Nummer 4 UITGELICHT

Mei 2015 / Nummer 4

UITGELICHT

06

We hebben alles | Eindelijk kan het grote publiek kennisnemen van het roemruchte verleden van de van oorsprong Haarlemse drukkerij Koninklijke Joh. Enschedé.

28

Pakkende propaganda | Affiches zijn bij uitstek geschikt om aandacht te trekken. Nu, maar zeker ook vroeger. Een top vijf van bijzondere historische exemplaren.

Mei 2015 / Nummer 4

Colofon Eindredactie: Christine Tinssen, Ilse Kaldenbach, m.m.v. Wim de Wagt Aan dit nummer werkten mee: de beeldmarketeers/Marc Vreuls Helen van der Eem Annabella Meddens-van Borselen Rob Plasschaert Esther van Velden Nico Vriend Wim de Wagt Mart van de Wiel Lieuwe Zoodsma Vormgeving: Michael Kolf, bno - PICADIA Druk: Lenoirschuring - Amstelveen Oplage: 750

inhoud

5 14 16

collectie Museum Enschedé (foto: Jos Fielmich, Noord-Hollands Archief).

6

Interessant nieuws.

De Bevrijding van een ‘vergeten’ krant

Posterpropaganda

28

Alles werd bewaard

Museum Enschedé draagt zijn bijzonder complete collectie over aan het Noord-Hollands Archief. Een interview met de museumconservator, Johan de Zoete, en Edzard Enschedé, penningmeester van Stichting Museum Enschedé.

12

Geschiedenislokaal.nl: digitale bronnen voor het onderwijs

Met de lancering van Geschiedenislokaal.nl is er eindelijk een platform waar met name middelbare scholieren (digitaal) kunnen speuren in het lokale culturele erfgoed.

22

Mooi geweest

24

Topstuk

34

Hermanus Koekkoek (18151882), een succesvolle kunstschilder voor de Amsterdamse rechter

40

Nieuwe archieven en collecties

Terugblik op activiteiten.

Het favoriete archiefstuk van Annelies Aerts.

Wat schreven de kranten na de Bevrijding? Rob Plasschaert selecteerde een aantal grappige en ontroerende artikelen uit De Patriot.

Posters zijn altijd bij uitstek een goed middel om de aandacht te pakken. Mart van de Wiel licht zijn persoonlijke top vijf van favoriete posters uit de collecties van het Noord-Hollandse Archief toe.

Voorzijde omslag: Joh. Enschedé, 1910, olieverf op doek,

Een woord vooraf van directeur Lieuwe Zoodsma.

Prikbord

ISSN: 2352-0671

W.F. Winter, De nieuwe boekdrukkerij bij

Uitgelicht

Een succesvol schilder staat terecht voor de rechter. Hij maakte op een nacht een vreselijke ruzie met zijn vrouw.

Aandacht voor diverse nieuwe archieven die de afgelopen maanden bij het Noord-Hollands Archief zijn binnengekomen.

3

Uitgelicht ... In mijn voorwoord voor het tweede nummer van Uitgelicht, zo ongeveer een jaar geleden, meldde ik onder meer dat het bestuur van het NoordHollands Archief in het najaar van 2013 een intentieovereenkomst had afgesloten met het bestuur van de Stichting Museum Enschedé om ‘de mogelijkheden te onderzoeken om de unieke, maar ook zeer omvangrijke en waardevolle archieven en collecties van dit bedrijfsmuseum integraal te behouden voor de stad en onder te brengen bij het NHA’. Een en ander heeft er toe geleid dat beide besturen in het najaar van 2014 hebben ingestemd met de overbrenging. De feitelijke verhuizing naar de NHA-depots op onze locatie Kleine Houtweg in Haarlem werd in de eerste maanden van 2015 uitgevoerd door een gespecialiseerd verhuisbedrijf en is inmiddels afgerond. Ook de conservator van het bedrijfsmuseum, Johan de Zoete, is met de archieven en collecties meeverhuisd en heeft zijn intrek genomen in een eigen ruimte aan de Kleine Houtweg. De komende maanden gaan wij in goed onderling overleg met alle betrokken partijen bekijken op welke wijze wij deze bijzondere en unieke archieven en collecties nog beter onder de aandacht kunnen brengen. In dit nummer een uitgebreid interview van Wim de Wagt met een van de bevlogen bestuursleden van Museum Enschedé, Edzard Enschedé, en met de conservator Johan de Zoete. In het voorjaar van 2015 vond de gedenkwaardige lancering plaats van het bronnenplatform Geschiedenislokaal.nl en de lokale variant Geschiedenislokaal023.nl. Het initiatief hiertoe werd genomen door Esther van Velden en Nico Vriend van het Noord-Hollands Archief. Samen met een aantal collega’s van het Regionaal Archief Tilburg ontwikkelden zij deze educatieve website, waarvoor elders in het land ook een brede belangstelling blijkt te bestaan. In dit nummer een artikel over Geschiedenislokaal.nl van de hand van Esther en Nico.

Unieke, zeer omvangrijke en waardevolle archieven en collecties integraal behouden voor de stad

Ik wens u allen veel leesplezier met dit vierde nummer van Uitgelicht.

Ontwerp voor een uitbreiding van koelhuis ‘IJsvries’ in IJmuiden,

Lieuwe Zoodsma, directeur Noord-Hollands Archief

gemaakt door architect H.W. van Kempen (ca. 1936).

5

# 4 | Alles werd bewaard

Tekst: Wim de Wagt / beeld: de beeldmarketeers (portret) en Noord-Hollands Archief /Jos Fielmich

Alles werd bewaard

Museum Enschedé verhuist naar het Noord-Hollands Archief Onlangs heeft het Noord-Hollands Archief de fameuze verzameling van Museum Enschedé onder zijn hoede genomen. Met deze stap zal eindelijk het grote publiek kennis kunnen nemen van het roemruchte verleden van de van oorsprong Haarlemse drukkerij, verwachten de museumconservator, Johan de Zoete, en Edzard Enschedé, penningmeester van Stichting Museum Enschedé.

Inzet links en boven: een van de bewaard gebleven historische loden lettertypen, de

Gevraagd een typering te geven van hun collectie komen ze superlatieven tekort. Johan: ‘Ik geloof dat dit de grootste en meest volledige bedrijfscollectie ter wereld is. Het is geen grafisch museum in de normale zin. Wij hebben juist alles wat met het bedrijf Enschedé te maken heeft. En niet alleen de producten. Bij Enschedé gooiden ze nooit wat weg. Het ging allemaal op een stapeltje of in een mapje, en dat maakt het zo verschrikkelijk volledig. Nergens de Conservator Johan de Zoete (l) en penningmeester Edzard Enschedé.

6

‘gefigureerde kapitalen’ van Henri Didot uit ca. 1820.

eerste boekenbon uit 1934 nog te vinden, behalve bij Enschedé, want die heeft ze gedrukt. Met de informatiefolder en toonbankdisplay er nog bij.’ Edzard: ‘De uniciteit van het museum zit hem ook in de samenstelling. Het is de combinatie van bedrijfsmuseum, grafisch museum en familiearchief die het geheel zo bijzonder maakt.’ De kortst mogelijke opsomming levert al een duizelingwekkend lijstje op: ongeveer 59.000 bankbiljetten,

meer dan 3 miljoen postzegels, 50.000 stuks aandelen, obligaties en andere waardepapieren, 6.730 letterproeven. Verder bevat de verzameling prenten van Rembrandt en Escher, familieportretten, klein gereedschap uit de lettergieterij, planken vol boeken (waaronder 850 bijbels), de door Enschedé uitgegeven Oprechte Haerlemsche Courant vanaf 1656 en maar liefst 12.000 foto’s. Johan: ‘Ik heb altijd gezegd: we hebben alles, en van alles hebben we veel.’ Toch zijn niet alle objecten meeverhuisd. Johan: ‘In de Waarderpolder is een collectieonderdeel achtergebleven dat te zwaar en te omvangrijk is, namelijk onze veel

geraadpleegde matrijzencollectie. Daarvoor hebben we een opstelling bedacht waarbij de laadjes nog geopend kunnen worden. Vierduizend laadjes met 6.500 verschillende lettertypes.’

Verzamelwoede De collecties zijn een afspiegeling van de interesses van de familieleden die voor het bedrijf werkten, legt Edzard uit. ‘Vroeger had je firmanten, wat aangeeft dat er geen onderscheid was tussen privébezit en bedrijfsbezit, want een firmant is ook persoonlijk aansprakelijk voor wat er in een bedrijf gebeurt. Zakenleven en privéleven liepen in elkaar over.’

7


Een kijkje in het museum zoals het tot voor kort in de Waarderpolder gehuisvest was.

‘Er zijn eindeloos veel brieven,’ vult Johan aan, ‘dagboekaantekeningen, agenda’s waarin ze alles vastlegden. Voor kladversies gebruikten ze opengesneden enveloppen. We hebben 15 à 17.000 enveloppen die aan de binnenkant beschreven zijn. En als je ze omdraait heb je een volledig overzicht van de ontwikkeling van huisstijlen. Alles werd bewaard.’ Waar komt de verzamelwoede van de Enschedés vandaan? Edzard: ‘Er is in onze familie een cultuur, een soort ongeschreven

8

regel, dat je niet zomaar dingen weggooit. Dat je niets verspilt, dat je bijvoorbeeld papier dubbelzijdig gebruikt. “Je zou er nog eens iets aan kunnen hebben.” Dat zit in onze opvoeding. Het is een deel van het succes van Enschedé.’ Johan: ‘Ook tegenwoordig werken er nog mensen in het bedrijf die, zodra er op een afdeling of in een kelder iets opgeruimd moet worden, onmiddellijk roepen: “We

Ik heb altijd gezegd: we hebben alles, en van alles hebben we veel

halen Johan erbij, want ik durf het niet zomaar weg te gooien.”’ Edzard: ‘We hebben vastgelegd dat de twee Enschedé-bedrijven, namelijk Koninklijke Joh. Enschedé Haarlem en Joh. Enschedé Amsterdam, hun archief blijven overdragen aan het museum.’

Maurits Escher Wanneer Edzard Enschedé en Johan de Zoete in gedachten door de omvangrijke collectie struinen gaan hun ogen glimmen. Vijftien jaar geleden werd bijvoorbeeld een reeks plakboeken teruggevonden met 43.000 stuks drukwerk uit de periode 1933-1955. Johan: ‘Daar zitten zo ontzettend veel leuke dingen tussen. Alledaags drukwerk dat niemand heeft. Weekaanbie-

dingen van een bakker in Haarlem. Affiches. En dan al het drukwerk uit de Tweede Wereldoorlog. Alle voedselbonnen. De hele administratie van de distributie. Een ongelooflijke hoeveelheid.’ Edzard wordt lyrisch van het werk van de graficus Maurits Escher: ‘Onze familie had een heel goed persoonlijk contact met hem. Escher vroeg altijd een bepaald soort Japans papier. Hij schonk in ruil daarvoor een aantal drukken, die in het museum zijn terechtgekomen. Met de correspondentie erbij natuurlijk.’ De door Escher ontworpen bankbiljetten behoren dan ook tot Edzards favorieten. ‘En de voor de Javasche Bank in Nederlands-Indië gedrukte bankbiljetten,’ zegt de penningmeester

van de stichting. ‘En het graveersetje van Sem Hartz, plus de foto waarop dit te zien is. Door mijn vader werd ik met Sem Hartz meegestuurd naar tentoonstellingen om te leren waarom een schilderij goed was of niet. Als je dan dat setje ziet, en die foto erbij…’. Edzards vader, Jan Willem Enschedé, was overigens van 1989 tot zijn pensionering in 2001 directeur van Museum Enschedé. Johan zegt iedere dag een andere favoriet te hebben: ‘Bij de verhuizing maakte ik een doos open en daarin vond ik een prachtig ontwerp van een bonnetje uit de Tweede Wereldoorlog. Zo ontzettend mooi getekend.’

De werktafel van de laatste stempelsnijder van Joh. Enschedé, Helmuth Rädisch (18911976).

Geweldige verhalen De betekenis voor de drukkersgeschiedenis van de verzameling is enorm. Johan: ‘Omdat Enschedé vanaf 1814 bankbiljetten drukte hadden ze alle druktechnieken in huis en werden alle technische ontwikkelingen gevolgd. Ze oriënteerden zich overal, steeds moesten ze de vervalser een slag voor blijven. Een drukkersbedrijf als Plantijn in Antwerpen is begonnen omstreeks 1570 en meen ik in 1866 opgehouden. Alle ontwikkelingen daarna zitten niet meer in dat museum. Wij begonnen later,

9


Links: het oorspronkelijke bergmeubel voor ‘letterwit’ werd gebruikt voor het opbergen van allerlei snuisterijen. Rechts: ontwerp voor een distributiebon voor kunstmest uit 1942.

maar zijn vollediger. En bij ons loopt het nog altijd door.’ Toch gaan de collecties verder terug dan het bedrijf zelf. ‘Enschedé heeft in de begintijd oudere lettertypes van andere drukkers overgenomen,’ weet de conservator. ‘De oudste lettermatrijzen zijn van 1490. Nou, dat zijn de oudste matrijzen ter wereld. Voor de wetenschap is de betekenis van onze collectie enorm. We trekken onderzoekers uit de hele wereld.’ Edzard: ‘Het is daarom echt van internationaal belang dat deze collecties bewaard blijven.’ Buiten een kring van wetenschappers is de bekendheid echter gering. Edzard: ‘Met de stap naar het Noord-Hollands Archief

10

brengen we de collecties in een professionele omgeving, waardoor we ook meer bekendheid kunnen creëren bij het grote publiek. Want het is niet alleen om wetenschappelijke redenen een fantastisch geheel, er zitten ook geweldige verhalen in. Als je het wilt hebben over bijvoorbeeld emancipatie en de rol van de vrouw in de economische ontwikkeling van Haarlem en omgeving, kun je fantastische informatie naar boven halen over de dames Enschedé en de aangetrouwde vrouwen en hun rol in het bedrijf. Dat was emancipatie avant la lettre.’

Alledaags drukwerk dat niemand meer heeft

‘We hebben al heel lang de wens om meer bekendheid te behalen,’ vervolgt hij. ‘Er waren veel partijen in ons geïnteresseerd, maar er waren er maar weinig die de collecties in hun geheel wilden. We hebben altijd gezegd, we willen graag bij een andere instelling inhuizen, maar op voorwaarde dat de collecties bij elkaar blijven. En we willen ook als Stichting Museum Enschedé kunnen blijven functioneren. Met de overgang naar het Noord-Hollands Archief houd je de basis in Haarlem. Dat vonden we ook wel iets hebben.’ Johan: ‘Dat is juist de kracht van de collecties: alles hangt met elkaar samen. Als een museum zegt: “Ik wil jullie bankbiljetontwerpen wel,” dan halen ze de krenten uit de pap. En het Museum voor Communicatie wil dan de postzegelontwerpen hebben, enzovoort. Dat was volkomen verkeerd uitgepakt. Want dan waren wij blijven zitten met slechts een paar deelcollecties waar de

mooiste dingen uit waren gehaald en was de samenhang verloren gegaan.’

Rijk gevulde etalage De faciliteiten van het NoordHollands Archief bieden veel mogelijkheden, zeggen De Zoete en Enschedé, die onder meer veel van de digitalisering van de collectie verwachten. Johan: ‘De collectie moet worden aangesloten op de infrastructuur van het NoordHollands Archief. Wij hebben zelf al 90 à 100.000 beschrijvingen gemaakt. Ik schat dat dat maar 40% van het totaal is.’ Edzard: ‘Het is win-win-win. Onze zorg was jarenlang de continuïteit van het museum. Die is nu geborgd. Het

Noord-Hollands Archief beschikt over locaties waar je kleine tentoonstellingen kunt organiseren. Het heeft internationale connecties en is ingebed in het Nederlandse archieven- en museumcircuit.’ Beiden erkennen dat een permanente, openbaar toegankelijke tentoonstellingsruimte helemaal geweldig zou zijn, als rijk gevulde etalage van de museumschatten. Edzard: ‘Ik ben er persoonlijk van overtuigd dat een museum over gelddrukken, beveiliging en alles wat wij te vertellen hebben, een enorme publiekstrekker is.’ ‘Maar, first things first. De collecties moeten eerst op een aantal punten nog worden ontsloten, gecatalogiseerd en toegankelijk

Kasten met de matrijzen voor alle mogelijke lettertypen.

gemaakt worden. Vervolgens de vraag hoe we zoveel mogelijk bekendheid kunnen genereren. Ik sta op het standpunt dat hoe meer je het kunt delen met mensen, hoe beter het is. We willen publicitair zoveel mogelijk aanhaken bij het Noord-Hollands Archief en onderdeel gaan uitmaken van de activiteitenkalender, publicaties en alles wat erbij zit. Als familie vinden wij het heel belangrijk dat het doorgaat naar de volgende generatie. Ik ben de negende generatie, mijn kinderen zijn de tiende. We willen hier zoveel mogelijk mensen deelgenoot van maken.’

11

# 4 | Geschiedenislokaal.nl

Tekst: Esther van Velden en Nico Vriend/ beeld: www.geschiedenislokaal023.nl

Geschiedenislokaal.nl: digitale bronnen voor het onderwijs Geschiedenislokaal.nl is een educatief platform waar plaatselijke culturele (erfgoed)instellingen zoals archieven, musea en bibliotheken, op een aantrekkelijke manier historische bronnen kunnen aanbieden voor gebruik in het onderwijs. Het digitale lokaal is ontwikkeld op initiatief van het Noord-Hollands Archief. Verdieping Aanleiding voor de ontwikkeling van Geschiedenislokaal.nl was de aanhoudende vraag van docenten naar digitale informatiebronnen ter verdieping van de geschiedenisles én een broodnodige update van het succesvolle erfgoededucatieproject ‘Verhalen uit de Beerput’. Het Regionaal Archief Tilburg raakte al snel enthousiast van de Haarlemse ideeën en haakte aan. Door samenvoeging van de educatiebudgetten van de twee instellingen kon in 2014 gestart worden met de bouw van de website, uitgevoerd door ab-c media.

Homepage Geschiedenislokaal023.nl.

12

Op 22 januari 2015 werden de websites Geschiedenislokaal023.nl en Geschiedenislokaal013.nl gelijktijdig gelanceerd in respectievelijk Haarlem en Tilburg.

Voor wie? Het primaire doel is leerlingen in het voortgezet onderwijs vertrouwd te laten raken met het lokale culturele erfgoed als primaire

bron van kennis over de (lokale) geschiedenis. Of het nu om een archiefstuk, archeologische vondst of schilderij gaat, de leerling kan het op Geschiedenislokaal.nl terugvinden. Geschiedenislokaal023.nl wordt op dit moment (aan)gevuld met bronnen uit de collecties van het Noord-Hollands Archief, Bureau Archeologie Haarlem, Museum Haarlem, Teylers Museum, Frans Hals Museum en Bibliotheek ZuidKennemerland.

geplaatst met daarin de transcriptie of hertaling van de tekst (zie afbeelding bovenaan). De eigenlijke bron blijft op de achtergrond zichtbaar, zodat het contact hiermee niet verloren gaat. Om voor een goede context te zorgen worden speciaal geselecteerde bronnen op een tijdlijn vertoond of weergegeven op een

kaart. Een uitdrukkelijk wens is om leerlingen ook daadwerkelijk aan de slag te laten gaan met de bronnen. Daarvoor wordt op dit moment alleen de website kaart. cc aangeboden, waarmee moderne en historische kaarten met elkaar vergeleken kunnen worden (zie afbeelding onderaan). Plein C, onderdeel van de Cultuurcompagnie Noord-Holland, ontwikkelt op dit moment in samenwerking met ab-c media meer interactieve erfgoedtools. Naar verwachting zijn deze tools in september 2015 gereed en bovendien beschikbaar in Geschiedenislokaal.nl.

Wat kun je ermee? De bronnen worden per thema of afzonderlijk aangeboden. Je kunt ze printen, delen op Pinterest, Facebook en Twitter en (gratis) downloaden in hoge resolutie voor gebruik in presentaties op bijvoorbeeld het digibord of in werkstukken. Om oude, handgeschreven documenten in begrijpelijke vorm aan te kunnen bieden, is een speciale ‘transcriptietool’ ontwikkeld. Over de eigenlijke bron wordt een balkje

13

Prikbord

Agenda Za 16 mei: voorouderspreekuur • •Zo 17 mei: bierwandeling •Ma 18 mei: Historisch Café •Di 2 juni: voorouderspreekuur •Ma 15 juni t/m zo 30 augustus: tentoonstelling Gepakt! Misdaad en straf rond 1900 •Za 20 juni: voorouderspreekuur •Za 12 en zo 13 september: Open Monumentendagen

Kijk voor een compleet en actueel overzicht van onze activitieten op www.noordhollandsarchief.nl.

Beeldcollecties NoordHollands Archief beschikbaar via Europeana Vanaf dit voorjaar is de beeldcollectie van het Noord-Hollands Archief, ruim 246 duizend objecten met beschrijvingen, ook te vinden via het online cultuurplatform www.europeana.eu. Op deze portaalsite, ofwel toegangspoort, zijn gedigitaliseerde collecties van allerlei Europese culturele en wetenschappelijke instellingen te vinden. Van de objecten binnen de collecties is een beschrijving en (meestal) een verkleinde foto opgenomen. Om de foto op volledig formaat te bekijken, kan worden doorgeklikt naar de website van de instelling die de informatie aanbiedt. Inmiddels zijn er via Europeana al zo’n dertig miljoen objecten te vinden. Opmerkelijk is dat Nederland de op een na grootste aanbieder is op de portaalsite, met meer dan vier miljoen digitale objecten en beschrijvingen. Andere vooraanstaande instellingen waarvan de beeldcollecties te vinden zijn via Europeana zijn bijvoorbeeld het Rijksmuseum, Teylers Museum en de Koninklijke Bibliotheek. In 2014 trok het platform wereldwijd 450.000 bezoekers.

Workshop modegeschiedenis voor scholieren Nieuwe studiezaalfolder

14

Leerlingen van Lyceum Sancta Maria in Haarlem hebben in het kader van de lessen Textiel een workshop over modegeschiedenis gevolgd in het Noord-Hollands Archief. De leerlingen zijn aan de hand van oude modeprenten en hedendaagse foto’s op zoek gegaan naar achttiende- en negentiende-eeuwse elementen in de hedendaagse mode en hebben daar een collage van gemaakt. Na afloop van de workshop ontwierpen en maakten de leerlingen op school kleding, die te zien was op de jaarlijkse modeshow tijdens de open dagen van de school.

Wie kan ons helpen? In een collectie familiefilms, geschonken door familie Van der Vegte uit Haarlem, dook een film op die niet tot de familieverzameling behoorde. Op de film is een meisje te zien tijdens allerlei gebeurtenissen, zoals een Palmpaastocht en de Heilige Communie. Omdat er geen informatie over de film voorhanden was, ontstond het idee om het publiek om hulp te vragen. Onder de titel ‘Wie kan ons helpen?’ werd de video gedeeld via YouTube, Facebook en Twitter. Binnen een paar dagen had de video al meer dan 2.200 hits en de reacties stroomden binnen. Binnen 24 uur kon worden vastgesteld dat de Palmpaastocht was gefilmd rond de Sionskerk in Haarlem-Noord en enkele dagen later werd duidelijk dat de beelden van de Heilige Communie in Beverwijk waren gemaakt. Aanwijzingen over de kleding maakten dat de filmbeelden konden worden gedateerd op ca. 1961. Tot nu toe is nog niet bekend aan wie deze film toebehoort.

Rectificatie | De

foto in Uitgelicht 3 van het graf van Gerardje Visser, een jongetje dat vlak na de oorlog doodgeschoten werd, toonde het verkeerde graf; hierbij het juiste graf.

Gepakt! Hoe was het om rond 1900 in de gevangenis te zitten? En wat moest je op je kerfstok hebben om veroordeeld te worden tot een gevangenisstraf? De rechtbank-, gevangenis- en politiearchieven van Noord-Holland zitten vol spannende, ontroerende, indrukwekkende en trieste verhalen. Van befaamde criminelen tot keurige dames, van moord en doodslag tot oplichting en inbraak. Aan de hand van strafdossiers, foto’s, bewijsmateriaal, signalementkaarten, brieven, tekeningen en objecten krijgen misdaad en straf rond 1900 een gezicht. Tentoonstelling: Gepakt! Misdaad en straf rond 1900. Van 15 juni t/m 30 augustus 2015 Locatie: Noord-Hollands Archief, Jansstraat 40, Haarlem Openingstijden: ma t/m vrij van 9-17 uur en elke derde zaterdag v/d maand van 9-17 uur Toegang: gratis

15

# 4 | De Bevrijding van een ‘vergeten’ krant

Tekst: Rob Plasschaert / beeld: Noord-Hollands Archief

De Bevrijding van een ‘vergeten’ krant Tijdens de oorlog bepaalde de bezetter wat er in de kranten geschreven mocht worden. Publiceerden ze toch artikelen die de Duitsers niet goedkeurden dan riskeerden ze een publicatieverbod. Wat schreven Haarlemse kranten na de bevrijding?

Voor water kan gemakkelijk worden gezorgd, maar er zijn niet voldoende zwembroeken beschikbaar

Rechts: Canadese militair op een motor op de Grote Markt.

16

Op 7 mei 1945, één dag voor de intocht van de Canadese troepen in Haarlem, zagen twee kranten weer het levenslicht. Voor één krant gold dit letterlijk: De Patriot (vanaf 1943 was deze ondergronds verschenen). De andere was de katholieke Nieuwe Haarlemsche Courant (in 1941 door de bezetter verboden). Haarlems oudste krant, Haarlems Dagblad, verscheen pas weer op 25 juni (tijdens de oorlog waren Haarlems Dagblad en de toenmalige Oprechte Haarlemsche Courant in 1942 op last van de bezetter samengevoegd tot Haarlemsche Courant. Het duurde tot in juni 1945 voor de krant ‘gezuiverd’ weer mocht verschijnen).

Leeshonger Er was in de eerste naoorlogse dagen een geweldige leeshonger. Maar ook papierschaarste. De Patriot moest zich daarom de eerste weken behelpen met maximaal vier pagina’s op A4-formaat, na een maand konden de pagina’s verdubbeld worden tot A3. (Deze krant heeft overigens maar bestaan tot februari 1947; een uitgebreid artikel over deze ‘vergeten’ krant verscheen van de hand van Kees Sipkes in het Haerlem Jaarboek 1996.) Naast het voedsel- en distributienieuws, berichten over teruggekeerde slachtoffers uit de concentratiekampen, arrestaties van NSB’ers en andere verraders én


grote oorlog in een land is geweest, waar ze hem zulke droefgeestige verhalen deden…

Reclamedrukwerk van De Graaf’s

Zaterdag 12 mei

ste maal in het bevrijde Nederland weer gehouden. Weliswaar was het nog niet de ouderwetse Luilak, die op vrijdagavond placht te beginnen en de ganse nacht voortduurde, maar een luilak met bloemen en vrolijkheid was het wel.

Bakkerijen.

Eerste Duitse duikboot heeft zich overgegeven De eerste Duitse duikboot heeft zich overgegeven. Het is de U 249. Zij werd door twee Britse kruisers opgebracht naar een haven in Schotland. De bemanning bestond uit 5 officieren en 43 minderen. Het vaartuig was 40 dagen geleden vertrokken en had nog tien nietafgeschoten torpedo’s aan boord.

Woensdag 23 mei

Behandelt men zo zijn bevrijders?

Maandag 14 mei

Voormalige bezetting te voet naar Duitsland

Bevrijding, Santpoort.

de nog voortgaande oorlog tegen Japan, verschenen er in De Patriot tal van opmerkelijke, leuke en vreemde berichten. Ik laat er een aantal de revue passeren. Zaterdag 12 mei

De eerste ‘Canadian’ op bezoek Wij zitten op de redactie van de krant te werken. Opeens komt een der medewerkers naar binnen: ‘Ik heb een Canadian bij me!’. En even later is hij bij ons in het kleine redactielokaal, een stevige donkere knaap; stralend van gezondheid zit

18

Hoe onwaarschijnlijk dit alles eigenlijk een buitenlander, die dit niet heeft meegemaakt, in de oren moet klinken hij daar vrolijk tegen ons te lachen, een van onze bevrijders! Ja, overal is hij geweest, wanneer we hem dat vragen. Hij heeft op Sicilië gezeten als vrijwilliger, is Italië doorgetrokken, Frankrijk, is in België geweest,

en nu zit hij hier in Holland in de Spaarnestad. Hij weet niet veel van Holland af, alleen dat de mensen het hier wel erg beroerd gehad moeten hebben. Wanneer we hem vertellen wat er al niet gebeurd is in de afgelopen jaren, schudt hij zijn hoofd. ‘How’s it possible!’ zegt hij, en we realiseren ons opeens hoe onwaarschijnlijk dit alles eigenlijk een buitenlander, die dit niet heeft meegemaakt, in de oren moet klinken. Hij is de eerste Canadees, dien we op de redactie op bezoek kregen, de man, Pete Ateah, die later, wanneer hij weer in zijn woonplaats Winnipeg terug is gekeerd, zijn kinderen en kleinkinderen zal vertellen, dat hij in de

De 120.000 Duitsers in Nederland zullen niet op gestolen fietsen maar te voet naar hun vaderland moeten terugkeren. Dinsdag 15 mei

Slechts voor IJmuiden geldt deze opheffing niet, zodat men daar nog steeds van 11 uur ’s avonds tot 5 uur ’s morgens binnen moet blijven. Ook de jeugd onder de achttien jaar mag, zoals wij reeds bekend maakten, zich in die tijd niet op straat bevinden.

De Avondklok De burgemeester van Haarlem brengt in overeenstemming met het Militair Gezag ter kennis van het publiek, dat de nieuwe ‘spertijd’, die voortaan ‘De Avondklok’ genoemd zal worden, is vastgesteld op 23 tot 4 uur. De tapperijen in de gemeente moeten om 22 u. voor het publiek gesloten worden.

Vrijdag 18 mei

Dinsdag 26 juni

Dinsdag 22 mei

De avondklok opgeheven

Luilak

De avondklok is opgeheven, zodat de burgerij van West-Nederland thans des nachts op straat mag.

De aloude traditionele Luilakviering met de specifiek Haarlemse bloemetjesmarkt werd voor de eer-

Enkele dagen geleden werd in de Canadese soldatencantine te Santpoort de eerste diefstal geconstateerd. Een der manschappen was net naar binnen gegaan om een pakje sigaretten voor zijn pas verworven vrienden te kopen en had zijn fiets buiten laten staan. Toen hij terugkeerde uit het gebouw, bleek het rijwiel spoorloos verdwenen te zijn. Is dat de Hollandse mentaliteit en dankbaarheid jegens den bevrijder?

Luilakmarkt gaat door! In een bekendmaking van 17 mei 1945 brengt de burgemeester van Haarlem, in overeenstemming me het Militair Gezag ter algemene kennis, dat de z.g. Luilakmarkt zal worden gehouden op zaterdag 19 mei a.s. van 6-18 u.

Woensdag 23 mei

Canadezen willen zwemmen! Er zijn onder onze bevrijders velen, die graag willen zwemmen. Voor water kan gemakkelijk worden gezorgd, maar er zijn niet voldoende zwembroeken beschikbaar, terwijl deze toch noodzakelijk zijn. Dringend wordt daarom verzocht voor onze vrienden uit Canada zwembroeken in bruikleen af te staan. De zwembroeken of –pakken zullen worden voorzien van een

19


Links: feestvreugde na de Bevrijding op de Zijlweg. Rechts: voetbalwedstrijd op 10 mei 1945 in Santpoort tussen een Canadees militair elftal en een Santpoortse selectie. Ook op het RCH-terrein in Heemstede speelden de Canadezen die dag een wedstrijd en wel tegen ‘good old’ HFC.

nummer en een goede behandeling genieten. Wie een badpak of zwembroek beschikbaar wil stellen, gelieve dit af te geven tot en met 25 mei a.s. aan het bestuur der Zwemvereniging H.V.G.B., cassa Stoop’s bad te Overveen. Vervolg op dinsdag 29 mei

De inzameling van zwempakken voor de Canadese troepen in Haarlem en omstreken is, een succes geworden. In totaal werden 150 badpakken afgedragen. Voorzien van allerlei bondige en dikwijls ontroerende briefjes en opdrachten zond de Haarlemse burgerij zwemtenues in, moderne zowel als langpijpige modellen anno 1910. De Canadese troepen zullen zich

20

thans gekleed in badcostuum te water kunnen begeven! Maandag 28 mei

1000 treden per dag De koster van de kathedraal St. Bavo aan de Leidschevaart heeft in de afgelopen Oorlogswinter een zo verrassende prestatie geleverd ten gerieve van het Haarlemse publiek, dat zij zonder twijfel gememoreerd dient te worden. Nu weer op verschillende punten in de stad klokken de juiste tijd aanwijzen, komt men eensklaps tot het besef, dat die van de kathedraal ook vóór de bevrijding reeds liep en men vraagt zich af hoe zulks mogelijk was. Geen electrische energie is daarvoor gebruikt, maar die van den

koster. De heer Coomans beklom twee keer per dag ongeveer 250 treden om het grote uurwerk op te winden. Iedere morgen cirkelde hij in de wenteltrap naar boven en aangezien de veer geen etmaal gespannen bleef, moest hij ook des avonds dezelfde tocht ondernemen. Duizend treden per dag, van october [1944] af, tot aan de bevrijding toe, in de kou, in het donker met een slecht kaarsje, en vooralsnog duurt dit voort. Maar nu kan de koster ten minste aftellen. Vervolg (verkort) op maandag 4 juni

Haarlemmers willen dankbaarheid betuigen Haarlems burgerij heeft de moeizame arbeid van den heer Coomans

weten te waarderen. Maandag en nu reeds hebben verscheidene inwoners, die dank zij den heer Coomans niet in de war raakten met de tijd, de hoofden bij elkaar gestoken om een mogelijkheid te vinden, hem hun dankbaarheid te tonen. Aan allen, die mede van zijn 1000 treden per dag hebben geprofiteerd, wordt verzocht hun erkentelijkheid te laten blijken door een bijdrage te storten – ook de geringste is welkom – om den volhoudenden trappenklimmer een verrassing te kunnen bereiden. Donderdag 7 juni

Canadezen spelen cricket A.s. zaterdag zal op het sportterrein aan de Spanjaardslaan een ontmoeting plaats vinden tussen een cricketteam, bestaande uit leden der Royal Artillery en het eerste elftal van Rood en Wit. De Canadese ploeg heeft in Den Haag reeds een spannende wedstrijd achter de rug tegen H.C.C. En een week later: Zaterdagmorgen zal op het terrein aan de Spanjaardslaan een cricketwedstrijd worden gespeeld tussen Rood en Wit en Captain Murdoch’s Eleven.

Woensdag 20 juni

De Canadese ploeg heeft in Den Haag reeds een spannende wedstrijd achter de rug tegen H.C.C.

Dinsdag 12 juni

Canadezen nemen revanche Op het E.D.O.-terrein heeft het honkbal-negental van de Royal Canadian Engineers nogmaals zijn krachten gemeten met het Haarlems negental, dat zonder De Mon en Schijvenaar in het veld moest komen. De Canadezen waren de Haarlemmers met 10-8 de baas.

Foto’s gevraagd Militair Gezag, Sectie voorlichting, Subsectie Foto’s, verzoekt fotografen en amateurs hun foto’s, betrekking hebbende op de bezetting en bevrijding van Nederland, beschikbaar te stellen voor het Nederlandse Rijks-Fotoarchief.

Gewone loop Hoe moeilijk ook, zoals uit deze krantenberichten blijkt begon ook in Haarlem het gewone leven weer zijn gewone loop te krijgen. De wederopbouw van een totaal ontwricht land werd massaal ter hand genomen. Het zou echter nog jaren duren eer de economie weer goed begon te draaien, de infrastructuur op orde was en er weer genoeg huizen gebouwd waren om de grote woningnood te ledigen. En de verwerking van al het oorlogsleed moest nog beginnen.

21

MOOI GEWEEST

# 4 | Mooi geweest

Overhandiging eerste exemplaar Historische atlas van Kennemerland Afbeelding: Hoogovens in IJmuiden,

datum en fotograaf onbekend, Collectie

Aanbieding inventaris Nederlands Hervormde Gemeente Haarlem Op 27 januari 2014 is aan de voorzitter van het College van Kerkrentmeesters, Wim de Jong, de inventaris van het archief van de Nederlands Hervormde Gemeente Haarlem, in hoofdzaak over de periode 1900-2000, aangeboden. De inventaris beschrijft de stukken van respectabele colleges als de Kerkenraad, Kerkvoogdij, het College van Notabelen, College van Collectanten en die van de wijkgemeenten met hun kerken. De heer J.J. Zonjee, overleden in 2010, heeft als archivaris van de Nederlands Hervormde Gemeente Haarlem jaren aan het archief gewerkt. Door Archiefbureau Ruerd de Vries is onder begeleiding van het Noord-Hollands Archief de inventarisatie afgerond en een toegang gemaakt op het archief. De archieven bevatten veel verhalen over de Haarlemse kerken: Nieuwe Kerk, Oosterkerk, Noorderkerk, Ontmoetingskerk en de Grote of St.Bavokerk. En ook over alle mensen die betrokken waren bij de kerk als lidmaat, bestuurder of bij het onderhoud van de gebouwen. De inventaris van het archief van de Nederlands Hervormde Gemeente Haarlem 1900-2000 is in te zien via het archievenoverzicht op de website van het NoordHollands Archief.

22

Provinciale Atlas, Noord-Hollands Archief.

Aanmelden De kosten voor het bijwonen van het symposium bedragen €20,- (inclusief lunch). Donateurs van de Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief betalen €15,-.

Burgemeester Ruud Nederveen van de gemeente Bloemendaal (in maart 2015 afgetreden) heeft op 20 november 2014 het eerste exemplaar van de Historische atlas van Kennemerland in ontvangst genomen tijdens de presentatie van de atlas in de Janskerk. De Historische atlas van Kennemerland vertelt in grote lijnen en met aansprekende details de geschiedenis van het gebied tussen Petten en de Hondsbossche Zeewering in het noorden en Vrienden van het NHA de Kennemer BeekStichting bij Bennebroek in het zuiden. Het verhaal is rijk geïllustreerd met een veertigtal zorgvuldig gekozen historische kaarten en ruim honderdveertig afbeeldingen. De atlas verschijnt in de serie ‘Historische atlassen’ van uitgeverij Vantilt in Nijmegen, waarin in 2006 ook de Historische atlas van Haarlem is verschenen. Ontwerp: Michael Kolf - PICADIA

U kunt zich tot en met 5 december aanmelden voor het symposium door een e-mail met vermelding van uw naam en het aantal personen te sturen naar [email protected] en het verschuldigde bedrag over te maken op rekeningnummer NL53 INGB 0004 5492 39 t.n.v. Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief o.v.v. ‘symposium 2014’.

Symposium

Bedrijvigheid in Velsen in de lange 20ste eeuw.

Geschiedenis en archieven 15 december 2014

Locatie Het symposium vindt plaats in de Janskerk, het publiekscentrum van het Noord-Hollands Archief. Het adres van de Janskerk is Jansstraat 40 in Haarlem. Dit is op enkele minuten lopen van het NS-station Haarlem. Parkeren kan in de parkeergarage Stationsplein. Expositie Speciaal voor dit symposium richt JanVictor Suurmond een expositie in van museale voorwerpen uit de geschiedenis van Velsen. Vooraf, tijdens de lunch en na het symposium is er gelegenheid om deze expositie te bezichtigen.

Met Stravinsky aan zee Op 14 november 2014 is in het Noord-Hollands Archief het boek Met Stravinsky aan zee gepresenteerd. Met Stravinsky aan zee omvat de hoogtepunten van het bijzondere gastenboek van de Haarlemse uitgever Jan Tadema (18741949). Tadema - een man met een passie voor muziek - ontving in zijn huis aan de Gedempte Oude Gracht in Haarlem graag de musici die in de Haarlemse concertzaal De Kroon of in het Amsterdamse Concertgebouw optraden. Onder hen natuurlijk dirigent Willem Mengelberg, maar ook vele buitenlandse beroemdheden als Carl Flesch, Pablo Casals, Pierre Monteux, Jacques Thibaud, Igor Stravinsky, Robert Casadesus en Francis Poulenc. Tadema’s gastenboek groeide uit tot een rijke autografenverzameling, waar hij ook foto’s, briefkaarten, programma’s en kleine composities in plakte, en op den duur bovendien brieven van Johannes Brahms en Max Reger aan wist toe te voegen. Piet Wackie Eysten schreef de toelichtende teksten bij deze uitgave, die een unieke inkijk biedt in het Nederlandse muziekleven in de eerste helft van de twintigste eeuw.

Serious Request 2014 @SR2014Haarlem Bijeenkomst voor de vrijwilligers @NHArchief die als hosts helpen tijdens 3FM Serious Request. Geweldig deze hulp! 9 december 2014 20:54

Symposium over bedrijvigheid in Velsen Stichting Vrienden van het Noord-Hollands Archief en het Noord-Hollands Archief hebben in samenwerking met de Stichting Bedrijfsgeschiedenis op maandag 15 december 2014 in de Janskerk een symposium georganiseerd over de sociaalecono-mische geschiedenis van Velsen vanaf het einde van de negentiende eeuw. De aanleg en voltooiing van het Noordzeekanaal in de jaren zeventig van de negentiende eeuw betekende een grote verandering in de geschiedenis van het voorheen landelijke gebied. Velsen werd de kern van de IJmond-regio en cruciaal voor de Nederlandse ijzer- en staalindustrie. IJmuiden ontwikkelde zich tot de derde zeehaven van Nederland en werd belangrijk voor de visserij. Tijdens het symposium gingen zeven sprekers, waaronder Conny Braam, Joost Jonker en Joost Dankers dieper in op deze materie. Robert te Beest, wethouder van de gemeente Velsen, verzorgde de introductie.

23

# 4 | Topstuk

Tekst: Ilse Kaldenbach / beeld: de beeldmarketeers (portret) en Noord-Hollands Archief

Topstuk Annelies Aerts werkte ruim 21 jaar als conservator bij de Provinciale Atlas Noord-Holland (SPANH). Op 16 juni gaat zij officieel met pensioen. Haar Topstuk is een tekening van het strand bij Petten, gemaakt door Simon de Vlieger tussen 1630 en 1653.

Ze zeggen zoveel meer dan een glad gepolijst schilderij

Op de tekening die voor haar op tafel ligt is een strandscène met een duinenrij te zien. Achter de duintoppen tekenen zich de contouren van een dorp af. ‘Het tafereel geeft het alledaagse leven aan de Hollandse kust in de zeventiende eeuw weer. Je ziet op het strand getrokken vissersschuiten en rechts een groepje visverkopers. Links op de tekening komt een gezelschap met een kar het strand op lopen, waarschijnlijk om vis te kopen.’

Kerktoren

Rechts: Annelies Aerts

24

Jarenlang maakte de tekening deel uit van de collectie topografische prenten en tekeningen van het Haags Gemeentearchief. Er was altijd vanuit gegaan dat het dorp achter de duinen Scheveningen

was. Nieuw onderzoek naar de tekening bracht echter aan het licht dat deze toeschrijving niet klopte. ‘Ik kreeg een telefoontje van de conservator van de Provinciale Atlas in Den Haag. Die vertelde mij dat ze een prachtige tekening van Simon de Vlieger in de collectie hadden waarvan ze altijd hadden gedacht dat het Scheveningen was. Nu was het vermoeden dat het een kustplaats in Noord-Holland betrof, misschien het dorpje Petten.’ Maar hoe stel je de locatie van een tekening vast? ‘Ik begon aan een zorgvuldig onderzoek om te achterhalen welk dorp er op de tekening was afgebeeld. Een vergelijking met andere prenten en kaarten uit de Provinciale Atlas Noord-Holland maakte het uiteindelijk mogelijk het dorp te iden-

# 4 | Topstuk

Kopie van een kaart van Claes Jansz Visscher uit 1608, gemaakt door Abraham Rademaker (1608-1700).

Tekening van het strand bij Petten gemaakt door Simon de Vlieger, 23,3 x 52,8 cm (tussen 1630 en 1653).

tificeren als Petten. Eerst heb ik gekeken naar de kerktoren, dat is altijd een belangrijk herkenningspunt. Maar veel kerktorens lijken op elkaar en bovendien is Petten in de geschiedenis meermalen van de kaart verdwenen. Dit maakte mijn onderzoek niet gemakkelijk.’

zoutziederijen in Alkmaar. Daar werd het ruwe zout opgelost tot pekel en vervolgens door indamping geraffineerd.’ ‘Zout was heel belangrijk in de zeventiende-eeuw. Er waren natuurlijk nog geen koelkasten. Voor de conservering van etenswaren

Ik heb veel geleerd door zelf te kijken

Zoutgoot Het detail dat uiteindelijk de doorslag gaf was de zoutgoot rechts op het middenplan van de tekening. ‘De zoutgoot is afgebeeld op verschillende zeventiende-eeuwse kaarten uit de Atlas van Petten en omgeving. Het duidelijkst op een kopie van een kaart van Claes Jansz Visscher uit 1608, gemaakt door Abraham Rademaker. Via de zoutgoot werden waterschuiten met zeewater geladen voor de

26

werd zout in grote hoeveelheden gebruikt. Zo werd bederf van vlees en vis tegengegaan en konden groenten worden ingelegd. Zout was van het grootste belang voor de voorraden aan boord van de Oost-Indiëvaarders op hun lange reis naar de Oost. Maar ook voor het pekelen van haring en de bereiding van kaas, belangrijke

exportproducten, was zout onmisbaar.’

Aankoop ‘Niet iedere dag krijg je een tekening van een bekende zeventiende-eeuwse kunstenaar in handen. En niet iedere dag doet zich de mogelijkheid voor zo’n topstuk te verwerven. Ik heb daarom een aanbevelingstekst opgesteld en naar de provincie gestuurd. Zij hebben naast het bestaande budget extra geld vrij gemaakt voor de aankoop van de tekening.’ Het getuigt van grote collegialiteit dat de conservator van de Provinciale Atlas in Den Haag ons dit aanbod deed.’

Zeggingskracht ‘We weten niet of de tekening van Simon de Vlieger een voorstudie voor een van zijn schilderijen is geweest. Ik heb ooit een schilderij op een veiling gezien waar dit een voortekening voor had kunnen zijn.

De Vlieger was een begenadigd marineschilder die veel schilderijen van de Nederlandse kust heeft gemaakt. In de collecties van SPANH zit nog een tekening van hem van de Zuiderzee bij Amsterdam met een gezicht op het Muiderslot, uit ca. 1630.’ ‘Je ziet dat de tekening technisch heel knap is vervaardigd, hij is echt prachtig. Met een extra aanzet geeft hij met het potlood accenten weer. Vooral het zand en de duinen vind ik erg mooi weergegeven. De eenvoudige manier van tekenen heeft een enorme zeggingskracht. Tekeningen drukken altijd heel goed de gevoelens van de kunstenaar uit. Ze zeggen zoveel meer dan een glad gepolijst schilderij. Een tekening geeft heel direct weer wat een kunstenaar bedoelt. Vaak is de voorstudie veelzeggen-

der en levendiger dan het schilderij dat er uiteindelijk uit voortvloeit. Toen ik voor SPANH ging werken hield ik eigenlijk niet zo erg van tekeningen. Ik vond ze saai en in veel gevallen klein. Doordat ik er door mijn werk zoveel mee in aanraking kwam, heb ik tekeningen leren waarderen. Ik heb veel geleerd door zelf te kijken, door colleges te volgen en dankzij deskundige collega’s. Niet alleen mijn blik op tekeningen is veranderd, ook mijn blik op de provincie NoordHolland.’ De tekening is t/m 15 september te zien op de tentoonstelling ‘Op ’t duin - duingezichten en duingedichten’ in het Haags Historisch Museum in Den Haag. Een digitale kopie van de tekening is in de Beeldbank van het Noord-Hollands Archief opgenomen.

Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland De Stichting Provinciale Atlas Noord-Holland (SPANH) is in 1993 opgericht door het College van Gedeputeerde Staten van de provincie Noord-Holland, in samenwerking met het Rijksarchief in Noord-Holland (rechtsvoorganger van het Noord-Hollands Archief). Het doel van de Stichting is de bekendheid van de topografisch-historische atlas van Noord-Holland te bevorderen, bijvoorbeeld door samen met andere culturele instellingen en musea in de provincie tentoonstellingen te organiseren, en de collectie uit te breiden met aankopen en schenkingen. De Stichting wordt met ingang van 1 juni 2015 in opdracht van de provincie Noord-Holland ontbonden. Alle werkzaamheden worden ondergebracht bij het Noord-Hollands Archief, dat tot nu toe alleen verantwoordelijk was voor het beheer van de Provinciale Atlas van Noord-Holland. In de nieuwe situatie komen daar de verantwoordelijkheid voor aankoopbeleid en presentatie bij.

27

# 4 | Posterpropaganda

Tekst: Mart van de Wiel/ beeld: Noord-Hollands Archief en Mart van de Wiel

Posterpropaganda Als liefhebber van propagandakunst is Mart van de Wiel in de collectie affiches gedoken van het Noord-Hollands Archief. Affiches hadden en hebben nog steeds een belangrijke rol in het dagelijks leven. Ze zijn een uitstekende manier om de aandacht te pakken.

Een uitstekende weerspiegeling van wat er in de maatschappij speelt

Mart van de Wiel (1988) kwam na zijn studie geschiedenis in Leiden in juli 2014 bij het Noord-Hollands Archief in dienst als medewerker beelden audiovisuele collecties. In deze functie werkt hij aan het toegankelijk maken en structureren van de (bewegende) beeldcollecties. Buiten zijn werk om is hij actief als kunstenaar/illustrator.

28

Grote afbeeldingen Propaganda. Wie is er niet groot mee geworden? De term doet al gauw denken aan de bekende affiches uit (voormalige) communistische republieken en krachtige naziretoriek. Toch is propaganda meer dan dat. Heel breed genomen is propaganda het verspreiden van ideeën en visies, het onder de aandacht brengen van bepaalde zaken of evenementen, alsmede het verkopen van producten op diverse manieren met gebruikmaking van diverse media. Alles bij elkaar ook wel ‘reclame’ genoemd. Een veel gebruikt medium voor propaganda en reclame zijn affiches. Dankzij ontwikkelingen in de drukkunst in de negentiende en twintigste eeuw konden er grote afbeeldingen op grote schaal geproduceerd worden, waarmee

de massa bereikt kon worden. In de twintigste eeuw waren affiches, voor de opkomst van televisie en internet, hét medium om bovenstaande zaken te communiceren. Ze waren (en zijn nog altijd) niet weg te denken uit het dagelijks leven, en zijn zodoende een uitstekende weerspiegeling van wat er in de maatschappij speelt. Voor mij als historicus betekent dit dat we aan de hand van een brede affichecollectie goed kunnen zien wat er op lokaal sociaal-maatschappelijk gebied allemaal speelde of wat mensen belangrijk vonden.

Uitzichtloze situatie Het Noord-Hollands Archief bezit zelf ook een aanzienlijke hoeveelheid affiches (ongeveer 3500, en daarnaast nog affiches die verstopt zitten in andere archieven) uit de

periode tussen grofweg 1920 en nu. Deze affiches, verdeeld over de Kennemer Atlas en de collectie Cornelis Rosé (een Haarlemse ondernemer en verwoed afficheverzamelaar), waren tot voor kort echter nauwelijks ontsloten. Waar deze al genummerd waren was dit inconsequent gedaan, en was er ongeveer drie keer opnieuw begonnen met de nummering. Daarnaast waren affiches uit de collectie Rosé rucksichtslos opgenomen in de Kennemer Atlas. Aan deze uitzichtloze situatie werd tot voor kort weinig gedaan. Onbekend maakt onbemind.

Beste aanpak Het leek mij een uitdaging, als propaganda-fanaat, om mijn tanden in deze collectie te zetten. Na overleg met Frederike Leffelaar (senior conserveringsadviseur) en Alexander de Bruin (conservator beeldcollecties) over wat de beste aanpak zou zijn, ben ik begonnen met gewoon lade na lade open te trekken en de inhoud te sorteren op collectie, formaat en te ontdoen van dubbelen. Hier ben ik zo’n tien à vijftien dagen volop mee bezig geweest. Daarna ben ik begonnen om de affiches te nummeren, en de al gedigitaliseerde affiches te beschrijven. Als ik daar eenmaal mee klaar ben hoop ik de affiches te kunnen laten digitaliseren en verder te beschrijven.

Top vijf Nu is het niet zo dat de twee grote collecties alleen maar uit esthetisch hoogwaardige topstukken bestaan. Veel van de affiches zijn grotendeels tekstueel en repetitief (bijvoorbeeld de terugkerende aankondigingsposters voor orgelconcerten). Om nu een indruk te geven van wat voor moois er allemaal verborgen zit in deze collecties, heb ik tijdens het sorteerproces foto’s gemaakt van de mooiste, tofste, vetste, gaafste affiches. Uit deze preselectie laat ik hier mijn top vijf van favoriete affiches zien waarbij ik als kunstenaar/grafisch ontwerper ook nog mijn uitleg zal geven waarom ik de betreffende affiche zo gaaf vind. Er zijn nog tientallen andere heel mooie affiches, maar hopelijk gaat u na het lezen en zien van dit stuk binnenkort zelf op onderzoek uit!

Nr.

5

Vrijheid (1945)

Deze poster valt zo enorm op vanwege de eenvoud, de kleuren en de haast fysieke schreeuw van verlossing en opluchting. Hierbij lijkt de poster geen ander doel te hebben dan om de collectieve vreugde te delen met iedereen. Zelfs zeventig jaar later laat deze poster je voelen hoe het is om bevrijd te worden van het juk van de bezetters, en ik kreeg dan ook kippenvel toen ik deze poster uitvouwde. Maker: U.S.P.H.I. afm.: 74,5 x 99,5 cm Collectie Cornelis Rosé, NL-HlmNHA_3265_31_01_XL

29


Nr. Flora

4

Nr.

3

Vlinder

1935 (1935)

(ca. 1975-1990)

Deze poster is bij velen wellicht bekend, want hij is vaak vertoond. Ik ben een sucker voor grote affiches, en dit exemplaar is vooral indrukwekkend in levende lijve. Door de simpele, maar strakke kleuren en de contrasten tussen de kleurvelden word je echt in het affiche gezogen. Als er ooit een tijdmachine wordt uitgevonden wil ik hiernaartoe, al was het maar omdat deze affiche zo aanlokkelijk is.

Dat mooie affiches niet alleen van ‘vroeger’ hoeven te zijn, bewijst deze poster voor de Haarlemse Boekenmarkt. Niet alleen vind ik de compositie (de lijnen, de weinige kleuren en de positie van de vlinder, die meteen de aandacht trekt) briljant, maar is voor mij de beeldspraak dat de kwetsbare schoonheid van de natuur ook in boeken te vinden is, zeer sterk.

Maker: Fré Drost afm.: 63 x 102 cm Kennemer Atlas, NL-HlmNHA_56046932_XL

30

Maker: onbekend afm.: 44,5 x 70 cm Kennemer Atlas, NL-HlmNHA_56049251_G

31


Nr.

2

Nederlandse Arbeidsdienst

Nr.

1

Octopus

(ca. 1965-1980)

(1941) Propaganda met een hoofdletter ‘P’. Ik vind deze poster grafisch gewoon zo goed. Door goed gebruik te maken van het contrast van slechts drie kleuren (of vier als je die twee kleine velden lichtblauw meerekent), wordt er een enorm levendig, driedimensionaal en sterk beeld gecreëerd. Deze poster brengt zeer effectief de waarden en het ethos van het Nationaal Socialisme over op de kijker, en het zou me niks verbazen als er niet een paar jonge jongens zich daadwerkelijk vrijwillig hebben aangemeld voor de arbeidsdienst na het zien van deze affiche. Maker: Schell (?) afm.: 68 x 102,5 cm Kennemer Atlas, ongeïnventariseerd

32

Dit is een van de eerste affiches die ik zag, en eigenlijk wist ik vanaf dat moment al dat dit mijn favoriet zou zijn. Ik heb hem inmiddels ook al als achtergrond op mijn telefoon. De poster is gewoon mooi. Punt. Hij is symmetrisch, simpel en omdat de letters echt tegen de rand aan zitten en de tentakels ook buiten de affiche verder gaan krijg je het idee alsof je samen met de octopus in een aquarium zit opgesloten en hij je bijna aan gaat vallen. Je moet wel naar de manifestatie gaan! Typisch geval van verborgen parel. Maker: onbekend afm.: 34 x 58 cm Kennemer Atlas, NL-HlmNHA_56047996_M

# 4 | Hermanus Koekkoek

Tekst: Annabella Meddens-van Borselen / beeld: Simonis & Buunk Kunsthandel en Noord-Hollands Archief

Hermanus Koekkoek (1815-1882), een succesvolle kunstschilder voor de Amsterdamse rechter Bij de strafzaken in het archief van de rechtbank Amsterdam, die bewaard worden in het Noord-Hollands Archief, is onlangs een veroordeling gevonden van de bekende kunstschilder H. Koekkoek sr. Waarom werd hij door de rechtbank veroordeeld? Het antwoord op deze vraag leidt ook tot interessante feiten over zijn leven en succes als schilder. Familie van kunstschilders Hermanus Koekkoek werd geboren in 1815 in Middelburg als zoon van de zeeschilder Johannes Hermanus Koekkoek (1778-1851).I Hij was de jongste uit een gezin van vier kinderen, die allen behoren tot de beroemde kunstschildersfamilie Koekkoek. De meest bekende uit de Koekkoek dynastie is Bernard Cornelis Koekkoek (1803-1862), oudste broer van Hermanus, die in het Duitse Kleef een prachtig huis (stadspaleis) en atelier liet bouwen. Dit huis, het B.C-Koekkoek-

34

Haus, is sinds 1960 een museum, gewijd aan de werken van hem en zijn familie. Terwijl Bernardus zich specialiseerde in het schilderen van landschappen, specialiseerde Hermanus Koekkoek zich in zeeen riviergezichten.II De laatste verhuisde toen hij elf jaar was met zijn ouders in 1826 naar het pittoreske havenplaatsje Durgerdam aan het IJsselmeer. Een paar jaar later vertrok de familie naar het nabijgelegen Amsterdam.

Gezinsleven In Amsterdam ontmoette Hermanus zijn echtgenote Johanna Maria de Zoet (de Soet), waarmee hij in juli 1837 trouwde. Bij zijn huwelijk erkende en wettigde hij zijn zoontje Hermanus, die in december 1836 geboren was als Hermanus de Zoet.III In de periode 1836-1856 kregen Hermanus en zijn vrouw zeven zonen en vier dochters. Drie van de jongens overleden op jonge leeftijd. De overgebleven vier traden allen in de voetsporen van hun vader en werden door hem opgeleid tot kunstschilder. Dit waren Willem Koekkoek (1839-1895), schilder van vooral stadsgezichten,

Johannes [Jan] Hermanus Barend (1840-1912), marineschilder, Barend Hendrik Koekkoek (1849-voor 1909), landschapschilder. De oudste zoon van Hermanus, Hermanus junior (1836-1909) schilderde net als zijn vader zeegezichten. Junior begon in Engeland een Fine Art Gallery aan het Piccadilly in Londen, omdat de schilderijen van de Engelse kust en havens van hem en zijn vader daar zo goed verkochten. Uit de geboorteakten van de kinderen blijkt dat Hermanus sr. en zijn gezin talloze malen verhuisde binnen Amsterdam. In 1843 vertrokken zij naar de Overtoom

Boven: H. Koekkoek, Riviergezicht met hooischip, olie op paneel 32 x 44 cm, gesigneerd. Collectie Simonis & Buunk, Ede Linksboven: portret van Hermanus Koekkoek uit het boek van J. Immerzeel, 1842. Links: geboorteakte Hermanus Koekkoek, geboren Middelburg 1815.

in Nieuwer-Amstel (sinds 1896 gemeente Amsterdam). In 1847-1848 woonde het gezin in Hilversum, om daarna weer in Amsterdam en Nieuwer-Amstel te wonen.

35


H. Koekkoek, Schepen op woelige zee, olie op doek 33 x 48 cm, gesigneerd en gedateerd ’62, Collectie Simonis & Buunk, Ede

Huwelijkscrisis Tijdens hun verblijf in Hilversum rezen er huwelijkse problemen tussen Hermanus Koekkoek en zijn vrouw. Het echtpaar maakte op een nacht in oktober 1847 vreselijk ruzie, waarbij de schilder zo kwaad werd, dat hij zijn vrouw heeft geslagen. De vrouw was dusdanig toegetakeld dat de plaatselijke dokter, Johannes Frederik van Hengel, erbij werd gehaald. Samen met Klaasje van Ingen, het 19-ja-

36

rige dienstmeisje van de familie Koekkoek, legde de arts voor de kantonrechter van Naarden een verklaring af.IV De burgemeester van Hilversum maakte van dit gebeuren een proces-verbaal op en diende een

Ondanks dit incident heeft mevrouw Koekkoek geen echtscheiding aangevraagd

aanklacht in. Wat was er precies gebeurd? Uit het vonnis van de rechtbank blijkt dat de echtgenote zulke onaangename opmerkingen en verwijten naar haar man had gemaakt, dat hij buiten zinnen van woede was geraakt. Helaas staat niet in het vonnis vermeld wát de vrouw precies gezegd had. Voor dit wangedrag kon de rechter een gevangenisstraf geven van maximaal twee jaar, plus een boete van maximaal honderd gulden. De rechter merkte echter op dat ‘de onaangename bejegeningen’ van mevrouw Koekkoek als verzachtende omstandigheid werden aangemerkt. In de aanklacht werd niet meegenomen dat zij ruim vijf

maanden in verwachting was van hun zevende kind. De rechter gaf de kunstschilder geen gevangenisstraf, maar een fikse boete van vijftig gulden. In die tijd een groot geldbedrag.V Ondanks dit incident heeft mevrouw Koekkoek geen echtscheiding aangevraagd en bleven zij bij elkaar wonen.

Inkomen Kon de schilder deze hoge boete wel betalen? Wat was zijn inkomen ongeveer? Uit brieven aan de Commissie voor de Tentoonstelling van Kunstwerken van Levende Meesters kan worden afgeleid, dat H. Koekkoek veel meer geld kreeg voor een schilderij dan andere

H. Koekkoek, Het binnenhalen van de netten bij stormachtig weer, olie op doek 67 x 101 cm, gesigneerd. Collectie Simonis & Buunk, Ede Links: vonnis rechtbank Amsterdam, jaar 1847, eerste bladzijde.

kunstschilders uit zijn tijd. In 1862 vroeg hij bijvoorbeeld voor een schilderij getiteld: ‘Een stil water met onderscheidene vaartuigen,’ fl 1300,- . De bekende Haagse schilder J. Bosboom rekende in dat jaar fl 200,- voor een schilderij, mevrouw Ronner-Knip te Brussel voor haar schilderijen met katten fl 650,- en fl 350,- en W.C. Nakken fl 300,- voor een werk. In 1874

37


Rechts: huwelijksakte van Hermanus Koekkoek te Amsterdam 1837. Onder: brief van H. Koekkoek (stadsarchief Amsterdam, toegang 64, inv 67) aan de commissie der stedelijke tentoonstellingen te Amsterdam, 1874.

Handelsblad van 22 november 1876. De recensent geeft kritiek op twee doeken van Koekkoek, getiteld ‘Strandgezicht bij onstuimig weer’. Hij schrijft: ‘Bijna alles is hier aan de keurige techniek opgeofferd. Van nabij zijn die gladde golfjes talentvol gepenseeld, maar wanneer men op kleine afstand het geheel overziet, zou niemand voor zulke salongolfjes terugdeinzen en krijgt men geen indruk van een ontzagwekkend alles vernielend element.’ H. Koekkoek, Langs de rivier op een

tigde te worden ingeschreven.VII

zomerse dag, olie op doek 37 x 58 cm, gesigneerd. Collectie Simonis & Buunk, Ede

Waardering, kritiek en jaloezie

vroeg H. Koekkoek voor een doek fl 3000,-. Terwijl andere schilders zoals J.H. Weissenbruch en Ch. Leickert hun stadsgezichten en landschappen voor fl 500,- en fl 600,- aan de man brachten. Uit deze prijsverschillen blijkt de grote populariteit van Hermanus Koekkoek.VI In 1873 verhuisde hij met zijn gezin naar Amsterdam; uit de kiezerslijsten voor de verkiezing van gemeenteraadsleden van Amsterdam blijkt dat hij voldoende geld verdiende om als stemgerech-

Johannes Immerzeel beschreef in zijn standaardwerk over Nederlandse en Vlaamse kunstenaars uit 1843 de linkshandige H. Koekkoek als een verdienstelijk zeeschilder. Hij meende dat Koekkoek wars was van alle navolging en ijverige studies maakte naar de natuur. Hij prees de uitvoerigheid, zuivere kleur en de mooie en afwisselende composities. Hij schreef dat de meeste schilderijen van Koekkoek in Engeland verkocht werden.IIX In 1875 ontving Hermanus Koekkoek, die sinds 1873 aan de Amsteldijk in Amsterdam een huis

38

en atelier huurde, de grote gouden koninklijke medaille, ter beschikking gesteld door Koning Willem III. Vierentwintig vooraanstaande Haagse schilders schreven daarop een boze brief aan de koning, die zij publiceerden in de Kunstkronijk. Ze waren het met deze toekenning niet eens en deelden mee dat zij niet meer wilden meedingen naar die onderscheidingen. De brief werd ondertekend door onder meer J. Bosboom, J. Maris, J. Israëls, H.W. Mesdag, A. Mauve en J.H. Weissenbruch. Een ander blijk van kritiek op Koekkoek spreekt uit een bespreking van een tentoonstelling van zijn schilderijen in het Algemeen

In augustus 1882 vertrok H. Koekkoek met zijn echtgenote en twee dochters Elizabeth (weduwe) en Anna Paulina (ongehuwd) uit Amsterdam naar Haarlem. Zij gingen even buiten het centrum wonen, aan de Schotersingel 107. IX Lang heeft de schilder niet van zijn nieuwe huis kunnen genieten. Op 5 november 1882 overleed hij, op 67-jarige leeftijd, aan een beroerte. Koekkoeks nalatenschap bestond uit een geschat bedrag van fl 15.000,-, een behoorlijk bedrag voor die tijd.X Een jaar na zijn dood werden in Amsterdam zijn nagelaten schilderijen geveild. XI Het Algemeen Handelsblad van 5

nov.1883 schreef bij de aankondiging van de veiling: ‘Het is bekend dat deze vermaarde zeeschilder even vlug als vlijtig werkte. Toch wekt het verbazing dat nog zulk een groot aantal doeken (83) op het atelier waren, daar het van een algemene bekendheid is, dat Koekkoek ofschoon hij zijn kunst op prijs hield, véél verkocht.’ Uit deze collectie blijkt dat hij behalve zee-, rivier- en strandgezichten ook landschappen en bosgezichten schilderde.

I. Met dank aan de kunsthandel Simonis & Buunk te Ede. II. Guido de Werd, Barend Cornelis Koekkoek (1803-1862) zijn familie, zijn school en het B.C.Koekkoek-Huis in Kleef (2000); III. Noord-Hollands Archief Haarlem [NHA], huwelijksregister Amsterdam 1837, reg 3 folio 74v. en huwelijkse bijlagen Amsterdam 1837, inv 765 reg 3 folio 74v. IV. NHA Rechtbank Amsterdam, toegang 198, inv nr430, rol 664 (proces-verbaal), 1847. V. Archief rechtbank Amsterdam, toegang 198, inv.nr, 26 vonnis 664 [1847]; en inv.nr.430, rol nr 664 [proces-verbaal]. Ter vergelijking een Amsterdamse arbeider verdiende ongeveer f 6,- -F 11,- per week; Een Haagse rijtuigmaker verdiende f.330,- per jaar, een metaalarbeider verdiende f 600,- per jaar zie P.R.D. Stokvis, De wording van modern Den Haag (1986). VI. Stadsarchief Amsterdam, Archief Commissie voor de Tentoonstelling van Kunstwerken van Levende Meesters, toegang 64, inv.nr. 48, 49 en 65, 67 ( ingezonden brieven van kunstenaars/ inzenders) . VII. Stadsarchief Amsterdam Kiezerslijsten gemeente Amsterdam toegang 30272, inv nr 6 en 7. Koekkoek betaalde in 1881 f.65,41 aan belasting op personeel. VIII.); J. Immerzeel, Levens en kunstwerken van kunstschilders (18421843); IX. NHA, bevolkingsregister Haarlem, periode 1860-1890. X. [NHA, Toegang 178, Archief Memories van Successie 1882, Haarlem invnr 1660, regnr 5/8870] XI. Stadsarchief Amsterdam Toegang 15030, aanvraagnummer 94925, catalogus der schilderijen nagelaten door Hermanus Koekkoek 6 nov.1883.

39

# 4 | Aanwinsten

Tekst: Helen van der Eem / beeld: Noord-Hollands Archief

Nieuwe archieven en collecties Bij het Noord-Hollands Archief zijn de afgelopen maanden diverse nieuwe archieven binnengekomen. In deze rubriek aandacht voor enkele van die archieven, die ondertussen te raadplegen zijn in de studiezaal.

Instellingen in de provincie Boven: plan voor de verbouwing van een drogisterij in Haarlem, gemaakt door architect H.W. van Kempen (maart 1931). Rechts: rijbewijs van H.J.J. van Amerongen, afgegeven op 23 april 1938 in Haarlem.

40

Aanvullingen op de collectie van Losse Aanwinsten (verkregen vanaf 1984) van het Noord-Hollands Archief, 1580-2006, inv. nrs. 67-68, 70-72: 0,10 m

Inv. nr. 59: Persoonlijke documenten uit de Tweede Wereldoorlog van verzetsman en medewerker van het Rode Kruis Franciscus J.J. van Amerongen te Overveen, (1938) 1940-1945 (1948). Van Amerongen (1893-1987) woonde met zijn gezin aan de Ramplaan in Overveen. Hij was vertegenwoordiger in sigaretten tot in de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de oorlogsjaren was hij actief in het verzet, door onder meer onderduikadressen voor tewerkgestelde jongeren te zoeken. Hij was verder leider van de verkenners (‘oubaas’) in Haarlem, Overveen en Santpoort. Bij de evacuatie van Overveen verhuisde het gezin naar de Grote Markt in Haarlem. Bij het Rode Kruis zette hij zich vaak in om mensen die elkaar zochten, weer te herenigen.

Prentbriefkaart met een foto van het stadhuis in Haarlem, uit het plakboek van

Aangesloten gemeenten

J.H. Reinders.

Inv. nr. 72: Plakboek met foto’s, brieven en krantenknipsels van J.H. Reinders als gemeenteraadslid van Haarlem, 1966-1969 (1970). Reinders was van september 1966 tot mei 1969 lid van de gemeenteraad namens de Protestants Christelijke Groep, een samenwerkingsverband van diverse protestants christelijke partijen in Haarlem. Reinders nam deel namens de CHU. Hij was secretaris van de fractie en beheerde de portefeuilles onderwijs en volkshuisvesting. Tijdens zijn raadsperiode zat hij in verschillende commissies. Van 1 mei 1969 tot 28 mei 1977 was hij burgemeester van Willemstad (Noord-Brabant) en daarna tot 1 oktober 1988 burgemeester van Boskoop.

Ontwerp voor glas-in-loodraam ‘Soli Deo Gloria’ voor een jeugdhuis aan de Donkerelaan in Bloemendaal, gemaakt door

BEVERWIJK

architect H.W. van Kempen (1929).

Charters in het bezit van Museum Kennemerland te Beverwijk betreffende eigendomsbewijzen, Collectie van, 1489-1873 (1929): 4,75 m

transportakteformulier. Daarnaast bevat de publicatie alfabetische lijsten van persoons-, veld-, plaatsen straatnamen, een verklarende woordenlijst en lijsten van maten en munten.

De collectie is alleen digitaal te raadplegen en heeft in hoofdzaak betrekking op de verkoop/ koop van onroerende goederen. De charters zijn getranscribeerd door de in 1997 in leven geroepen Werkgroep Paleografie van het Historisch Genootschap MiddenKennemerland en toegankelijk via de publicatie ‘Transcriptie van 93 charters/akten in Museum Kennemerland 1489-1873’, Beverwijk 2011. Elk charter werd voorzien van een samenvatting en/of

BLOEMENDAAL Architectenbureau H.W. van Kempen te Bloemendaal, (1920) 1928-1973: 0,75 m Hendrik Willem (roepnaam Henk) van Kempen, geboren op 5 mei 1899 te Bloemendaal en overleden op 10 september 1984, was architect BNA. Hij behaalde in 1920 het diploma aan de School voor Bouwkunde, Versierende Kunsten en Kunstambachten te Haarlem. Van

41

# 4 | Aanwinsten

Ontwerp voor een politiebureau in

Fanfaregezelschap Excelsior speelt tijdens

Bloemendaal, gemaakt door architect

een bezoek van Koningin Juliana aan het

H.W. van Kempen (1936).

Eeuwfeest in de gemeente Haarlemmermeer, Foto Swart Amsterdam (2 juli 1955).

Kempen ontwierp onder andere landhuizen en villa’s in Bloemendaal, Aerdenhout en Heemstede. Ook het jeugdhuis Soli Deo Gloria (nu de horecagelegenheid Vanouds het Dorpshuys) aan de Donkerelaan 20 in Bloemendaal werd in 1929 door hem ontworpen.

HAARLEM Stichting Gedenkteken Joodse Slachtoffers WO II Haarlem, 1998-2004: 0,40 m De stichting werd, na voorbereidende werkzaamheden door S. Hartman en J.C. van Veen, op 8 januari 1998 opgericht. In de vergadering van 22 november 2004 besloot het bestuur de stichting op te heffen. Van de tweeledige doelstelling was toen één deel uitgevoerd, te weten de publicatie van ‘Wij Gedenken: Omgekomen - Ondergedoken: de Haarlemse Joden

42

1940-1945,’ Haarlem, 2004. Met het gemeentebestuur werd geen overeenstemming bereikt over de hoofddoelstelling, de plaatsing van een monument in de Haarlemse openbare ruimte. De namen van alle door de Duitse bezetter en zijn handlangers vermoorde Joodse burgers van Haarlem zouden daar op moeten staan, met vermelding van hun geboortedatum en -plaats en datum van overlijden, voor zover bekend. Naderhand hebben anderen zich opnieuw ingezet voor de plaatsing van een monument, zoals door de stichting beoogd was. Ditmaal met het verlangde resultaat. De onthulling ervan vond plaats op 23 september 2012 op het Rabbijn Philip Frankplein.

Stichting Haarlem Boekenstad betreffende de Bakenesser Avonden te Haarlem, 1997-2008: 0,40 m

In 1977 werd Stichting Haarlem Boekenstad opgericht met als doel het naar buiten brengen en het bevorderen van de verbondenheid van Haarlem met boeken. Er werden boekenmarkten georganiseerd, een jaarlijkse antiquarenbeurs en periodiek werd de Laurens Janszoon Costerprijs uitgereikt. In 1997 begon men met de organisatie van literaire avonden in de Bakenesser Kerk, met als gasten onder meer Adriaan van Dis, Geert Mak, Kees ‘t Hart, Renate Dorrestein, Marga Minco, Kader Abdolah en Jan Siebelink. Om verschillende redenen besloot Stichting Haarlem Boekenstad begin 2009 te stoppen met de Bakenesser Avonden.

HAARLEMMERMEER Muziekvereniging Excelsior te Hoofddorp, (1915) 19452014: 1,90 m Muziekvereniging Excelsior maakt al een tijd deel uit van het leven in Haarlemmermeer. Er bestaat een foto van Excelsior met een vaandel met daarop het jaar 1893. Ook is er een kopie van het programma van een optreden op 13 april 1915. Hierna bleef het stil rond het gezelschap. Uit een artikel in De Meerbode van 2 mei 1928 blijkt dat het korps door omstandighe-

HEEMSKERK Welling, pastor J.J.A.M., te Ouder-Amstel, 1965-1980: 0,10 m

den een slapend bestaan heeft geleid en daarna opnieuw leven is ingeblazen. Het gezelschap werd formeel op 23 april 1928 opgericht als Hoofddorps Fanfaregezelschap Excelsior met onder andere als doel de beoefening en bevordering van de toonkunst en het opluisteren van feesten. In 1958 is als rechtspersoon koninklijke goedkeuring verkregen. In 1961 is het tamboerkorps opgericht. Ondertussen deed Excelsior het goed bij concoursen. In 1963 bereikte het de hoogst haalbare afdeling in de muziek, de Vaandelafdeling. In 1970 werd de vereniging uitgebreid met het majorettekorps en een jaar later werden ook houtblazers toegelaten. De fanfare is in 1971 omgezet in een harmonieorkest. Voor de jongste leden van Excelsior werd het introductieorkest opgericht. In 1979 opende Excelsior samen met scouting Sint Maarten het nieuwe

gebouw De Dukdalf. De drumband en het majorettekorps zijn in loop van de jaren negentig opgeheven. Medio 2014 verhuisde de vereniging naar de Boerderij.

HEEMSKERK R.-K. Kleuterschool De Woelwaters te Heemskerk, 19641974 (1987): 0,05 m Het archief is afkomstig uit de nalatenschap van de hoofdleidster van de R.-K. Kleuterschool De Woelwaters, mej. M.P. Jacobs. In 1974 ging zij met pensioen. In 1980 werden de kleuterschool en de lagere Martin Luther Kingschool samengevoegd tot basisschool. Het bestuur van de kleuterschool was in handen van de Stichting R.-K. Schoolbestuur Heemskerk.

Jacobus Johannes Antonius Maria (roepnaam Ko) Welling, geboren op 21 januari 1937 te Ouder-Amstel en overleden op 10 maart 1980 te Ouder-Amstel, was roomskatholiek pastor. J.J.A.M. Welling studeerde aan het kleinseminarie Hageveld in Heemstede en het grootseminarie te Warmond. Hij werd tot priester gewijd op 23 mei 1964. Zijn eerste heilige mis deed hij op 24 mei 1964 in de parochiekerk van de Parochie Sint Urbanus in Duivendrecht. Augustus 1964 werd hij benoemd tot pastor van de Parochie Heilige Bavo aan de Herenweg in Heemstede. Het archief bevat in hoofdzaak teksten van zijn in Heemstede gehouden preken. Op 1 september 1978 werd Welling benoemd tot pastor aan het city-pastoraat te Amsterdam. Zie ook het archievenoverzicht op www.noord-hollandsarchief.nl. Daar is tevens een uitgebreid overzicht te vinden van aanwinsten van archieven en collecties en aanvullingen op archieven en/of collecties.

43

Briefkaart ter gelegenheid van de Bevrijding, collectie Noord-Hollands Archief.

Noord-Hollands Archief Postbus 3006 2001 DA Haarlem (023) 5172700

www.noord-hollandsarchief.nl [email protected] www.facebook.com/nharchief www.twitter.com/nharchief

Nummer 4 UITGELICHT

Recommend Documents