Omgaan met verschillen

Omgaan met verschillen Auteurs: Rosemarie Irausquin en Susan van der Linden

Organisatorische aspecten

Juist in het buitengewoon (basis)onderwijs spelen

In Veilig stap voor stap worden de volgende lesdelen

niveauverschillen een grote rol, ook binnen een

onderscheiden: instructie, zelfstandig werk, vervolg-

jaargroep. Diverse oorzaken liggen hieraan ten

werk en verlengde instructie. Deze lesdelen zijn opgenomen in een organisatiemodel voor het werken met

grondslag. Naast verschillen in aanleg en leermo-

één of twee niveaugroepen (zie ook het artikel Veilig

gelijkheden kunnen ook didactische factoren van

stap voor stap: uitgave voor het buitengewoon (basis) onderwijs op www.veiligstapvoorstap.be).

invloed zijn geweest. Het doel van dit artikel is om handreikingen te geven voor het omgaan met niveauverschillen in het leesonderwijs met Veilig

1 groep

stap voor stap. Dit betreft organisatorische aspec-

1

ten van de lesfasen instructie, zelfstandig werk,

2

vervolgwerk en verlengde instructie. Tevens wordt

3

aandacht besteed aan inhoudelijke differentiatie met behulp van materialen die bij de methode

2 groepen 1

3

2

1 3

2

1: instructie, 2: zelfstandige verwerking, 3: vervolgwerk

voorhanden zijn. verlengde instructie en begeleide inoefening

Relevante doelgroepen Voor het leesonderwijs zijn met name de volgende

Instructie

doelgroepen relevant als het gaat om het omgaan met

In het bovenstaande organisatiemodel wordt uitge-

verschillen:

gaan van één of hooguit twee niveaugroepen, waarbij

• kinderen met een zwakke leesvaardigheid;

elke niveaugroep instructie krijgt bij de leerstof van

• kinderen met specifieke taalstoornissen, onder

een andere kern van Veilig stap voor stap. Meer ni-

wie kinderen met zwakke auditieve vaardigheden;

veaugroepen heeft als consequentie dat de kostbare

• allochtone kinderen die het Nederlands als tweede

instructietijd van de leerkracht verdeeld moet worden

taal leren, bij wie de woordenschat vaak te wensen

over te veel niveaus. De effectiviteit van die korte in-

overlaat;

structie weegt niet op tegen een efficiënte aanpak van

• kinderen met aandachtsproblemen.

instructie in één of twee niveaugroepen waarin convergente differentiatie de verschillen tussen leerlingen opvangt.

1 Veilig stap voor stap Omgaan met verschillen

© Uitgeverij Zwijsen - www.veiliglerenlezen.be

Echter, zelfs bij het werken met twee niveaugroepen

voor oefeningen die gericht zijn op de automatise-

moeten al concessies worden gedaan ten opzichte van

ring van de letterkennis en de woordherkenning, via

het werken met één niveaugroep. Het is immers onmo-

de modules Letters flitsen en Woorden flitsen. Daar-

gelijk om in dezelfde tijd alle leerlingen dezelfde aan-

bij kan het flitstempo zelf bepaald worden. In de mo-

dacht te geven als wanneer met één niveaugroep ge-

dule Woorden flitsen worden woorden uit eerdere

werkt zou worden. Een van die concessies zou kunnen

kernen van Veilig & vlot op tempo geoefend.

zijn het ongewenst inkorten van de tijd voor verlengde instructie. Om te voorkomen dat de zwakke lezer te-

Zorg er altijd voor dat u voor alle leerlingen goed zicht-

kort wordt gedaan, wordt aangeraden om bij het wer-

baar en hoorbaar bent. Bovendien moet u ook zelf op

ken met twee niveaugroepen de lestijd van een lees-

alle leerlingen goed zicht hebben, zodat u meteen

les met een kwartier te verlengen. Als u prioriteit wilt

kunt inspelen op signalen van aandachtsverlies of on-

geven aan het belangrijke vak van het leren lezen is

begrip. Het ‘goed zicht hebben op’ geldt overigens

dit noodzakelijk, ook al gaat het ten koste van andere

niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk: u moet zicht

vakken.

hebben op de eigenschappen en vaardigheden van de

Een andere mogelijkheid is om ervoor te zorgen dat er

leerlingen, opdat u hierop al tijdens de instructie kunt

gedurende de leestijd in de groep twee leerkrachten,

inspelen.

of een leerkracht en een goede onderwijsassistent,

Zelfstandig werk

beschikbaar zijn.

Zelfstandig werk heeft betrekking op hetgeen in de De inhoud van de instructie staat in het teken van het

instructie aan de orde is geweest. Niet alle kinderen

doel van de les. Deze basisinstructie wordt dan ook

zullen in staat zijn om goed zelfstandig te werken. Hier

gegeven aan alle leerlingen binnen een niveaugroep.

spelen de verschillen tussen kinderen een grote rol.

Tijdens deze instructie kan ingespeeld worden op ver-

Voor sommige kinderen is aanvullende instructie ab-

schillen tussen leerlingen, met name op verschillen in

soluut noodzakelijk. Bij het zelfstandig werk wordt

taalvaardigheid. Zo kunt u tijdens het voorlezen van

regelmatig met de volgende materialen gewerkt:

teksten uit de werkboekjes of leesboekjes ingaan op

werkboekje, leesboekje (in kern 7 t/m 12), Veilig & vlot

de betekenis van moeilijke woorden. Ter bevordering

(soms met zandloper), klikklakboekje, computerpro-

van het verhaalbegrip kan het hardop redeneren tij-

gramma.

dens het voorlezen van een verhaal helpen om de ver-

Allereerst is het van belang om bij de instructie van

haallijn beter te begrijpen en vast te houden. Ook het

het zelfstandig werk na te gaan of deze instructie

vooraf bekijken van de verhaalplaten bij het ankerver-

door alle leerlingen goed begrepen is. Het gaat dan

haal en het laten voorspellen van het verhaalverloop

niet alleen om de wijze waarop de opdrachten uitge-

is een goede manier om de hoofdlijn van het verhaal te

voerd moeten worden, maar ook om duidelijkheid

kunnen begrijpen.

over welke taken de kinderen moeten doen. Bij dit laatste aspect is het planbord een goed hulpmiddel.

De Leerkrachtassistent Veilig stap voor stap is een

Hierop wordt via pictogrammen aangegeven wat u

handig hulpmiddel bij het geven van instructie. Bij di-

wilt dat leerlingen doen, en wat ze zelf kiezen.

verse onderdelen van de instructie kan dit hulpmiddel

Bij de werkbladen in de werkboekjes is zo veel moge-

worden ingezet, via aparte modules (de Leerkrachtas-

lijk rekening gehouden met (aandachts- en zelfstu-

sistent voor Veilig stap voor stap zal vanaf september

rings)verschillen tussen leerlingen door een rustige

2011 beschikbaar zijn in Vlaanderen). Zo kan de instructie bij de werkbladen gevisualiseerd worden via de module Werkboekje, waarin elk werkblad is opgenomen. Met diverse schrijfkleuren kunnen opdrachten worden ingevuld en kunnen delen van het werkblad worden uitvergroot. Ook diverse oefenvormen die tijdens de instructie aan bod komen, kunnen met behulp van de Leerkrachtassistent Veilig stap voor stap worden gedaan. De auditieve en visuele ondersteuning werken verhelderend en helpen de aandacht te richten. Daarnaast is de Leerkrachtassistent Veilig stap voor stap het middel bij uitstek



en herkenbare lay-out van werkbladen, een functio-

de ringboekjes, functionele schrijfopdrachten, op-

neel gebruik van steunkleur en consequent gebruik

drachten met de lettermuur, opdrachten met de zoek-

van pictogrammen voor visualisatie van de opdrach-

plaat van de instructiekalender en TipTop. Zorg dat de

ten. Als desondanks de werkwijze voor een aantal

werkwijze bij deze materialen en activiteiten duidelijk

leerlingen niet duidelijk is, kan het helpen om de eer-

is voor de kinderen. Het planbord en het registratie-

ste één of twee opdrachten van een werkblad geza-

formulier kunnen bijdragen aan een goed verloop van

menlijk (klassikaal) te maken. Hierbij kan de module

de zelfstandige werkvormen binnen het vervolgwerk.

Werkboekje van de Leerkrachtassistent Veilig stap voor stap handig ingezet worden.

Aandachtspunt

Bij een aantal taken mogen leerlingen in tweetallen

In de regel werkt het kind met de materialen die horen

werken, zoals bij Veilig & vlot en het klikklakboekje.

bij de actuele kern. Van sommige materialen worden

Let op een goede samenstelling van de tweetallen en

niet alle activiteiten, niet alle kaarten, gedaan omdat

zorg ervoor dat de wijze van samenwerken vooraf dui-

het kind dan qua tempo in de materialen achterblijft

delijk is. Laat kinderen bij een eerste keer even proef-

op het actuele aanbod. Soms is het echter gewenst

draaien onder uw toezicht.

dat een kind juist uit voorgaande kernen opdrachten

Bij het computerprogramma kunt u zelf een geschikt

maakt als herhaling. Dan is dat acceptabel en ver-

aanvangsniveau invoeren. Verderop in dit artikel komt

klaarbaar. Het is niet de bedoeling dat het kind van-

u hierover meer informatie tegen.

wege de omvang van het materiaalaanbod vertraging

Zorg voor een rustige werkomgeving en werkplek, met

oploopt in de verwerking van de leerstof. Sla dus over

name bij kinderen met aandachtsproblemen.

wat voor dat kind op dat moment niet relevant is.

Vervolgwerk

Samenwerking

De fase van het vervolgwerk is, evenals de fase van

Bij het vervolgwerk is samenwerking tussen leerlin-

het zelfstandig werk, in principe leerkrachtvrij. De ac-

gen regelmatig aan de orde, met name bij de boeken-

tiviteiten van het vervolgwerk staan meestal los van

hoek en de speelleesset. Ook met het ringboekje kan

het actuele lesdoel. Het doel van deze opsomming van

in tweetallen gewerkt worden. Wees hierop bedacht

mogelijkheden is om kinderen extra oefenstof te ge-

bij de samenstelling van de groepjes en observeer re-

ven, oefenstof die uitdaagt tot toepassen, oefenstof

gelmatig hoe deze samenwerking verloopt. Houd bij

die uitdaagt tot zelfstandig inoefenen. Er is aandacht

het samenstellen van tweetallen of groepjes rekening

voor leesbevordering via opdrachten in de boeken-

met individuele verschillen tussen kinderen. Een kind

hoek, het spelenderwijs herhalen van de leerstof via

dat met een bepaalde activiteit erg veel moeite heeft

de speelleesset, en extra oefening van de leerstof via

laten samenwerken met een kind dat al veel verder is,

de lettermuur, het ringboekje en TipTop. Daarnaast

kan in bepaalde situaties voor beide kinderen nadelig

kunnen leerlingen soms aan de slag met extra oefen-

werken, vooral wanneer kinderen nog niet echt goed

bladen uit Letterzetter en/of Woordzetter, waarbij

hebben geleerd wat goed samenwerken betekent.

Woordzetter als individueel differentiatiemiddel kan

Wanneer kinderen gewend zijn om samen te werken,

worden ingezet vanaf kern 9. Verderop in dit artikel

elkaar te respecteren en hulp te geven als dat nodig is,

wordt hier dieper op ingegaan. Regelmatig wordt een

heeft het ook voordelen om de wat zwakkere leerlin-

extra opdracht gegeven in de handleiding (kaderop-

gen bij de sterkere te plaatsen. Kinderen kunnen dan

dracht) voor kinderen die wat meer uitdaging aankun-

veel van elkaar leren. Belangrijk is wel dat zwakkere

nen of als extra activiteit.

leerlingen de kans krijgen zelf een actieve bijdrage te leveren.

Niet alle genoemde activiteiten moeten worden uitgevoerd. Houd bij de toewijzing van activiteiten aan leer-

Verlengde instructie

lingen rekening met wat ze aankunnen en laat alleen

Kinderen die onvoldoende profiteren van de basisin-

die activiteiten uitvoeren die nodig zijn om de leerling

structie krijgen extra aandacht tijdens de verlengde

zinvol te laten oefenen.

instructie. Deze kinderen worden ook wel aangeduid

De fase van het vervolgwerk biedt tevens volop moge-

als degenen die de ster-aanpak krijgen, in tegenstel-

lijkheden voor differentiatie. Activiteiten in het ver-

ling tot de methodevolgers in de basisgroep, die de

volgwerk waarbij het kind op basis van eigen inbreng

maan-aanpak krijgen. Tijdens de verlengde instructie

en vermogen kan werken zijn veelal genoemd als ka-

wordt in een subgroepje, of individueel als slechts

deropdracht en betreffen onder andere: het ringboek-

één leerling hieraan behoefte heeft, de leerstof nog

je maan, opdrachten met behulp van de stickertjes bij

eens extra herhaald en begeleid (in)geoefend, soms



ook met specifieke oefenstof.

Differentiatie met behulp van materialen

In de handleiding bij elke kern is in de verlengde in-

Veilig stap voor stap maakt grotendeels gebruik van

structie steeds aandacht voor letterkennis en het vlot

de materialen van Veilig leren lezen.

lezen van woorden. Vanaf kern 7 komt daar ook het

Daaronder vallen ook het computerprogramma, Let-

(vloeiend) lezen van tekst bij. Daarnaast worden aan-

terzetter en Woordzetter. Deze kunnen als basismate-

wijzingen gegeven voor de begeleiding bij begrijpend-

riaal en als differentiatiemateriaal worden ingezet.

leesopdrachten in het werkboekje. In de eerste twee

Dat gebeurt dan echter wel op een wijze die aansluit

kernen wordt ook aandacht besteed aan de begelei-

bij de specifieke behoeften van kinderen in het bui-

ding bij werkbladen die een beroep doen op auditieve

tengewoon (basis)onderwijs, zoals hieronder is be-

vaardigheden.

schreven.

Het zal niet altijd mogelijk zijn om alle genoemde as-

Daarnaast biedt ook de fase van het vervolgwerk vol-

pecten aan bod te laten komen. Vaak zal een selectie

op mogelijkheden voor differentiatie, aan de hand van

gemaakt moeten worden. Zorg dat u van tevoren goed

andere materialen en opdrachten, zoals hierboven is

zicht heeft op de problematiek van de leerlingen die

beschreven bij het vervolgwerk.

verlengde instructie krijgen en maak keuzes die bij zo de vaardigheden die voor de meerderheid van de leer-

Opmerking vooraf met betrekking tot de pictogrammen ‘ster’ en ‘raket’

lingen van belang zijn. De rest van de tijd kunt u door-

In Veilig stap voor stap krijgt de basisgroep instructie

gaan met een individuele leerling of een subgroepje

die op sommige gebieden intensiever is dan de in-

dat specifieke begeleiding nodig heeft, bijvoorbeeld

structie aan de basisgroep in Veilig leren lezen. Zo ko-

bij een werkblad betreffende het begrijpend lezen of

men instructiemomenten voor auditieve vaardighe-

auditieve vaardigheden.

den, letterkennis en woordrijen lezen intensiever en

Bij de belangrijke onderdelen van ‘Letterkennis’ en

vaker voor. Soms kan het voorkomen dat oefeningen

‘Woorden vlot lezen’ is de inzet van de Leerkrachtas-

met het pictogram ‘ster’ verwerkt zijn in het basisaan-

sistent Veilig stap voor stap zeer aan te raden. Het

bod van Veilig stap voor stap.

gaat hierbij om de modules Letters oefenen, Woorden

Het niveau ‘raket’ kenmerkt zich in Veilig leren lezen

oefenen en Woorden flitsen. In de module Letters oe-

als een verrijkingsniveau. De moeilijkheidsgraad van

fenen wordt steeds een set van twaalf letters aange-

raket in kern 1 tot en met 6 is gelijk met het basisaan-

boden. Veelal zijn dit de twaalf meest recent aange-

bod van kern 7 en 8. Vandaar dat raketopdrachten van

leerde letters, of een specifieke set (bijvoorbeeld alle

de eerste kernen als herhaling en extra materiaal ge-

tweetekenklanken). De leerkracht heeft de mogelijk-

bruikt kunnen worden in de hogere kernen in Veilig

heid om deze set eventueel te wijzigen, afhankelijk

stap voor stap.

van waarop gefocust moet worden. Na oefening in het

In de handleidingen van Veilig stap voor stap zijn deze

benoemen van de letters kunnen de letters geflitst

extra mogelijkheden duidelijk genoemd. Hier wijkt de

worden in een zelf te bepalen tempo.

methode Veilig stap voor stap dus af van de oorspron-

In de module Woorden oefenen wordt geoefend met

kelijke betekenis van deze pictogrammen.

veel mogelijk leerlingen aansluiten. Behandel eerst

een selectie van de woordrijtjes uit Veilig & vlot die ook tijdens het zelfstandig werk aan de orde zijn. Hier-

Computerprogramma Veilig leren lezen

bij worden de woordrijtjes woord voor woord opge-

De oefeningen van het computerprogramma zijn

bouwd. De rijtjes kunnen daarna een aantal keren ge-

nauwkeurig afgestemd op de laatst behandelde leer-

lezen worden waarbij de leestijd via tijdsbalkjes

stof. In elke kern van het computerprogramma wordt

geregistreerd kan worden, zodat te zien is of het rijtje

onderscheid gemaakt tussen een oefenblok en een

bij een tweede lezing sneller gelezen is.

toetsblok. Op basis van de resultaten van een leerling

In de module Woorden flitsen worden woorden geflitst

in het toetsblok past het programma automatisch het

uit woordrijtjes van eerdere kernen van Veilig & vlot.

advies voor een passend niveau per vaardigheid aan

Hierbij kan het flitstempo zelf ingesteld worden.

voor de eerstvolgende kern. In alle gevallen kan de

Regelmatig wordt in de verlengde instructie ook naar

leerkracht zelf een niveau naar eigen inzicht aanpas-

werkbladen verwezen voor het oefenen van letters of

sen. Het gaat om de volgende niveaus:

woordrijtjes. Ook daarbij kan de Leerkrachtassistent

• Maanniveau: dat is het gemiddelde niveau waarop

Veilig stap voor stap ingezet worden.

een leerling in het basisonderwijs werkt. Dit niveau kan gekozen worden als de leerling het leesonderwijs in het tempo van Veilig stap voor stap zonder al te veel problemen doorloopt.



• Sterniveau: dit niveau kan gekozen worden als het

Extra oefenstof

kind nog extra oefening nodig heeft van deelvaar-

Sommige kinderen hebben na kern 8 toch nog een be-

digheden die nog onvoldoende worden beheerst,

hoorlijke achterstand in hun leesvaardigheid. Met

bijvoorbeeld als letterkennis of auditieve synthese

name bij opdrachten op het gebied van tempolezen

nog hiaten vertonen.

blijven ze ver achter. Voor deze kinderen zijn dan de

• Raketniveau: dit niveau ligt hoger dan het gemid-

oefenteksten in het werkboekje te moeilijk en zou een

delde basisschoolniveau. Waarschijnlijk zal er in

tekst op een lager leesniveau zinvoller zijn en beter

het buitengewoon (basis)onderwijs niet vaak be-

aansluiten bij hun onderwijsbehoefte. De teksten van

hoefte zijn om dit voor kinderen te activeren.

eerdere kernen uit Woordzetter zijn dan heel geschikt

Mocht de computer het advies geven dat dit kind

als alternatief. U kunt immers een tekst kiezen die

kan werken op raketniveau, dan kan het zijn dat

past bij de leesproblemen van dat kind of bij het lees-

het kind in de huidige kern onder het gewenste niveau werkt. Is dat laatste niet het geval, dan kan

niveau van dat kind. vll_wrdzttr_lezen_kern07.QXD:vll_wrdzttr_lezen_kern07.QXD

het kind mogelijk toch de extra uitdaging van het

09-07-2007

14:17

Pagina 5

w o o rd z e t t e r • v l o t e n c o r re c t l e z e n • 7 . 3 • l e e s b l a d 1

raketniveau uitproberen. De leerproblemen of speciale leerbehoeften van kinderen in het buitenge-

Op een dag ziet King een fee. ‘Waar houd je van?’ zegt de fee. ‘Ik geef je wat je wilt.’

woon (basis)onderwijs kunnen immers heel divers zijn. Juist als kinderen geen leerproblemen heb-

King weet het wel. Hij is dol op goud. ‘Weet je wat ik wil, fee? Ik wil veel goud. Raak ik wat aan, dan moet het van goud zijn. Dat is wat ik wil.’

ben maar vanwege andere redenen een verwijzing naar het buitengewoon (basis)onderwijs hebben, kan bovenstaande situatie voorkomen. Meer informatie over het computerprogramma is te vinden in de handleiding bij dit programma.

‘Ik raad het je af,’ zegt de fee. ‘Maar goed, jij je zin.’

Letterzetter Uit de map Letterzetter kunnen extra bladen worden ingezet als aanvulling op het al rijke aanbod van oefeningen in het werkboekje. Deze bladen zijn gekenmerkt met het pictogram ‘ster’ of ‘raket’. De ster-bladen kunnen zelfstandig worden gemaakt of onder begeleiding van de leerkracht tijdens de verlengde instructie. De raket-bladen uit kern 1 tot en met 6 kunnen vanaf kern 7 voor de basisgroep worden ingezet als aanvullende herhalingsstof. In de handleidingen van Veilig stap voor stap wordt regelmatig verwezen

goud goed

meid moed

had huid

zaad zuid

bad bed bid

houd hoed had

lied luid laad

rood reed rijd

t

e

s

g ee k uu oe f

v aa s

b

p

l

t

b

u oo a

k

z

o eu

j

naar bladen van de Letterzetter. Veilig leren lezen • woordzetter • kern 7

© Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg

Woordzetter Woordzetter biedt extra oefenstof voor het lezen van

Voor zwakke spellers kunnen de spellingbladen van

woorden en teksten en voor spelling. De inhoud is ge-

Woordzetter goed ingezet worden, door een spelling-

koppeld aan de kernen 7 tot en met 12 van Veilig leren

blad te kiezen dat past bij de spellingproblematiek

lezen. Woordzetter-bladen kunnen in Veilig stap voor

van het betreffende kind (bijvoorbeeld ie-ei- of b-d-

stap vanaf kern 7 worden ingezet als extra oefenstof

verwisseling) of bij het spellingniveau van dat kind.

voor zwakke lezers (lezen van teksten) en spellers,

De inzet van deze bladen mag ook los gezien worden

maar ook (vanaf kern 9) als extra opdrachten voor ver-

van de actuele kern.

volgwerk.



vll_wrdzttr_spelling_kern07.QXD:vll_wrdzttr_spelling_kern07.QXD

09-07-2007

14:58

Pagina 5

Extra vervolgwerk

w o o rd z e t t e r • c o r re c t s p e l l e n • 7 . 5

Indien Woordzetter als extra vervolgwerk wordt ingedoos

boek

doek

boef

bak

duim

dak

bal

zet, kan de leerkracht zelf bepalen welke bladen voor

d

welke leerlingen geschikt zijn. De keuze van het oefenblad is dan niet gekoppeld aan de actuele kern, maar gericht op wat voor het kind relevant is. Dit kan dus in kern 9 heel goed een oefenblad zijn uit kern 7. Via het inhoudsoverzicht op het tabblad bij elke kern kunt u eenvoudig geschikte oefeningen vinden. In het artikel Gebruik materialen Veilig leren lezen bij Veilig stap voor stap op www.veiligstapvoorstap.be

Vul in:

b

of

vindt u meer informatie over de wijze waarop materia-

d

len van Veilig leren lezen ingezet kunnen worden bij

es

oof

uif

oog

eeg

uk

ui

eur

uil

eel

uis

oom

Veilig stap voor stap.

Belangrijke extra informatie In de handleidingen bij de kernen van Veilig stap voor stap worden regelmatig tips gegeven voor het omgaan met verschillen tussen leerlingen op specifieke probleemgebieden. Ook de drie artikelen over Praktische zaken voor een goede start op www.veiligstapvoorstap.be (Praktische zaken voor een goede start, Praktische zaken voor een goede start in kern 7, Praktische

Veilig leren lezen • woordzetter • kern 7

zaken voor een goede start in kern 9) zijn relevant voor

© Uitgeverij Zwijsen B.V., Tilburg

een goede voorbereiding met betrekking tot dit aspect. Een goede start is immers het halve werk!



Omgaan met verschillen

Recommend Documents