3

Perspectief slachtoffer

126

42,7

Totaal

295

100,0

De onderstaande tabel geeft een overzicht van de verbanden die zijn onderzocht en de gevonden resultaten. Tabel 8

Samenhangende factoren

Samenhang Was het voor jou duidelijk dat je vrijwillig kon deelnemen aan herstelbemiddeling*type dossier Was het voor jou duidelijk dat je vrijwillig kon deelnemen aan herstelbemiddeling*type respondent Werd je na de herstelbemiddeling op de hoogte gebracht van de beslissing van het parket*type dossier Werd je na de herstelbemiddeling op de hoogte gebracht van de beslissing van het parket*type respondent Type delict*type dossier

Werd het delict alleen gepleegd* type dossier

Was de tegenpartij gekend* type dossier Was de tegenpartij een vriend* type dossier Was de tegenpartij een vriend* type respondent Is de vriendschap hersteld*type dossier

Resultaat Geen verband Geen verband Geen verband

Geen verband

2=

X 10,971, df=1, p< 0,05 Onder de opgestarte dossiers vinden we significant meer vermogensdelicten dan persoonsdelicten. Bij de niet-opgestarte dossiers vinden we significant meer persoonsdelicten. 2= X 5,996, df=1, p< 0,05 Onder de opgestarte dossiers significant meer delicten die werden alleen gepleegd. Bij de nietopgestarte significant meer dossiers in groep Geen verband (p = .052) Geen verband Geen verband Geen verband

71

HOOFDSTUK 4: DE RESULTATEN VAN DE OBSERVATIES We bespreken in dit hoofdstuk achtereenvolgens de resultaten van de verschillende acties die we hebben uitgevoerd op het onderzoeksmateriaal bekomen uit de observaties (voor meer informatie over de verwerking zie ook Hoofdstuk 1, onderzoeksontwerp). 4.1 Nalezen materiaal tijdens observatieperiode Al het materiaal werd gelezen tijdens de observatieperiode ter voorbereiding van de wekelijkse intervisiemomenten met de observatoren. Zaken die onduidelijk of afwijkend waren van de good practice werden onderdeel van het interview. Het gaat over de volgende topics:          

De administratie voor de opstart van het dossier (zie Bijlage 4, Figuur 1). De toewijzing van een nieuw herstelbemiddelingsdossier. De verantwoordelijkheid van een herstelbemiddelaarsdossier. De complexiteit van de neutraliteit. Dit is een algemene vraag geworden naar de principes van herstelbemiddeling. De voornaamste oorzaken van niet-opgestarte dossiers en de rol die herstelbemiddelaars hier eventueel in kunnen spelen. Het voorstellen van directe gesprekken/aanpak. Inhoud en tempo van het eerste gesprek. De terugkoppeling naar de doorverwijzers: het (blind) eindverslag. Definitie opgestarte dossier. Het gebruik van reactieformulieren.

4.2 Beschrijving observaties op dienst en vergaderingen We geven in dit onderdeel eerst een overzicht van alle vergaderingen die de herstelbemiddelaars, over de diensten heen, gevolgd hebben tijdens de periode van observeren. Per vergadering bespreken we de samenstelling en de inhoud ervan. We willen hierbij opnieuw geen vergelijking maken tussen de diensten, wel bespreken we alle werkwijzen die geobserveerd zijn. Ten tweede bespreken we de taken die herstelbemiddelaars uitvoeren wanneer ze op dienst zijn (aan de hand van de observatieverslagen op dienst). Deze beschrijving wordt meegenomen in de ontwikkeling van een beroepsprofiel voor de herstelbemiddelaar. 4.2.1 Overzicht van de vergaderingen HCA-vergaderingen Op deze vergaderingen zijn alle medewerkers van de dienst aanwezig, dat wil zeggen alle bemiddelaars van de verschillende werkvormen, de administratieve medewerkers, de teambegeleiders en de coördinator. Deze vergaderingen verlopen binnen iedere organisatie volgens een vast stramien. De focus is wel verschillend tussen de organisaties. Op de eerste dienst is er op basis van de observatieverslagen weinig verschil te merken tussen de HCA-vergaderingen en de teamvergadering herstelbemiddeling. Er wordt gestart met het overlopen/opvolgen van het vorige verslag, het bekijken van de dossierlast en de verdeling van nieuwe dossiers, nieuwigheden op het vlak van werking en organisatie (oa. inzake administratie, mobiliteit, kwaliteit, …), terugkoppeling vergadering beleidscomité, planning, varia en vragen. 72

In de tweede dienst ligt de nadruk vooral op de verhoudingen tussen de verschillende maatregelen: overlopen/opvolgen vorig verslag, verdeling van de maatregel (drukte per maatregel, hoe opvangen, voldoende bemiddelaars per maatregel), aanpak van combinatiedossiers, overlopen cijfers doorverwijzingen/maatregel, doorverwijzers, knelpunten/aandachtspunten binnen HCA planning, administratie, varia. Op de laatste dienst ligt de nadruk op het bespreken van het personeelsbestand: overlopen/opvolgen vorig verslag, overlopen weekagenda tot volgende vergadering, personeel, administratie, jaarverslag. De inhoud van de vergadering en de afspraken worden op alle diensten neergeschreven in een verslag. Teamvergaderingen herstelbemiddeling De samenstelling van deze vergaderingen is de volgende: alle herstelbemiddelaars en de teambegeleider. Ook deze verloopt binnen iedere dienst volgens een vast stramien. Tussen de diensten onderling zijn er wat betreft de inhoud van deze vergaderingen de volgende gemeenschappelijkheden: overlopen/opvolgen vorig verslag, case-load en eventueel (her)verdeling nieuwe dossiers, planning en administratie, terugkoppeling gevolgde vergaderingen/vormingen, dossierbespreking/intervisiemoment en tot slot eventuele variapunten. Verder is er een deel van de teamvergadering op één dienst driemaandelijks samen met de collega’s herstelbemiddelaars meerderjarigen. Uitgangspunt is (gezamenlijke) dossiers te bespreken met als doel nieuwe invalshoeken te ontdekken en verder te exploreren en eventueel implementeren. De inhoud van de vergadering en de afspraken worden neergeschreven in een verslag. Supervisiegesprekken Op twee van de drie diensten worden individuele supervisiegesprekken tussen de teambegeleider en herstelbemiddelaars georganiseerd. De doelstelling is nagenoeg gelijk tussen de diensten: het bespreken van de stand van zaken in de lopende dossiers. Wel zijn er verschillen te merken op het vlak van: 1. Mate van formaliteit van deze gesprekken. Op de ene dienst dient dit gesprek grondig voorbereid te worden door de herstelbemiddelaar. Deze voorbereiding wordt op voorhand aan de teambegeleider bezorgd zodat deze zich ook kan voorbereiden. In deze voorbereiding geeft hij een overzicht van alle dossiers (korte stand van zaken) en kiest hij twee dossiers. Eén moeilijk dossier en één dossier waar de herstelbemiddelaar een heel goed gevoel bij heeft. De eigenlijke vergadering verloopt volgens het volgende stramien: vorig verslag en eventuele werkpunten opvolgen, kort overlopen van alle dossiers (stand van zaken en ventileren), uitgebreide bespreking van het moeilijke en het vlotte dossier en tot slot planning van de nieuwe dossiers. Bij de uitgebreide bespreking van de twee dossiers gaat men dieper in op waarom de herstelbemiddelaar dit dossier heeft gekozen, analyseert men het dossier en de situatie, formuleert men mogelijke oplossingen en tracht men leerpunten te destilleren naar het persoonlijk functioneren van de herstelbemiddelaar. Deze supervisiegesprekken geven verder voeding aan de jaarlijkse functioneringsgesprekken met de coördinator. Teambegeleider en herstelbemiddelaar overlopen samen wat eventueel wordt doorgeven aan de coördinator. 2. Mate waarin de verbinding wordt gemaakt met het persoonlijk functioneren van de herstelbemiddelaar. Uit punt 1 blijkt dat er op de betreffende dienst een duidelijke 73

verbinding is met het persoonlijke functioneren van de herstelbemiddelaar, zowel tijdens het gesprek als daarna (e.g. functioneringsgesprekken). Binnen de tweede dienst ligt de focus meer op het overlopen van de stappen die reeds ondernomen zijn en het uitwisselen van ideeën wat betreft stappen die in de toekomst binnen een bepaald dossier nog kunnen ondernomen worden. Onrechtstreeks en sporadisch komt het functioneren van de herstelbemiddelaar ook aan bod, dit is echter duidelijk minder uitgesproken. De inhoud van de vergadering en de afspraken worden neergeschreven in een verslag. Comité V Dit is de raad van bestuur van het vereffeningsfonds. Het vereffeningsfonds is een fonds dat kan tussenkomen wanneer een minderjarige, die een strafbaar feit heeft gepleegd, samen met een bemiddelaar en het slachtoffer tot een overeenkomst is gekomen voor de vergoeding van de schade. De minderjarige kan dit doen door een bepaald aantal uren te presteren voor een organisatie met een sociaal of maatschappelijk doel. Het vereffeningsfonds vergoedt het slachtoffer naargelang het aantal gepresteerde uren. De raad is gemachtigd om aanvragen voor tussenkomst van het vereffeningsfonds al dan niet goed te keuren en om de bedragen uit te keren na de geleverde inspanningen. De samenstelling verschilt tussen de provincies. We verwijzen hiervoor naar de website van de provincies of de jaarverslagen van de HCA-diensten. Wel merken we op dat in één provincie uit het observatieverslag blijkt dat de samenstelling in de praktijk veel beperkter was dan diegene die officieel is vooropgesteld. De aanpak voor beide provincies was voornamelijk gelijk: overlopen/opvolgen vorig verslag, evaluatie goedgekeurde dossiers, voorstelling en bespreking nieuwe aanvragen en tot slot eventuele variapunten. De inhoud van de vergadering en de afspraken worden neergeschreven in een verslag. Denkdagen Deze activiteit werd door één observator twee maal geobserveerd. Alle medewerkers van de dienst brainstormen in kleine groepjes over (zelf) aangebrachte knelpunten op dienst en binnen de maatregelen. Doel is verder optimaliseren van het huidig aanbod en nieuwe ideeën aanbrengen en exploreren wat betreft uitbreidingen op het huidige aanbod. Interne vorming Deze activiteit werd door één observator één maal geobserveerd. Wanneer er binnen het team de behoefte leeft rond het uitspitten van een bepaald thema op het vlak van herstelgericht werken, worden interne vormingen georganiseerd door een externe vormingsorganisatie. Samenstelling van de groep is afhankelijk van het thema dat behandeld wordt. Vergadering jaarverslag Deze activiteit werd door één observator één maal geobserveerd. Dit was een bijeenkomst met alle bemiddelaars van alle maatregelen en de coördinator met als doel de stand van zaken inzake verslaggeving jaarverslag per maatregel te overlopen en verdere afspraken te maken ter finalisering van het jaarverslag.

74

BemiddeLINK Deze activiteit werd door één observator één maal geobserveerd. Dit is een sectoroverstijgend, transparant en vraaggestuurd samenwerkingsverband voor en door bemiddelaars dat fungeert als aanspreekpunt, denktank en organisator van praktijkgerichte vorming voor drie wettelijk erkende bemiddelingssectoren. De samenstelling is als volgt: Suggnomè Leuven, Suggnomè Brussel, Suggnomè Gent, Alba Brussel, BAAL, vormingsverantwoordelijke FOD justitie, BAAB Brugge. Op de agenda: introductiecursus herstelbemiddelaars (organisatie en inhoud), evaluatie voorbije vormingen, toekomstige vormingen (ideeën, planning, organisatie). 4.2.2 Beschrijving van de observaties op dienst Op basis van de observaties op dienst maken we een overzicht van de taken die de herstelbemiddelaars uitvoeren wanneer ze op dienst aanwezig zijn. Telefoongesprekken 

 

Met partijen: verdachten, slachtoffers en hun ouders. Voornamelijk wat betreft het maken van afspraken, het doorgeven van beslissingen en of belangrijke gebeurtenissen, het bevragen van de stand van zaken, het opvolgen van de afspraken (o.a. de overeenkomst) en praktische zaken (o.a. tekenen van de overeenkomst). Met doorverwijzers: wat betreft de inhoud van het dossier, aanvraag pro-deo advocaat. Met netwerk: mogelijke werkplaatsen, verzekeringen, collega’s andere HCA-diensten, ….

Tussen de diensten merken we een verschil op in de mate waarin inhoudelijke zaken over de telefoon worden besproken. Zo gaan bepaalde diensten telefoongesprekken voornamelijk reserveren voor het maken van praktische afspraken en minder voor het bespreken van de inhoud van het dossier. Andere diensten geven telefonisch ook informatie door tussen verdachte en slachtoffer (bijvoorbeeld terugkoppeling bezoek tegenpartij). Administratieve taken      

Binnenkomende en uitgaande telefoons, brieven, mails, faxen ontvangen en behandelen. Plannen, organiseren en registreren van eigen werk en de bijhorende uren. Administratieve taken binnen een dossier (o.a. afspraken maken, formulieren verzenden, gesprekken plannen, verslaggeving, overeenkomst opstellen). Klasseerwerk. Administratie gepresteerde uren. Afgeronde dossiers in orde brengen, in BINC registreren en archiveren. Op sommige diensten dient dit ter goedkeuring worden voorgelegd aan de teambegeleider/coördinator.

De mate van administratie hangt af van de aanwezigheid van een onthaalmedewerker en/of een administratief medewerker. In HCA-diensten met dit type van medewerkers is de administratieve last voor de herstelbemiddelaars kleiner. Hun takenpakket bestaat vooral uit administratie buiten de dossiers (binnenkomende post behandelen en verdelen, nieuwe dossiers openen en aanmaken, dossierlijst met alle dossiers bijhouden, belangrijke data in agenda opnemen (bv bondig verslag na 2 maanden, verantwoordelijke bemiddelaar 75

hiervan op de hoogte brengen). De administratie gekoppeld aan een dossier gebeurt wel door de herstelbemiddelaar zelf. Alle diensten houden verder alle activiteiten en bijhorende formulieren binnen een dossier in tweevoud bij, zowel elektronisch als op papier. Op die manier kunnen collega bemiddelaars ook vragen beantwoorden over andere dossiers of in geval van afwezigheid, gemakkelijk het dossier overnemen. Verder gebruiken alle diensten sjablonen voor formulieren die steeds terugkomen (o.a. afspraak voor eerste contact, bondig verslag, overeenkomst, eindverslag). Over alle diensten heen zien we een sfeer van collegialiteit, zowel wat betreft het werk als daarbuiten. Collega’s kunnen bij elkaar terecht voor vragen en bezorgdheden over hun eigen dossiers. De mate waarin dit formeel dan wel informeel gebeurt is verschillend tussen de diensten. Op de diensten waar dit meer informeel gebeurt stellen collega’s deze vragen ongestructureerd, op het moment ze zich voordoen. Dit creëert andere werkomstandigheden voor de herstelbemiddelaars. We vertalen bovenstaande beschreven activiteiten in de volgende vaardigheden voor het beroepsprofiel van een herstelbemiddelaar (zie Hoofdstuk 7):    

Beroepsfierheid: uitdragen waar herstelbemiddeling voor staat. Reflectievaardigheden: het deelnemen aan intervisie. Administratieve vaardigheden. Communicatieve vaardigheden: contact maken met mensen (telefoon, face to face, virtueel, …).

4.3 Analyse herstelbemiddelingsgesprekken In dit onderdeel bespreken we de analyses die we hebben uitgevoerd op de herstelbemiddelingsgesprekken. Achtereenvolgens komt aan bod: 1. Een bespreking van de codes per type gesprek (eerste contacten, de directe bemiddelingen en de indirecte bemiddelingen). 2. Een vergelijking van de codes tussen de 3 types van gesprekken. 3. Een bespreking van mogelijke combinaties van codes per type gesprek (eerste contacten, de directe bemiddelingen en de indirecte bemiddelingen). 4. Het profiel van een bemiddelaar. We maken onze bespreking duidelijker en meer concreet door regelmatig ruwe data uit onze observatieverslagen toe te voegen. Deze ruwe data is cursief afgedrukt. 4.3.1 Bespreking van de codes per type gesprek Eerste contacten Vooreerst geven we een tabel waarin alle codes gesorteerd zijn van hoog naar laag. De eerste code komt het meeste voor, de 39ste het minste. Voor de definiëring van de verschillende codes verwijzen we naar Bijlage 5.

76

Tabel 9

Voorkomen codes eerste contacten

1. IV procedure HB

21. afronden, besluiten

2. contact maken

22. non verbaal gedrag

3. structureren

23. IV mogelijkheden herstel

4. IV juridische

24. IV overeenkomst

5. vragen naar feiten

25. IV soorten HB

6. empathie

26. samenvatten

7. neutrale boodschapper

27. advies

8. IV interventie te doen

28. IV interventie gedaan

9. IV rol bemiddelaar

29. luisteren

10. IV dossier

30. vragen naar gevoelens

11. vragen naar ?

31. vragen naar medewerking

12. neutraliteit

32. vragen naar mening

13. vrijwilligheid

33. begrip toetsen

14. toetsen informatie

34. IV VF

15. IV herstel

35. IV reden bemiddeling

16. vertrouwelijkheid

36. toegankelijkheid

17. IV ?

37. vragen naar mogelijkheden herstel

18. vragen naar verwachtingen

38. doorvragen

19. verbinding leggen

39. IV onderscheid meerderjarigen en minderjarigen

20. IV via materiaal

Uit de tabel kunnen we een aantal conclusies trekken. De drie meest voorkomende codes in een eerste contact zijn “informatie geven over de procedure van HB” (herstelbemiddeling), “contact maken” en “structureren”. In een eerste contact staat het geven van informatie over wat bemiddeling is en hoe zo’n proces eruitziet centraal. Ook het contact maken is belangrijk. Om te kunnen werken met partijen moet er een veilige sfeer zijn tussen de partijen en de bemiddelaar. Het is dus logisch dat een bemiddelaar hier in een eerste contact veel aandacht aan besteedt. De code “structureren” komt op de derde plaats. Gezien de veelheid aan informatie die de herstelbemiddelaar tijdens een eerste gesprek dient over te brengen is het belangrijk dat hij dit op een gestructureerde en overzichtelijke manier doet. Bemiddelaar vertelt dat ze eerst wil uitleggen wat de dienst en de bemiddeling nu net inhoudt. Verder valt ons op dat er veel informatie gegeven wordt rond het juridische. Herstelbemiddeling ligt als proces buiten het juridische kader en de herstelbemiddelaar staat los van een juridische organisatie. Toch wordt hier tijdens een eerste contact veel aandacht aan gegeven. Dit is te verklaren omdat de doorverwijzing wel vooral afkomstig is vanuit dit kader. Verder is de herstelbemiddelaar vaak de eerste persoon die partijen zien en wordt hij bestookt met allerhande vragen, ook de juridisch getinte. Verder is het mogelijks zo dat ook de juridische gevolgen van het misdrijf belangrijk zijn voor de partijen. Bemiddelaar zegt dat ze altijd moeten terugkoppelen naar het parket. In de top 10 zien we nog 3 codes die te maken hebben met het geven van informatie: het geven van informatie met betrekking tot activiteiten die de herstelbemiddelaar in de toekomst wil/zal doen, het geven van informatie over zijn rol als herstelbemiddelaar binnen 77

het proces en het geven van informatie over het dossier. We concluderen dat het geven van informatie een belangrijke doelstelling is van het eerste contact met de partijen. De bemiddelaar legt uit dat zij, als bemiddelaar, een neutraal persoon is. De bemiddelaar zegt dat ze de overeenkomst zal opmaken en opsturen. Een andere belangrijke doelstelling van het eerste contact blijkt uit de code “vragen naar feiten”. Het bespreken van de feiten is met andere woorden ook iets wat in het eerste gesprek een prominente plaats inneemt. Bekijken we de codes in detail dan zien we dat ze vooral te maken hebben met vragen rond de aanleiding van de feiten, de feiten zelf, de gevolgen van de feiten, de betrokkenen en de relatie tussen de betrokkenen. De bemiddelaar vraagt nu aan de verdachte of de politie dadelijk gekomen was. De bemiddelaar vraagt nu aan de verdachte of er nog contact is geweest met het slachtoffer. We zien ook de code “empathie” opduiken in de top 10. We koppelen dit aan de code “contact maken”. Empathie is een manier voor herstelbemiddelaars om contact te maken met de partijen en zo een sfeer van vertrouwen te creëren waar samenwerking mogelijk wordt. De herstelbemiddelaar krijgt op deze manier vertrouwen van de partijen. Bekijken we de code in detail dan zien we dat de acties te maken hebben met het geven van empathie. De manier waarop bemiddelaars empathie tonen is onder andere door het bevestigen van de partijen in hun verhaal en de gevolgen ervan en/of gevoelens errond, het geven van tijd, het uitspreken van waardering en/of begrip, het respecteren van gemaakte keuzes, het meedenken naar mogelijke oplossingen, het vragen naar hun verhaal, het actief luisteren. Bemiddelaar kijkt naar de moeder en dan naar de vader en vraagt hoe dit voor hen was. Ook de code “neutrale boodschapper” komt veel voor. Deze code werd toegekend aan activiteiten waar de herstelbemiddelaar neutrale boodschappen tussen de partijen overbrengt, gekoppeld aan het dossier. Het feit dat dit ook in eerste contacten voorkomt is enigszins verrassend maar strookt met eerdere ervaringen. Tijdens de observatieperiode merkten we reeds dat het zeer moeilijk was om gesprekken zuiver onder te verdelen in een bepaalde categorie (eerste contact, terugkoppelgesprek, overeenkomstgesprek, …) maar dat deze gesprekken vaak met elkaar verweven zijn. Het feit dat deze code hier veelvuldig voorkomt laat ons toe te besluiten dat er tijdens eerste contacten ook al informatie van de andere partijen wordt overgebracht. We vermoeden dat het dan vooral gaat over informatie van het slachtoffer naar de verdachte, aangezien per definitie het slachtoffer de eerste is die wordt gesproken. Bemiddelaar zegt tegen het slachtoffer dat de jongeren aangaven dat ze geen sterke drank hadden gedronken, maar frisdrank. Zoomen we in op de codes die het minste voorkomen dan komen we tot de volgende conclusies. “Vragen naar medewerking” en “vragen naar mogelijkheden van herstel” komen weinig tot niet aan bod in eerste contacten. Hoogstwaarschijnlijk komt dit in de vervolggesprekken meer aan bod. “Vragen naar feiten” was een van de codes die het meeste voorkwam, “vragen naar gevoelens” komt veel minder voor. Op basis van onze resultaten kunnen we concluderen dat in de geobserveerde gesprekken vooral het feitelijke werd bevraagd door de herstelbemiddelaar, eerder dan het emotionele. 78

Verder zien we nog dat de 3 principes van bemiddeling (“neutraliteit”, ”vrijwilligheid” en “vertrouwelijkheid”) ongeveer onder elkaar worden gesorteerd. “Neutraliteit” betreft hier voornamelijk neutrale acties (zie definitie van neutraliteit in Bijlage 5) en het verwijzen naar het principe van neutraliteit (eerder dan de toepassing ervan). We kunnen besluiten dat ze dus ongeveer een even belangrijke rol innemen tijdens de eerste contacten met partijen. Valt ons verder op: de vrij laag geordende plaats van “IV soorten bemiddeling”. Er wordt dus door bemiddelaars tijdens een eerste contact minder aandacht besteed aan de soorten bemiddeling die er zijn. Conclusie eerste contacten Op basis van de codes die we hebben toegekend aan de eerste contacten kunnen we besluiten dat tijdens deze gesprekken herstelbemiddelaars herstelbemiddeling als proces uitleggen en kaderen, een veilige sfeer creëren en de feiten bespreken. Indirecte bemiddelingen Tabel 10

Voorkomen codes indirecte bemiddelingen

1. structureren

21. afronden, besluiten

2. neutrale boodschapper

22. vragen naar ?

3. contact maken

23. neutraliteit

4. IV procedure HB

24. IV via materiaal

5. IV juridische

25. verbinding leggen

6. IV interventie te doen

26. vrijwilligheid

7. vragen naar mening

27. vertrouwelijkheid

8. advies

28. IV ?

9. IV overeenkomst

29. IV mogelijkheden herstel

10. IV VF

30. luisteren

11. empathie

31. vragen naar gevoelens

12. IV rol bemiddelaar

32. vragen naar medewerking

13. vragen naar verwachtingen

33. vragen naar mogelijkheden herstel

14. toetsen informatie

34. doorvragen

15. IV herstel

35. toegankelijkheid

16. non verbaal gedrag

36. IV onderscheid meerderjarigen en minderjarigen

17. samenvatten

37. confronteren

18. IV dossier

38. IV soorten HB

19. vragen naar feiten

39. begrip toetsen

20. IV interventie gedaan

Bekijken we de tien meest voorkomende codes dan zien we dat “structureren” helemaal bovenaan staat gecategoriseerd. “Structureren” is met andere woorden ook belangrijk tijdens vervolggesprekken van indirecte bemiddelingen. Vervolgens zien we de code “neutrale boodschapper”. Dit is gemakkelijk te verklaren: het overbrengen van boodschappen tussen slachtoffer en verdachte is een van de meest voorkomende activiteiten van een herstelbemiddelaar binnen indirecte bemiddelingen. De bemiddelaar geeft dan de volgende stap weer, namelijk dat ze het dossier dan afsluit. De bemiddelaar vertelt aan het slachtoffer dat verdachte 2 aangeeft niets van de beschadigingen te weten. 79

Opnieuw, net als bij de eerste contacten, zien we in de top tien veel codes die te maken hebben met het overbrengen van informatie. Er wordt dus hier nog steeds veel informatie overgebracht van de herstelbemiddelaar naar de partijen. De informatie die overgedragen wordt is de volgende: informatie met betrekking tot de procedure van herstelbemiddeling, informatie over activiteiten die de herstelbemiddelaar in de toekomst wil doen, informatie over het juridische, informatie over het vereffeningsfonds en informatie over de overeenkomst. Op basis van onze observaties concluderen we dat het vooral gaat over het overbrengen van praktische informatie. Naast de informatie die we ook zagen tijdens de eerste contacten zien we hier dus bijkomend een soort informatie die meer te maken heeft met de uitvoering van het herstel namelijk IV vereffeningsfonds en IV overeenkomst. De bemiddelaar licht aan de verdachte toe dat als je wil werken via het vereffingsfonds je dan een motivatie moet schrijven. Ook nog altijd aanwezig in de top tien is het “contact maken”. Herstelbemiddelaars hebben dus ook na het eerste contact blijvend aandacht voor het behouden van een sfeer van veiligheid en vertrouwen. De bemiddelaar praat informeel over het geplande rijexamen van de verdachte. Tot slot merken we ook nog in de top tien de codes “advies” en “vragen naar mening”. We kaderen dit onder andere in het formuleren van herstelmogelijkheden. Tijdens de vervolggesprekken van indirecte bemiddelingen wordt er stil gestaan bij wat de bemiddeling zou kunnen inhouden en vraagt de herstelbemiddelaar expliciet de mening van de betrokken partijen. Voldoen de mogelijkheden aan hun verwachtingen? Bekijken we de codes advies geven in detail dan zien we dat deze vooral te maken hebben met advies over verzekeringen, over mogelijk juridisch te ondernemen stappen of het vereffeningsfonds. De bemiddelaar vraagt: Waarom vinden jullie het goed dat naam verdachte via het VF gaat werken? De bemiddelaar zegt ook dat het slachtoffer voor haar vragen ook contact kan opnemen met het justitiehuis. Opmerkelijk lijkt de eerder laag gesorteerde code van “vertrouwelijkheid”. In eerste instantie veronderstelden we dat deze code vaak zou voorkomen. Tijdens indirecte bemiddelingen is het aspect van vertrouwelijkheid immers belangrijk: welke informatie mag worden overgebracht van de ene partij naar de andere. We willen hier echter wijzen op de precieze definitie van de codes. Vertrouwelijkheid wordt als code enkel toegekend wanneer de herstelbemiddelaar expliciet verwees naar het principe van vertrouwelijkheid. De activiteiten die wij beschrijven (het overbrengen van informatie van de ene naar de andere partij) zijn vaak gekoppeld aan een specifiek dossier en kregen dus de code neutrale boodschapper. Met andere woorden, we veronderstellen dat de herstelbemiddelaar niet steeds opnieuw het principe van vertrouwelijkheid herhaalt maar wel de nadruk legt op de specifieke informatie die wel dan niet mag worden overgebracht. Neutraliteit en vrijwilligheid, de twee andere principes van herstelbemiddeling staan hoger gesorteerd. Deze principes komen wel meer expliciet ter sprake, waarschijnlijk omwille van het feit dat ze eerder los staan van de specifieke gebeurtenissen in een dossier. Conclusie indirecte bemiddelingen In de vervolggesprekken in het kader van indirecte bemiddelingen zien we dat het structureren, het behouden van een veilige sfeer, het overbrengen van neutrale boodschappen en het overbrengen van informatie centraal staat.

80

Directe bemiddelingen Tabel 11

Voorkomen codes directe bemiddelingen

1. contact maken

20. afronden, besluiten

2. structureren

21. vragen naar gevoelens

3. empathie

22. toetsen informatie

4. verbinding leggen

23. vragen naar ?

5. vragen naar mening

24. vertrouwelijkheid

6. IV procedure HB

25. doorvragen

7. non verbaal gedrag

26. IV mogelijkheden herstel

8. IV overeenkomst

27. toegankelijkheid

9. neutraliteit

28. IV ?

10. IV herstel

29. neutrale boodschapper

11. IV rol bemiddelaar

30. advies

12. vragen naar feiten

31. IV dossier

13. vragen naar verwachtingen

32. luisteren

14. confronteren

33. begrip toetsen

15. IV interventie te doen

34. IV soorten HB

16. IV juridische

35. IV via materiaal

17. samenvatten

36. vragen naar mogelijkheden herstel

18. vragen naar medewerking

37. vrijwilligheid

19. IV interventie gedaan

Bekijken we de tien meest voorkomende codes dan zien we opnieuw bovenaan “structureren” en “contact maken” opduiken. Contact maken staat bij de directe bemiddelingen zelf op de eerste plaats. Dit gebeurt onder andere door te glimlachen, oogcontact te maken, een luisterhouding aan te nemen, een informele babbel, aanmoedigen, beschikbaar te zijn. Het werken aan een veilige sfeer met de partijen is iets waar de herstelbemiddelaars blijkbaar veel rond werken in directe bemiddelingen. Dit lijkt ons, gezien de aard van het gesprek, positief. “Structureren” zien we op de tweede plaats. Het is inderdaad zo dat de literatuur een vast stramien voorschrijft voor directe herstelbemiddelingsgesprekken. Deze resultaten tonen aan dat herstelbemiddelaars belang hechten aan het structureren van een dergelijk gesprek. De bemiddelaar begint het gesprek en zegt: ik wil graag uitleg geven over het verloop van het gesprek. “Empathie” staat bij de directe gesprekken ook bovenaan. Herstelbemiddelaars doen dit door partijen aan te moedigen, te bevestigen, te waarderen, te begrijpen, te vragen naar hun mening, verhalen van de ene partij naar de andere trachten toe te lichten, op zoek te gaan naar oplossingen die voor iedereen werken. Ook het (proberen) “leggen van verbinding” tussen de partijen is een vaak voorkomende code. Neutraliteit komt hier voor in de top tien. Gezien het feit dat de code neutraliteit werd toegekend wanneer de herstelbemiddelaar neutraal was of dat net niet, vraagt dit een meer gedetailleerd kijk in de specifieke activiteiten. We bekeken dit voor de directe en de indirecte bemiddelingen samen. De conclusie is dat de verdeling de volgende is: 70% neutraal tegenover 30% niet neutraal. Meer, wanneer een herstelbemiddelaar neutraal is doet hij dit vooral door waarom vragen te stellen of door doorvragen. Niet neutraal zijn komt tot uiting door het confronteren, het geven van een eigen mening of ongenuanceerd advies. 81

De bemiddelaar reageert hierop door te zeggen dat ze er kan inkomen dat het moeilijk was voor haar. De bemiddelaar vraagt nu aan de vertegenwoordiger van het stadsbestuur: Wat doen de reacties van de verdachte en zijn ouders met u? De bemiddelaar zegt dan tegen de verdachte dat hij het op die manier wel moeilijk maakt voor hem zelf en zijn slachtoffer? De code “vragen naar mening” is vooral te kaderen in de richting van vragen over de herstelmogelijkheden en hoe de betrokken partijen hierover denken. Vandaar ook IV herstel. Herstelbemiddelaars geven in directe gesprekken vooral informatie over hoe het herstel en de concrete uitwerking er kan en/of zal uitzien volgens de formaliteiten, maar ook volgens de partijen of hemzelf. Daarnaast zien we ook de codes IV procedure HB en IV overeenkomst. Informatie geven over de procedure blijft dus gedurende het gehele proces een vaak voorkomende activiteit. De bemiddelaar vraagt aan het slachtoffer wie er tijdens dat gesprek aanwezig moet zijn? Tot slot zien we hier de code “non verbaal gedrag” bij de eerste tien opduiken. Wanneer we deze code in detail bekijken zien we dat we deze kunnen koppelen aan contact maken (o.a. glimlachen, oogcontact maken, zich richten naar). Herstelbemiddelaars proberen dus in directe gesprekken onder andere contact te maken door wat ze doen te ondersteunen met de juiste non verbale gedragingen. Bekijken we de laagst gesorteerde codes dan zien we dat er nagenoeg geen aandacht meer gegeven wordt aan vrijwilligheid. Gezien de fase van herstelbemiddeling waar men zich situeert, is dit logisch. Het afhaken van één van de partijen zou op dat moment in het proces een grote ontgoocheling zijn voor de andere partij. Vandaar dat op dat moment de vraag niet meer expliciet wordt gesteld. Ook de beperkte aanwezigheid van de code vragen naar mogelijkheden herstel is gezien de fase van herstelbemiddeling, logisch. Het aangaan van het directe gesprek is immers de keuze van de partijen tussen de verschillende mogelijkheden die er voorhanden zijn. Dezelfde redenering kunnen we toepassen op de IV via materiaal en IV soorten HB. Conclusies directe bemiddelingen Bij de directe bemiddelingen zien we vooral de mensgerichte en interpersoonlijke codes naar voren komen (contact maken, empathie, verbinding leggen, non verbaal gedrag, neutraliteit). Daarnaast vindt de herstelbemiddelaar het belangrijk te structureren en informatie te geven over de procedure van herstelbemiddeling en de overeenkomst.

82

4.3.2 Vergelijking tussen de types van gesprekken In onderstaande tabel geven we een overzicht van de top tien van de meest voorkomende codes per type gesprek. Gemeenschappelijke codes zijn gemarkeerd in dezelfde kleur. Tabel 12

Vergelijking voorkomende codes per type gesprek

Eerste contacten

Indirecte bemiddelingen

Directe bemiddelingen

IV procedure HB

structureren

contact maken

contact maken

neutrale boodschapper

structureren

structureren

contact maken

empathie

IV juridische

IV procedure HB

verbinding leggen

vragen naar feiten

IV juridische

vragen naar mening

empathie

IV interventie te doen

IV procedure HB

neutrale boodschapper

vragen naar mening

non verbaal gedrag

IV interventie te doen

advies

IV overeenkomst

IV rol bemiddelaar

IV overeenkomst

neutraliteit

IV dossier

IV VF

IV herstel

Ten eerste halen we aan dat sommige codes niet in alle types van gesprekken voorkomen. Zo zien we dat confronteren enkel voorkomt bij de indirecte en de directe bemiddelingen en niet bij de eerste contacten. Gezien de doelstelling van een eerste gesprek lijkt het ons inderdaad niet aangewezen dat een herstelbemiddelaar dan zou confronteren. Bekijken we de code ‘confronteren’ in detail dan zien we dat ze vaak voorkomt in combinatie met neutraliteit. Neutraliteit is een code die werd toegekend wanneer de herstelbemiddelaar een neutrale actie deed, maar ook wanneer hij dit net niet deed. We concludeerden eerder al dat neutraliteit bij de eerste contacten vooral gaat over het theoretisch verwijzen naar het principe van neutraliteit en minder over de toepassing ervan. Voor de directe en de indirecte bemiddelingen samen kwamen we tot de volgende conclusie: 70% neutraal tegenover 30% niet neutraal. Meer, wanneer een herstelbemiddelaar neutraal is doet hij dit vooral door waarom vragen te stellen of door doorvragen. Niet neutraal zijn komt tot uiting door het confronteren, het geven van een eigen mening of ongenuanceerd advies. Ook zien we dat de code informatie geven over herstelbemiddeling bij meerderjarigen en minderjarigen enkel voorkomt bij eerste contacten en indirecte bemiddelingen en niet bij de directe bemiddelingen. Dit is opnieuw eenvoudig te verklaren: het onderscheid tussen meerderjarigen en minderjarigen komt vooral aan bod bij de bespreking van het dossier en de onduidelijkheid hierover (namelijk wanneer er een meerderjarige betrokken was, die niet is aangemeld voor herstelbemiddeling). Tijdens een direct gesprek komt dit niet meer aan bod. Verder, de code reden tot bemiddeling, waar de herstelbemiddelaar expliciet de reden van de bemiddeling kadert komt enkel aan bod tijdens de eerste contacten. Wederom, dit is in overeenstemming met de good practice. Tijdens de vervolggesprekken (zowel in het kader van directe als indirecte bemiddelingen) staan vooral het uitwerken van het herstel centraal. Tenslotte, de code informatie geven over het vereffeningsfonds zien we enkel bij de eerste contacten en de indirecte bemiddelingen, en niet bij de directe bemiddelingen. Hebben 83

partijen er dan in een directe bemiddeling eerder voor gekozen om met elkaar in contact te komen en samen een vorm van herstel uit te denken? Gaat hun interesse minder uit naar het materiële en eerder naar het (inter)persoonlijke herstel? Een volgende vergelijking willen we maken over de verschillende soorten codes die er bestaan met betrekking tot het geven van informatie. Er bestaan 15 verschillende soorten: IV algemeen, IV over het dossier, IV over het herstel, IV over activiteiten die de herstelbemiddelaar heeft gedaan, IV over activiteiten die de herstelbemiddelaar wil doen, IV over het juridische, IV over de mogelijkheden van herstel, IV over het onderscheid tussen meerderjarigen en minderjarigen, IV over de overeenkomst, IV over de procedure van herstelbemiddeling, IV over de reden tot bemiddeling, IV over de rol van de herstelbemiddelaar, IV over de soorten van bemiddeling, IV over het vereffeningsfonds en IV via materiaal. We zien dat alle soorten in alle types van gesprekken voorkomen. We zien wel verschillen tussen de soorten van IV’s die voorkomen per type gesprek. In de eerste contacten zien we vooral IV procedure HB, IV juridische, IV rol bemiddelaar en IV dossier. Bij de indirecte bemiddelingen zien we opnieuw IV procedure HB en IV juridische. IV rol bemiddelaar en IV dossier zien we hier niet meer in de top tien. Wel zien we IV interventie te doen, IV VF en IV overeenkomst. We concluderen dat vervolggesprekken in het kader van indirecte bemiddelingen inhoudelijk meer concreet worden in kader van het herstel en gaan over wat de herstelbemiddelaar zal/kan doen en de overeenkomst. Bij de directe bemiddelingen zien we dat er minder codes in de top tien staan die te maken hebben met het geven van informatie. Vanuit de theorie onthouden we dat het voorbereiden van de partijen prioritair is in het geval van een directe bemiddeling. Dit kan verklaren waarom informatieoverdracht minder aanwezig is tijdens het rechtstreekse gesprek zelf. Ook zien we een nieuwe soort IV optreden, namelijk IV herstel. Een direct gesprek heeft theoretisch ook de bedoeling om partijen samen te brengen om te praten over het gebeurde en samen te bepalen wat er kan gedaan worden in het kader van het herstel. De bemiddelaar geeft, om dit in goede banen te leiden, informatie rond het herstel. Tot slot bespreken we nog een aantal uitgesproken verschillen (meer dan 10 plaatsen verschil) die nog niet aan bod zijn gekomen: IV juridische staat veel lager gerangschikt bij de directe bemiddelingen (17 de plaats) dan bij de eerste contacten (5de plaats) en de indirecte bemiddelingen (6de plaats). Dit sluit aan bij de theoretische invulling van het doel van de respectievelijke gesprekken. Neutrale boodschapper komt bij de eerste contacten en de indirecte bemiddelingen in de top tien voor, bij de directe bemiddelingen pas naar het einde (op plaats 30). Logisch, in het geval van een directe bemiddeling zitten alle partijen rond eenzelfde tafel en communiceren de partijen rechtstreeks met elkaar. Daar hebben de partijen immers voor gekozen. De herstelbemiddelaar is dan moderator ter plekke. IV dossier vinden we bij de eerste contacten (11de plaats) en de indirecte bemiddelingen (19de plaats) in het eerste deel van de rangschikking, bij de directe bemiddelingen is dat pas op de 32ste plaats. We veronderstellen dat het uitwisselen van informatie over het specifieke dossier vooral iets is wat aan het begin van een bemiddeling een belangrijke plaats inneemt. Naarmate men evolueert in het proces komt het gewicht meer te liggen bij het herstel en de herstelmogelijkheden. Vrijwilligheid komt bij de directe bemiddelingen voor naar het einde toe (39ste plaats), bij de eerste contacten (14de) en de indirecte bemiddelingen (27ste) eerder in de rangschikking. Dit is bij de bespreking hierboven reeds verklaard vanuit de theorie. Vertrouwelijkheid zien we het laagst gerangschikt bij de indirecte bemiddelingen (32ste) en het hoogste bij de eerste contacten (16de). Neutraliteit staat het hoogste (10de) gerangschikt bij de directe 84

bemiddelingen, het laagste bij de indirecte bemiddelingen (23 ste). Wat betreft vertrouwelijkheid en vrijwilligheid zien we dat deze principes vooral aandacht krijgen tijdens de eerste gesprekken. De aandacht voor deze principes vermindert ietwat in de vervolggesprekken. Het is ook in de eerste contacten dat deze principes vaak expliciet aan bod komen en worden toegelicht. Het principe neutraliteit vormt hierop een uitzondering. Daar zien we de meeste aandacht in de directe gesprekken. In het kader van een goed verloop en afloop van een rechtstreeks gesprek is het een voorwaarde dat beide partijen het gevoel hebben dat de herstelbemiddelaar er voor hen allebei is en geen partij trekt. Gezien de resultaten veronderstellen we dat herstelbemiddelaars hiermee instemmen en dit effectief ook trachten neer te zetten in de praktijk. “Toetsen informatie” vinden we bij de eerste contacten en de indirecte bemiddelingen in de eerste helft van de rangschikking terug, bij de directe bemiddelingen eerder naar het einde toe (33ste plaats). In een eerste contact zien we dat deze code vooral opduikt doordat de herstelbemiddelaar het verhaal en de verwachtingen van de partijen zeer duidelijk wil hebben. In een indirecte bemiddeling is het vooral een extra controle zodat de herstelbemiddelaar zeker is dat hij de juiste informatie doorgeeft aan de andere partij. Bij de directe bemiddelingen veronderstellen we dat de herstelbemiddelaar de partijen in de eerste plaats rechtstreeks met elkaar laat praten en zich afzijdig houdt, waardoor deze code minder toegewezen is aan de herstelbemiddelaar. Hij is, zoals eerder vermeld, moderator ter plekke en grijpt enkel in als het gesprek bijvoorbeeld vastloopt of de emoties (hoog) oplaaien. “Verbinding leggen” zien we bij de directe bemiddelingen terug in de top 5, bij de eerste contacten in het midden en de indirecte bemiddelingen pas na de helft (26 ste plaats). Dit is in lijn met eerdere bespreking van de doelstelling van ieder type gesprek en daaraan gekoppeld de rol van de herstelbemiddelaar. Bij een directe bemiddeling is het nodig dat er een verbinding is/komt tussen de partijen. Afhankelijk van de partijen en de context bereikt men dit met veel dan wel weinig interventies door de herstelbemiddelaar. Tijdens een eerste contact probeert de herstelbemiddelaar verbinding te leggen tussen de partijen, met als doel partijen te laten nadenken over het al dan niet instappen in het proces van herstelbemiddeling. Tijdens een indirect contact hebben partijen de keuze gemaakt tot geen direct contact en een indirecte vorm van herstel. Het leggen van verbinding komt hier expliciet minder aan bod waardoor het in dit type van gesprekken ook minder werd toegewezen. “Informatie geven via materiaal” (gebruik van folder, schema, brief, …) vinden we bij de eerste contacten en de indirecte bemiddelingen terug in ongeveer het midden van de rangschikking, bij de directe bemiddelingen pas naar het einde toe (37 ste plaats). Wanneer we dit langs de theoretische invulling leggen van de gesprekken dan zien we dat beide congruent zijn. “IV overeenkomst” komt bij de indirecte bemiddelingen en de directe bemiddelingen vooraan in de rij, bij de eerste contacten is dat pas in de tweede helft van de rangschikking (25ste). Opnieuw, leggen we dit langs de theoretische doelstellingen van de types van gesprekken dan kunnen we besluiten dat theorie en praktijk congruent zijn. “Advies geven” zien we bij de indirecte bemiddelingen in de top 10, bij de andere types van gesprekken pas naar het einde van de rangschikking toe. Bij een eerste gesprek komt dit niet vaak aan bod omdat de herstelbemiddelaar vooral herstelbemiddeling komt toelichten en het verhaal en de verwachtingen van de partij aanhoort. Bij een indirecte bemiddeling verklaren we dit omdat er geen andere partij aanwezig is en er dus meer vragen worden gesteld richting bemiddelaar, waardoor hij op zijn beurt meer adviezen formuleert. Bij een directe bemiddeling nemen partijen samen meer beslissingen en wordt 85

de mening van de herstelbemiddelaar minder gevraagd en dus adviezen minder geformuleerd. “Vragen naar mening” staat in de directe en indirecte bemiddelingen in de top 10, bij de eerste contacten pas naar het einde toe. Dit sluit aan bij de vaststelling dat een eerste gesprek vooral draait over het geven van informatie en het helder krijgen van de verwachtingen. Bovendien gaven we reeds mee dat het vragen naar mening vooral ging over meningsvragen over het herstel. 4.3.3 Bespreking van combinaties van codes Per type gesprek werd van de zes meest voorkomende codes een kruistabel gemaakt. Deze tabellen gaven een overzicht van combinaties van codes. Uit deze bewerking trekken we een aantal conclusies. Eerste contacten De zes meest voorkomende codes zijn de volgende: 1. IV procedure HB. We zien dat deze code vooral samen voorkomt met de codes IV juridische, structureren en neutraliteit. 2. Contact maken. Hier zien we vooral een combinatie met empathie en non-verbaal gedrag. 3. Structureren, komt het vaakst voor samen met de codes IV juridische en IV procedure HB. 4. IV juridische, in combinatie met IV procedure HB en structureren. 5. Vragen naar feiten, in combinatie met contact maken en structureren 6. Empathie, samen met contact maken en neutraliteit. Indirecte bemiddelingen De zes meest voorkomende codes zijn de volgende: 1. Structureren. We zien dat deze code vooral samen voorkomt met de codes IV interventie te doen, samenvatten, IV interventie gedaan en neutrale boodschapper. 2. Neutrale boodschapper. Hier zien we vooral een combinatie met verbinding leggen, structureren en IV interventie te doen. 3. Contact maken, komt het vaakst voor samen met de codes non-verbaal gedrag en structureren. 4. IV procedure HB met IV juridische. 5. IV juridische in combinatie met IV procedure HB en advies geven. 6. IV interventie te doen, samen met structureren en neutrale boodschapper. Directe bemiddelingen De zes meest voorkomende codes zijn de volgende: 1. Contact maken. We zien dat deze code vooral samen voorkomt met de code non verbaal gedrag. 2. Structureren. Hier zien we vooral een combinatie met non verbaal gedrag en contact maken. 3. Empathie, komt het vaakst voor samen met de codes contact maken en structureren. 4. Verbinding leggen, samen met empathie en vragen naar mening. 5. Vragen naar mening, samen met structuren en verbinding leggen. 6. IV procedure HB en IV juridische. We zien over de gesprekken heen dat IV procedure HB vooral samen voorkomt met IV juridische. Dit staaft het feit dat herstelbemiddeling een maatregel is tegen een juridische achtergrond. 86

Contact maken zien we over de gesprekken heen voorkomen met non-verbaal gedrag. Herstelbemiddelaars vinden het belangrijk om een veilige sfeer te creëren (zie supra). Uit de observaties blijkt dat non-verbaal gedrag voor hen een belangrijk instrument is om deze doelstelling waar te maken. Structureren komt vaak samen voor met verschillende codes van informatie geven. Herstelbemiddelaars letten er dus bij het geven van informatie op dat ze deze op een gestructureerde manier presenteren aan de partijen en zijn zich dus bewust van de complexiteit van de aangeboden informatie . Ook met IV interventies en samenvatten zien we dit samen voorkomen. Structureren en samenvatten omwille van de inhoudelijke overlap. Samenvatten is een vorm van structureren. IV interventies om dezelfde reden, meedelen aan de partijen wat je gaat doen of gedaan hebt om structuur te geven aan het gesprek. Empathie zien we in de eerste contacten en de directe bemiddelingen samen voorkomen met contact maken. Empathisch zijn is dus een manier voor herstelbemiddelaars om contact te leggen met de partijen. 4.4 Profiel van de herstelbemiddelaar Op basis van bovenstaande bevindingen en conclusies groeperen we de verschillende codes om zo tot een overzichtelijk profiel te komen van de herstelbemiddelaar. We komen tot 7 gegroepeerde vaardigheden: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Informatie geven/Inhoudelijk expert. Interpersoonlijke vaardigheden. Gesprekstechnieken. Het stellen van vragen. Specifieke bemiddelingsvaardigheden en –technieken. Administratieve vaardigheden. Beroepsfierheid: uitdragen waar herstelbemiddeling voor staat.

Voor een overzicht van de codes per groep verwijzen we naar onderstaande tabel.

Tabel 13

Koppeling vaardigheden en codes/taken

1. Informatie geven/ Inhoudelijk expert

IV ? IV dossier IV herstel IV interventie gedaan IV interventie te doen IV juridische IV mogelijkheden herstel IV onderscheid meerderjarigen en minderjarigen IV overeenkomst IV procedure HB IV reden bemiddeling IV rol bemiddelaar IV soorten HB IV VF IV via materiaal 87

2. Interpersoonlijke vaardigheden

Communicatieve vaardigheden Empathie Non verbaal gedrag Verbinding leggen Reflectievaardigheden

3. Gesprekstechnieken

Afronden, besluiten Begrip toetsen Doorvragen Luisteren Structureren Samenvatten Toetsen informatie

4. Stellen van vragen

vragen naar ? vragen naar feiten vragen naar gevoelens vragen naar medewerking vragen naar mening vragen naar mogelijkheden herstel

vragen naar verwachtingen 5. Specifieke bemiddelingsvaardigheden en - Advies geven technieken Begeleiden van het proces Confronteren Neutrale boodschapper Neutraliteit Op maat werken van partijen Toegankelijkheid Vertrouwelijkheid Vrijwilligheid 6. Administratieve vaardigheden

Binnenkomende en uitgaande post behandelen Plannen, organiseren en registreren van de taken Administratie binnen de eigen herstelbemiddelingsdossiers uitvoeren, opvolgen en klasseren

7. Beroepsfierheid

Administratie gepresteerde uren De finaliteit van bemiddeling kennen en deze duidelijk en te allen tijde uitdragen.

Op deze manier komen we tot de volgende definitie voor de vijf onderscheiden groepen van vaardigheden: 1. Informatie geven /Inhoudelijk expert De herstelbemiddelaar geeft duidelijke en juiste informatie over het proces van herstelbemiddeling, over de rol van de verschillende partijen en over het netwerk rond herstelbemiddeling. Hij verwijst indien nodig door naar de juiste instantie (sociale kaart).

88

2. Interpersoonlijke vaardigheden De herstelbemiddelaar creëert een veilige sfeer die samenwerking mogelijk maakt tussen de verschillende betrokken partijen. Hij doet dit zowel door middel van verbaal als nonverbaal gedrag. Hij past deze vaardigheden ook intern toe binnen het team van herstelbemiddelaars (e.g. intervisiegesprekken en teamvergaderingen). 3. Gesprekstechnieken De herstelbemiddelaar is in staat om een gesprek te voeren, in overeenstemming met de verwachtingen van de betrokken partij(en). Hij zet daartoe, afhankelijk van de situatie, verschillende technieken in en is zich bewust van de impact van zijn acties. 4. Het stellen van vragen De herstelbemiddelaar stel de juiste vragen, op het juiste tijdstip en in de juiste formulering en vraagt door indien nodig. 5. Specifieke bemiddelingsvaardigheden en –technieken De herstelbemiddelaar handelt conform de doelstelling en de unieke principes (neutraliteit, vrijwilligheid, vertrouwelijkheid) van herstelbemiddeling. 6. Administratieve vaardigheden De herstelbemiddelaar beschikt over zowel mondelinge als schriftelijke administratieve vaardigheden ter continuering van het eigen werk en de dienst. 7. Beroepsfierheid De herstelbemiddelaar kent de finaliteit van herstelbemiddeling en kan deze duidelijk en ten alle tijden uitdragen.

89

HOOFDSTUK 5: DE RESULTATEN VAN DE INTERVIEWS In dit hoofdstuk bespreken we de resultaten van de interviews (n= 14). Voor meer informatie over de afname verwijzen we naar Hoofdstuk 1 (Onderzoeksontwerp). Het vragenprotocol is te vinden in Bijlage 4 (Vragenprotocol interviews). In cursief kan je ook regelmatig anonieme citaten vinden uit de interviews. 5.1 Thema 1: de job als herstelbemiddelaar In Thema 1 wilden we graag een beeld krijgen van hoe de herstelbemiddelaars zelf naar hun job kijken. We vroegen hen daarom hoe ze hun job zouden uitleggen aan iemand die hiernaar vraagt. We onderscheiden na analyse vijf codes. In volgorde van belangrijkheid gaat het over de volgende codes: 

  



Antwoorden die gelinkt zijn aan de doelstelling van herstelbemiddeling: iets goed maken, beter maken of herstellen, nagaan of partijen iets nodig hebben, bespreken wat er is gebeurd en wat de gevolgen zijn, noden en verwachtingen in kaart brengen met als doel iets op te lossen, proberen om partijen bij elkaar te krijgen, communicatie op gang brengen, conflicten constructief oplossen, rechtsreeks of onrechtreeks het hebben over de feiten. Antwoorden die de partijen centraal stellen: werken met minderjarigen, verdachte en slachtoffer, bijzondere jeugdzorg, ouders, jongeren. Antwoorden die de aanleiding naar voor schuiven: het misdrijf, (strafbare) feiten, de politie, het parket en de jeugdrechtbank. Antwoorden die te maken hebben met de rol als bemiddelaar: tussenpersoon, begeleider, onafhankelijk, neutraal, boodschappen overbrengen, partijen tot elkaar brengen (direct dan wel indirect), communicatie op gang brengen, vertrouwenspersonen, tussen de partijen in. Antwoorden die de overeenkomst centraal stellen: samen zoeken naar een overeenkomst. ‘Mijn job als bemiddelaar is dan dat ik ga bemiddeling tussen de minderjarige dader en het slachtoffer dat hij gemaakt heeft. Vooral met als bedoeling om te gaan kijken of er nog vragen of verwachtingen leven, of mensen elkaar nog iets willen zeggen of uitleggen. Om te kijken of we daar samen met mij of via mij iets in kunnen betekenen.’

Een analyse van wat de herstelbemiddelaars het meest boeiende vinden aan hun job resulteert in vier groepen van kenmerken: 

Het werken met mensen, partijen o Het werken met mensen en hun eigen specifieke verhaal, in hun specifieke setting (eg. huisbezoeken). o Iets kunnen betekenen voor mensen. o Dankbaarheid van de partijen. o Mensen tot elkaar brengen, zelfs in geval van weerstand.



Het werken met de methodiek o De eindverantwoordelijkheid ligt bij de partijen: Wat willen ze zelf van dit verhaal maken? o Het samen met de jongeren terug kijken op wat er is geweest en wat er kan komen. o Jongeren die de kans krijgen om iets terug goed te maken. 90

o Moeilijke en emotionele zaken worden bespreekbaar gemaakt door deze methodiek. o Het verplaatst het gewicht van iets destructief naar iets constructief. o Voor een aantal herstelbemiddelaars zijn de directe gesprekken het meest boeiende, omwille van de kracht en het effect op de betrokken partijen. 

De rol van bemiddelaar o Motivator zijn om partijen met ieder een eigen, soms tegenstrijdig verhaal, tot elkaar te brengen. o Het breed kijken (cfr. meerzijdige partijdigheid en neutraliteit). o Het motiveren van partijen naar een directe bemiddeling, zonder dit te veel te sturen. Volledigheidshalve vermelden we hierbij dat dit een aspect is van herstelbemiddeling waar tussen de herstelbemiddelaars en de diensten verschillende meningen over bestaan (zie infra). o Flexibel zijn om in ieder dossier en ieder bezoek de juiste rol/houding aan te nemen.



De afwisseling: afwisseling in afhandelvormen, in feiten, in type van mensen, in type van bemiddelingen. ‘Het meest boeiende vind ik dat je met mensen bezig bent en dat je iets kan betekenen voor die mensen, ingaan op eventuele verwachtingen of gewoon info geven. Ik heb de indruk dat dat vrij dankbaar is. Dat mensen daar wel iets aan hebben.’

Ook het minst boeiende werd bevraagd bij de herstelbemiddelaars. We zien hier minder verschillen tussen de antwoorden van de herstelbemiddelaars. De meeste herstelbemiddelaars halen hier de dossiers aan waar verzekeringen bij betrokken zijn. Ten eerste, omdat deze dossiers vaak lang aanslepen. Ten tweede, omdat de partijen binnen deze dossiers minder betrokken zijn. Ten derde, omdat herstelbemiddelaars vaak zelf niet op de hoogte zijn van de juiste informatie en dit frustrerend vinden. Ten vierde, omdat het vaak de dossiers zijn waar herstelbemiddelaars het gevoel bij hebben dat ze weinig kunnen in betekenen. Vervolgens halen veel herstelbemiddelaars de administratie aan, die steeds meer een meer tijd vergt. Verder vermelden een aantal herstelbemiddelaars het feit dat men meermaals partijen moet achterna lopen/bellen om bepaalde zaken in orde de krijgen. Tot slot werden volgende zaken eenmalig aangehaald als moeilijk: radicale/extreme partijen, rechtstreekse gesprekken, periodes met weinig doorverwijzingen, dossiers met een rechtspersoon als slachtoffer, dossiers waar het slachtoffer enkel interesse heeft in financieel herstel terwijl er meer had kunnen in zitten en tot slot de eigenlijke finaliteit van herstelbemiddeling. ‘Het minst boeiende? De administratie die erbij komt kijken. Maar het hoort erbij.’ Terugkijkend naar hun beste gesprek, halen herstelbemiddelaars heel vaak een (specifiek) rechtstreeks gesprek aan. Tien van de 12 herstelbemiddelaars haalt hier (onder andere) een direct gesprek aan. De kracht van dergelijke gesprekken ligt volgens herstelbemiddelaars vaak in het feit dat partijen zelf met elkaar in communicatie treden (zowel verbaal als non-verbaal) en verantwoordelijk zijn/worden over het herstelproces en de uitkomst. Verdachten beseffen vaak beter wat ze veroorzaakt hebben door de rechtstreekse confrontatie met het slachtoffer. Vervolgens halen herstelbemiddelaars ook 91

gesprekken aan waar de partijen tevreden en erkentelijk zijn. Herstelbemiddelingen waar herstelbemiddelaars het gevoel hebben dat ze iets hebben kunnen betekenen voor de partijen. Ook aangehaald zijn de gesprekken waar herstelbemiddelaars zelf tevreden zijn over hun eigen rol. Dit kan te maken hebben met de principes van neutraliteit maar ook met de rol die bemiddelaars hebben gespeeld in het ingaan op het aanbod van herstelbemiddeling en de keuze tot een rechtstreeks gesprek. Tot slot halen sommige herstelbemiddelaars gesprekken aan die te maken hebben met kenmerken eigen aan het dossier (bv. dossiers die verder gaan dan het financiële, waar het pedagogische een belangrijke plaats innam). ‘Het beste gesprek: 4 jongeren die een buurthuis hadden beschadigd. Ik ben zover geraakt dat ik met alle betrokken partijen rond de tafel heb gezeten voor een direct gesprek. In eerste instantie was er een grote schadevraag die de jongeren zouden moeten betalen en dat is uiteindelijk gedraaid naar vrijwilligerswerk voor die jongeren. Zij hebben heel wat uren gewerkt in dat buurthuis om iets terug te doen.’ Waar ventileren herstelbemiddelaars vaak over?    

Over kenmerken eigen aan de partijen. Algemeen kunnen we stellen dat dit kenmerken zijn die een bemiddeling moeilijk maken (bv. radicale partijen) of kenmerken die te maken hebben met het opvolgen van afspraken (nalatige partijen). Over verhalen die herstelbemiddelaars emotioneel raken. Over verzekeringen en administratie. Over hun rol als bemiddelaar. Heb ik in dit dossier de juiste richting gekozen, de juiste dingen gezegd, … ?

Tot slot, laatste vraag onder dit thema: “Moest je iets kunnen veranderen aan je job, wat zou dat dan zijn?” Opnieuw kunnen we de verschillende antwoorden groeperen, in volgorde van belangrijkheid:      

 

Kenmerken die te maken hebben met de instroom van herstelbemiddeling (doorverwijzingen). Lineair aanbod, iedereen krijgt het aanbod tot herstelbemiddeling, combinatie van maatregelen. Meer constante doorstroom. Juiste administratieve afhandeling door de doorverwijzers. Samenwerking met de doorverwijzers: meer communicatie en meer in dezelfde richting kijken naar de finaliteit/visie van herstelbemiddeling. Praktische en organisatorische jobkenmerken: administratie vereenvoudigen, gebruik eigen wagen voor huisbezoeken en bijhorende vergoeding, de grootte van het werkgebied, teamsamenstelling, scheiding tussen HCA-dienst en de rest van de bijzondere jeugdzorg. Meer begeleiding en feedback wat betreft het eigen functioneren e.g. functioneringsen evaluatiegesprekken. Rol/Link met hulpverlening. ‘Ik zou willen dat iedereen het aanbod tot herstelbemiddeling krijgt en dan zelf kiest.‘

92

5.2 Thema 2: voor bemiddeling Ter inleiding van dit thema werd een figuur getoond (zie Bijlage 4, Figuur 1), ontwikkeld op basis van de literatuur. De figuur bevat de verschillende (mogelijke) stappen die voorafgaan aan herstelbemiddeling. De herstelbemiddelaars werden gevraagd dit aandachtig te bekijken en langs hun eigen praktijk/werking te leggen. Komen alle stappen voor in de praktijk en omgekeerd? Dekt de figuur de volledige lading? Waar is verbetering mogelijk? De herstelbemiddelaars gaven de volgende bemerkingen/aanvullingen:  Het proces van herstelbemiddeling is moeilijk weer te geven in een figuur. Enerzijds omdat ieder dossier anders is, anderzijds omdat het een dynamisch proces is (terwijl een figuur eerder een statische indruk geeft).  Mogelijkheid van seponeren toevoegen.  Toevoegen voldaan aan formele en informele voorwaarden tot herstelbemiddeling. Enige wettelijke voorwaarde is dat er een verdachte en slachtoffer dient te zijn. Sommige herstelbemiddelaars halen ook de voorwaarde van bekennende dader aan.  Pijl tussen jeugdrechter en aanbod tot herstelbemiddeling klopt theoretisch wel maar in de praktijk komen er weinig tot geen dossiers van de jeugdrechter.  Jeugdrechter/parket sturen enkel een brief naar de betrokken partijen en een kopie van deze brief naar de HCA-dienst en geen folder.  8-dagenregel: hier is soms onduidelijkheid over. Met name in die diensten die een administratieve kracht hebben, weten herstelbemiddelaars niet altijd wat deze regel inhoudt en of er aan wordt voldaan. Verder wordt deze regel in de praktijk flexibel gehanteerd, als er wachtlijsten zijn wordt deze niet altijd strikt opgevolgd. Ten tijde van de interviews waren er geen wachtlijsten meer, en werd dus wel voldaan aan deze regel.  Eventueel wachtlijst invoegen.  Eindverslag (in geval van geen bemiddeling) of bondig verslag (in geval van interesse partijen in bemiddeling).  Beslissing tot al dan niet ingaan op proces van herstelbemiddeling is te vroeg als laatste stap in deze figuur. Er is wel een beslissing tot het al dan niet ingaan op een afspraak om bemiddeling toe te lichten. Wat houdt de verantwoordelijkheid van een dossier in en hoe ervaar je deze werkwijze? Alle herstelbemiddelaars geven aan dat diegene die de verantwoordelijkheid over een dossier draagt, dit ook volledig draagt van eerste contactname tot eventueel overeenkomst Dit wordt verder door iedereen als logisch en positief ervaren, dit zowel bekeken vanuit het perspectief van de herstelbemiddelaar als de partijen. Voor de herstelbemiddelaar schept het duidelijkheid en is men in staat om, op basis van de volledige informatie, op maat te bemiddelen. Veel herstelbemiddelaars halen bij deze vraag ook hun team aan. De volledige verantwoordelijkheid wordt ervaren als een aangename manier van werken, omdat het team er tijdens vaste momenten (teambespreking en intervisies) is om terug te koppelen, te reflecteren en te adviseren. Op die manier ontstaat het gevoel dat moeilijke dossiers en zware beslissingen gedragen zijn door het gehele team. Een enkele bemiddelaar haalt aan dat een extra collega tijdens moeilijke directe gesprekken wel wenselijk kan zijn. Op die manier kan je oog hebben voor alle partijen, en goed het overzicht bewaken. Bekeken vanuit het perspectief van de partijen vinden herstelbemiddelaars deze manier van werken eveneens positief. Het creëert duidelijkheid en toegankelijkheid voor de 93

partijen. Tot slot, het draagt volgens de herstelbemiddelaars actief bij tot het principe van vertrouwelijkheid. ‘Ik denk dat het voor de mensen veel duidelijker is dat één persoon zich met een dossier bezighoudt. Zodat ze niet aan verschillende mensen moeten vragen die dan maar van stukken op de hoogte zouden zijn.’ Wat betreft de communicatie met de verwijzers zijn er uiteenlopende meningen. Sommige herstelbemiddelaars zijn tevreden, andere herstelbemiddelaars zijn eerder negatief over deze communicatie. Over het algemeen kunnen we concluderen dat de contacten met het parket positiever ervaren worden dan de contacten met de jeugdrechtbank. Nog een algemene conclusie over de herstelbemiddelaars heen: het meeste contact met de verwijzers is schriftelijk. Herstelbemiddelaars die positief zijn over de communicatie doelen hier vooral op de schriftelijke en administratieve samenwerking/opvolging en het respect voor ieders standpunt. Toch wijst dit kamp ook op een blijvende aandacht voor een goede samenwerking. Zo kunnen veranderingen in het personeel bij de doorverwijzers een direct effect hebben om het aantal doorgestuurde dossiers. De kwetsbare instroom is een feit. Herstelbemiddelaars die negatief zijn over de communicatie zijn dit vooral over het type communicatie en de frequentie. Sommige herstelbemiddelaars spreken van een drempel die ze ervaren om contact op te nemen met hun verwijzers. Ideeën voor de toekomst zijn het verder uitbouwen van de samenwerkingsverbanden die er nu reeds bestaan, maar ontoereikend zijn. Op die manier kunnen bepaalde algemene thema’s besproken worden (e.g. het blind rapporteren, het bondig verslag, de finaliteit van bemiddeling, het combineren van herstelbemiddeling en vordering). Zo leert men elkaars standpunten beter kennen, ontstaat er wederzijds respect met een drempelverlagend effect voor beide partijen als gevolg. Het bondig verslag (stand van zaken na twee maanden, verstuurd vanuit de HCA-diensten naar de verwijzers) wordt door de meerderheid van de ondervraagden als zinloos ervaren. Het komt te vlug, vaak is het nog niet duidelijk of partijen wensen in te gaan op herstelbemiddeling of niet. Ook werd aangegeven dat de verwijzers zelf, in de meeste dossiers, niet veel hebben aan het bondig verslag. Wat betreft het blind eindverslag zijn de meningen unaniem. Deze manier van werken blijft voor de meeste herstelbemiddelaars de enige juiste, rekening houdend met de finaliteit van herstelbemiddeling en de bijhorende werkingsprincipes. Herstelbemiddelaars worden regelmatig geconfronteerd met verwijzers die direct dan wel indirect meer informatie trachten te achterhalen over het verloop van een bepaald dossier (in het geval van nietopgestarte en afgebroken dossiers). Hier zijn de meeste herstelbemiddelaars, ondanks het begrip van sommige herstelbemiddelaars voor de nood aan meer informatie, het niet mee eens. Hiermee verweven is het gebruik van de reactieformulieren. Sommige herstelbemiddelaars gebruiken dit standaard, onder de vorm van het aanbieden van een sjabloon aan partijen in het geval van niet-opgestarte en afgebroken dossiers. Andere herstelbemiddelaars zien dit als een toegeving van de HCA-diensten naar de verwijzers in hun nood aan meer gedetailleerde informatie. Zij halen de mogelijkheid aan, indien zij de behoefte bij de partijen voelen maar bieden geen standaard sjabloon aan. ‘Qua communicatie denk ik wel dat alles goed loopt.’ ‘Mijn persoonlijke mening is dat de communicatie beter kan: dat het frequenter zou moeten.’

94

Uit de analyse van de vragenlijsten bleek dat zowel in de groep van de niet-opgestarte dossiers als in de groep van de afgebroken dossier de meerderheid van de respondenten eigenlijk wilde dat de bemiddeling toch werd opgestart/verder gezet. Aan de herstelbemiddelaars vroegen we tijdens de interviews hoe we deze cijfers kunnen verklaren en welke rol hier eventueel is weggelegd voor hen zelf. De verklaring die het meest werd aangehaald was dat de andere partij niet wilde deelnemen en er daardoor altijd een kant in de kou blijft staan. Volgens de herstelbemiddelaars is het vooral het slachtoffer dat het meeste weigert, omdat ze geen vraag of verwachting (meer) hebben en/of omdat ze het niet willen. Een andere verklaring die werd gegeven is de energie en tijd die je in een herstelbemiddelingsproces moet steken, bovenop de drukte van het gewone leven. Tot slot, wordt de onwetendheid ook aangehaald als mogelijke reden. Herstelbemiddeling is niet gekend bij mensen en dus worden er keuzes gemaakt op basis van onvolledige of foute informatie. Wat betreft de rol die herstelbemiddelaars hier in kunnen spelen zijn de meesten het erover eens dat informeren het belangrijkste is, proberen om de partijen uit te leggen wat herstelbemiddeling kan inhouden zodat partijen een gefundeerde keuze (kunnen) maken. De mate van aanklampen verschilt tussen herstelbemiddelaars. Sommige herstelbemiddelaars werken zeer laagdrempelig, bij geen reactie op de brief van de doorverwijzer of de HCA-dienst gaan ze over tot een huisbezoek. Ook proberen ze tijd en ruimte te creëren door de definitieve beslissing te laten afhangen van de reactie van de andere partij. Andere herstelbemiddelaars vallen sneller terug op het principe van vrijwilligheid. Volledigheidshalve, het aanklampend werken heeft niets te maken met het overtuigen van mensen om in herstelbemiddeling te stappen, wel met het grondig informatie verschaffen. Tot slot, een aanbod op maat kan ook helpen om partijen te overtuigen. ‘Ik denk dat het al helpt dat je een brief schrijft en zegt: ik kom volgende week dinsdagavond om 18.00u langs. En u een beetje aanpassen aan wanneer die mensen zelf kunnen.’ Tijdens het onderzoek werden we meermaals geconfronteerd met de begrippen (loutere) contactnames en niet-opgestarte dossiers en de verschillende definiëringen ervan. Tijdens de interviews gingen we dieper in op deze begrippen. Niet-opgestarte dossiers zijn dossiers die op een wachtlijst staan, waarvan men de partijen niet kan bereiken of waarbij één of beide partijen duidelijk hebben te kennen geven dat ze geen herstelbemiddeling wensen. Het criterium wat maakt dat herstelbemiddelaars een dossier als opgestart zien is als er informatie (verhaal, vragen, verwachtingen, …) van de ene partij naar de andere wordt teruggekoppeld en als men aan de slag gaat met het eigen verhaal/dossier van de partijen. Het geven van informatie over herstelbemiddeling is voor de meeste herstelbemiddelaars geen criterium om te spreken van een opgestart dossier. In dat geval spreekt men van een contactname. Sommige herstelbemiddelaars hebben uitdrukkelijk aandacht voor het punt van het officieel opstarten van de herstelbemiddeling door de rechtstreekse vraag aan de partijen te stellen, voornamelijk in onduidelijke dossiers. ‘Een niet-opgestart dossier betekent eigenlijk dat er geen terugkoppeling geweest is tussen de partijen voor mij.’ Op de vraag wat een geslaagde bemiddeling is, wordt door sommigen een onderscheid gemaakt tussen een geslaagde herstelbemiddeling voor de partijen en/of een geslaagde herstelbemiddeling voor de herstelbemiddelaar zelf. 95

Een bemiddeling is geslaagd voor de partijen als ze zelf tevreden zijn, als ze het gevoel hebben dat het proces van herstelbemiddeling voor hen iets heeft betekent, op eender welk vlak, los van een eventuele overeenkomst. Verschillende herstelbemiddelaars halen hier het aspect van communicatie aan als onderdeel van een geslaagde bemiddeling, opnieuw los van het resultaat. Een herstelbemiddeling is geslaagd als er enige vorm van communicatie is opgezet tussen de partijen en zij hierover zelf tevreden zijn. Alle herstelbemiddelaars vereenzelvigen een geslaagde bemiddeling niet uitsluitend met een overeenkomst, al is het natuurlijk wel een mooie extra wanneer een geslaagde bemiddeling ook zijn vertaling kan vinden op papier. Een aantal herstelbemiddelaars halen verder als geslaagde bemiddeling aan dat er een aanbod is geweest en dat men informatie heeft kunnen geven zodat partijen tot een gefundeerde beslissing kunnen komen. Tot slot, één herstelbemiddelaar stelt het herstel voorop als belangrijk ingrediënt van een geslaagde herstelbemiddeling. Dezelfde herstelbemiddelaar schuift ook het slachtoffer naar voren, een herstelbemiddeling is geslaagd als tegemoet is gekomen aan het slachtoffer. Sommige herstelbemiddelaars vermelden bij deze vraag, aanvullend op wat het voor de partijen betekent, ook aan wat een geslaagde herstelbemiddeling voor hen persoonlijk betekent (zie supra). Twee centrale factoren komen naar voren: (1) als partijen hun verhaal hebben kunnen brengen en (2) een directe bemiddeling waar partijen samen het verhaal opbouwen. ‘Er hoeft geen overeenkomst te zijn om een geslaagde bemiddeling te hebben.‘ ‘Vanaf het moment dat je – ook al komt het niet tot een akkoord – het gevoel hebt dat er toch betekenisvolle communicatie is geweest en dat dat voor beide partijen wel goed was.’ Tot slot, onder dit thema werd aan de teambegeleiders gevraagd hoe de verdeling van de dossiers intern gebeurt. In de eerste plaats wordt gekeken naar de case load van iedere herstelbemiddelaar. Hoeveel dossiers zijn er actief en wat is de zwaarte van die dossiers? Is er ruimte om bijkomende dossiers op te nemen? Ook de stand van zaken wat betreft de andere maatregelen speelt mee in het bepalen van de case load. Verder wordt op sommige diensten ook rekening gehouden met de woonplaats van een herstelbemiddelaar. Herstelbemiddelaars krijgen, in de mate van het mogelijke, vooral dossiers toegewezen dicht bij hun eigen woonplaats omwille van praktische redenen. Soms wordt ook gekeken naar voldoende variatie in de dossier (type delict) van de herstelbemiddelaars en is weigering altijd mogelijk. Herstelbemiddelaars die partijen bijvoorbeeld kennen vanuit vorige dossiers of vanuit hun privé, kunnen weigeren om in dat dossier te bemiddelen. 5.3 Thema 3: tijdens bemiddeling Vooreerst werd, opnieuw onder de vorm van een figuur (zie Bijlage 4, Figuur 2) een good practice van een herstelbemiddelingsproces getoond aan de herstelbemiddelaars. Gevraagd werd om de figuur af te toetsen aan de praktijk. Volgende opmerkingen werden aangebracht:  Het proces van herstelbemiddeling is moeilijk weer te geven in een figuur. Enerzijds omdat ieder dossier anders is, anderzijds omdat het een dynamisch proces is (terwijl een figuur eerder een statische indruk geeft).  Tijdens het eerste gesprek stel je in de eerste plaats jezelf en je HCA-dienst duidelijk voor.  De meeste herstelbemiddelaars overlopen de brief van de doorverwijzer niet. 96

    

 

 

   

De nadruk ligt op het bespreken van de gevolgen van de feiten (in kader van herstel). Indien er een doorverwijzing gebeurt naar verzekeringen/advocaat/vereffeningsfonds valt deze vaak vroeger in het proces. Veel herstelbemiddelaars maken gebruik van een schema (al dan niet ter plekke gemaakt). De inhoud van het eerste gesprek (eerste accolade in de figuur) klopt over het algemeen volgens alle herstelbemiddelaars, al hangt het sterk af van de partijen en de feiten of alles in dit eerste gesprek besproken kan worden. Verder staat de volgorde van de topics uit het eerste gesprek niet vast. Sommige partijen willen zo graag hun verhaal kwijt dat hier eerst aandacht aan wordt gegeven in plaats van het geven van informatie. De volgorde is dus op maat van de partijen en wordt met de nodige flexibiliteit gehanteerd. Sommige herstelbemiddelaars proberen eerst langs te gaan bij het slachtoffer/de verdachte zodat in het eerste gesprek met de verdachte/het slachtoffer hierover al een terugkoppeling kan gemaakt worden. De beslissing om al dan niet in herstelbemiddeling te stappen wordt niet altijd genomen na het eerste gesprek, soms ook na de terugkoppeling van de andere partij, indien dit niet gebeurt tijdens het eerste gesprek. Het is iets wat je als herstelbemiddelaar vanaf het eerste contact continu (direct dan wel indirect) aftoetst bij de partijen. Vaak spreken herstelbemiddelaars ook over het expliciet geven/nemen van tijd, indien ze deze nood bij de partijen ervaren. Wat betreft type bemiddeling: het is niet altijd een directe of indirecte bemiddeling. Soms kan het eerst een indirecte bemiddeling zijn die dan overgaat in een directe bemiddeling. Het voorstel tot rechtstreeks gesprek wordt vooral mee opgenomen in de opsomming van de mogelijkheden, maar niet altijd even hard benadrukt (op aanvoelen van de herstelbemiddelaar of dat voor die partij, in die situatie wel al niet aangewezen is). Soms wordt dit zelfs veel later in het proces voorgesteld (zie boven). De overeenkomst wordt niet (altijd) ter goedkeuring opgestuurd. Het wachten op de goedkeuring van de overeenkomst (vooraleer over te gaan tot de uitvoering ervan) gebeurt niet (altijd). De plaats van het bondig verslag kan ook variëren in de figuur, het wordt opgestuurd na 2 maanden vanaf het ontvangen van de doorverwijsbrief. Naast informatie geven is het eerste gesprek ook vooral belangrijk om elkaar te leren kennen en vertrouwen te creëren.

Wat vinden herstelbemiddelaars van het eerste gesprek in een herstelbemiddelingsproces? We stelden zowel de inhoud van de informatie als de hoeveelheid informatie van het gesprek centraal bij deze vraag en bekeken dit zowel vanuit het perspectief van de herstelbemiddelaars als vanuit het perspectief van de partijen. De meeste herstelbemiddelaars erkennen dat er veel informatie wordt gegeven tijdens een eerste contact maar ervaren dit niet als problematisch, niet voor zichzelf en niet voor de partijen. Uit de analyse van de antwoorden blijkt dat herstelbemiddelaars hun verhaal brengen aan de hand van een aantal methodieken die maken dat partijen de hoeveelheid en de inhoud toch opnemen en verwerken. De volgende methodieken werden vermeld:  Stap voor stap je verhaal brengen.  Werken aan de hand van een schema. Sommige herstelbemiddelaars maken op voorhand dit schema en overlopen het met de partijen, anderen maken het schema ter plekke.  Mensen betrekken in je verhaal, interactief werken, geen saaie monoloog brengen. 97

Ook hier zeggen nagenoeg alle herstelbemiddelaars dat dit gesprek op maat van de partijen en het specifieke dossier verloopt. Als herstelbemiddelaar is het belangrijk om in te schatten wat partijen kunnen vatten in één gesprek en op basis daarvan keuzes te maken naar wat je zal brengen in het eerste gesprek en wat je eventueel zal brengen in een volgende gesprek. Waar heeft de persoon op dit moment echt nood aan? Welke informatie moet hij op dit moment echt weten? Verder zien we dat herstelbemiddelaars tijdens dit eerste gesprek vooral de nadruk leggen op het geven van informatie en het luisteren naar het verhaal (in willekeurige volgorde). Het bepalen van verwachtingen en intenties en het bepalen van de mogelijkheden tot herstel zijn topics die, indien partijen aangeven dat het te snel gaat, verschuiven naar een volgend gesprek. Langs de andere kant geeft één herstelbemiddelaar ook aan dat tijdens het eerste gesprek ook vaak de terugkoppeling zit van de andere partij, het gaat dan vooral over de terugkoppeling van het slachtoffer naar de verdachte. Herstelbemiddelaars vermelden dat dit ‘op maat werken in het eerste gesprek’ iets is waar je in groeit. Als beginnende herstelbemiddelaar heb je dikwijls de nood om strikt de figuur te volgen en af te werken in zijn volledigheid en in de juiste volgorde. Verder stel je de overeenkomst sneller en vaker centraal. Als ervaren herstelbemiddelaar vertrek je vooral van het verhaal van de partijen, werk je gemakkelijker op maat en ga je flexibel om met de procedure. Herstelbemiddelaars geven aan dat deze evolutie zowel comfortabel is voor de partijen als voor henzelf. Geen enkele herstelbemiddelaar geeft aan de druk te ervaren tijdens het eerste gesprek om te komen tot een overeenkomst. ‘Het eerste gesprek maak je op maat van de mensen hé. Je geeft altijd standaard de informatie over bemiddeling en de procedure, maar bij sommige mensen gaat het veel meer de nadruk komen te liggen over de feiten zelf of over hun gevoel daarbij. En je hebt mensen die vooral veel informatie willen over het gerechtelijke… Dat is echt op maat. Soms gaat dat snel, omdat mensen niet veel de behoefte hebben om bij bepaalde dingen diep en lang stil te staan. Soms kan het zijn dat je daar meerdere gesprekken voor nodig hebt.’ Wat betreft de principes van herstelbemiddeling bevroegen we bij de herstelbemiddelaars of deze een belangrijke rol spelen voor hen binnen herstelbemiddeling en hoe ze deze principes binnenbrengen in hun bemiddelingen. Voor alle herstelbemiddelaars waren de principes belangrijk. Het zijn de uitgangspunten van een herstelbemiddeling die gedurende het volledige proces een prominente plaats innemen, op maat van de situatie en de partijen. Veel herstelbemiddelaars zien ze bovendien als een rode draad doorheen het volledig proces die fungeren als een kapstok waar je het gedrag van jezelf en de partijen kan aan aftoetsen/bijsturen. De vraag hoe ze dan kleur krijgen in een bemiddeling levert het volgende op:  De meeste herstelbemiddelaars benoemen de principes bij aanvang van een herstelproces.  De principes worden uitgelegd aan de hand van een voorbeeld of toegepast op de eigen situatie van de partijen indien mogelijk.  De principes zitten volgens de meerderheid van de herstelbemiddelaars vervat in hun houding. Het wordt in een aantal gevallen zelfs benoemd als datgene wat een onderscheid maakt tussen een goede dan wel slechte bemiddelaar. Zoomen we dieper in op de verschillende principes dan zien we dat de meeste herstelbemiddelaars spreken over drie principes namelijk neutraliteit of meerzijdige partijdigheid, vrijwilligheid en vertrouwelijkheid. Drie herstelbemiddelaars schuiven ook het vierde principe van transparantie expliciet naar voren.

98

Het principe met de meeste codes is dat van vertrouwelijkheid. Dit principe kent meerdere invullingen. Ten eerste gaat het over de vertrouwelijkheid wat betreft de procedure. Een herstelbemiddeling speelt zich af tussen partijen en wordt achteraf niet op de straat gegooid. Ten tweede spreekt men in dit kader ook over het zijn van een vertrouwenspersoon voor de partijen, iemand waar ze alles aan kunnen vertellen. Ten derde speelt het principe ook een belangrijke rol in het kader van indirecte bemiddelingen waarbij de herstelbemiddelaar boodschappen overbrengt tussen de partijen. Wat mag ik als herstelbemiddelaar overbrengen naar de andere partij? Tot slot gaat het over het open zijn rond communicatie naar de doorverwijzer (inhoud overeenkomst en eindverslag). Begrippen die naar voren komen bij de bespreking van dit principe zijn onder andere respect en echtheid. Het volgende principe is dat van neutraliteit. Het is een principe waar je als bemiddelaar moet over blijven waken. Voor de ene verloopt dit heel gemakkelijk, zelfs automatisch, een aantal herstelbemiddelaars stellen dat het niet altijd even evident is en getuigen van een vage grens tussen neutraal en niet neutraal zijn. Centrale begrippen die naar voren worden geschoven bij de bespreking van dit principe zijn open staan voor ieders verhaal, begrip hebben voor alle standpunten, geen oordeel vellen, eerlijk en open zijn, empathisch zijn, erkenning geven. Vervolgens hebben we het principe van vrijwilligheid. Dit principe blijft doorheen het volledige proces een prominente rol spelen. Bij aanvang door de bemiddeling voor te stellen als een aanbod maar ook gedurende de verdere procedure. Wanneer partijen bepalen wat ze wensen te doen binnen de herstelbemiddeling bijvoorbeeld. Eén herstelbemiddelaar geeft aan dit principe na te streven door het proces zoveel mogelijk bij de partijen te leggen en het geven van voorbeelden of mogelijkheden zoveel mogelijk te beperken. Verder is het een principe waar herstelbemiddelaars naar terug grijpen wanneer ze aanvoelen dat partijen zich niet meer comfortabel voelen. Eén bemiddelaar spreekt over het feit dat verdachten het niet altijd als dusdanig aanvoelen en een druk voelen om in te stappen in herstelbemiddeling. Dit omdat het aanbod komt vanuit een juridische context en de verdachten en hun ouders vaak denken dat niet instappen in herstelbemiddeling een nefaste invloed zal hebben op het verdere verloop van hun dossier. Transparantie tenslotte gaat over duidelijkheid, openheid en eerlijkheid over de procedure en de zaken die je als herstelbemiddelaar doet of gedaan hebt. Verder gaat het niet enkel over openheid wat betreft feiten maar ook wat betreft gevoelens. Het is ‘zeggen wat je doet en doen wat je zegt’. Op die manier kan je als herstelbemiddelaar ook verwachten van de partijen dat ze hetzelfde doen in het contact naar de bemiddelaar en de andere partij. Een volgende vraag betrof de (in)directe bemiddelingen. Het aantal directe bemiddelingen is aanzienlijk lager dan het aantal indirecte bemiddelingen. Gevraagd werd te reageren op deze vaststelling en mogelijke oorzaken over deze verhouding te formuleren. Vervolgens vroegen we ook in welke mate herstelbemiddelaars een invloed hebben in/op de keuze van partijen tussen een directe en indirecte bemiddeling. Ten eerste geven veel herstelbemiddelaars aan dat deze verhouding voor hen ok is, het zijn immers de partijen zelf die dit cijfer bepalen. De meerderheid van de herstelbemiddelaars halen wel de kracht aan van een directe bemiddeling en vinden het daarom persoonlijk jammer dat er minder directe bemiddelingen zijn. Maar dat het belangrijk is om je eigen mening los te laten en de keuze bij de partijen te laten en dit te respecteren. 99

Wat betreft de oorzaken vermelden een aantal herstelbemiddelaars dat het lager aantal directe herstelbemiddelingen deels te verklaren is door de ernst van de feiten mee in rekening te brengen. Wat betreft ‘de minder ernstige’ feiten vinden partijen een direct gesprek te beladen; wat betreft ‘de ernstige feiten’ willen partijen vaak niet met elkaar in rechtstreeks contact treden. Verder spelen ook mee: de voornamelijk financiële verwachtingen van het slachtoffer, persoonlijke kenmerken eigen aan de partijen (open staan tot dialoog), de leeftijd van de verdachte, motieven langs de kant van het slachtoffer die te maken hebben met privacy, cultuurgebonden factoren, schaamte en schrik bij de verdachte, de houding van slachtoffer/verdachte tegenover de tegenpartij en tot slot de energie die je in een directe bemiddeling steekt. Wat betreft de invloed van de herstelbemiddelaar is er unanimiteit. Iedereen is van mening dat de herstelbemiddelaar hier van invloed is/kan zijn. Wat betreft de aanpak zijn er wel verschillen tussen de herstelbemiddelaars onderling. Alle herstelbemiddelaars bevinden zich als het ware op een continuüm waar aan de ene kant herstelbemiddelaars in iedere bemiddeling naar een rechtstreeks gesprek proberen toe te werken en aan de andere kant herstelbemiddelaars dit helemaal niet doen. Wel belangrijk is dat dit altijd gebeurt met respect voor de uiteindelijke keuze van de partijen. Als we een overzicht geven van de methodieken die herstelbemiddelaars in dit kader gebruiken zien we over het algemeen veel gelijkenissen. Alleen verschilt de mate waarin men inzet op deze methodieken. Volgende methodieken kwamen tijdens de interviews naar boven:  Informeren: in de eerste plaats vermelden nagenoeg alle herstelbemiddelaars de mogelijkheid tot een directe bemiddeling.  Aanvoelen en sturen/stimuleren. Als herstelbemiddelaar schat je in wat de gevoelens en verwachtingen zijn van de partijen en of een direct gesprek daartoe aangewezen is. Sommige herstelbemiddelaars bespreken dit aanvoelen openlijk met hun partijen. Vervolgens, vooral bij partijen die twijfelen, gaan herstelbemiddelaars samen met de partijen op zoek naar de voor- en nadelen van een directe bemiddeling voor hen.  Ondersteuning bieden en vertrouwen uitstralen. Vertrouwen uitstralen als moderator in het rechtstreekse gesprek maar ook aan partijen meegeven dat ze samen in dit proces stappen en dat ze grondig worden voorbereid op een dergelijk gesprek.  Vragen/aftoetsen. Dit is een techniek met als doel te sturen in de richting van een directe bemiddeling en die vooral gebruikt wordt door herstelbemiddelaars die de keuze nog eens extra in de verf willen zetten. Ook hier geven meerdere herstelbemiddelaars aan dat ervaring een rol speelt in het al dan niet voorstellen van een directe bemiddeling. Als beginnende herstelbemiddelaar schrikt een rechtsreeks gesprek af en wordt het dan ook minder expliciet gemaakt in de gesprekken met de partijen. Naarmate men meer ervaring opdoet met herstelbemiddeling en rechtstreekse gesprekken en de kracht ervan ondervindt, krijgt men meer vertrouwen in dit type van bemiddeling en je eigen rol hierin. Dat zorgt ervoor dat er meer nadruk op wordt gelegd in het contact met de partijen en dat je meer vertrouwen uitstraalt naar de partijen als moderator, wat van essentieel belang is. ‘Ik denk dat dat wij als bemiddelaar soms wel sturend kunnen overkomen in de keuze tot een direct gesprek. Sommige willen onmiddellijk een direct gesprek, anderen willen dit onmiddellijk niet. Ik vraag dan wel waarom, maar respecteer hun keuze. En dan zijn er mensen die twijfelen, dan ga ik toch wel proberen om een beetje te sturen omdat ik weet wat dat de waarde daarvan is van zo’n direct gesprek. Ik geef dat eerlijk toe.’

100

Wat betreft het vereffeningsfonds kunnen we op basis van onze data concluderen dat er provinciale verschillen zijn tussen de manier waarop het fonds de eigen doelstelling en werking interpreteert. Sommige provincies hanteren een duidelijk financieel criterium in het al dan niet goedkeuren van dossiers: als de ouders financiële mogelijkheden hebben om de schadevraag zelf te vergoeden worden ze, op gronde van hun pedagogische verantwoordelijkheid, veronderstelt dit te doen. Het vereffeningsfonds is de mogelijkheid die overblijft wanneer alle andere mogelijke alternatieven zijn afgetoetst en ontoereikend blijken. Andere provincies baseren zich niet op dit principe en keuren ook dossiers goed waar ouders wel financiële mogelijkheden hebben maar waar bijvoorbeeld de jongere zelf zijn verantwoordelijkheid wil nemen. De hamvraag is of gemeenschapsgeld hiertoe mag dienen? Gezien deze verschillen naar criteria brengen herstelbemiddelaars het ook anders binnen in hun gesprekken. Herstelbemiddelaars uit de provincie die niet enkel op basis van het financiële oordelen, stellen het standaard voor in dossiers met een schadevraag, naast de andere mogelijkheden die voorhanden zijn. De andere herstelbemiddelaars doen dit niet en zullen afhankelijk van de financiële situatie van het gezin de mogelijkheid van het vereffeningsfonds aanbrengen. Desalniettemin geven alle herstelbemiddelaars aan dat er weinig schadevragen via het vereffeningsfonds worden afgehandeld. Volgende oorzaken worden hiervoor aangehaald:  Enkel die feiten met een financiële herstelvraag komen in aanmerking voor het vereffeningsfonds.  Ouders en/of verdachte bieden vaak zelf een oplossing voor de schadevraag.  Ouders kunnen en willen vaak zelf de schade betalen (eventueel inclusief terugbetaling van het kind naar de ouder).  Ouders die verzekerd zijn, beroepen zich vaak hierop.  Dossiers die niet voldoen aan de voorwaarden die het vereffeningsfonds vooropstelt (zie supra).  Complexe en tijdrovende aanvraagprocedure.  De terugbetaling duurt langer, slachtoffers moeten bereid zijn hierop te wachten.  Uit schaamte, door ergens te gaan werken via het vereffeningsfonds zijn meer mensen op de hoogte van de situatie. ‘Nu komt het fonds in onze dossiers pas naar boven als mama en papa zeggen dat ze het niet betaald krijgen.’ Wat betreft de opvolging van de overeenkomst concluderen we dat alle herstelbemiddelaars gesproken hebben over hun eigen verantwoordelijkheid, en de helft van de herstelbemiddelaars benoemen ook de verantwoordelijkheid van de partijen. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen de verantwoordelijkheid over de eigenlijke uitvoering en de opvolging van de uitvoering van de overeenkomst. Wat betreft het eerste speelt voornamelijk de verantwoordelijkheid van de partijen. Men voert uit waartoe men zich engageert. Enkele herstelbemiddelaars geven wel aan dat zij vanuit hun positie als herstelbemiddelaar ook mee de verantwoordelijkheid dragen over de eigenlijke uitvoering. Dit om eventueel te anticiperen op problemen tijdens de uitvoering en om deze problemen vervolgens een plaats te (kunnen) geven binnen het bemiddelingsproces. Wat betreft het tweede, de opvolging van de uitvoering van de overeenkomst, moet de herstelbemiddelaar op de hoogte gebracht worden van de eigenlijke uitvoering. Hij moet immers een uitvoeringsverslag bezorgen aan de doorverwijzer. De helft van de herstelbemiddelaars haalt aan hierover afspraken te maken met de partijen. Bijkomende opmerking is dat herstelbemiddelaars aangeven dat de verantwoordelijkheid over de opvolging afhankelijk is van het type overeenkomst en de partijen die betrokken zijn. Een overeenkomst waarin 101

men bijvoorbeeld belooft elkaar in de toekomst met rust te laten kan niet blijvend worden opgevolgd door de herstelbemiddelaar. 5.4 Thema 4: nazorg Op de vraag of nazorg nuttig kan zijn antwoord slechts één herstelbemiddelaar negatief. Toch wil dat niet zeggen dat alle andere herstelbemiddelaars onverwijld positief staan tegenover het inbouwen van nazorg in herstelbemiddeling. We onthouden een aantal belangrijke kanttekeningen. De nood aan nazorg, als die er al is, is volgens de meeste herstelbemiddelaars dossiergebonden. In dossiers waar de emoties hoog zijn opgelopen kunnen de partijen mogelijks nood hebben aan nazorg. In andere dossiers, waar partijen het gevoel hebben dat het proces en het feit is afgesloten, is er hoogstwaarschijnlijk geen nood aan nazorg en kan het zelfs vervelend zijn voor partijen als de herstelbemiddelaar na enkele maanden opnieuw contact opneemt naar aanleiding van gedane zaken. In bovenvermelde ‘emotionele’ dossiers, waar herstelbemiddelaars aanvoelen dat het geheel voor een (de) partij(en) nog niet is afgerond, bouwen een aantal herstelbemiddelaars vandaag al een vorm van nazorg in. Men verlengt de duur van het dossier zodat men na een aantal maanden nog eens contact kan opnemen met de partijen, om daarna het eindverslag te bezorgen aan de doorverwijzer. Bekijken we de nood aan nazorg vanuit het perspectief van de herstelbemiddelaar dan geven ongeveer de helft van de herstelbemiddelaars aan dat dit wel interessant zou zijn. Gaan we dieper in op de achterliggende redenen dan kunnen we dit plaatsen onder nieuwsgierigheid (hoe gaat het met deze mensen?) en de feedback die je krijgt over je rol als herstelbemiddelaar en het herstelbemiddelingsproces. De grens tussen dienstverlening en hulpverlening komt op het vlak van nazorg onder druk te staan. Wanneer men na een aantal maanden contact neemt met de partijen gaat het niet (altijd) meer over het delict, de gevolgen ervan en het herstel. Het dossier is reeds afgesloten. Wat is de eigenlijke doelstelling van nazorg en in welke mate is deze te vereenzelvigen met de doelstelling van herstelbemiddeling? ‘Ik heb nooit ervaren dat mensen er behoefte aan hebben. Bemiddeling is ook zo afgebakend. Je werkt rond een feit en rond de gevolgen van het feit. Je probeert verwachtingen in te lossen, maar als het is afgerond, dan is het afgerond. Ik zie daar ook het nut niet van in. Het gaat hier niet over dossiers die begeleiding nodig hebben. Je zit in een bemiddeling en niet in een begeleiding van.’ Binnen het huidige juridisch kader bekijken overwegend alle herstelbemiddelaars het concept van nazorg sceptisch. Herstelbemiddelaars kunnen immers weinig bieden aan partijen die het bijvoorbeeld blijven moeilijk hebben met hetgene wat gebeurd is. Bovendien halen meerdere herstelbemiddelaars ook de extra administratieve last aan die dergelijke activiteiten met zich mee brengt. ‘Ik weet niet of er echt nood aan is. Het is altijd wel leuk om te horen hoe het een paar maanden later met de mensen zelf gaat. Maar eens als het dossier bij ons is afgesloten, dan gaat dat terug zijn gerechtelijke gang.’ Op welke manier wordt het herstelproces geëvalueerd. De huidige manier van evalueren gebeurt niet structureel binnen ieder herstelbemiddelingsproces. Desalniettemin bevragen sommige herstelbemiddelaars het wel informeel bij hun partijen: hoe is het proces van herstelbemiddeling geweest en zijn de verwachtingen ingevuld? Dit gebeurt niet door iedereen en niet standaard in alle dossiers. Sommige herstelbemiddelaars geven aan dat 102

ze dit vooral doen in de directe herstelbemiddelingen en/of in emotioneel zware herstelbemiddelingen. Meerdere herstelbemiddelaars geven aan hier wel nood aan te hebben, om de dienstverlening en je rol als herstelbemiddelaar blijvend te optimaliseren. Eén herstelbemiddelaar gaf de suggestie een face-to-face evaluatiemoment in te bouwen bij een laatste bezoek aan de partijen, samen met het ondertekenen van het eindverslag. Nu gebeurt dit vaak per post, waardoor evalueren niet mogelijk is. ‘Formeel wordt er niet geëvalueerd. Ik doe dat soms wel informeel, maar het is niet standaard. ‘ ‘Nee, we doen dat niet, maar ik mis dat soms wel. Je krijgt heel weinig feedback.’ In welke mate is er aandacht voor re-integratie binnen je huidige herstelbemiddelingen? Binnen herstelbemiddeling draait het volgens de meerderheid van de herstelbemiddelaars vooral rond herstel en de partijen zelf. Daar ligt ook de nood van de meeste partijen. Dat wil niet zeggen dat re-integratie helemaal geen plaats krijgt, alleen leggen de meeste herstelbemiddelaars er standaard niet de focus op. Het is eerder een indirect gevolg van herstelbemiddeling. Iets wat aan bod kan komen op vraag van de partijen. De meeste herstelbemiddelaars zijn geen vragende partij om dergelijke activiteiten meer aandacht te geven binnen herstelbemiddeling. De grens tussen dienstverlening en hulpverlening wordt opnieuw aangehaald, het zou niet te vereenzelvigen zijn met de neutrale rol van de herstelbemiddelaar binnen herstelbemiddeling. ‘Bij bemiddeling draait het voornamelijk rond het slachtoffer. Dat er ook schade is aan de samenleving doordat er feiten worden gepleegd. Nee, dat breng ik helemaal niet aan. Het gaat vooral over het slachtofferschap.’ Om herstelbemiddeling meer te laten werken rond re-integratie is het nodig om dit op een hoger niveau te tillen. Vandaag gaat herstelbemiddeling vooral over de specifieke situatie tussen die concrete partijen. Om het breder op de maatschappij te betrekken, zou die maatschappij ook meer betrokken moeten zijn. In de eerste plaats gaat het dan over sensibilisering van de publieke opinie. Herstelbemiddeling moet dan gezien worden als een logische reactie op delicten, eventueel aanvullend op andere maatregelen. Een andere mogelijkheid die re-integratie meer voorop kan stellen binnen herstelbemiddeling is het betrekken van vrijwilligers binnen herstelbemiddeling (zie ook lopende onderzoek aan de HUB door Erik Claes en Emilie van Daele).

103

HOOFDSTUK 6: INTEGRATIE VAN DE RESULTATEN TOT BEST PRACTICE In dit hoofdstuk beschrijven we de best practice van herstelbemiddeling. We integreren daartoe enerzijds de resultaten van de verschillende onderzoeksactiviteiten (de vragenlijsten, de observaties en de interviews). Anderzijds toetsen we deze resultaten aan de good practice (zie Hoofdstuk 2). We maken, indien mogelijk, de vergelijking met het onderzoek van de Vlaamse overheid, uitgevoerd door Bureau Beke (Ferwerda en van Leiden, 2012). In Hoofdstuk 2, beschrijving van de good practice, concludeerden we na ieder onderdeel (zie kadertjes) welke aspecten van herstelbemiddeling we meenamen in ons onderzoek. Deze aspecten worden terug opgenomen in deze best practice: we bepreken telkens welke bevindingen we hieromtrent hebben gevonden. We vermelden bij aanvang van ieder onderdeel welke aspecten besproken zullen komen. Sommige onderdelen komen meermaals voor. We bespreken achtereenvolgens:  



 

Voor bemiddeling: de oriëntatie o Niet-opgestarte dossiers Het voortraject o Informatie geven. o Overlopen van de brief doorverwijzer. o Informatie over gerechtelijke procedure en bemiddeling. o Doelstelling bemiddeling toelichten. o Drie principes van bemiddeling. o Bespreken van de feiten en de gevolgen. o Aftoetsen van de verwachtingen en intenties tav bemiddeling en de andere partij. o Bepalen mogelijkheden herstel. De uitvoering o Voorstel tot rechtstreeks gesprek o Indirecte herstelbemiddelingen o Afgebroken dossiers Afsluiting met afspraken De nazorg

104

6.1 Voor bemiddeling: de oriëntatie - Voorwaarden tot herstelbemiddeling. - Type delicten in herstelbemiddeling. - Profiel van de betrokkenen. - Afkomst van de herstelbemiddelingen. - Doorverwijzers. - Wijze van doorverwijzen. - 8-dagenregel. - (geen) Opstart herstelbemiddeling. - Rol van de advocaat in herstelbemiddeling. - Communicatie met de doorverwijzer. - Niet-opgestarte dossiers. - Gevolgen van herstelbemiddeling op de verschillende partijen. Met betrekking tot de gehanteerde voorwaarden tot herstelbemiddeling bij minderjarigen waren er in de jeugdwet aanvankelijk drie voorwaarden voorzien: er bestaan ernstige aanwijzingen van schuld ten aanzien van de verdachte, de betrokkene verklaart het als misdrijf omschreven feit niet te ontkennen en er is een slachtoffer geïdentificeerd. Door het arrest van het Grondwettelijk Hof (13 maart 2008) bleef enkel de voorwaarde van het geïdentificeerd slachtoffer overeind, de andere twee voorwaarden werden vernietigd. Ferwerda en van Leiden (2012) concludeerden dat door het merendeel van de parketten meestal geen bemiddeling voorgesteld wordt als de minderjarige verdachte zijn aanwezigheid of enige betrokkenheid ontkent en HCA-diensten sturen in dergelijke gevallen het dossier vaak terug. In de praktijk is dit niet altijd zo rechtlijnig. Sommige herstelbemiddelaars gaan ook aan de slag met ontkennende verdachten. Tijdens de afsluitende studiedag van het onderzoek uitgevoerd door Bureau Beke (‘Mag het een Beke meer zijn?’, Brussel, 8 maart 2013) werd duidelijk dat hier verschillende standpunten over zijn. Sommige herstelbemiddelaars getuigden hier van goede resultaten met ontkennende dader, anderen waren hier eerder negatief over. Wat betreft de leeftijdsgrens van 12 jaar concludeerden Ferwerda en van Leiden (2012) dat, vooral in het geval van groepsfeiten, soms ook minderjarigen jonger dan twaalf een aanbod tot herstelbemiddeling krijgen. HCA-diensten sluiten dergelijke jongeren meestal niet uit, mits er communicatie mogelijk is. De jongere moet minstens de verstandelijke capaciteit hebben om begrijpend te communiceren. Bij zwaardere misdrijven is volgens de gerechtelijke actoren herstelbemiddeling vaak niet aangewezen omdat er dan andere belangen voorgaan zoals maatschappijbeveiliging of hulpverlening. Bij ernstige seksuele delicten is het niet altijd opportuun om verdachte en slachtoffer met mekaar in contact te brengen (Viaene, 2006). Uit onze vragenlijsten blijkt dat de meeste delicten vermogensdelicten (55%) zijn. Vervolgens, op de tweede plaats zien we persoonsdelicten (34%). Dit zegt echter niets over de mate waarin herstelbemiddeling al dan niet een geschikte methodiek is voor zwaardere feiten. Bovendien kan eenzelfde feit door bepaalde slachtoffers als zeer zwaar aanvoelen terwijl andere slachtoffers dit als een futiliteit percipiëren. Tijdens onze interviews kwam de ernst van de feiten wel meermaals aan bod. Ten eerste spreken sommige herstelbemiddelaars er inderdaad over dat de doorverwijzers de ernst van de feiten als criterium gebruiken. Niet iedereen is het hiermee eens. Herstelbemiddeling kan voor hen ook in zware feiten, eventueel naast andere maatregelen, zijn nut bewijzen. Verder zien we dat de aard van de feiten soms een criterium is in het toewijzen van dossiers aan herstelbemiddelaars. Sommige herstelbemiddelaars voelen zich minder aangetrokken tot het opnemen van verantwoordelijkheid in bepaalde dossiers (bijvoorbeeld dossier van verkrachting). 105

Anderen vinden dergelijke dossiers net een uitdaging maar erkennen wel dat ze extra waakzaam moeten zijn voor het principe van neutraliteit. Zij geven ook aan dat de ernst van de feiten en hoe de partijen dit aanvoelen het ritme en de inhoud van de herstelbemiddeling bepaalt (bijvoorbeeld inhoud eerste gesprek, voorstellen directe bemiddeling). In dit kader halen herstelbemiddelaars ook de nodige flexibiliteit aan ten aanzien van het begrip herstel. Bij ernstige feiten is herstel soms te hoog gegrepen, maar kan een herstelbemiddeling wel soelaas bieden onder de vorm van het op gang brengen van communicatie. Tot slot vullen we deze vaststellingen aan met de conclusies van Bureau Beke (Ferwerda en van Leiden, 2012): herstelbemiddeling kent vaker een volledig uitgevoerde overeenkomst bij diefstal met en zonder geweld en bij beschadiging. Zedenfeiten lijken, kijkend naar het bemiddelingsresultaat, het minst geschikt voor herstelbemiddeling. Uit onderzoek in Nederland blijkt dat de verdachten vooral jongens zijn tussen 13 en 18 jaar (Wolthuis, 2008). Meer dan de helft van de jongeren is in Nederland geboren, evenals hun ouders. De meeste van de bevraagde verdachten uit ons onderzoek zijn ook mannelijk, tussen de 15 en 18 jaar oud, hebben een Belgische nationaliteit en gaan naar school. Ze wonen voornamelijk bij moeder en/of vader. Ook Bureau Beke (Ferwerda en van leiden, 2012) vond gelijkaardige tendensen: 90% van de minderjarige verdachten die herstelbemiddeling krijgen aangeboden, is van het mannelijke geslacht en de gemiddelde leeftijd is 15,5 jaar, 78% is Belg. Bekijken we het principe van het lineair aanbod41: Ferwerda en van Leiden (2012) concluderen dat sommige arrondissementen een lineair aanbod toepassen terwijl andere inhoudelijke criteria hanteren zoals de ernst van de feiten, de complexiteit van het dossier en de leeftijd van de verdachte. Verder zijn het aantal doorverwijzingen sterk afhankelijk van toevallige veranderingen op lokaal niveau (Van Dijk in Vanfraechem et al., 2010; Ferwerda & van Leiden, 2012). Ook uit onze interviews met de herstelbemiddelaars komt de kwetsbaarheid van de doorstroom meermaals aan bod. HCA-diensten dienen hier blijvend aandacht aan te schenken om hun continuïteit te garanderen. Het voorstel voor bemiddeling van het parket of de jeugdrechtbank verloopt via een brief (en folder) aan beide partijen en een kopie van de brieven naar de HCA-dienst. Dit werd bevestigd tijdens onze interviews. Ook Ferwerda en van Leiden (2012) concludeerden dat de uitnodigingsbrieven aan de deelnemers, op één HCA-dienst na, door de parketten worden verstuurd. Doorverwijzingen gebeuren, in de perceptie van onze verdachten en hun ouders, vooral via het parket (33%) of de jeugdrechter (29%). Via de consulente van de jeugdrechtbank (12%), slachtofferhulp (4%) en een psychosociale dienst (3%) zijn er veel minder doorverwijzingen. In onze bevindingen zijn er weinig verschillen tussen het parket en de jeugdrechtbank. Deze resultaten worden weerlegd tijdens onze interviews: meerdere herstelbemiddelaars geven hier aan dat er weinig doorverwijzingen komen van de jeugdrechters. De resultaten van Bureau Beke sluiten hierbij aan: de meeste jeugdrechters zullen zelden tot nooit een bemiddelingstraject voorstellen. In 2008 werd slechts drie procent van de bemiddelingen voorgesteld door de jeugdrechter. Mogelijke verklaringen voor deze tegenstrijdige resultaten zijn dat onze respondenten hun verwijzer niet meer kenden ten tijde van de bevraging en/of dat onze steekproef vertekend was wat betreft dit aspect. Mogelijks is er ook vertekening omwille van het feit dat binnen eenzelfde dossier

41

De doorverwijzer is niet verplicht om bemiddeling voor te stellen maar zijn beslissing om een aanbod voor bemiddeling te doen of niet, dient hij altijd te motiveren. Men dient de mogelijkheid dus altijd in overweging te nemen.

106

meerdere partijen werden bevraagd (zie Hoofdstuk 3). Het laag aantal doorverwijzingen door slachtofferhulp vinden we ook terug bij Wolthuis (2008). In de good practice lezen we dat de partijen worden gevraagd om binnen de 8 dagen contact op te nemen met de HCA-dienst. Indien één van de partijen geen contact heeft genomen met de HCA-dienst na 8 dagen, neemt de bemiddelaar zelf contact op, per brief of telefonisch, waarbij er een huisbezoek wordt voorgesteld om herstelbemiddeling uit te leggen. Uit ons onderzoek (observaties en interviews) komt meermaals naar voor dat de partijen zelf meestal geen contact nemen met de HCA-dienst. De herstelbemiddelaars nemen dan zelf contact op met de partijen om een afspraak te maken. Dit gebeurt of telefonisch (in overleg met de partijen wordt dan een afspraak gemaakt) of aan de hand van een brief (de dag en het uur van het bezoek wordt dan meegedeeld). Uit onze vragenlijsten komt de volgende verhouding: respondenten geïnformeerd via telefoon (51%), een huisbezoek (34%) en/of een brief (30%). Partijen worden in geval van een brief gevraagd te verwittigen indien ze belet zijn. Tijdens de interviews was er onduidelijkheid over de 8-dagenregel. Met name in die diensten met een administratieve kracht weten herstelbemiddelaars niet altijd wat deze regel inhoudt en of er aan wordt voldaan. Verder wordt deze regel in de praktijk niet steeds strikt opgevolgd, in geval van wachtlijsten bijvoorbeeld. Ten tijde van de interviews waren er geen wachtlijsten, en werd dus wel voldaan aan deze regel. Het onderzoek van Bureau Beke trok gelijkaardige conclusies: de meeste deelnemers reageren niet binnen acht dagen (ongeveer de helft van de deelnemers). Gezien het feit dat het contacteren veel tijd in beslag neemt, zijn er steeds meer HCA-diensten die een administratieve kracht aantrekken om contact te leggen met de partijen en om de tijdlijn in de gaten te houden. Uit hetzelfde onderzoek blijkt verder dat het voor de bemiddelingsuitkomst niet uitmaakt op welke wijze het eerste contact door de bemiddelaar met de partijen is gelegd (Ferwerda en van Leiden, 2012). Slachtoffer, hun ouders en de ouders van de verdachten zeggen dat vooral hun eigen mening speelt in de beslissing om al dan niet in bemiddeling te stappen. Enkel de verdachten zelf zien hun ouders als meest overtuigende partij in deze beslissing en vervolgens zichzelf . De bemiddelaar zien we ook over alle groepen heen terugkomen als een overtuigende partij, en dan vooral bij de ouders. De rol van de advocaat is over het algemeen nihil. Wat betreft verschillen tussen herstelbemiddelaars in de mate van ‘vastklampendheid’ in deze fase (Ferwerda en van Leiden, 2012), kunnen we concluderen dat de bevindingen uit onze observaties en interviews hierbij aansluiten. De mate van aanklampen verschilt tussen herstelbemiddelaars. Sommige herstelbemiddelaars werken zeer laagdrempelig, bij geen reactie op de brief van de doorverwijzer of de HCA-dienst gaan ze standaard over tot een huisbezoek. Ook proberen sommigen steeds opnieuw tijd en ruimte te creëren voor de definitieve beslissing (bijvoorbeeld door de definitieve beslissing te laten afhangen van de reactie van de andere partij, ook in geval van eerder geen interesse). Andere herstelbemiddelaars vallen sneller terug op het principe van vrijwilligheid. Volledigheidshalve, het aanklampend werken heeft eerder te maken met de wens tot het verschaffen van grondige informatie dan wel met het willen overtuigen van mensen om in herstelbemiddeling te stappen. Door het lezen van de observatieverslagen wensten we tijdens de interviews dieper in te gaan op de begrippen opgestart dossier en loutere contactname. Het criterium wat maakt dat herstelbemiddelaars een dossier als opgestart zien is wanneer er informatie (verhaal, vragen, verwachtingen, …) van de ene partij naar de andere wordt teruggekoppeld en als men aan de slag gaat met het eigen verhaal/dossier van de partijen. Het geven van informatie over herstelbemiddeling is voor de meeste herstelbemiddelaars geen criterium om te spreken van een opgestart dossier. In dat geval spreekt men van een contactname. Sommige herstelbemiddelaars hebben uitdrukkelijk aandacht voor het punt van het 107

officieel opstarten van de herstelbemiddeling door de rechtstreekse vraag aan de partijen te stellen, voornamelijk in onduidelijke dossiers. Wanneer beslist wordt om niet in te gaan op het aanbod tot een huisbezoek van een herstelbemiddelaar wordt een (blind) eindverslag geschreven en bezorgd aan de doorverwijzer. In het andere geval wordt twee maanden na de doorverwijzing een bondig verslag gestuurd met de stand van zaken. Uit de observaties blijkt dat voor deze verslagen door de HCA-diensten vaste sjablonen worden gebruikt. Wat betreft het blind eindverslag kunnen we uit de interviews concluderen dan deze manier van werken voor de meeste herstelbemiddelaars de enige juiste is, rekening houdend met de finaliteit van herstelbemiddeling en de bijhorende werkingsprincipes. Herstelbemiddelaars worden desondanks regelmatig geconfronteerd met verwijzers die direct dan wel indirect meer informatie trachten te achterhalen over het verloop van een bepaald dossier. Een duurzaam samenwerkingsverband tussen HCA-diensten en verwijzers kan hier mogelijks een oplossing bieden. Het is belangrijk dat de finaliteit van herstelbemiddeling zuiver blijft en dat HCA-diensten dit in hun praktijk ook zo kunnen toepassen. Hiermee verweven is het gebruik van de reactieformulieren. Sommige herstelbemiddelaars gebruiken dit standaard. Ze bieden partijen een sjabloon in geval van niet-opgestarte en afgebroken dossiers. Andere herstelbemiddelaars zien dit als een toegeving naar de verwijzers in hun nood aan meer gedetailleerde informatie. Zij halen de mogelijkheid aan, indien zij de behoefte bij de partijen voelen maar bieden geen standaard sjabloon aan. De conclusies uit het onderzoek van Bureau Beke (Ferwerda en van Leiden, 2012) sluiten hier gedeeltelijk bij aan. Enerzijds bevestigen zij de discussie tussen doorverwijzers en HCA-diensten wat betreft het blind terugkoppelen. Anderzijds vermelden zij het ontbreken van een draagvlak bij de HCA-diensten om tegemoet te komen aan de wensen van de doorverwijzers wat betreft meer gedetailleerde informatie over een specifiek dossier. Het gebruik van reactieformulieren ontkracht deze vaststelling want op deze manier komt men deels tegemoet aan deze wens van de doorverwijzers. Het bondig verslag42 wordt door de meerderheid van de herstelbemiddelaars als zinloos ervaren. Ook gaven de herstelbemiddelaar aan dat de verwijzers zelf, in de meeste dossiers, niet veel hebben aan het bondig verslag. Uit het onderzoek van Bureau Beke blijkt dat de meeste respondenten dit bondig verslag overbodig vinden en dat er geen duidelijkheid is over de inhoud van het verslag (Ferwerda en van Leiden, 2012). Niet-opgestarte dossiers Ferwerda en van Leiden (2012, p 17) halen het volgende aan: “Het blijkt dat relatief veel bemiddelingstrajecten uiteindelijk niet worden opgestart. Dit lijkt negatief, maar gezien het feit dat met name slachtoffers afhaken en HCA-diensten ook in dergelijke trajecten acties ondernemen en informatie verstrekken, dient dit in onze optiek anders c.q. positiever beschouwd te worden.” Hieraan koppelen wij onze bevinden uit de interviews, met name de vraag naar de rol van herstelbemiddelaars in niet-opgestarte dossiers. Uit onze vragenlijsten bleek immers dat zowel in de groep van de niet-opgestarte dossiers (51/132, 39%) als in de groep van de afgebroken dossier (9/10, 90%) de meerderheid van de respondenten eigenlijk wilde dat de bemiddeling toch werd opgestart/verder gezet. We vroegen herstelbemiddelaars naar de rol die ze hier eventueel in kunnen spelen. De meesten zijn het erover eens dat informeren het belangrijkste is: proberen om de partijen

42

HCA-diensten lichten binnen de twee maanden het parket of de jeugdrechtbank in over de opstart en het verloop van de bemiddeling.

108

uit te leggen wat herstelbemiddeling is en kan inhouden zodat partijen een gefundeerde keuze (kunnen) maken. Het aspect ‘informatie geven’ wordt ook aangehaald door herstelbemiddelaars in het kader van een geslaagde bemiddeling. Een geslaagde bemiddeling betekent ten eerste dat er een aanbod tot herstelbemiddeling is geweest en ten tweede dat men informatie heeft kunnen geven aan de partijen. Slachtoffers zeggen vooral dat zijzelf of hun ouders een rol spelen in de beslissing niet in een bemiddelingsproces mee te stappen. Verdachten geven vooral aan dat de tegenpartij hier een belangrijke rol in speelt. We bevestigen hiermee dat het inderdaad vooral slachtoffers zijn die afhaken (Ferwerda en van Leiden, 2012). Met betrekking tot de reden(en) waarom men niet in bemiddeling stapt, kan onze vragenlijst geen verheldering bieden. De redenen die wij hadden vooropgesteld43, leken er voor de respondenten niet toe te doen. Zoals eerder vermeld, 36% van de ondervraagde respondenten zou gewild hebben dat de herstelbemiddeling toch had plaatsgevonden. Slachtoffers en verdachten zijn het eens over wat men dan zou willen bereiken: excuses kunnen geven of krijgen, iets leren, samen tot een oplossing komen en het geheel kunnen afsluiten. Deze bevindingen bevestigen het belang van het zich excuseren in herstelbemiddeling (Choi et al., 2012). Mogelijks kan het aanbod van herstelbemiddeling hier uitbreiden: welke mogelijkheden zijn er in dossiers waar een van de partijen gemotiveerd is om deel te nemen maar de tegenpartij het aanbod weigert? De meeste delicten zijn in het geval van de niet-opgestarte dossiers van het type slagen en verwondingen. Bij de opgestarte dossiers waren dit vooral delicten van het type diefstal, inbraak, vandalisme en brand. Dit verschil is significant. Verder zien we dat er significant meer groepsdelicten zijn onder de opgestarte dossiers dan onder de nietopgestarte dossiers. We zien dat, net zoals bij de opgestarte dossiers, dit dan meestal gebeurt in kleine groep (93% met één tot en met 5 anderen).Vier op tien respondenten uit de niet-opgestarte dossiers kenden elkaar (bij de opgestarte was dit 32%). Van die partijen die met elkaar bevriend waren, is in een aantal gevallen deze vriendschap (een beetje) hersteld. Er is geen procentueel verschil met het aantal vriendschappen dat (een beetje) hersteld werd in de opgestarte dossiers. Herstelbemiddeling lijkt met andere woorden geen extra voordeel op te leveren in het herstellen van vriendschappen. Ouders van verdachten geven aan dat hun kind het delict pleegde omdat het werd uitgedaagd. Dit is vergelijkbaar met de resultaten uit de opgestarte dossiers. De verdachten zelf geven vooral boosheid aan als reden van het delict. Dit is niet in overeenstemming met de opgestarte dossiers, daar zagen we vooral verveling als aangehaalde reden. Speelt de (aanhoudende) boosheid mede een rol om niet in herstelbemiddeling te stappen? Ferwerda en van Leiden (2012) concluderen in hun onderzoek reeds dat het resultaat van de herstelbemiddeling beïnvloed wordt door de reden die de verdachte had voor het plegen van het feit. Bij minderjarige verdachten die het feit hebben gepleegd vanuit woede of boosheid of omdat ze door anderen daartoe zijn

43

Verdachteperspectief= de confrontatie was te pijnlijk, de confrontatie was te eng, ik (mijn kind) was eigenlijk het slachtoffer, ik (mijn kind) had niets gedaan, ik was te beschaamd, ik dacht dat de bemiddeling niets zou opleveren, de relatie met het slachtoffer was al hersteld, het slachtoffer wou geen contact, het slachtoffer was niet bereikbaar, het delict was te lang geleden, herstelbemiddeling was een straf voor mij (mijn kind), Ik vond dit te zwaar voor mijn kind (n= 45) Slachtofferperspectief= ik wou met de hele zaak niets meer te maken hebben, mijn advocaat (die van mijn kind) ging alles wel afhandelen, ik wilde dat de verdachte gestraft werd, ik wou hier geen tijd meer aan besteden, ik wou gewoon vergeten wat er gebeurd was, ik vond de confrontatie te pijnlijk, ik vond de confrontatie te eng, ik had schrik dat ik mijn emoties niet onder controle zou kunnen houden, ik dacht dat de bemiddeling niets zou opleveren, de relatie met de verdachte was al hersteld, de verdachte wou geen contact, de verdachte was niet bereikbaar, het delict was te lang geleden, ik vond dit te zwaar voor mijn kind

109

uitgedaagd, is vaker sprake van een voortijdig afgebroken bemiddelingsproces dan bij verdachten die het feit om andere redenen hebben gepleegd. De gevolgen die partijen en hun ouders voelen na een delict zijn gelijkaardig voor de opgestarte en de niet-opgestarte dossiers. Het percentage van respondenten die hier op het moment van de bevraging nog last van heeft, is ongeveer gelijk voor de opgestarte en de niet-opgestarte dossiers. Zoomen we in op de ouders van de verdachte dan duikt het gevoel van schaamte en onzekerheid op, zowel bij de opgestarte als de niet-opgestarte dossiers. 57% van de ouders uit de niet-opgestarte dossiers heeft hier nog steeds last van, tegenover 29% bij de opgestarte dossiers. Ouders van verdachten die in herstelbemiddeling zijn gestapt geven procentueel meer aan dat ze geen last meer hebben van de gevolgen die ze ervaren na het delict. Voor de slachtoffers en hun ouders geldt dit niet. Procentueel worden er iets meer niet-opgestarte dossier dan opgestarte dossiers doorverwezen naar de jeugdrechtbank (53% tegenover 45%). 6.2 Opstarten van een herstelbemiddeling: het voortraject - Inhoud eerste gesprek. - (Strikte) procedure herstelbemiddeling. - Training van (beginnende) herstelbemiddelaars. - Finaliteit van herstelbemiddeling. - Tevredenheid van de partijen. - Positie van de ouders binnen herstelbemiddeling. - Gevolgen van herstelbemiddeling op de verschillende partijen. - Samenleving als derde partij binnen herstelbemiddeling. - Werkingsprincipes van herstelbemiddeling. - Verantwoordelijkheid over dossier herstelbemiddeling. We bespreken achtereenvolgens de verschillende onderdelen van het voortraject.  Informatie geven.  Overlopen van de brief doorverwijzer.  Informatie over gerechtelijke procedure en bemiddeling.  Doelstelling bemiddeling toelichten.  Drie principes van bemiddeling.  Bespreken van de feiten en de gevolgen.  Aftoetsen van de verwachtingen en intenties tav bemiddeling en de andere partij.  Bepalen mogelijkheden herstel. 6.2.1 Informatie geven 81% van onze ondervraagden vond dat de bemiddelaar informatie gaf over wat hij deed, 13% vond dat de bemiddelaar dit niet deed. Tijdens het eerste gesprek wordt er vooral gepraat over wat de verdachte heeft gedaan en hoe de herstelbemiddeling kan plaatsvinden. Dit gesprek gaat vooral door thuis bij de respondenten. Leggen we daarlangs de observaties dan zien we dat ‘vragen naar feiten’ inderdaad iets is wat een herstelbemiddelaar vaak doet tijdens een eerste gesprek (5de gesorteerde actie). Aanvullend zien we dat het geven van informatie een zeer belangrijke rol inneemt in de eerste en volgende gesprekken. Tijdens de eerste contacten wordt vooral algemene informatie gegeven door de herstelbemiddelaar terwijl tijdens de vervolggesprekken in het 110

kader van indirecte bemiddelingen de informatie meer concreet wordt in kader van het herstel en gaat over wat de herstelbemiddelaar zal ondernemen en de overeenkomst. Bij de directe bemiddelingen zien we dat er minder codes staan die te maken hebben met het geven van informatie. Vanuit de good practice onthouden we dat het voorbereiden van de partijen prioritair is in het geval van een directe bemiddeling. Dit kan verklaren waarom informatieoverdracht minder aanwezig is tijdens het rechtstreekse gesprek zelf. Ook zien we een nieuwe soort informatie, namelijk informatie over het herstel. Een direct gesprek heeft theoretisch ook de bedoeling om partijen samen te brengen om te praten over het gebeurde en samen te bepalen wat er kan gedaan worden in het kader van het herstel. De bemiddelaar geeft, om dit in goede banen te leiden, informatie rond het herstel. Verder stelden we op basis van een aantal observatieverslagen de soepelheid van sommige situaties in vraag: herstelbemiddelaars hielden soms strikt vast aan het patroon van eerst geven van informatie en vervolgens het bevragen van het verhaal van de partijen en hun verwachtingen. Tijdens de interviews met de herstelbemiddelaars werd dit aspect van informatie geven verder bevraagd, vooral dan tijdens de eerste contacten. Hoe voelt dit voor hen zelf aan? Hoe komt het volgens hen over bij de partijen? Hoe pakken ze het proces aan? De meeste herstelbemiddelaars erkennen dat er veel informatie wordt gegeven tijdens een eerste contact maar ervaren dit niet als problematisch, niet voor zichzelf en niet voor de partijen. Ze zetten, indien nodig, methodieken in om hun verhaal meer toegankelijk te maken (zie Hoofdstuk 5). Verder werken ze op maat van de partijen. Op basis van wat de partijen nodig hebben vullen ze dit eerste gesprek in. Herstelbemiddelaars vermelden dat dit ‘op maat werken in het eerste gesprek’ iets is waar je in groeit. Als beginnende herstelbemiddelaar heb je dikwijls de nood om strikt de figuur te volgen en af te werken in zijn volledigheid én in de juiste volgorde. Verder stel je de overeenkomst sneller en vaker centraal. Als ervaren herstelbemiddelaar vertrek je vooral van het verhaal van de partijen, werk je gemakkelijker op maat en ga je flexibel om met de procedure. Herstelbemiddelaars geven aan dat deze evolutie zowel comfortabel is voor de partijen als voor henzelf. Dit kan een aandachtspunt worden in trainingen voor beginnende herstelbemiddelaars: leren werken op maat van partijen en hun verhalen bijvoorbeeld aan de hand van rollenspelen. Een andere plausibele verklaring voor de drang van sommige herstelbemiddelaars om eerst informatie te geven en vervolgens aan de slag te gaan met de verhalen van de partijen werd ons gegeven tijdens de kenniskring. Herstelbemiddelaars verkiezen deze volgorde omdat op deze manier voor de partijen duidelijk is wat een herstelbemiddelaar wel kan betekenen en wat hij niet kan betekenen (een herstelbemiddelaar is geen hulpverlener en gaat dus niet aan de slag met het individuele verhaal van mensen binnen een typische begeleidingsrelatie). Naast het geven van informatie blijkt uit de analyse van de observaties dat “contact maken” en “structureren” ook belangrijk is tijdens de eerste contacten. Om te kunnen werken met partijen moet er een veilige sfeer zijn tussen de partijen en met de bemiddelaar. Het is dus logisch dat een bemiddelaar hier in een eerste contact veel aandacht aan besteedt. 61% van de respondenten uit de directe bemiddelingen en 75% van de respondenten uit de indirecte bemiddelingen vond dat de herstelbemiddelaar zorgde voor een veilige sfeer. Het structureren koppelen we aan de veelheid van informatie die de herstelbemiddelaar tijdens een eerste gesprek dient over te brengen. Daarom is het belangrijk dat hij dit op een gestructureerde en overzichtelijke manier doet. Herstelbemiddeling is gebaseerd op dialoog en het proces, niet op de uitkomst. Als herstelbemiddelaars deze focus verliezen en zich vooral richten op de dader en op mogelijke uitkomsten, is de weg vrij naar minder herstelgerichte en transparante ervaringen voor alle partijen (Choi et al., 2011). Na het lezen van de observatieverslagen concludeerden we dat er over het algemeen geen vast stramien is voor het verloop en de 111

inhoud van een eerste gesprek. In het ene gesprek wordt enkel over de feiten gepraat, in het andere gesprek komt de overeenkomst al ter sprake. Daarom bevroegen we de herstelbemiddelaars tijdens de interviews in welke mate ze tijdens het eerste gesprek de druk voelden tot het bereiken van een overeenkomst. Geen enkele herstelbemiddelaar geeft aan de druk te ervaren om tijdens het eerste gesprek te komen tot een overeenkomst. Ook de analyses van de observatieverslagen bevestigen dit: “IV overeenkomst” komt bij de indirecte bemiddelingen en de directe bemiddelingen vooraan in de rij, bij de eerste contacten is dat pas in de tweede helft van de rangschikking. De herstelbemiddelaar stelt met andere woorden het proces in plaats van het product centraal en laat zich in zijn dagelijks handelen niet ‘opjagen’ door de wijze van subsidiering. 6.2.2 Overlopen van de brief doorverwijzer Het overlopen van de brief is iets wat we tijdens de observaties zagen gebeuren op diensten die telefonisch contact namen met de partijen om een eerste afspraak te maken. Daar werd als inleiding vaak gevraagd naar de ontvangst van de brief van de doorverwijzer. Tijdens het eerste gesprek wordt hier niet op terug gekomen, ook niet door de diensten die geen telefonisch contact hadden gehad met de partijen voor het eerste gesprek. Ook tijdens de interviews gaven de meeste herstelbemiddelaars aan dat ze dit niet deden tijdens het eerste gesprek met de partijen. 6.2.3 Informatie over gerechtelijke procedure en bemiddeling. Herstelbemiddeling ligt als proces buiten het juridische kader en de herstelbemiddelaar staat los van een juridische organisatie. Toch wordt hier tijdens eerste (en verdere) gesprekken veel aandacht aan gegeven. Dit is te verklaren doordat de doorverwijzing wel vooral afkomstig is vanuit dit kader. Verder is de herstelbemiddelaar vaak de eerste persoon die partijen zien en wordt hij daarom bestookt met allerhande vragen, ook de juridisch getinte. Mogelijks zijn de juridische gevolgen van het misdrijf vooral belangrijk voor de partijen. Aansluitend hierbij vermelden we dat uit onze vragenlijsten is gebleken dat er zelden een advocaat betrokken is binnen het proces van herstelbemiddeling. Dat kan mede verklaren waarom herstelbemiddelaars veel juridische vragen krijgen en hierover uitleg geven. 6.2.4 Doelstelling bemiddeling In het onderzoeksrapport van Bureau Beke kunnen we wat betreft de finaliteit van herstelbemiddeling het volgende lezen (Ferwerda en van Leiden, 2012, p 110):”alhoewel de wet er duidelijk over is, lijken niet alle partijen het eens te zijn over de finaliteit van herstelbemiddeling. In de optiek van de wet en de HCA-diensten kan een bemiddeling ook als geslaagd worden gezien als er geen overeenkomst is getekend. Het gaat om het proces, de communicatie en de informatieoverdracht en niet alleen om het bereiken van een schriftelijke overeenkomst.” We formuleren hierover vanuit ons onderzoek verschillende aanvullingen. Ten eerste bevestigen we dat iedere herstelbemiddelaar een gedeeltelijk unieke invulling geeft aan de finaliteit van herstelbemiddeling. Dit hoeft niet per se een probleem te zijn, de unieke stijl van iedere herstelbemiddelaar is onoverkomelijk en maakt ook dat mensen met passie in hun job kunnen staan. Echter, wat betreft een aantal concepten stimuleren we

112

een uniforme visie over de herstelbemiddelaars en diensten heen. We denken onder andere aan: - De doelstelling van herstelbemiddeling. - De directe bemiddelingen. - Het blind eindverslag en het gebruik van reactieformulieren (zie supra). Wat betreft de doelstelling van herstelbemiddeling sommen de herstelbemiddelaars tijdens de interviews het volgende op: iets goed maken, beter maken of herstellen, nagaan of partijen iets nodig hebben, bespreken wat er is gebeurd en wat de gevolgen zijn, noden en verwachtingen in kaart brengen met als doel iets op te lossen, proberen om partijen bij elkaar te krijgen, communicatie op gang brengen, conflicten constructief oplossen, rechtsreeks of onrechtreeks het hebben over de feiten. We bevestigen hiermee onder andere Bradt & Bouverne-De Bie, 2009: het doel van een bemiddelingsproces is komen tot een zo goed mogelijke oplossing voor of herstel van de gevolgen van het delict. De focus hierbij moet liggen op het communicatieproces tussen de partijen in plaats van op het resultaat van de bemiddeling. Ook hier sluiten de resultaten van onze interviews bij aan. Op de vraag een geslaagde herstelbemiddeling te definiëren, halen meerdere herstelbemiddelaars het aspect van communicatie aan, los van het resultaat. Een herstelbemiddeling is geslaagd als er enige vorm van communicatie is opgezet tussen de partijen en zij hierover zelf tevreden zijn. Alle herstelbemiddelaars vereenzelvigen een geslaagde bemiddeling niet uitsluitend met een overeenkomst, al is het natuurlijk wel een mooie extra wanneer een geslaagde bemiddeling ook zijn vertaling kan vinden op papier. Ook van Dijk stelde dit reeds (Van Dijk in Vanfraechem et al., 2010): “geen overeenkomst bereiken staat voor bemiddelaars niet gelijk aan een negatief resultaat. Andere, meer verregaande criteria dienen mee in rekening te worden gebracht, zoals de tevredenheid van de partijen”. Eerdere onderzoeken vinden een grote tevredenheid bij de betrokken partijen van herstelbemiddeling (Ferwerda en van Leiden, 2012; Stassart, 1999). Dit wordt bevestigd door onze resultaten: een grote meerderheid van de verdachten en de slachtoffers geven aan dat ze zelf tevreden zijn met de afspraken. Dit geldt ook voor de ouders. Geen enkele respondent beweert dat niemand tevreden is met de afspraken. Verdachten en hun ouders hebben vooral onthouden dat herhaling moet vermeden worden en dat er andere oplossingen zijn dan geweld. Dit is gelijkaardig met vorige onderzoeken (Steketee et al., 2006). 20% van de verdachtekant zegt dat hen niets is bijgebleven tegenover 29% langs slachtofferkant. 63% van de verdachten geven aan na herstelbemiddeling minder kans te hebben om opnieuw een delict te plegen. Hoewel herstelbemiddeling in de eerste plaats schadegericht is (Deklerck & Depuydt, 2005; Walgrave, 2006), draagt het volgens de ondervraagden toch bij tot een lagere kans op recidive. Uiteraard is dit de enige aanvaardbare consequentie, een omgekeerd resultaat zou de continuïteit van de methodiek in gevaar brengen. Dit resultaat pleit dus voor een verdere financiering van de overheid in dergelijke vormen van aanpakken van jeugdige delinquenten. Ouders van verdachten zijn verder vooral akkoord met de uitspraak dat ze door herstelbemiddeling opnieuw vertrouwen hebben in hun kind. Herstelbemiddeling legt niet enkel verbinding tussen verdachten en slachtoffers maar ook tussen hun respectievelijke ouders. Slachtoffers zijn het vooral eens met de uitspraak dat ze terug kunnen functioneren na bemiddeling. Bij de ouders zien we hetzelfde gevolg op de eerste plaats staan. 79% van de respondenten had het gevoel dat men na de herstelbemiddeling het hele gebeuren kon afronden. De partijen krijgen tijdens de bemiddeling de kans om alles een plaats te geven. Op deze manier wordt het niet alleen een leerproces voor de verdachte maar ook voor het slachtoffer en eigenlijk voor iedereen die betrokken is bij het zoeken naar antwoorden op het delict (Bradt & Bouverne-De Bie, 2009; Jaarverslag BAAL, 2009). We merken, wat 113

betreft dit afsluiten, grote procentuele verschillen tussen de respondenten uit de afgeronde dossiers en de respondenten uit de afgebroken dossiers (87% tegenover 41%). De meeste respondenten die het geheel nog niet kunnen afsluiten hebben nood aan het kennen van de beslissing in het dossier. Een gesprek met de bemiddelaar is iets wat vooral aangeduid wordt door de kant van het slachtoffer. Van Garsse (2008) plaatst herstelbemiddeling in een breder maatschappelijk kader en stelt dat het de betrokken burger respectvol aanspreekt tot participatie. Het probeert ook de schade aan de samenleving te herstellen. Op basis van de observatieverslagen kwamen we tot de conclusie dat herstelbemiddelaars tijdens herstelbemiddeling vooral de concrete feiten, de gevolgen van die concrete feiten en de mogelijkheden tot herstel centraal stelden. Het breder maatschappelijk kader kreeg minder aandacht. De pedagogische invalshoek (jaarverslag BAAL, 2009) vonden we ook nauwelijks terug in de observatieverslagen. We toetsen dit verder af tijdens de interviews met de herstelbemiddelaars (herstelbemiddeling binnen een ruimer maatschappelijk kader, pedagogische functie van herstelbemiddeling, werken aan re-integratie). Zij bevestigen dat de focus ligt op herstel en de partijen zelf, omdat daar ook de nood van de meeste partijen ligt. Het bredere maatschappelijke kader en de pedagogische invalshoek kan volgens sommige herstelbemiddelaars wel een plaats krijgen indien partijen dit zelf aangeven. Toch blijft dit eerder oppervlakkig en algemeen. Herstelbemiddelaars zijn geen vragende partij om hier meer rond te werken. Met name de grens met hulpverlening wordt vager en men geeft aan dat de neutrale rol moeilijker is neer te zetten. Om herstelbemiddeling hoger te tillen op de maatschappelijke ladder, zo stellen een aantal herstelbemiddelaars, moet die maatschappij in de eerste plaats ook meer betrokken zijn. Herstelbemiddeling moet in de eerste plaats gekender worden onder de mensen, als een normale reactie op delicten, naast andere vormen van afhandeling. 6.2.5 Drie principes van bemiddeling. Om de bemiddeling goed te doen verlopen, worden er een aantal werkingsprincipes vooropgesteld (Vanfraechem et al., 2010). Deze spelen voor alle herstelbemiddelaars naar eigen zeggen een belangrijke rol: het zijn de uitgangspunten van een herstelbemiddeling die gedurende het volledige proces een prominente plaats innemen, op maat van de situatie en de partijen. Veel herstelbemiddelaars zien ze bovendien als een rode draad doorheen het volledig proces die fungeren als een kapstok waar je het gedrag van jezelf en de partijen kan aan aftoetsen/bijsturen. We bespreken onze bevindingen per principe. Het principe van neutraliteit houdt in dat beide partijen gelijkwaardig worden ondersteund op weg naar herstel. Tijdens het proces van bemiddeling dient de bemiddelaar onpartijdig te zijn en er te zijn voor zowel het slachtoffer als voor de verdachte. 78% van de respondenten ervaart de bemiddelaar ook als dusdanig tegenover 16% van de respondenten die de bemiddelaar (eerder) niet neutraal vond. Herstelbemiddelaars erkennen dat ze hier blijvend over waken. Voor de ene verloopt dit heel gemakkelijk, zelfs automatisch, een aantal herstelbemiddelaars stellen dat het niet altijd even evident is en getuigen van een vage grens tussen neutraal en niet neutraal zijn. Ook aan de hand van de observaties merken we dat dit principe in de praktijk tijdens alle types van gesprekken veel aandacht krijgt. Al merken we wel verschillen tussen de types van gesprekken: tijdens de eerste contacten en de indirecte bemiddelingen zien we dit principe opduiken onder de vorm van de code ‘neutrale boodschapper’44, tijdens de directe bemiddelingen onder de

44

De bemiddelaar geeft informatie door van de ene partij naar de andere (gekoppeld aan een concreet dossier)

114

vorm van ‘neutraliteit’45. Verder kunnen we bevestigen dat herstelbemiddelaars overwegend neutraal zijn, maar dat ook minder neutrale uitspraken en houdingen, weliswaar in mindere mate, voorkomen. Centrale begrippen die naar voren worden geschoven bij de bespreking van dit principe zijn open staan voor ieders verhaal, begrip hebben voor alle standpunten, geen oordeel vellen, eerlijk en open zijn, empathisch zijn en erkenning geven. Uit de observaties blijkt dat herstelbemiddelaars dit ook doen door het stellen van waarom vragen of door te vragen. Niet neutraal zijn komt tot uiting door het confronteren, het geven van een eigen mening of ongenuanceerd advies. Het principe van vrijwilligheid wil zeggen dat elke partij vrij is om deel te nemen en men op elk moment kan beslissen om de bemiddeling stop te zetten (Jaarverslag BAAL, 2009; Jaarverslag CAFT, 2009). In de good practice konden we reeds lezen dat uit onderzoek blijkt dat men op niveau van het parket niet echt kan spreken over vrijwilligheid maar eerder over een belaste vrijwilligheid. Immers, de jongere is zich er van bewust dat wanneer hij niet ingaat op dit vrijwillig aanbod er consequenties zullen volgen. Dit wordt volgens Viaene (2006) ook zo geduid naar de jongere toe in de praktijk. Ten eerste was het voor de meerderheid van onze ondervraagde respondenten duidelijk dat het aanbod tot herstelbemiddeling vrijwillig is (87%). Het principe van vrijwilligheid werd volgens 78% van de respondenten door de bemiddelaar aangehaald, 15% vond dat de bemiddelaar dit niet deed. Verder kunnen we op basis van het nalezen van de observatieverslagen Viaene eerder niet bijtreden. De meeste herstelbemiddelaars duiden de vrijwilligheid niet als een belaste vrijwilligheid. Ook tijdens de interviews benoemde slechts één herstelbemiddelaar deze druk te voelen bij de partijen. Verder kunnen we concluderen dat dit principe vooral expliciet aandacht krijgt tijdens de eerste gesprekken, tijdens directe bemiddelingen komt dit zelfs bijna niet meer aan bod. Het afhaken van één van de partijen zou op dat moment in het proces immers een grote ontgoocheling zijn voor de andere partij. Vandaar dat in deze situatie de vraag niet meer expliciet wordt gesteld. Het principe blijft volgens de herstelbemiddelaars zelf wel een aandachtpunt en wordt gedurende het verloop van de bemiddeling terug onder de aandacht gebracht indien de herstelbemiddelaars bij partijen merken dat deze zich niet zich niet meer comfortabel voelen bij het aanbod en/of het proces. Het principe van vertrouwelijkheid houdt enerzijds in dat er transparantie en toestemming dient te zijn over de inhoud die overgebracht wordt tijdens het bemiddelingsproces tussen de betrokken partijen. Anderzijds betekent het dat de opgemaakte documenten en gedane mededelingen binnen dit communicatieproces blijven, met uitzondering van datgene waarmee de partijen instemmen om het ter kennis te brengen van de gerechtelijke instanties (Jaarverslag BAAL, 2009; Jaarverslag CAFT, 2009). 70% van onze ondervraagde respondenten vond dat de bemiddelaar enkel informatie doorgaf indien daar toestemming voor werd gegeven, 19% was het hier (eerder of helemaal) niet mee eens. Tijdens de interviews met de herstelbemiddelaars kwamen verschillende invullingen van dit principe naar voor. Ten eerste gaat het over de vertrouwelijkheid wat betreft de procedure. Een herstelbemiddeling speelt zich af tussen partijen en wordt achteraf niet op de straat gegooid. Ten tweede spreekt men in dit kader ook over het zijn van een vertrouwenspersoon voor de partijen, iemand waar ze alles aan kunnen vertellen. Ten derde speelt het principe ook een belangrijke rol in het kader van indirecte bemiddelingen waarbij de herstelbemiddelaar boodschappen overbrengt tussen de partijen. Wat mag ik als herstelbemiddelaar overbrengen naar de andere partij? Tot slot gaat het over het open zijn rond communicatie naar de doorverwijzer (inhoud overeenkomst en eindverslag).

45

De bemiddelaar verwijst naar het principe van neutraliteit en/of de bemiddelaar toont zijn neutraliteit of net niet.

115

Begrippen die naar voren komen bij de bespreking van dit principe zijn onder andere respect en echtheid. Ook hier kunnen we besluiten op basis van de observaties dat dit principe vooral expliciet aandacht krijgt tijdens eerste gesprekken. Tijdens indirecte bemiddelingen speelt het ook een belangrijke rol (dit zien we door de hoog gerangschikte code van ‘neutrale boodschapper’). Vertrouwelijkheid wordt tenslotte ook gelinkt aan de volledige verantwoordelijkheid van een herstelbemiddelaar over een dossier (e.g. van eerste contactname tot eindverslag). Door deze manier van werken kan je een vertrouwenspersoon worden voor de partijen, dit is een noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarde daartoe. Tijdens de interviews schuiven drie herstelbemiddelaars een vierde principe naar voren namelijk dat van transparantie. In de good practice zien we dit vermeld onder het principe van vertrouwelijkheid (zie supra), in de praktijk benoemen sommigen dit dus als apart principe. Het gaat volgens hen over duidelijkheid, openheid en eerlijkheid over de procedure en de zaken die je als herstelbemiddelaar doet of gedaan hebt. Verder gaat het niet enkel over openheid wat betreft feiten maar ook wat betreft gevoelens. Het is ‘zeggen wat je doet en doen wat je zegt’. Op die manier kan je als herstelbemiddelaar ook verwachten van de partijen dat ze hetzelfde doen in het contact naar de bemiddelaar en de andere partij. 6.2.6 Bespreken van de feiten en de gevolgen. De bespreking van de feiten houdt volgende aspecten in: de oorzaak van de feiten, het eigen aandeel van de verdachte in de feiten en eventuele medeverdachten. Bij het slachtoffer praat men over de feiten en de gevolgen ervan. Ook de beleving wordt zowel bij slachtoffer en dader besproken. Zoals eerder vermeld kijkt de herstelbemiddelaar per dossier waar de partijen nood aan hebben. De mate waarin de feiten een indruk hebben achtergelaten bij de partijen zal bepalen hoeveel tijd hier aan besteed wordt. In de vragenlijst bevestigt de verdachtenkant dat het eerste gesprek vooral gaat over wat de verdachte heeft gedaan. Slachtoffers en hun ouders duiden vooral aan dat het eerste gesprek ging over op welke manier herstelbemiddeling kan plaatsvinden. Het bespreken van “wat de verdachte gedaan heeft” komt hier op de tweede plaats. Zowel onder de verdachten als de slachtoffers geven ongeveer vier op tien van de respondenten aan dat het eerste gesprek gaat over de gevoelens rond het delict. 41% van de slachtofferkant duidde aan dat de gevolgen van het delict ter sprake kwamen (tegenover 55% bij de verdachten en hun ouders). Ook op basis van de observaties kunnen we concluderen dat het bespreken van de feiten een prominente plaats inneemt tijdens eerste gesprekken. Dit gaat vooral over de aanleiding van de feiten, de feiten zelf, de gevolgen van de feiten, de betrokkenen en de relatie tussen de betrokkenen. Terwijl de herstelbemiddelaar in de geobserveerde gesprekken veelvuldig de feiten bevroeg, werden de gevoelens minder ter sprake gebracht. Integreren we al deze resultaten dan concluderen we dat het feitelijke meer aandacht krijgt tijdens herstelbemiddelingsgesprekken dan het emotionele en gevoelsmatige, zowel bij verdachte als slachtoffer. Wij interpreteren deze gegevens niet alsof herstelbemiddelaars het emotionele (bewust) minder aandacht geven. Wel als een bevestiging dat ‘op maat’ gewerkt wordt van partijen. Veel dossiers zijn voor partijen eerder niet emotioneel geladen en gaan eenzijdig over het afhandelen van een schadevraag. Mogelijks waren dit type van dossiers zelfs oververtegenwoordigd tijdens onze observatieperiode.

116

6.2.7 Aftoetsen van de verwachtingen en intenties ten aanzien van bemiddeling en de andere partij. Opnieuw hangt het van het concrete dossier en de partijen af of dit tijdens een eerste gesprek aan bod komt. Uit het onderzoek van Bureau Beke blijkt dat wanneer slachtoffers deelnemen vanuit de motivatie om de verdachte een kans te geven het goed te maken er vaker sprake is van een volledig doorlopen proces met overeenkomst. De aard van de motivatie van de verdachten bij aanvang van het traject (intrinsiek of extrinsiek) of hun visie op herstelbemiddeling bij aanvang van het proces (of ze het als een straf zien, het terecht vinden en het een goede oplossing vinden) beïnvloeden de uitkomst van het bemiddelingsproces niet (Ferwerda en van Leiden, 2012). In de good practice wordt meermaals de link gelegd tussen herstelbemiddeling en het nemen van verantwoordelijkheid van de verdachte over de feiten en naar het slachtoffer toe. Uit onze bevraging geeft minder dan één op twee aan dat tijdens het eerste gesprek de mogelijkheid om zijn/haar verantwoordelijkheid te nemen aan bod komt. Herstelbemiddelaars geven aan dat de verantwoordelijkheid over de inhoud en het verloop van een herstelbemiddeling bij de partijen ligt. Het hangt dus van hen af of verantwoordelijkheid opnemen door de verdachte een belangrijk ingrediënt vormt. Tijdens de interviews geven meerdere herstelbemiddelaars verder aan dat vooral in directe herstelbemiddelingen partijen meer verantwoordelijkheid dragen over het herstelproces en de uitkomst. 6.2.8 Bepalen mogelijkheden herstel We vermeldden reeds dat slachtoffers en hun ouders aangeven dat het eerste gesprek ging over op welke manier herstelbemiddeling kon plaatsvinden. Het bespreken van “wat de verdachte gedaan heeft” komt hier op de tweede plaats. De verdachtekant geeft dezelfde inhoud aan het gesprek maar dan in omgekeerde volgorde: op de eerste plaats komen de feiten, vervolgens op welke manier herstelbemiddeling kan plaatsvinden. De belangrijke plaats van het bespreken van het herstel in eerste gesprekken kunnen we niet verder bevestigen aan de hand van de resultaten uit de interviews en de observaties. Uit de interviews met de herstelbemiddelaars bleek reeds dat dit afhangt van het specifiek dossier en de betrokken partijen. Mogelijks zijn hiervoor meerdere gesprekken nodig en hebben partijen tijd nodig om hierover na de denken. Herstelbemiddelaars geven deze tijd, indien ze deze nood ervaren. Uit de analyse van de observatieverslagen van de eerste gesprekken kwam naar voren dat “vragen naar mogelijkheden van herstel” weinig tot niet aan bod komt.

117

6.3 De uitvoering - Directe en indirecte bemiddelingen. - Inhoud en organisatie van het rechtstreeks gesprek. - Training van (beginnende) herstelbemiddelaars. - Positie slachtoffer en dader in herstelbemiddeling. - Tevredenheid van de partijen. - Gevoel na herstelbemiddeling bij de partijen. - Afgebroken dossiers. 6.3.1 Voorstel tot een rechtstreeks gesprek en de directe herstelbemiddelingen Het lage aantal directe bemiddelingen, zo stellen Ferwerda en van Leiden (2012), blijkt in de praktijk veroorzaakt te worden door kenmerken van de bemiddelaar (wijze van aanpak, ervaring en aanklampendheid) en de partijen zelf. Heel vaak willen partijen geen onderling contact en dat heeft onder andere te maken met de aard van de feiten. We bevestigen deze stelling. De meeste herstelbemiddelaars geven aan dat een direct gesprek niet standaard wordt voorgesteld, de mogelijkheid wordt eerst door de herstelbemiddelaar zelf afgewogen. Is een rechtstreeks gesprek in deze situatie en met deze partijen aangewezen? Enkele herstelbemiddelaars maken deze oefening samen met hun partijen. Hieraan kunnen we volgende resultaten uit onze vragenlijsten koppelen: 13% van de respondenten (n= 135) zegt dat de bemiddelaar niet duidelijk heeft uitgelegd wat je kon verwachten van een rechtstreeks gesprek, eenzelfde percentage zegt dat ze dit niet meer weten. Uit de analyse van de observaties onthouden de dat de code ‘informatie geven over soorten bemiddeling’ niet bovenaan voorkomt in de rangorde (zie Hoofdstuk 4). De interviews maken verder duidelijk dat ervaring een rol speelt in het al dan niet voorstellen van een directe bemiddeling. Als beginnende herstelbemiddelaar schrikt een rechtstreeks gesprek af en wordt het vaak minder expliciet gemaakt. Naarmate men meer ervaring opdoet met herstelbemiddeling en rechtstreekse gesprekken en de kracht ervan ondervindt, krijgt men meer vertrouwen in dit type van bemiddeling en de eigen rol hierin. Dat zorgt ervoor dat er meer nadruk op wordt gelegd in het contact met de partijen en dat je meer vertrouwen uitstraalt naar de partijen als moderator, wat van essentieel belang is. Ook hier kan binnen training aandacht aan besteed worden. Tenslotte vermelden een aantal herstelbemiddelaars dat het lager aantal directe herstelbemiddelingen ook deels te verklaren valt door de ernst van de feiten. Wat betreft ‘de minder ernstige’ feiten is de impact van de feiten vaak te klein om er een gesprek over te hebben met elkaar; wat betreft ‘de ernstige feiten’ willen partijen vaak niet met elkaar in rechtstreeks contact treden. Verder spelen ook mee: de voornamelijk financiële verwachtingen van het slachtoffer, persoonlijke kenmerken eigen aan de partijen (open staan tot dialoog), de leeftijd van de verdachte, motieven langs de kant van het slachtoffer die te maken hebben met privacy, schaamte en schrik bij de verdachte, cultuurgebonden factoren, de houding van slachtoffer/verdachte tegenover de tegenpartij en tot slot de energie die je in een directe bemiddeling steekt. Wat betreft de kijk op directe bemiddelingen kunnen we concluderen dat de meeste herstelbemiddelaars de kracht hiervan erkennen. De kracht van dergelijke gesprekken ligt vaak in het feit dat partijen zelf met elkaar in communicatie treden (zowel verbaal als nonverbaal) en verantwoordelijk zijn/worden over het herstelproces en de uitkomst. Wanneer we de herstelbemiddelaars vragen naar het beste gesprek in hun carrière geven tien van de twaalf een direct gesprek aan. Ook is iedereen van mening dat de herstelbemiddelaar een belangrijke rol speelt in de keuze van de partijen om al dan niet te opteren voor een rechtstreeks gesprek. Ook de partijen delen deze mening (resultaat uit de vragenlijsten). 118

Wat betreft de aanpak is er minder eensgezindheid. Dit bleek al snel tijdens het lezen van de observatieverslagen en daarom werd ook beslist dit verder te bevragen tijdens de interviews. Op basis hiervan besluiten we dat herstelbemiddelaars zich als het ware op een continuüm bevinden waar aan de ene kant herstelbemiddelaars in iedere bemiddeling naar een rechtstreeks gesprek proberen toe te werken en aan de andere kant herstelbemiddelaars die dit helemaal niet doen, dit steeds met respect voor de uiteindelijke keuze van de partijen. Ook combineren sommige herstelbemiddelaars beide types van herstelbemiddelingen en laten de optie tot een rechtstreeks gesprek open tot het afsluiten van het dossier. In de good practice staan de verschillende fasen van een directe herstelbemiddeling beschreven. Uit de observaties blijkt dat herstelbemiddelaars een vast stramien belangrijk vinden: ze besteden veel aandacht aan het structureren van een rechtstreeks gesprek en aan informatie geven over de procedure en de overeenkomst. 67% van onze ondervraagden bevestigen dat de herstelbemiddelaar de bedoeling van het gesprek duidelijk maakte, 18% ontkende dit. Een eerste stap die in de good practice wordt beschreven wat betreft directe herstelbemiddelingen is de grondige voorbereiding. Dit wordt door de herstelbemiddelaars ook zo benoemt. Herstelbemiddelaars vinden het belangrijk ondersteuning te bieden en vertrouwen uit te stralen wanneer het gaat over de optie tot een rechtstreeks gesprek te komen. Ze willen verder aan de partijen meegeven dat ze samen in dit proces stappen en dat ze grondig worden voorbereid. Graag hadden we aan de hand van onze vragenlijsten een beter zicht gekregen op de redenen waarom iemand kiest voor een rechtstreeks gesprek. Onze respons was echter te beperkt om hierover uitspraken te doen. We kunnen wel iets zeggen over wat er gebeurde tijdens het directe gesprek: er worden excuses aangeboden, er wordt spijt betuigd, er wordt gepraat over wat er is gebeurd en er wordt samen naar een oplossing gezocht. Dit is een goede zaak: uit eerdere onderzoeken blijkt dat het tonen van oprechte spijt een kritische succesfactor is tot een succesvolle herstelbemiddeling (Choi et al., 2012). Op basis van de good practice kwamen we tot de hypothese dat dergelijke gesprekken vooral doorgaan op de HCA-dienst zelf. Op basis van onze observaties kunnen we zeggen dat dit klopt in geval van een natuurlijke persoon als slachtoffer. In geval van een rechtspersoon als slachtoffer wijkt men hier meestal van af en gaat het direct gesprek door op de werkplaats van de vertegenwoordiger van het slachtoffer. Verder lezen we in de theorie dat het slachtoffer standaard het eerste woord krijgt. Dit kunnen we over het algemeen niet bevestigen aan de hand van de vragenlijsten. Daar zien we dat vooral de verdachten het eerste woord krijgen. Belangrijke kanttekening is natuurlijk dat er mogelijks een verschil is tussen de beleving van de partijen en de realiteit. Het zou kunnen dat in de praktijk vaak de keuze gelaten wordt aan het slachtoffer. Hij beslist met andere woorden wie het eerste woord krijgt in een direct gesprek. Aan de hand van de observatieverslagen kunnen we dit bevestigen. Meer verdachten (en hun ouders) dan slachtoffer (en hun ouders) vinden dat de bemiddelaar en de tegenpartij rekening hield met zijn/haar verhalen en opvattingen. Mogelijks heeft het te maken met het feit dat de verdachten en niet het slachtoffer ‘in de hoek’ staat. Het feit dat de bemiddelaar en de ander hem niet veroordeelt, valt voor hem mogelijks meer op en blijft hem meer bij dan voor het slachtoffer. Verder vraagt het voor de bemiddelaar misschien (onbewust) extra moeite om rekening te houden met de verdachte dan met het slachtoffer (dit is eerder natuurlijk, hij is slachtoffer). Door hier meer waakzaam voor te zijn (het principe van neutraliteit is immers belangrijk), resulteert het mogelijks in effectief meer rekening houden met de verhalen en opvattingen van de verdachte. In Choi et al. (2012) lezen we dat verschillende studies aantonen dat herstelgerichte maatregelen, bewust dan wel onbewust, geëvolueerd zijn naar het 119

verdachteperspectief. Verschillende voorbeelden illustreren dat de nadruk ligt op het voorkomen van herval, en dit vaak ten koste van de slachtoffers. Praktijkwerkers verliezen zo immers de noden van het slachtoffer uit het oog en creëren op die manier omstandigheden die leiden tot negatieve gevolgen voor dit slachtoffer. Uit de analyse van de observatieverslagen van de directe gesprekken zien we dat herstelbemiddelaars veel aandacht besteden aan de mensgerichte en interpersoonlijke processen (contact maken, empathie, verbinding leggen, non verbaal gedrag, neutraliteit). Onze ondervraagden sluiten zich hier grotendeels bij aan: 61% vond dat de herstelbemiddelaar zorgde voor een veilige sfeer, 22% vond dit niet. De meerderheid van de ondervraagden was het ermee eens dat de herstelbemiddelaar respect vroeg voor elkaar en om naar elkaar te luisteren. Drie op vier verdachten vinden dat het slachtoffer begrip heeft getoond tegenover slechts drie op tien van de slachtoffers die aangeven begrip te hebben getoond. Een discrepantie tussen begrip tonen en begrip aanvoelen. Mogelijks spelen fouten in de communicatie (storingen tussen zender en ontvanger) en/of de verschillende percepties van mensen mee. Ook Ferwerda en van Leiden (2012) vonden gelijkaardige cijfers: de meeste minderjarige verdachten geven na het proces aan begrip voor het slachtoffer te hebben gekregen. Een minderheid van de slachtoffers heeft begrip gekregen voor de tegenpartij. Beide partijen blijken meer tevreden over het proces wanneer ze begrip voor de ander hebben gekregen. De meeste respondenten van beide partijen vonden het goed te horen wat de ander te vertellen had, vooral verdachten vonden het confronterend. Slechts één op vier slachtoffers vonden de tegenpartij geloofwaardig. Driekwart van de respondenten die een directe bemiddeling hebben doorlopen, zouden opnieuw kiezen voor een rechtstreeks gesprek. Bijna de helft van de respondenten die een indirecte bemiddeling achter de rug hebben zouden in geval van een nieuw dossier kiezen voor een rechtstreeks gesprek. Vooral wat betreft de ervaringen en de perceptie van de verdachten sluiten onze bevindingen aan bij eerdere onderzoeken. Wat betreft de slachtoffers zijn onze bevindingen niet onverdeeld positief maar gezien het beperkte aantal respondenten kunnen we deze uitspraken niet veralgemenen (Ferwerda en van Leiden, 2012; Steketee et al., 2006; Wolthuis, 2008; Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Na het bepalen van het herstel, eindigt het rechtsreeks gesprek met een evaluatie. De bemiddelaar rond het gesprek af, vraagt naar de mening en gevoelens van iedereen omtrent het gesprek en bedankt iedereen. Er wordt ook een afspraak gemaakt voor het opmaken van de overeenkomst (Jaarverslag BAAL, 2009; Steketee et al., 2006). Zowel op basis van de observaties als de interviews kunnen we besluiten dat het evalueren van gesprekken (zowel direct als indirect) niet standaard plaats vindt. Het gebeurt eerder sporadisch en steeds informeel (e.g. niet aan de hand van een vast evaluatieschema, vooral peilend naar ervaringen en de invulling van de verwachtingen). Sommige herstelbemiddelaars geven aan dat ze meer aandacht hebben voor evaluatie in directe herstelbemiddelingen en/of in emotioneel zware herstelbemiddelingen. 6.3.2 Indirecte herstelbemiddelingen Bij indirecte bemiddeling wordt informatie uitgewisseld tussen het slachtoffer en de verdachte via de bemiddelaar. Dit is de meest gebruikelijke vorm van bemiddeling in Vlaanderen, 81% van de gevallen (Bradt, & Bouverne-De Bie, 2009; Ferwerda en van Leiden, 2012; Vanfraechem et al., 2010). Het kan hierbij gaan om pendelbemiddeling, waarbij de bemiddelaar mondeling boodschappen over en weer brengt, briefwisseling tussen verdachte en slachtoffer of het maken van een excuuskaart door de verdachte (Wolthuis, & Vandenbroucke, 2009). Uit onze vragenlijsten kunnen we het volgende concluderen als resultaat van de indirecte bemiddeling: 8% heeft informatie doorgegeven 120

via de bemiddelaar en 10% bood excuses aan via een brief/kaart. Wat betreft de redenen waarom men kiest voor een indirecte bemiddeling, kan dit onderzoek geen duidelijkheid scheppen (omwille van de beperkte respons en veel missings op deze vraag). Wel weten we op basis van de vragenlijsten wat de bemiddelaar deed tijdens de gesprekken: 82% is akkoord dat de bemiddelaar het verdere verloop van de herstelbemiddeling bespreekt, 81% zegt dat de bemiddelaar de bedoeling van het gesprek duidelijk maakt, 75% zegt dat de bemiddelaar hen ondersteunt, en 77% zegt dat hij zorgt voor een veilige sfeer. Koppelen we hieraan de analyses van de observatieverslagen van de indirecte herstembemiddelingen dan zien we dat structureren, het behouden van een veilige sfeer, het overbrengen van neutrale boodschappen en het overbrengen van informatie centraal staat. 6.3.3 Afgebroken dossiers De meeste dossiers worden afgebroken voor het proces opstart of door het niet naleven van de afspraken. De meeste respondenten wilden eigenlijk dat de bemiddeling toch werd verdergezet. Stopzetten tijdens het proces komt in mindere mate voor. In Ferwerda en van Leiden (2012) lezen we gelijkaardige conclusies: de ervaring van de HCA-diensten is dat de partijen die het proces aangaan het vaak ook afmaken. Een klein deel haakt volgens hen voortijdig af. De verdachte of het slachtoffer reageert dan niet meer of is niet meer bereikbaar. Twee op de tien bemiddelingsprocessen (20%) zijn voortijdig afgebroken. De bemiddelingsprocessen die voortijdig geëindigd zijn, zijn voornamelijk door het slachtoffer afgebroken, in de overige situaties door de minderjarige verdachte of door beide partijen. Bij rechtspersonen is (significant) vaker sprake van een bemiddeling met overeenkomst en minder vaak van een voortijdig afgebroken proces dan bij natuurlijke personen. In dossiers met geweldsfeiten worden de trajecten even vaak afgebroken of doorlopen (met of zonder overeenkomst) als in dossiers waar het om vermogensfeiten of vernielingsfeiten gaat. 6.4 Afsluiting met afspraken - Rol bemiddelaar in herstelbemiddeling en ten aanzien van de afspraken. - Type van gemaakte afspraken en de tevredenheid van de partijen hierover. - Inhoud, procedure en opvolging van de overeenkomst. - Het vereffeningsfonds. - Evaluatie. - Na herstelbemiddeling: beslissing van de doorverwijzer. De bemiddelaar heeft of neemt geen verantwoordelijkheid voor de uitkomst van een bemiddeling. Toch zien we respondenten die de uitspraak ‘de bemiddelaar stelde vragen en stuurde ons daardoor in een bepaalde richting’ bevestigen: 48% van de respondenten uit de indirecte bemiddelingen en 37% uit de directe bemiddelingen. Bij zowel de directe (49%) als de indirecte bemiddelingen (61%) is de meeste aangeduide afspraak een schadevergoeding betalen. Deze schadevergoeding hield voornamelijk geld in. Dit werd betaald via betaald werk (23%), door de ouders (15%) of door het te lenen van de ouders (23%). In gelijkaardig onderzoek is het resultaat van een schadevergoeding minder uitgesproken: in ruim een op de drie gevallen is er sprake van financieel herstel en wordt het slachtoffer financieel gecompenseerd voor de geleden schade. Verdachten staan meestal zelf in voor de vergoeding aan het slachtoffer die gemiddeld bijna 200 euro bedraagt (Ferwerda en van Leiden, 2012). Positief omgaan met het slachtoffer is een afspraak die dubbel zoveel wordt gemaakt in de directe bemiddelingen ten opzichte van de indirecte bemiddelingen. Zijn respondenten die in een directe bemiddeling stappen 121

meer geïnteresseerd in het herstellen van emoties en relaties, terwijl mensen die in een indirecte bemiddeling stappen vooral de materiële schade willen vergoed zien (en daarom ook eerder geneigd zijn te opteren voor het minder tijdsintensief traject van een in directe bemiddeling)? De resultaten specifiek voor de indirecte bemiddelingen komen eerder weinig voor: in acht dossiers werden er excuses aangeboden via een brief/excuuskaart (10%) en in slechts zeven dossiers werd informatie doorgegeven via de bemiddelaar (8%). Het vereffeningsfonds is een fonds dat kan tussenkomen wanneer een minderjarige, die een strafbaar feit heeft gepleegd, samen met een bemiddelaar en het slachtoffer tot een overeenkomst is gekomen voor de vergoeding van de schade. De jongere schrijft een handgeschreven brief waarin hij uitlegt waarom hij de schade zelf wil vergoeden en waarom hij dat via het fonds wil doen. Aan de ouders wordt gevraagd via een brief te melden waarom zij achter deze keuze staan en waarom ze voor deze optie hebben gekozen. Deze brieven worden toegevoegd aan een aanvraagformulier dat de bemiddelaar anoniem opstelt. Hierin wordt een korte omschrijving van de feiten gegeven, het verloop van de bemiddeling en het overeengekomen schadebedrag. Ook het standpunt van het slachtoffer en van de familiale verzekering worden hierin opgenomen. De bemiddelaar dient persoonlijk aanwezig te zijn op het comité V, de raad van beheer van het vereffeningsfonds. Alle afspraken worden vastgelegd in een overeenkomst en het geld wordt na de prestaties van de minderjarige verdachte overgemaakt aan de HCAdienst die de schadevergoeding overmaakt aan het slachtoffer. Van de respondenten uit de vragenlijsten had niemand ervaring met het vereffeningsfonds. In Ferwerda en van Leiden (2012) lezen we dat in Vlaanderen 12,5% van het financieel herstel loopt via het vereffeningsfonds. Uit de observaties leren we dat herstelbemiddelaars het inderdaad ter sprake brengen. De code ‘informatie geven over het vereffeningsfonds’ duikt bij de vervolggesprekken van de indirecte bemiddelingen zelfs op in de top 10. Ook tijdens de interviews kwam het vereffeningsfonds ter sprake. Wel stellen we vast dat er provinciale verschillen zijn tussen de manier waarop het fonds de eigen doelstelling en werking interpreteert. Sommige provincies hanteren een duidelijk financieel criterium in het al dan niet goedkeuren van dossiers: als de ouders financiële mogelijkheden hebben om de schadevraag zelf te vergoeden worden ze, op gronde van hun pedagogische verantwoordelijkheid, veronderstelt dit te doen. Het vereffeningsfonds is de mogelijkheid die overblijft wanneer alle andere mogelijke alternatieven zijn afgetoetst en ontoereikend blijken. Andere provincies baseren zich niet op dit principe en keuren ook dossiers goed waar ouders wel financiële mogelijkheden hebben maar waar bijvoorbeeld de jongere zelf zijn verantwoordelijkheid wil nemen. De hamvraag is of gemeenschapsgeld hiertoe mag dienen? Gezien deze verschillen brengen herstelbemiddelaars het ook anders binnen in hun gesprekken. Herstelbemiddelaars uit provincies die niet enkel op basis van het financiële oordelen, stellen het standaard voor in dossiers met een schadevraag, naast de andere mogelijkheden die voorhanden zijn. De andere herstelbemiddelaars doen dit niet en zullen afhankelijk van de financiële situatie van het gezin de mogelijkheid van het vereffeningsfonds aanbrengen. In geval van een overeenkomst tussen de partijen dient deze ter goedkeuring te worden voorgelegd aan de doorverwijzer. In de praktijk zien we dat dit niet door alle diensten gebeurt (in afspraak met de doorverwijzer) en dat de diensten die het wel doen niet wachten op groen licht om over te gaan tot de uitvoering. Ferwerda en van Leiden (2012) geven aan dat het volgens de respondenten nog nooit is gebeurd dat een overeenkomst wordt afgekeurd. Er worden geen onredelijke afspraken in de overeenkomsten vastgelegd. De verwijzende instantie wacht in de meeste gevallen de daadwerkelijke uitvoering van de overeenkomst af en gaat daarna bekijken of er nog verdere stappen dienen te ondernomen worden. Is er sprake van een geslaagde overeenkomst, dan volgt er volgens 122

de respondenten in bijna alle gevallen een seponering. Uit onze analyse van de vragenlijsten blijkt dat het percentage van dossiers dat na afloop werd geseponeerd nagenoeg gelijk is voor de opgestarte en de niet-opgestarte dossiers. Wat betreft de opvolging van de overeenkomst laat de vragenlijst zien dat er verschillen zijn in de wijze waarop verdachte en slachtoffer hiernaar kijken. De meeste verdachten (n= 31) duiden hier de bemiddelaar (52%) en hun ouders (52%) aan. Het slachtoffer (n= 32) duidt vooral aan dat hij hier zelf op toekeek (63%) en vervolgens de bemiddelaar (53%). Ook de ouders van verdachte (n= 44) en slachtoffer (n= 25) laten verschillen zien: 70% van de ouders van de verdachten keken toe op het naleven van de afspraken, tegenover slechts 32% van de ouders van de slachtoffers. De ouders van de slachtoffers duiden bovendien veel meer (72%) aan dat de bemiddelaar deze taak op zich nam (ouders verdachte= 23%). In de good practice konden we lezen dat de bemiddelaar toekijkt op de uitvoering van de afspraken en het parket en de jeugdrechtbank op de hoogte houdt. In het onderzoek van Bureau Beke (Ferwerda en van Leiden, 2012) werd geconcludeerd dat de overeenkomsten doorgaans goed opgevolgd worden onder toeziend oog van de bemiddelaar. We beslisten dit item op te nemen met de herstelbemiddelaars tijdens de interviews. Alle herstelbemiddelaars benoemen in dit kader hun eigen verantwoordelijkheid, de helft van de herstelbemiddelaars benoemt ook de verantwoordelijkheid van de partijen. Er kan verder een onderscheid gemaakt worden tussen de verantwoordelijkheid over de eigenlijke uitvoering en de opvolging van de uitvoering van de overeenkomst. Wat betreft het eerste speelt voornamelijk de verantwoordelijkheid van de partijen. Men voert uit waartoe men zich engageert. Enkele herstelbemiddelaars geven wel aan dat zij vanuit hun positie als herstelbemiddelaar ook mee de verantwoordelijkheid dragen over de eigenlijke uitvoering. Dit om eventueel te anticiperen op problemen tijdens de uitvoering en om deze problemen vervolgens een plaats te (kunnen) geven binnen het bemiddelingsproces. Wat betreft het tweede, de opvolging van de uitvoering van de overeenkomst, moet de herstelbemiddelaar op de hoogte gebracht worden van de eigenlijke uitvoering. Hij moet immers een uitvoeringsverslag bezorgen aan de doorverwijzer. De helft van de herstelbemiddelaars haalt aan hierover concrete afspraken te maken met de partijen. Bijkomende opmerking is dat herstelbemiddelaars aangeven dat de verantwoordelijkheid over de opvolging afhankelijk is van het type overeenkomst en de partijen die betrokken zijn. Een overeenkomst waarin men bijvoorbeeld belooft elkaar in de toekomst met rust te laten kan niet blijvend worden opgevolgd door de herstelbemiddelaar. We stellen voor om dit standaard, na het bereiken van een overeenkomst, ter sprake te brengen aan de hand van een uitvoeringsplan. Door wie, wanneer en hoe zal de uitvoering van de overeenkomst worden opgevolgd? Tot slot, aan het einde van de bemiddeling, rapporteren de bemiddelingsdiensten aan de doorverwijzer. 6.5 De nazorg - Gevolgen van herstelbemiddeling op de verschillende partijen. - Nazorgtraject. Wat zijn de gevolgen van herstelbemiddeling? Deze vraag werd voorgelegd aan alle opgestarte dossiers, inclusief de afgebroken dossiers (n= 146). Meer dan 60% van de verdachten (n= 35) geven aan dat ze na de herstelbemiddeling minder kans hebben om opnieuw een delict te plegen. Ongeveer een zelfde percentage ontkent herstelbemiddeling te beschouwen als een straf. Ook de meerderheid van de minderjarige verdachten uit het onderzoek van Bureau Beke vinden het terecht dat ze zijn doorverwezen voor herstelbemiddeling en zien het niet als een straf, ook niet achteraf. Zij 123

vinden het een juiste reactie op wat ze hebben gedaan (Ferwerda en van Leiden 2012). Het meest aangeduide gevolg bij de ouders van de verdachten (n= 47) is dat men terug vertrouwen heeft in zijn/haar kind (68%). Andere frequent aangeduide gevolgen zijn dat het kind de materiële schade heeft kunnen herstellen (62%), dat het kind minder kans heeft om opnieuw een delict te plegen (62%) en dat men heeft kunnen afsluiten wat er gebeurd was (62%). Eén op vijf ouders koppelen strafvermindering aan herstelbemiddeling. Deze resultaten bevestigen eerdere bevindingen en pleiten voor het blijven betrekken van ouders in herstelbemiddeling bij minderjarigen. Bijna drie vierde van de slachtoffers (n= 37) geven aan dat men als gevolg van herstelbemiddeling opnieuw kan functioneren. Meer dan 60% van de slachtoffers hebben door herstelbemiddeling kunnen afsluiten wat er gebeurd was, voelen zich terug veilig, voelen zich geen slachtoffer meer en kregen erkenning voor wat hen was aangedaan. De meeste ouders van de slachtoffers zien het opnieuw functioneren van het kind als een gevolg van bemiddeling (67%, 18 van de 27 respondenten). Eenzelfde percentage geeft aan door bemiddeling het geheel te kunnen afsluiten. Ook zijn iets meer dan de helft van de ouders het eens met de uitspraken dat het kind zich terug veilig voelt en dat het kind zich geen slachtoffer meer voelt. In vergelijking met de verdachtenkant, zien we dat hier slechts 33% het eens is met de uitspraak dat de verdachte minder kans heeft op recidive. In Nederland schrijft men een nazorgtraject voor. Na een aantal maanden neemt de herstelbemiddelaar contact op met de verdachte en het slachtoffer om te informeren hoe het sinds het gesprek met hen gaat. Dit om na te gaan of herstelbemiddeling effect heeft gehad en zijn doel heeft bereikt (Steketee et al., 2006). In Vlaanderen is er geen nazorg voorzien binnen de procedure van herstelbemiddeling. Tijdens de interviews met de herstelbemiddelaars peilden we naar eventuele noden op dit vlak. Hoewel de meeste herstelbemiddelaars niet weigerachtig staan ten opzichte van nazorg kunnen we ook niet spreken van een (eenzijdige) positieve houding hiertegenover. De nood aan nazorg, als die er al is, is volgens de meeste herstelbemiddelaars dossiergebonden. In dossiers waar de emoties hoog zijn opgelopen kunnen de partijen mogelijks nood hebben aan nazorg. In andere dossiers, waar partijen het gevoel hebben dat het proces en het feit is afgesloten, is er hoogstwaarschijnlijk geen nood aan nazorg en kan het zelfs vervelend zijn voor partijen als de herstelbemiddelaar na enkele maanden opnieuw contact opneemt naar aanleiding van gedane zaken. Leggen we hierlangs de resultaten van de vragenlijsten dan zien we dat 4 op 5 respondenten van alle opgestarte dossiers het gevoel hadden dat ze na de herstelbemiddeling het hele gebeuren konden afronden. Nemen we enkel de afgeronde dossiers dan zien we dat dit percentage zelfs oploopt tot 88% van de respondenten (tegenover 41% van de respondenten in de afgebroken dossiers). Er zijn weinig verschillen tussen verdachten en slachtoffers. Deze cijfers ondersteunen het idee van de herstelbemiddelaars dat nazorg gereserveerd is voor partijen uit zwaardere ‘emotionele’ dossiers. In dergelijke dossiers, waar herstelbemiddelaars aanvoelen dat het geheel voor een (de) partij(en) nog niet is afgerond, bouwen een aantal herstelbemiddelaars vandaag al een vorm van nazorg in. Men verlengt de duur van het dossier (administratief) zodat men na een aantal maanden nog eens contact kan opnemen met de partijen, om daarna het eindverslag te bezorgen aan de doorverwijzer. Bekijken we de nood aan nazorg vanuit het perspectief van de herstelbemiddelaar dan geeft ongeveer de helft van de herstelbemiddelaars aan dat dit wel interessant zou zijn. Gaan we dieper in op de achterliggende redenen dan kunnen we dit plaatsen onder nieuwsgierigheid (hoe gaat het met deze mensen?) en de feedback die je krijgt over je rol als herstelbemiddelaar en het herstelbemiddelingsproces. Het is ons inzien dan ook eerder te benoemen als een nood aan evaluatie dan als een nood aan nazorg. Tijdens het interview kwam ook de grens tussen dienstverlening en hulpverlening op het vlak van nazorg ter sprake. Deze grens kan door nazorg in te bouwen onder druk komen 124

te staan. Wanneer men na een aantal maanden contact neemt met de partijen gaat het niet (altijd) meer over het delict, de gevolgen ervan en/of het herstel. Het dossier is reeds afgesloten. Wat is de eigenlijke doelstelling van nazorg en in welke mate is deze te vereenzelvigen met de doelstelling van herstelbemiddeling? Binnen het huidige juridisch kader zijn nagenoeg alle herstelbemiddelaars sceptisch over het concept van nazorg. Herstelbemiddelaars kunnen immers weinig bieden aan partijen die het bijvoorbeeld blijven moeilijk hebben met hetgene wat gebeurd is. Bovendien halen meerdere herstelbemiddelaars ook de extra administratieve last aan die dergelijke activiteiten met zich mee brengen. Tot slot vermelden we dat er in de deelnemende diensten geen standaard evaluatie is voorzien binnen de herstelbemiddelingsprocessen (zowel de directe als de indirecte). Net zoals besproken bij de directe bemiddelingen gebeurt het eerder sporadisch en steeds informeel (e.g. niet aan de hand van een vast evaluatieschema, vooral peilend naar hun ervaringen en de invulling van de verwachtingen). Herstelbemiddelaars geven wel aan hier meer aandacht aan te besteden in voor partijen zware dossiers en directe bemiddelingen. Door een vorm van evaluatie standaard in te bouwen na ieder herstelbemiddelingsproces, kan tegemoet gekomen worden aan de nood van de bemiddelaars om terugkoppeling te krijgen over het proces en hun rol. Het zorgt ook voor een spiegel, zodat herstelbemiddelaars steeds waakzaam blijven in het uitoefenen van hun job.

125

HOOFDSTUK 7: HET PROFIEL VAN DE HERSTELBEMIDDELAAR In Hoofdstuk 7 geven we het profiel weer van de herstelbemiddelaar. Dit is voornamelijk opgesteld op basis van de observaties (zie ook Hoofdstuk 4). Ook vergelijken we dit profiel met bestaande (praktijk)theorie wat betreft vaardigheden van (herstel)bemiddelaars. 7.1 Profiel van de herstelbemiddelaar De volgende vaardigheden zet de herstelbemiddelaars dagdagelijks inzet. 1. Informatie geven /Inhoudelijk expert De herstelbemiddelaar geeft duidelijke en juiste informatie over het proces van herstelbemiddeling, over de rol van de verschillende partijen en over het netwerk rond herstelbemiddeling. Hij verwijst indien nodig door naar de juiste instantie (sociale kaart). 2. Interpersoonlijke vaardigheden De herstelbemiddelaar creëert een veilige sfeer die samenwerking mogelijk maakt tussen de verschillende betrokken partijen. Hij doet dit zowel door middel van verbaal als nonverbaal gedrag. Hij past deze vaardigheden ook intern toe binnen het team van herstelbemiddelaars (e.g. intervisiegesprekken en teamvergaderingen). 3. Gesprekstechnieken De herstelbemiddelaar is in staat om een gesprek te voeren, in overeenstemming met de verwachtingen van de betrokken partij(en). Hij zet daartoe, afhankelijk van de situatie, verschillende technieken in en is zich bewust van de impact van zijn acties. 4. Het stellen van vragen De herstelbemiddelaar stelt de juiste vragen, op het juiste tijdstip en in de juiste formulering en vraagt door indien nodig. 5. Specifieke bemiddelingsvaardigheden en –technieken De herstelbemiddelaar handelt conform de doelstelling en de unieke principes (neutraliteit, vrijwilligheid, vertrouwelijkheid) van herstelbemiddeling. 6. Administratieve vaardigheden De herstelbemiddelaar beschikt over zowel mondelinge als schriftelijke administratieve vaardigheden ter continuering van het eigen werk en de dienst. 7. Beroepsfierheid De herstelbemiddelaar kent de finaliteit van herstelbemiddeling en kan deze duidelijk en ten alle tijden uitdragen. 7.2 Vergelijking met bestaande praktijktheorie We toetsten dit profiel af aan bestaande documenten die een profiel van (herstel)bemiddelaars bevatten. We gebruikten daartoe vacatureberichten van herstelbemiddelaars die gepubliceerd werden in het verleden door onze drie deelnemende diensten, bestaande competentieprofielen van twee deelnemende diensten en een profiel van een bemiddelaar, zoals verschenen in het boek van Apol, G., Kalff, S., Reijerkerk, L., & Uitslag, M. (2010), Conflicthantering en mediation. We merken de volgende zaken op. 126

Uit onze bevindingen blijkt dat herstelbemiddelaars veel informatie geven over herstelbemiddeling maar daarnaast ook over onder andere justitie, verzekeringen, vereffeningsfonds. De herstelbemiddelaar moet dus in de eerste plaats een inhoudelijke expert zijn. Eerste vaststelling is dat de vaardigheden beschreven in ons profiel vooral overeenkomen met de beroepsspecifieke competenties die we vinden in de geraadpleegde competentieprofielen. Dit is logisch, aangezien ons profiel is opgesteld aan de hand van het observeren van de herstelbemiddelaar in zijn dagdagelijkse praktijk. Volgende vaststelling is dat ons profiel heel concreet de vaardigheden vertaalt waarover een herstelbemiddelaar op basis van de praktijk dient te beschikken. Veel vaardigheden spitsen toe op het methodische aspect van/binnen herstelbemiddeling, namelijk op de verschillende methodieken die de herstelbemiddelaars inzetten in hun praktijk. We merken ook op dat een aantal eerder algemene vaardigheden niet in ons profiel voorkomen. Het gaat bijvoorbeeld om zelfstandigheid, besluitvaardigheid, stressbestendigheid. Ten eerste heeft dit te maken met de techniek van het observeren en de wijze van verwerking van onze verslagen. Observeren vertrekt van wat je ziet, zonder te interpreteren. Een aantal van de bovenstaande voorbeelden zijn niet direct te zien in gedrag en komen daarom niet in ons profiel naar voor. Vervolgens merken we op dat de bestaande competentieprofielen die we hebben bekeken vooral vertrekken vanuit de finaliteit van bemiddeling en deze hebben vertaald naar het profiel. De profielen zijn daarom ook eerder abstract. In dit onderzoek ontwikkelden we het profiel niet op basis van een finaliteit, maar wel op basis van de concrete gedragingen die een herstelbemiddelaar doet. Het profiel op basis van de observaties kan dus gezien worden als een verdere concretisering van de bestaande competentieprofielen. Het is op deze manier een krachtig middel om in te zetten tijdens selectieprocedures en het begeleiden en ontwikkelen van medewerkers in het kader van deskundigheidsbevordering. Wanneer we de vaardigheden bekijken van mediator/bemiddelaar uit de literatuur zien we dat die vooral betrekking hebben op de vaardigheden die in ons profiel zijn gegroepeerd onder ‘gesprekstechnieken’ en ‘vragen stellen’. Toetsen we tenslotte ons profiel aan de theorie uit de good practice dan merken we heel wat gelijkenissen op. De meeste van de daar vermelde vaardigheden, komen ook voor in ons profiel. Het gaat dan onder andere over de volgende vaardigheden: empathie, innoverend verbinden, zelfreflectie, open houding, het aankijken van de personen tijdens een gesprek, een hand geven bij binnenkomst, respect van de bemiddelaar naar beide partijen, non-verbale communicatie, beloftes nakomen en het vertrouwen van de slachtoffers en minderjarigen hebben, luisteren en de tijd nemen. In de good practice lezen we ook dat het op maat werken van partijen en het begeleiden van het proces belangrijke taken zijn een bemiddelaar. Ook uit ons onderzoek komt dit naar voor. We beslissen daarom deze beide taken te vermelden als verdere concretisering van de specifieke bemiddelingstechnieken en -vaardigheden.

127

HOOFDSTUK 8: DISCUSSIE In dit laatste hoofdstuk willen we afsluiten met enkele kritische kanttekeningen bij het onderzoek en daaraan gekoppeld ook suggesties voor toekomstig onderzoek. Verder formuleren we ook een aantal suggesties voor de HCA-diensten in Vlaanderen. 8.1 Kritische kanttekeningen PWO Herstelbemiddeling bij minderjarigen In dit onderzoek zijn verschillende, zowel kwantitatieve als kwalitatieve onderzoeksmethoden en -technieken gebruikt. Deze combinatie werkt erg aanvullend en maakte het mogelijk om een diepgaand beeld te schetsen van de methodiek van herstelbemiddeling. Door de complementariteit van de gebruikte methoden en technieken konden de verschillende resultaten worden geïntegreerd en gekoppeld aan de good practice. Het is voor de onderzoeker altijd, en in het bijzonder voor de kwalitatieve onderzoeker, een uitdaging om transparant weer te geven wat hij doet en waarom. We hebben hieraan voldaan door de gedetailleerde uiteenzetting van de gevolgde procedures in Hoofdstuk 1 weer te geven. We hopen dat dit een voorbeeld mag zijn voor toekomstig onderzoek. Kanttekening hierbij is dat er gedurende het project veel tijd is besteed aan dataverzameling. Dat maakt dat we op het einde van het PWO nog kansen zien tot verdere en diepere verwerking van onze data, voornamelijk wat betreft de observatieverslagen. De mogelijkheden worden geëxploreerd om hier verder mee aan de slag te gaan (zie supra). We bespreken nu de verschillende onderzoeksmethodes afzonderlijk en formuleren hierbij bemerkingen. Met betrekking tot de vragenlijsten kunnen we besluiten dat we heel wat informatie hebben verzameld bij verschillende respondenten (slachtoffers, dader en hun ouders) en bij verschillende types van herstelbemiddelingen (opgestarte directe bemiddelingen, opgestarte indirecte bemiddelingen, afgebroken directe bemiddelingen, afgebroken indirecte bemiddelingen, niet-opgestarte dossiers). Met deze gedetailleerde opsplitsing hoopten we voor iedere respondent en ieder type dossier een duidelijk beeld te krijgen van een aantal aspecten van herstelbemiddeling. Echter, omwille van de beperkte respons werden de deelgroepen te klein zodat we geen vergelijking konden maken tussen bijvoorbeeld de directe en indirecte bemiddelingen en tussen de afgebroken en afgeronde dossiers. We vermoeden verder dat voor een aantal groepen (bijvoorbeeld de afgebroken dossiers) een kwalitatieve aanpak (interview, focusgroep) meer informatie oplevert dan een vragenlijst. Verder raden we aan om, in het geval van een gelijkaardige opsplitsing, toch zoveel mogelijk te kiezen voor gemeenschappelijke vragen. Op die manier kunnen groepen gemakkelijker vergeleken worden. Tenslotte de mening-vragen met een 5 puntige Likert schaal bleken ook niet allemaal analyseerbaar. Bij een reeds beperkte respons is de verdeling te versnipperd om zinvolle conclusies te kunnen trekken. Hier kan een open vraag mogelijks meer inzicht scheppen. Wat betreft de observaties kunnen we ook aan aantal kritische bemerkingen formuleren. Gezien de beperkte tijd die er beschikbaar was om deze gegevens te analyseren, hebben we gekozen voor bewerkingen die binnen dit tijdsbestek ook haalbaar waren. Met name het profiel is opgesteld aan de hand van de functie automatisch codering (zie ook hoofdstuk onderzoeksmethodologie). Het ontwikkelen van de best practice is verlopen door de bevindingen uit onze verschillende onderzoeksactiviteiten te integreren en deze te toetsen aan de good practice. Echter, de observatiegegevens kunnen hier nog meer informatie opleveren. Door axiaal te coderen, waarbij de verschillende stappen uit de good practice de toe te wijzen codes vormen. De conclusies uit dit rapport zouden op die 128

manier kunnen verder bekrachtigd dan wel ontkracht worden en winnen aan betrouwbaarheid en validiteit. 8.2 Suggesties voor verder onderzoek Verder onderzoek is nodig in verband met de aandacht van de herstelbemiddelaar rond het feitelijke versus het gevoelsmatige. Uit onze analyses blijkt dat tijdens eerste contacten vooral over de feiten wordt gepraat. Hieruit kunnen we echter niet concluderen dat herstelbemiddelaars geen aandacht schenken aan de gevoelens van partijen. Want, ze werken naar eigen zeggen vooral op maat van de partijen. Wanneer partijen geen nood hebben om over gevoelens te praten dan gebeurt dit ook niet. Aangezien we geen zicht hebben op hoe de dossiers voor de partijen aanvoelden, kunnen we hier geen verdere conclusies uit trekken. Verder onderzoek zou zich hier kunnen focussen en ook de achterliggende redenen ervan verder exploreren. Mogelijks leggen herstelbemiddelaars de nadruk op het feitelijke om zo de finaliteit van herstelbemiddeling en de neutrale rol van de herstelbemiddelaar zuiver te houden. Uit onze vragenlijsten bleek het volgende: onder onze opgestarte dossiers vinden we significant meer vermogensdelicten dan persoonsdelicten. Bij de niet-opgestarte dossier vinden we significant meer persoonsdelicten. Zijn mensen eerder geneigd in herstelbemiddeling te stappen als het gaat over materiële schade dan wel over de schending van hun fysieke integriteit? Dit zou een interessante hypothese kunnen zijn voor toekomstig onderzoek. Toekomstig onderzoek zou meer inzicht kunnen geven in de redenen om al dan niet in bemiddeling te stappen. Antwoorden hierop zou de herstelbemiddelaar informatie geven om beter op maat in te spelen op de noden en verwachtingen van de betrokken partijen. Ook de redenen om te kiezen voor een directe dan wel indirecte bemiddeling kunnen verder geëxploreerd worden. In onze observaties zagen we bijvoorbeeld dat de code ‘informatie geven over het vereffeningsfonds’ enkel voorkwam bij de eerste contacten en de indirecte bemiddelingen, en niet bij de directe bemiddelingen. Kiezen partijen in een directe bemiddeling eerder voor het met elkaar in contact treden en samen een vorm van herstel uit te denken? Gaat hun interesse vooral uit naar (inter)persoonlijke herstel en minder naar het materiële? Ook dit zou een mogelijke hypothese kunnen zijn. We schrijven hier ook voor om een onderscheid te maken tussen delicten waar wel dan niet een natuurlijk slachtoffer is. Delicten zonder natuurlijk slachtoffer zijn bijvoorbeeld vandalisme van publieke plaatsen, scholen… . Het slachtoffer is dan eerder een instituut (een school, gemeente, vervoersmaatschappij, …) dan een natuurlijk persoon, wat een totaal andere situatie en dynamiek is dan bij een delict met een natuurlijk slachtoffer. Een andere suggestie is onderzoek naar het verband tussen groepsdelicten en het ingaan op het aanbod tot herstelbemiddeling. Uit ons onderzoek blijkt dat er significant meer delicten zijn onder de opgestarte dossiers die in groep werden gepleegd. Op basis van onze resultaten lijkt dat het groepsgevoel eerder stimulerend werkt om in te stappen in het proces van herstelbemiddeling. Vanuit de literatuur onthouden we dat de voorbereiding van de partijen op rechtstreekse gesprekken heel belangrijk is voor het verdere verloop van het herstelbemiddelingsproces. Ook de herstelbemiddelaars bevestigen dit tijdens de interviews. Dit is iets wat we niet verder hebben onderzocht in onze (observatie)data. Mogelijks liggen hier nog antwoorden: wat houdt een dergelijke goede voorbereiding concreet in? Tot slot bevelen we verder onderzoek aan naar het profiel van de verdachte. Bestaand Vlaams onderzoek beperkt zich tot een aantal demografische variabele van de verdachte. 129

Uit onze resultaten blijkt bijvoorbeeld dat onder de opgestarte dossiers procentueel meer verdachten reeds een delict hadden gepleegd. Ook op de vraag of men nog een delict heeft gepleegd na de herstelbemiddeling zijn er procentueel meer verdachten onder de opgestarte dossiers die dit bevestigen. Zolang de wijze van subsidiering dezelfde blijft willen HCA-diensten het aantal niet-opgestarte dossiers beperken. Dergelijk onderzoek zou hierop kunnen inspelen. Door meer zicht te krijgen op het profiel van de verdachten en zijn motivatie om al dan niet in te stappen kunnen herstelbemiddelaars nog meer op maat toenadering zoeken tot partijen. 8.3 Aanbevelingen voor de HCA-diensten Uit dit onderzoek hopen we aan de HCA-diensten twee zinvolle instrumenten terug te geven. Enerzijds formuleren we een best practice die de diensten kunnen vertalen naar hun eigen werking in de verder optimalisatie ervan. We geloven ook dat het verder verwerken van deze best practice een trainingseffect heeft. Herstelbemiddelaars worden op zo’n manier terug geconfronteerd met de uitgangspunten van herstelbemiddeling en het stappenplan. Desondanks slapende honden niet bijten, houden we ze toch liever wakker en alert. Anderzijds stelden we een profiel op. Deze tool kunnen HCA-diensten gebruiken in het kader van rekrutering en selectie, coaching (intervisie, supervisie) en de ontwikkeling van medewerkers in het kader van deskundigheidsbevordering. Daarnaast verwoorden we graag een aantal suggesties die HCA-diensten afzonderlijk dan wel samen eventueel verder kunnen opnemen. Belangrijke eerste opmerking is, zoals reeds vermeld, dat subsidiëring vanuit de overheid vooral opgestarte dossiers honoreert. We gaan er dus vanuit dat, ter continuering van hun werking, HCA-diensten het aantal niet-opgestarte dossiers zo laag mogelijk willen houden, weliswaar rekening houdend met het principe van vrijwilligheid. Ook gaan we er vanuit dat iedereen die gelooft in de kracht van herstelbemiddeling, zo veel mogelijk partijen wil helpen in de verwerking van het delict. De hiernavolgende suggesties moeten tegen dit licht ook bekeken worden. Als eerste suggestie raden we aan het aanbod onder de loep te nemen met als doel dit, waar zinvol, uit te breiden. We denken zelf aan de volgende mogelijkheden:  Het exploreren van de piste om aan de slag te gaan met ontkennende daders. Sommige HCA-diensten hebben hier ervaring mee en zijn hier positief over (afsluitende studiedag onderzoek Vlaamse overheid door Bureau Beke, 7 maart 2013). Mogelijks kan het uitwisselen van goede praktijken hier kansen creëren.  Het exploreren van de mogelijkheid tot herstelbemiddeling in geval van zware feiten. Opnieuw getuigen herstelbemiddelaars over goede praktijken hierover, en dit zowel bij minderjarigen als meerderjarigen.  We weten dat in geval van niet-opgestarte dossiers het vooral de slachtoffers zijn die weigeren. Gemotiveerde verdachten blijven dan in de kou staan. Zijn er mogelijkheden om aan de slag te gaan met de verdachten alleen, binnen het discours van herstelrecht.  De meeste doorverwijzingen zijn afkomstig van de parketten. Heel wat instanties komen in contact met slachtoffers (slachtofferhulp, psychosociale diensten, diensten geestelijke gezondheidszorg, zelfstandige therapeuten, …) die nog vast zitten met het delict wat hen is overkomen. Sensibilisering naar en samenwerking met dergelijke instanties kan zich vertalen in meer dossiers en meer partijen die geholpen worden door het proces van herstelbemiddeling. Ook sensibilisering naar de jeugdrechters kan hiertoe bijdragen. Wat is herstelbemiddeling? Wat kan het betekenen voor partijen? 130



Het sensibiliseren van het ruimere publiek wat betreft het begrip bemiddelingen en de toepassingen die het kent in Vlaanderen. Wat gekender is schrikt minder af.

Gedurende het onderzoek hebben we gemerkt dat er verschillen zijn tussen de diensten en tussen de herstelbemiddelaars wat betreft diverse aspecten van herstelbemiddeling, zowel in theorie als in de praktijk. We willen hier graag twee zaken bij opmerken: ten eerste is het nooit onze bedoeling geweest om diensten en herstelbemiddelaars te vergelijken, ten tweede is het ons inzien logisch dat iedere dienst en iedere herstelbemiddelaar zijn eigenheid inbrengt in het concept van herstelbemiddeling en het dynamische proces, telkens op maat van de partijen. Desondanks stimuleren we meer uniformiteit wat betreft volgende vragen. Dit zijn zowel interne als externe zaken:  Wat is de doelstelling van herstelbemiddeling? Is de methodiek gebed in het breder maatschappelijk kader en op welke manier?  Hoe wordt het type van directe bemiddelingen binnengebracht? Wat is de verhouding met het concept herstelbemiddeling?  Hoe staan we tegenover het blind eindverslag en het gebruik van reactieformulieren?  Wat is de doelstelling van het vereffeningsfonds en wanneer kunnen partijen er beroep op doen? Wat betreft het gebruik van trainingen lijsten we een aantal bemerkingen op. We starten met een conclusie uit de metastudie van Choi et al. (2012): trainen van bemiddelaars was volgens hen een van de manieren om te komen tot een goede praktijk van herstelrecht. Wij hopen vooreerst dat de best practice een goede basis is voor opleidingen voor herstelbemiddelaars. We pleiten voor het gebruik van trainingen voor beginnende herstelbemiddelaars, maar ook trainingen voor ervaren herstelbemiddelaars kunnen ons inzien hun nut bewijzen. Op die manier blijven herstelbemiddelaars waakzaam en vermijdt men te vallen in een routineus afhandelen van de dossiers. We menen ook uit de interviews te onthouden dat hier onder de herstelbemiddelaars een draagvlak is voor te vinden. Naast het eigen maken van het idee van herstelrecht en herstelbemiddeling en het overlopen van de stappen in een herstelbemiddelingsproces, schuiven we een aantal punten naar voor die extra aandacht dienen te krijgen:  Het oefenen van eerste gesprekken met cliënten, met name het hanteren van de nodige flexibiliteit inzake de ‘vaste ingrediënten en volgorde’ van dit type gesprek.  Het op maat werken van partijen, het proces in hun handen leggen.  Het focussen op het proces en de dialoog, eerder dan het resultaat.  Het praktiseren van de drie werkingsprincipes van herstelbemiddeling.  Het opnemen van de rol als moderator in rechtstreekse gesprekken en het voorbereiden van partijen op dit type gesprek.  Het gevoelig zijn/blijven voor de noden en behoeften van slachtoffers en tegelijkertijd een juiste sfeer creëren voor de verdachte waar hij verantwoordelijkheid opneemt en eventueel spijt betuigt.  Het verbinden van partijen. Een duurzaam samenwerkingsverband tussen HCA-diensten en verwijzers rond de finaliteit van herstelbemiddeling is aangewezen. We treden hier Domenicus (2010) bij die in zijn artikel de een samenwerking met justitie als een van de voorwaarden benoemt om tot een blijvende succesvolle implementatie van bemiddeling te komen. Wat kan herstelbemiddeling wel betekenen en wat niet? Wanneer alle partijen elkaar en elkaars werking beter kennen, kan dit de onderlinge samenwerking ten goede komen. Bovendien kan door zo’n structurele samenwerking de werking steeds verder geoptimaliseerd worden. Op die manier kunnen onder andere overbodige acties snel gedetecteerd en eventueel aangepast worden. Ook kan nagedacht worden over het aanbod op zich. We 131

denken onder andere op dit moment aan volgende punten om samen onder de loep te nemen:  Het bondig verslag.  Het neerleggen van de overeenkomst ter goedkeuring.  Het blind terugkoppelen en het gebruik van reactieformulieren.  Het aanbieden van herstelbemiddeling in alle dossiers, eventueel naast andere maatregelen. Wat betreft het herstelbemiddelingsproces gaven we reeds een aantal suggesties ter vereenvoudiging van de procedure. Ook hebben we een aantal suggesties ter verbetering van de procedure onder de vorm van een uitbreiding. We stellen een standaard evaluatie voor aan het einde van iedere opgestarte en/of afgebroken herstelbemiddelingsdossier. Op die manier krijgen bemiddelaars telkens onmiddellijk feedback over het gevoerde herstelbemiddelingsproces, de tevredenheid van de partijen, hun motieven en verwachtingen. Verder krijgen ze ook een terugkoppeling over hun eigen activiteiten en rol binnen ieder dossier. Ons inzien heeft dergelijke evaluatie het effect van training: herstelbemiddelaars blijven alert voor de uitgangspunten van herstelbemiddeling en voorkomt men dat bepaalde zaken verdwijnen die soms een automatisme worden. Verder kunnen ze door de feedback over hun eigen handelen dit continu bijsturen. Uit de interviews onthouden we immers dat een meerderheid van de herstelbemiddelaars hier nood aan heeft. Het artikel van Stinckens, Verdru en Leijssen (2010) kan voor de concrete uitwerking inspirerend werken. Zij zetten een exploratieve studie op om te achterhalen welke processen binnen therapie door een uitgebreide vorm van monitoring worden geactiveerd. Bleek dat het systematisch opvolgen van het therapietraject zowel relationele als meer taakgerichte processen initieert die het therapiegebeuren bevorderen. Door nood te hebben voor de noden en verwachtingen van de diverse betrokkenen kan er een synergie gecreëerd worden waarvan iedereen beter wordt. Ook stellen ze een uitbreiding voor van dergelijke uitgebreide monitoring46 naar andere sectoren, op maat van die sectoren. Door het inbouwen van een standaard evaluatie krijgen herstelbemiddelaars ook meer zicht op de motieven van partijen om bijvoorbeeld te kiezen voor een direct gesprek, of hier uitgesproken niet voor te kiezen, om te kiezen om niet in te stappen in herstelbemiddeling of net wel. Uit onze vragenlijsten bleek dat onder de niet-opgestarte dossiers de verdachten zelf vooral boosheid aanhaalden aan als reden van het delict. Dit is niet in overeenstemming met de opgestarte dossiers, daar zagen we vooral verveling als aangehaalde reden. Speelt de (aanhoudende) boosheid mede een rol om niet in herstelbemiddeling te stappen? Ferwerda en van Leiden (2012) concluderen in hun onderzoek reeds dat het resultaat van de herstelbemiddeling beïnvloed wordt door de reden die de verdachte had voor het plegen van het feit. Bij minderjarige verdachten die het feit hebben gepleegd vanuit woede of boosheid of omdat ze door anderen daartoe zijn uitgedaagd, is vaker sprake van een voortijdig afgebroken bemiddelingsproces dan bij verdachten die het feit om andere redenen hebben gepleegd. Dergelijke inzichten kunnen vertaald worden in aangepaste methodieken voor de herstelbemiddelaar om partijen nog meer op maat te benaderen. Wat betreft andere activiteiten op het vlak van nazorg kunnen we kort zijn: we besluiten dat de meeste partijen hier geen nood aan hebben. Voor partijen die eventueel wel nood hebben aan contact met de herstelbemiddelaar na een aantal maanden kan de

46

In hun studie werd het LSCP (Leuvens Systematisch Case-study Protocol) gebruikt welke diverse proces- en outcomeaspecten in kaart brengt.

132

herstelbemiddelaar binnen zijn werkterrein weinig betekenen. Doorverwijzen naar andere diensten die hierin gespecialiseerd zijn is dan een mogelijke oplossing. Ook ligt hier een mogelijkheid voor de overheid: Systematische benaderingen zijn nodig op het vlak van evalueren van de kwaliteit, trainen en (her)trainen van bemiddelaars, afnemen van structurele druk (tot een overeenkomst, van buitenaf) die ervoor zorgen dat herstelrecht zou ombuigen van slachtoffergevoelig en proces georiënteerd naar resultaatgericht en dadergericht. In dit kader kan eventueel ook worden nagedacht over de vrijwilligheid van herstelbemiddeling. We bedoelen hiermee dat de keuze om in te gaan op herstelbemiddeling weliswaar aan de partijen blijft maar dat er als het ware wel in ieder dossier een informatieplicht is. Met de partijen wordt dan standaard in ieder dossier een afspraak gemaakt met de herstelbemiddelaar waar herstelbemiddeling wordt uitgelegd en wat het kan betekenen. Na dit eerste gesprek volgt dan de keuze om al dan niet verder in te gaan op het aanbod. Gezien de extra inspanningen per dossier is een wijziging in het toekennen van subsidies mogelijks aangewezen. We hopen dat deze aanbevelingen een plaats krijgen in het vervolgtraject naar aanleiding van het onderzoek van Bureau Beke. In dit vervolgtraject werken verschillende personen uit de sector van herstelrecht samen ter verdere optimalisering van het aanbod. Met dit onderzoek, de best practice, het profiel en de aanbevelingen hopen we nieuwe input te geven aan dit samenwerkingsverband.

133

LITERATUURLIJST American Psychological Association (2009). Publication manual of the American Psychological Association (6de ed.). Washington, DC: APA. Apol, G., Kalff, S., Reijerkerk, L., & Uitslag M. (2010). Conflicthantering en Mediation. Bussum: Uitgeverij Coutinho. Aerts, F. (2009). Alles kan beter. Slachtoffer-daderbemiddeling in de praktijk. Scriptie Bachelor Toegepaste Psychologie, Departement Toegepaste psychologie, Lessius Hogeschool, Antwerpen. Aertsen, L. (2004). Slachtoffer-daderbemiddeling: een onderzoek naar de ontwikkeling van een herstelgerichte strafrechtsbedeling. Leuven: Universitaire Pers. Aertsen, L., van Garsse, L., & Peters, T. (1993). Herstelbemiddeling. Onderzoeksrapport periode 1/1/1993-31/10/1994. Leuven: KU Leuven, Onderzoeksgroep Penologie en Victimologie, 93. Aertsen, L., van Garsse, L.(1996). Tussen dader en slachtoffer: bemiddeling in de praktijk. Onderzoeksrapport herstelbemiddeling periode 1/11/1994-31/12/1995 (niet uitgegeven). Leuven: KULeuven. Andrews, D. & Bonta, J. (2003). The Psychology of Criminal Conduct. Cincinnati: Anderson. Baarda, D.B., & de Goede, M.P.M. (2001). Basisboek methoden en technieken: Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van onderzoek. Groningen: Stenfert Kroese. bMediation Smart resolution (2012). Raadgevers Opleidingen bemiddeling. In bMediation Smart Resolution (Raadgevers). Geraadpleegd 29 november 2012, http://www.bmediation.eu/ Bradshaw, W., Roseborough, D. & Umbreit, M.S. (2006). The effect of victim offender mediation on juvenile offender recidivism: A meta-analysis. Conflict Resolution Quarterly, 24, 87-98. Bouverne-De Bie, & Roose, R. (2005). Over ouderstages, of: de maatschappelijke logica van een jeugdbeschermingssysteem. Panopticon, 26, 35-44. Bradt, L., & Bouverne-De Bie, M. (2009). Victim-offender mediation as a social work practice. International Social Work, 52, 181-193. Bradt, L., Vettenburg, N., & Roose, R. (2007). Relevante derden binnen herstelbemiddeling en herstelgericht groepsoverleg: Ondersteuning of instrumentalisering. Panopticon, 1, 11-29. Bradt, L., Vettenburg, N., & Roose, R. (2007). Relevant others in restorative practices for minors: For what purposes? The Australian and New Zealand Journal of Criminology, 40, 291-312. Cajot, G., & Schuyten, V. (2011). Stijlgids. Hasselt: KHLim. Choi, J.J., Green, D.L., & Gilbert, M.J. (2011). Putting a Human Face on Crimes: A Qualitative Study on Restorative Justice Processes for Youths. Child Adolescent Social Work Journal, 2011(28), 335-355. Choi, J.J., Bazemore, G., & Gilbert, M.J. (2012). Review of research on victims’experiences in restorative justice: Implications for youth justice. Children and Youth Services Review, 2012(34), 35-42. 134

Claes, E., & Mullens, K. (2009). In het teken van actief burgerschap: Herstelbemiddeling en vrijwilligerswerking. Nieuwsbrief Suggnomé, 10, 14-19. Daly, K. (2008). Girls, Peer Violence, and Restorative Justice. The Australian and New Zealand Journal of Criminology, 41(1), 109-137. Deklerck, J., & Depuydt, A. (2005). ‘Re-ligare’ als antwoord op ‘delinquentie’. Aanzet tot een ethische, contextuele en ecologische criminologie. Ongepubliceerd doctoraat, Katholieke Universiteit Leuven. Denissen, W. & Theuwen, S. (2009). Onderzoek naar succesfactoren bij herstelbemiddeling [niet gepubliceerd rapport]. Hasselt: Katholieke Hogeschool Limburg – departement Sociaal-Agogisch Werk. Deprez, S. (2012). Vormingsaanbod herstellend handelen. In Ligand (Vormingsaanbod). Geraadpleegd 29 november 2012, http://www.ligand.be/. Dominicus, H. (2010). De implementatie van dader-slachtofferbemiddeling in België: zoektocht naar functionele en structurele randvoorwaarden. Tijdschrift voor Herstelrecht, 4, 90-104. Dumortier, E. (2007). Herstelrecht voor jongeren: Beloftevol maar niet zonder gevaren. UVV-Info, 5, 9-11. Federaal Wetenschapsbeleid (2013) Belspo. Geraadpleegd 30 april http://www.belspo.be/belspo/organisation/publ/pub_ostc/Eth_code/ethcode_nl.pdf.

2013,

Ferwerda, H.,& van Leiden, I. (2012). De schade hersteld? Een onderzoek naar herstelbemiddeling bij jeugdige delinquenten in Vlaanderen. Ede: GVO Drukkers & Vormgevers B.V. Gilbert, E., Mahieu V., Ravier, I.,& Goedseels, E. (2012). Onderzoek naar de beslissingen van jeugdrechters/jeugdrechtbanken in MOF-zaken. Brussel: NICC. Goossens, F (2008). Gedrag onder de loep: methodisch observeren in theorie en praktijk. Bussum: uitgeverij Coutinho. Goedseels, E. (2008). Jeugddelinquentie: Wallonië helpt, Vlaanderen straft? Alert, 34, 2938. Harris, N. (2001). Evaluating the Practice of Restorative Justice: the Case of Family Group Conferencing. In L. Walgrave (ed.), Repositioning Restorative Justice. Cullompton (UK): Willan Publishing: 121-135. Henckens, F. (2002). BAS! en de praktijk inzake herstelbemiddeling. In: C. Eliaerts (ed.), Constructief sanctioneren van jeugddelinquenten. Brussel: VUBPRESS. Interactie-academie. (2012). Cursusaanbod Basisopleiding bemiddeling en Mediation. In Interactie-academie (cursusaanbod). Geraadpleegd 29 november 2012, http://www.interactie-academie.be/ Jaarverslag Bureau Alternatieve Afhandeling Limburg(BAAL), (2009). Jaarverslag Bemiddeling en Begeleiding Ivo Cornelis (BIC), (2009). Lindfield, S., & Cusick, J. (2001). Working with parents in the youth justice context. In J. Coleman & D. Roker (Eds.), Supporting parents of teenagers. A handbook for professionals (pp. 77-106). London: Jessica Kingsley Publishers. Mediv. (2012). Aanbod voor Professionals. In Mediv (aanbod). Geraadpleegd op 29 november 2012, http://www.mediv.be/ 135

Marshall, T. (1996). The evolution of restorative justice in Britain. European Journal on Criminal Policy and Research, 4, 21-43. Mooren, J. H. (2007). Herstelbemiddeling op zoek naar zichzelf. Tijdschrift voor Herstelrecht, 7, 46-49. Morris, A. (2002). Critiquing the critics. A brief response to critics of restorative justice. British Journal of Criminology, 42, 596-615. Mortelmans, D. (2007). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco. Nelen, J. M. (2008). Evidence maze; het doolhof van het evaluatieonderzoek. Rede in verkorte vorm uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar Criminilogie aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Maastricht op vrijdag 8 januari 2008. Nouwen, E. (2012). De instroom in de bijzondere jeugdzorg: een mixed-methods analyse van besluitvormingspraktijken in de comités voor bijzondere jeugdzorg. Leuven … Nuytiens, A., Van Grunderbeeck, S., Spiesschaert, F., & Vanthuyne, T. (2002). Herstelgerichte afhandeling van delicten gepleegd door minderjarigen: LeerprojectenGemeenschapsdiensten-Herstelbemiddeling. Eindrapport (niet uitgegeven onderzoeksrapport). KULeuven, VUB, UGent. Pawson, R. (2006). Evidence-based policy: a realist perspective. London: Sage Publications. Pleysier, S. (2010). Tussen evaluatiedrift en cijferfobie. Over pseudo-wetenschap en deugdelijke veiligheidsdiagnostiek. Panopticon, 3, 58-71. Renders, M. (1999). Scheidingsbemiddeling, een theoretisch en praktisch model. Gent: Scoop. Roche, D. (2003). Accountability in restorative justice. Oxford: Oxford University Press. Rovers, B. (2007). What works. Kanttekeningen bij een populair programma. Tijdschrift voor Veiligheid, 6, 7-22. Sherman, S.J. (1980). On the self-erasing nature of errors of prediction. Journal of Personality and social Psychology, 39(2), 211-221. Stassart, E. (1999). Wetenschappelijke ondersteuning bij de implementatie en ontwikkeling van het provinciaal Vereffeningsfonds- Onderzoek naar de optimale werking ervan en grondige evaluatie (niet uitgegeven onderzoeksrapport). Leuven: Onderzoeksgroep Penologie en Victimologie, KULeuven. Steketee, M., ter Woerds, S., Moll, M., & Boutellier, H. (2006). Herstelbemiddeling voor jeugdigen in Nederland. Een evalutatieonderzoek naar zes pilootprojecten. Assen: Verwey-Jonker Instituut en Van Gorcum. Steunpunt Jeugdhulp vzw. (2012). Steunpunt Jeugdhulp. Geraadpleegd 12 september 2012, http://www.steunpuntjeugdhulp.be/. Stinckens, N., Verdru, H., Leijssen, M. (2010). Monitoring als therapeutisch instrument: bruggen slaan tussen klinische praktijk en onderzoek. Tijdschrift Klinische Psychologie, 40 (1), 11-24. Strang, H., Sherman, L., Angel C.M., Woods, D.J., Bennett, S., Newbury-Birch, D., Inkpen, N.(2006). Victim Evaluations of Face-to-Face Restorative Justice Conferences: A QuasiExperimental Analysis. Journal of Social Issues, 62(2), 281-306. 136

Toor S. (2009). Asian Girls, Crime and Youth Justice. Youth Justice, 9 (3), 239-253. Vandebroek, M. & Vanfraechem, I. (2007). Bemiddeling en hergo. In: J. Put & M. Rom (eds.), Het Nieuwe Jeugdrecht. Gent: Larcier. Vandam, L. (2008). De strafrechtsbedeling: een historisch samenspel tussen dader, slachtoffer en maatschappij? Antenne, 26, 8-13. Vandeurzen, J. (2011). Jeugdcriminaliteit in een grootstad: noden en uitdagingen voor het volgende decennium. Toespraak naar aanleiding van tien jaar ADAM. ACW vergaderruimte, Antwerpen. Vanfraechem, I. (2007). Herstel en de Belgische jeugdwet. Tijdschrift voor Herstelrecht, 7, 7-18. Vanfraechem, I. (2011). Herstelrecht in België: een stand van zaken. Tijdschrift voor Herstelrecht, 11, 54-62. Vanfraechem, I., Aertsen, I., & Willemsens, J. (2010). Restorative Justice Realities: Empirical Research in a European Context. The Hague: Eleven International publishing. Van Garsse, L. (2008). De implementatie van de veranderingsmanagement in samenspraak. Panopticon, 5, p. 14-31.

herstelbemiddeling:

Verhellen, E. (1998).Jeugdbeschermingsrecht. Gent: Mys & Breesch. Viaene, S. (2006). Effectiviteit van herstelrecht in Vlaanderen. Tijdschrift voor Herstelrecht, 2006, 6, 22-31. Vynckier, G. (2010). Toegang tot minderjarige onderzoekssubjecten en het effect van ouderlijke toestemming: Een explorerende analyse. Panopticon, 5, 95-99. Walgrave, L. (2006). Herstelrecht: Internationaal evaluatieonderzoek: Methodologie en tendensen. Tijdschrift voor Herstelrecht, 6, 9-21. Weijers, I. (2002). Restoration and the family: a pedagogical point of view. In L. Walgrave (Ed.), Restorative justice and the law (pp. 68-81). Cullompton: Willian Publishing. Werkingsverslag Constructieve Afhandeling Feiten Turnhout (CAFT), (2009). Wolthuis, A. (2008). Studiedag Herstelbemiddeling: Hoe nu verder? Tijdschrift voor Herstelrecht, 8, 66-69. Wolthuis, A. (2010). Naar een rights based jeugdherstelrecht. Tijdschrift voor herstelrecht, 2010(2), 24-37. Wolthuis, A., & Vandenbroucke, M. (2009). Schade herstellen tijdens jeugddetentie. Een evaluatieonderzoek naar herstelgericht werken in Forensisch Centrum Teylingereind. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Wright, M. (2000). Restorative justice: for whose benefit? In The European Forum for Victim-Offender Mediation and Restorative Justice (Ed.), Victim-offender Mediationin Europe. Making Restorative Justice Work (pp. 19-38). Leuven: University Press. Yperen, T. van & Veerman, J. W. (2008). Zicht op effectiviteit: Handboek voor praktijkgestuurd effectonderzoek in de jeugdzorg. Delft: Eburon. Zehr, H. (1990). Changing lenses: A new focus for crime and justice. Scottsdale, PA: Herald Press.

137

OVERZICHT VAN DE BIJLAGEN Bijlage 1: Contactformulier herstelbemiddelaar (vragenlijsten) Bijlage 2: Dagboek herstelbemiddelaar Bijlage 3: Sjabloon observatieverslag eerste contact Bijlage 4: Vragenprotocol interviews Bijlage 5: Definitie codes observaties

138

BIJLAGE 1: CONTACTFORMULIER HERSTELBEMIDDELAAR (VRAGENLIJSTEN) Naam:…………………………………………………………………………………………… Nummer:…………………………………………………………………………………………… Code: - Nummer bemiddelaar:………………………………… - Eigen dossier: ja/nee - Afgerond met overeenkomst / Opgestart en afgebroken / Doorverwezen en niet opgestart - Direct/Indirect - Verdachte / Slachtoffer / Ouder verdachte / Ouder slachtoffer Overzicht contactnames (maximum 5 keer contact nemen) 1. Datum:…………………….Uur:………………………….. Resultaat:……………………………………………………………………………… Afspraak………………………………………………………………………………… 2. Datum:…………………….Uur:………………………….. Resultaat:………………………………………………………………………………… Afspraak………………………………………………………………………………… 3. Datum:…………………….Uur:………………………….. Resultaat:………………………………………………………………………………… Afspraak………………………………………………………………………………… 4. Datum:…………………….Uur:………………………….. Resultaat:………………………………………………………………………………… Afspraak………………………………………………………………………………… 5. Datum:…………………….Uur:………………………….. Resultaat:………………………………………………………………………………… Afspraak………………………………………………………………………………… Reden nonrespons:…………………………………………………………………………………………… Afname vragenlijst Online-> mailadres:…………………………………………………………………………………………… Telefonisch telefoonnummer:…………………………………………………………………………………… voorkeur dag/uur…………………………………………………………………………………… Post-> adres………………………………………………………………………………………… Voor minderjarige: Adres ouders/opvoeders:……………………………………………………………………………

139

BIJLAGE 2: DAGBOEK HERSTELBEMIDDELAAR

VOORMIDDAG

NAMIDDAG

MAANDAG 24-1

DINSDAG 25-1

WOENSDAG 26-1

DONDERDAG 27-1

VRIJDAG 28-1

9u15 begin mails gecheckt, kort overleg, dossiers bemiddeling. nagekeken + opmaak to do lijst, tel ontvangen nieuw dossier bemiddeling, overleg dossier bemiddeling, administratie (aanpassen, registratiebestand updaten), tel ontvangen vr bemidd, tabel cijfers VF in orde gemaakt, gemaild nr provincie

Begin 08u45 Mails gecheckt Nieuwe dossiers: administratie (registratiebestand) Overleg groepsdynamica SIB-M Telefoon in nieuw dossier Registratie nieuw dossier

Begin 8u30 Mails gecheckt Dossiers bemiddeling nagekeken + updaten to do lijst + dossier vr hb nagekeken ifv huisbezoek SIB-M

Begin: 08u30 Team HB van 9u30 – 12u30

Hele dag vergadering team SIB-M Vlaanderen

Telefoons in dossiers bemiddeling, 2 dossiers afgesloten(eindverslagen opmaken + registratie OSBJ + administratie: aanpassen, reg. bestand updaten), mails gecheckt kort overleg SIB-M, archivering, administratie: Einde 16u45-

Team van 13u – 15u Verdeling nieuwe dossiers + administratie hiervan Einde 16u30

Huisbezoeken bemiddeling. 13u30 en om 16u. Einde 17u

Cijfers VF in orde + gemaild naar provincie Verslag gemaakt team HB Mails gecheckt Einde: 16u30

Toevoeging herstelbemiddelaar: Deze week is misschien niet zo representatief aangezien we meestal met gecombineerde mandaten zitten (combinatie bemiddeling en leerproject of bemiddeling en hergo). In de periode dat ik bezig ben met het draaien van een leerproject is er weinig ruimte om bezig te zijn met bemiddeling. De week waarin ik het dagboek heb bijgehouden is een week waar ik geen leerproject aan het draaien was. In januari hebben we veel dossiers voor bemiddeling doorgekregen. 140

BIJLAGE 3: SJABLOON OBSERVATIEVERSLAG EERSTE CONTACT

Observatieverslag: eerste contact Naam observator Datum observatie HCA-dienst Bemiddelaar Soort gesprek

Situatieschets Geslacht

M/V

Geslacht

verdachte

slachtoffer

Leeftijd

Leeftijd

verdachte

slachtoffer

Etnische

Etnische

achtergrond

achtergrond

verdachte

slachtoffer

M/V

Informatie ouders Informatie andere betrokkenen Informatie dossier 141

Eerste contact Omgeving en actoren 1. Beschrijving omgeving

2. Hoe zitten bemiddelaar, verdachte/slachtoffer, ouders en anderen ten opzichte van elkaar?

Inhoud: waarover wordt gesproken

Verloop: hoe verloopt het eerste contact

Telefonisch of brief 1. Vraagt de bemiddelaar of de brief van parket/jeugdrechtbank duidelijk was?

2. Overloopt de bemiddelaar de belangrijkste elementen in de brief? Welke elementen komen aan bod?

3. Stelt de bemiddelaar voor terug contact om te nemen bij nieuws van de tegenpartij?

4. Maakt de bemiddelaar afspraken met slachtoffer en verdachte? Welke?

142

Huisbezoek 1. Ontvangst en voorstelling bemiddelaar Hoe is de ontvangst? Hoe verloopt de voorstelling? Wat zegt de bemiddelaar over zichzelf en over wat hij gaat doen?

2. Geeft de bemiddelaar de volgende informatie? Welke informatie komt aan bod? Toelichting bij gerechtsprocedure (enkel voor verdachte)? Toelichting bij procedure herstelbemiddeling (wat, verloop etc.)? Toelichting bij verschillende soorten bemiddeling (direct/indirect)?

3. Geeft de bemiddelaar uitleg waarom voor bemiddeling te kiezen? Voordelen van bemiddeling voor beide partijen? Wordt het duidelijk dat dit een vrijwillige keuze is? Keuze voor soort bemiddeling?

4. Geeft de bemiddelaar aan dat bemiddeling een vrije keuze is? Is er bereidheid tot bemiddeling? Overtuigt de bemiddelaar om bemiddeling minstens te overwegen? Overtuigt de bemiddelaar om tot bemiddeling over te gaan? Op welke manier doet hij dit?

5. Staat de bemiddelaar stil bij de feiten en de gevolgen? Welke zijn de feiten? Oorzaak feiten? Gevolg feiten?

143

6. Kunnen de verdachte, het slachtoffer, de ouders en andere betrokken: vragen stellen? praten over de feiten, de reden achter de feiten? hun verhaal doen? praten over de verwachtingen over de bemiddeling? praten over hun gevoel bij de feiten? praten over gebeurtenissen na de feiten (vb. bij politie,…)?

7. Worden opvolgafspraken gemaakt?

8. Verloopt het gesprek gemakkelijk? Moeizaam? Veel interventies bemiddelaar nodig?

Gevoelens/verwachting/houding 1. Bemiddelaar: Heeft hij een neutrale houding tegenover verdachte of slachtoffer? Behandelt hij verdachte of slachtoffer respectvol? Welke gevoelens heeft hij ten opzichte van verdachte of slachtoffer? Welke communicatietechnieken gebruikt hij?

2. Verdachte Welke gevoelens bij feiten? Tegenover het slachtoffer? Welke verwachting van bemiddeling? Van slachtoffer? Geeft de verdachte aandacht aan wat de bemiddelaar zegt? Heeft de verdachte een respectvolle houding? 144

3. Slachtoffer Welke gevoelens bij feiten? Tegenover de verdachte? Welke verwachting van bemiddeling? Van verdachte? Geeft het slachtoffer aandacht aan wat de bemiddelaar zegt? Heeft het slachtoffer een respectvolle houding?

4. Ouders Gevoelens bij feiten, tegenpartij, bemiddeling, bemiddelaar? Verwachtingen van bemiddeling, van tegenpartij? Houding tegenover tegenpartij, bemiddelaar? Krijgt hun kind ruimte tijdens gesprek?

5. Andere betrokkenen Gevoelens bij feiten, tegenpartij, bemiddeling, bemiddelaar? Verwachtingen van bemiddeling, van tegenpartij? Houding tegenover tegenpartij, bemiddelaar?

Persoonlijke bedenkingen observator47

47

ZOWEL eigen intenties, mogelijke reacties, gevoelens, indrukken, oordelen, eigen vragen, onderdrukte reacties,… ALS items die niet in de checklist aan bod kwamen maar wel geobserveerd werden.

145

BIJLAGE 4: VRAGENPROTOCOL INTERVIEWS Algemeen (30 minuten) 

We zitten samen op de trein en raken aan de praat. Ik vraag aan jou wat je doet voor de kost. Wat vertel je?



Wat vind jij het meest boeiende aan je job? Wat loop voor jou heel goed? Wat vind je het minst boeiende?



Wat was het beste gesprek uit jouw carriere? Waarom was dit voor jou zo?



Waarover heb je laatst geventileerd bij je partner, moeder, vrienden en/of collega’s? Vind je dit dan ook het moeilijkste aan je job?



Moest je iets kunnen veranderen aan je job, wat zou dat dan zijn?

146

Figuur 1

Voor bemiddeling (15 minuten)

MOF

Politie

Jeugdrechter

Parket

Voorwaarden tot bemiddeling Aanbod tot herstelbemiddeling

Brief en folder naar alle betrokken partijen en HCA- dienst

8 dagen regel

Dossier aanmaken

Toewijzing à bemiddelaar Geen contact: Brief/Telefoon van HCA dienst met datum huisbezoek

Wel contact: eventueel afspraak maken met partij Verantwoordelijkheid dossier

Beslissing tot wel dan niet ingaan op proces van herstelbemiddeling

Eindverslag /Bondig verslag binnen 2 maanden 147



Bekijk Figuur 1 aandachtig. Het is een good practice aangaande herstelbemiddeling. Zijn er zaken die je opvallen? Zijn er stappen die in de praktijk niet/anders voorkomen? Zijn er stappen die stroef verlopen en waar verbetering is aangewezen? Heb jij hiervoor suggesties?



Wat houdt de verantwoordelijkheid van een dossier in (de bemiddeling, de opvolging, de registratie en de rapportering)? Hoe ervaar je deze werkwijze?



Wat is je mening over de communicatie met de doorverwijzers (brief, blind eindverslag, bondig verslag en reactieformulier)?



Zowel in de groep van de niet opgestarte dossiers als in de groep van de afgebroken dossier zien we dat er heel wat respondenten zijn die eigenlijk wilden dat de bemiddeling toch werd verder gezet? Welke rol kan de bemiddelaar hierin eventueel spelen. o Wanneer spreken we volgens jou van een niet opgestart dossier?



Wanneer is voor jou een bemiddeling geslaagd?



Hoe verloopt de verdeling van de dossiers in huis? (enkel igv coördinator/ teambegeleider)

148

Figuur 2

Tijdens bemiddeling (30 minuten) Principes van bemiddeling

Overlopen van de brief

Informatie geven (gerechtelijke procedure en bemiddeling)

Doelstelling herstelbemiddeling toelichten Feit

Bepalen mogelijkheden tot herstel

Verwachtingen en intenties tav herstelbemiddeling en de ander

Bespreking van de feiten en de gevolgen Gevoel

Verantwoordelijkheid laten nemen Niet ingaan op aanbod van bemiddeling

Ingaan op aanbod tot bemiddeling Voorstellen rechtstreeks gesprek

Directe bemiddeling

Indirecte bemiddeling

Afsluitbrief doorverwijzer

Bondig verslag

Overeenkomst

Goedkeuring

vereffenningsfonds Uitvoering en opvolging verzekeringen Uitvoeringsverslag/Eindverslag

149



Bekijk de figuur aandachtig. Het is een good practice aangaande herstelbemiddeling. Zijn er zaken die je opvallen? Zijn er stappen die in de praktijk niet/anders voorkomen? Zijn er stappen die stroef verlopen en waar verbetering is aangewezen? Heb jij hiervoor suggesties?



Wat vind je van de hoeveelheid en het tempo van een eerste gesprek? Hoe vallen deze ingrediënten bij de partijen zelf, volgens jou? In welke mate voel jij de druk tot het afsluiten van een overeenkomst? Welk effect heeft dit op jouw handelen als herstelbemiddelaar?



Welke rol speelt de bemiddelaar volgens jou in de keuze directe/indirecte bemiddeling?



Wat betekenen voor jou de principes van bemiddeling? Welke plaats nemen ze in jouw bemiddelingen? Hoe geef je ze in de praktijk kleur?



Het aantal directe bemiddelingen is over het algemeen in de minderheid? Wat is je mening hierover? Was is volgens jou hiervan de reden?



In het algemeen zien we een lage betrokkenheid van het VF in de dossiers verklaren? Wat is je mening hierover? Was is volgens jou hiervan de reden?



Wie speelt een rol in de opvolging van een overeenkomst? Wordt hiervoor expliciet de verantwoordelijkheid genomen tijdens een bemiddeling?

150

Na bemiddeling (15 minuten) 

In Nederland neemt de herstelbemiddelaar (waar nodig) contact op met de verdachte en het slachtoffer om te informeren hoe het sinds het gesprek met hen gaat. Dit om na te gaan of de herstelbemiddeling effect heeft gehad en zijn doel heeft bereikt. Uit Nederlands onderzoek blijkt dat de bemiddelaars hier eerder negatief tegenover staan, terwijl de partijen dit net wel wenselijk vinden? Is de nood aan een vorm van nazorg er ook in Vlaanderen? Waarom wel/niet?



Wordt het proces van bemiddeling geëvalueerd bij de betrokken partijen? Zo ja, op welke manier?



Zijn er activiteiten in het kader van re-integratie wenselijk en/of haalbaar binnen het kader van bemiddeling?

151

BIJLAGE 5: DEFINITIE CODES OBSERVATIES Code

Definitie

advies

De bemiddelaar geeft advies

afronden, besluiten

De bemiddelaar rondt (een onderdeel van) het gesprek af

begrip toetsen

Bemiddelaar controleert of de ontvanger zijn 48 boodschap heeft begrepen

confronteren

De bemiddelaar houdt de ontvanger zijn daden of de gevolgen van zijn daden voor

contact maken

De bemiddelaar probeert een veilige sfeer neer te zetten (begroeten, lachen, informele babbel, …)

doorvragen

De bemiddelaar vraagt door

empathie

De bemiddelaar leeft mee met de situatie van de ander

IV ?

De bemiddelaar geeft informatie

IV dossier

De bemiddelaar geeft informatie met betrekking tot het dossier

IV herstel

De bemiddelaar geeft informatie over de concrete uitwerking van het herstel

IV interventie gedaan

De bemiddelaar geeft informatie over activiteiten die hij heeft gedaan

IV interventie te doen

De bemiddelaar geeft informatie over activiteiten die hij wil/zal ondernemen

IV juridische

De bemiddelaar geeft informatie over de juridische aspecten en/of verloop

IV mogelijkheden herstel

De bemiddelaar geeft informatie over de verschillende mogelijkheden van herstel die er zijn

IV onderscheid meerderjarigen en minderjarigen

De bemiddelaar geeft informatie over het verschil in herstelbemiddeling tussen minderjarigen en meerderjarigen

IV overeenkomst

De bemiddelaar geeft informatie over de overeenkomst

IV procedure HB

De bemiddelaar geeft informatie over de procedure van herstelbemiddeling

IV reden bemiddeling

De bemiddelaar geeft informatie over de reden die aanleiding gaf tot het starten van een herstelbemiddeling

IV rol bemiddelaar

De bemiddelaar geeft informatie over de rol van de herstelbemiddelaar binnen herstelbemiddeling

48

M/V 152

IV soorten HB

De bemiddelaar geeft informatie over de verschillende soorten herstelbemiddelingen

IV VF

De bemiddelaar geeft informatie over het vereffeningsfonds

IV via materiaal

De bemiddelaar geeft informatie aan de hand van concreet materiaal (folder, schema, …)

luisteren

De bemiddelaar luistert

neutrale boodschapper

De bemiddelaar geeft informatie door van de ene partij naar de andere (gekoppeld aan een concreet dossier)

neutraliteit

De bemiddelaar verwijst naar het principe van neutraliteit en/of de bemiddelaar toont zijn neutraliteit of net niet.

non verbaal gedrag

De bemiddelaar vertoont non verbaal gedrag

samenvatten

De bemiddelaar vat samen

structureren

De bemiddelaar structureert het gesprek (licht het doel toe, vat samen, somt op, …)

toegankelijkheid

De bemiddelaar verwijst naar gegevens waarop men hem kan bereiken

toetsen informatie

De bemiddelaar gaat de info van de ander samenvatten en zo toetsen of hijzelf het goed heeft begrepen

verbinding leggen

De bemiddelaar tracht verbinding te maken tussen de partijen

vertrouwelijkheid

De bemiddelaar verwijst naar het principe van vertrouwelijkheid

vragen naar ?

De bemiddelaar stelt een vraag

vragen naar feiten

De bemiddelaar stelt een vraag naar feiten

vragen naar gevoelens

De bemiddelaar stelt een vraag naar gevoelens

vragen naar medewerking

De bemiddelaar stelt een vraag tot medewerking

vragen naar mening

De bemiddelaar stelt een meningsvraag

vragen naar De bemiddelaar stelt een vraag naar de mogelijkheden mogelijkheden herstel tot herstel vragen naar verwachtingen vrijwilligheid

De bemiddelaar stelt een vraag naar verwachtingen De bemiddelaar verwijst naar het principe van vrijwilligheid

153