Novità NIEUWS VAN DANTE ALIGHIERI NIJMEGEN · MEI 2015
SERATA DI FINE STAGIONE BEELDSHOW TOSCANE EN CINQUE TERRE GIOVANNI BOLDINI DE MEEST GEVRAAGDE PORTRETSCHILDER VAN PARIJS
Dante Alighieri Nijmegen
SERATA DI FINE STAGIONE
Novità Mei 2015 2
Beeldshow: De duizend kleuren van Toscane en Cinque Terre door GUUS REINARTZ
WANNEER Woensdag 20 mei 2015 om 19.45 uur.
Men zegt, dat het kleurrijke landschap, samen met haar kunst- en cultuurschatten, de echte rijkdom van Toscane en Cinque Terre is.
WAAR Logegebouw (voorheen het Steiger-theater). Het adres is Fortstraat 7, 6523 DG Nijmegen.
En inderdaad: deze twee gebieden bezitten dankzij hun ligging aan de Middellandse Zee, het milde klimaat, de bijzondere vormen van hun bergen en dalen, maar óók door de menselijke ingrepen in het landschap, een van de meest afwisselende landstreken van heel Europa. Een bonte verzameling van ademberovende indrukken benadrukt de schoonheid van de grotere steden (zoals Florence, Arezzo, Siena en Pisa) met hun unieke kunstjuweeltjes. Ook de vele schilderachtige dorpjes, prachtige oude kloosters, oogstrijpe graanvelden, zacht glooiende hellingen die met kleine boerderijen besmukt zijn, in nevel gehulde heuvels en dalen, kronkelende beekjes en zeer ongewone geologische formaties worden volop in het (foto-) licht gezet! In de Crete Senesi (ten zuidoostelijk van Siena) zijn de fotogenieke rijen cipressen het enige verticale element tussen de ontelbare kale heuvels, die door diepe erosie-geulen getekend zijn. Natuurlijk laten we eveneens authentieke bewoners van dit kunstlandschap zien. Ze hebben vaak een hele nauwe verwantschap tot hun omgeving. Ze wonen niet alleen in, maar ook in symbiose met hun landschap. Bovendien bezoeken we, halverwege Pisa en Genua aan de
SERATA DI FINE STAGIONE
Novità Mei 2015 3
Ligurische kust, het geweldige rotsachtige gebied van Cinque Terre. Dit is een cultureel en landschappelijk hoogtepunt, hoog boven de zee en slechts 15 km lang, maar van en met een oneindige aantrekkingskracht. Deze levendige, afwisselende vijf-dorpen-kust is met afstand het overweldigendste wat de Riviera di Levante te bieden heeft!
Val d’Orcia (boven) en Siena (onder) Voorkant: Giovanni Boldini: Lina Cavalieri
KUNST
In de voetsporen van Giovanni Boldini door ROB KAMP
Giovanni Boldini is een complexe figuur, die je dwingt om je open te stellen voor verschillende problemen. Zijn carrière duurde lang, van de jaren ‘60 van de 19de eeuw tot de jaren ‘30 van de 20ste eeuw. Een tijdvak dat gekenmerkt werd door grote veranderingen in de kunst. Verschillende stromingen, onder verschillende benamingen, die in elkaar overlopen. Naturalisme, impressionisme, symbolisme, art nouveau, fauves, expressionisme, futurisme, avant-garde. Boldini is niet zomaar in een hokje te plaatsen. Als het naturalisme zijn opwachting maakt, zijn ook de eerste tekenen van het impressionisme zichtbaar. Maar niet in alle landen op dezelfde manier en in gelijke mate. Zeker is dat het impressionisme niet uitsluitend een Frans fenomeen is. Doordat verschillende stromingen door elkaar lopen is er wel eens verwarring of discussie over wat erbij hoort en wat niet. Bijvoorbeel de macchiaioli in Italië: zijn zij voorlopers van de impressionisten? MACCHIAIOLI
We kunnen zeggen dat de kunstenaars van de macchiaiolibeweging tussen 1820 en 1930 geboren zijn, terwijl de impressionisten na 1840 geboren zijn. Terwijl de macchiaioli in Italië werkten, voornamelijk in Toscane, vertrokken de Italiaanse impressionisten (Boldini, De Nittis, Zandomeneghi) naar Parijs. De macchiaioli-groep is in elk geval typisch Italiaans en komt voort uit het purisme. De werken van de macchiaioli
Novità Mei 2015 4
KUNST
Novità Mei 2015 5
kenmerken zich door kleurvlakken (‘macchie’ zijn letterlijk ‘vlekken’) van licht en schaduw. IMPRESSIONISME
In Frankrijk hebben kunstenaars pas 10 jaar later de schilderkunst opengebroken met het impressionisme, waarbij kleur, op een trillende manier opgebracht, zich vermengt met het licht. De impressionisten bewonderden Delacroix om zijn penseelvoering die zich kenmerkt door vlekken die onderbroken zijn. Boldini beleeft beide realiteiten, die van de macchiaioli en die van de Franse impressionisten en combineert ze tot een eigen stijl, die hem van beide groepen laat afwijken. Hij wil ook bij geen van beide horen. Hij draagt een eigen wereldbeeld uit; het bestaande wereldbeed voldoet voor hem niet. Hij onderwerpt de werkelijkheid aan een bijzondere deconstructie en hij ontdoet zich van de materie maar niet van de dynamiek. FERRARA
Giovanni Boldini wordt geboren in 1842 in Ferrara. Zijn vader Antonio (1799-1872) was ook schilder. Antonio Boldini was in de leer geweest bij Giuseppe Saroli, de kleinzoon van Giocondo Albersloh, die zijn opleiding had gehad van de schilders rondom Tommaso Minardi in de puristische traditie met een voorliefde voor de schilders van het Quattrocento. Antonio kopieerde voor een vriend die een antiekwinkel had in Rome voornamelijk werken van schilders uit de Officina Ferrarese (Dosso, Garofalo). BOLOGNA
Terwijl in Ferrara de Quattrocento in de mode was, was dat in Bologna de Seicento, met schilders als Carracci, Reni, Domenichino, Guercino. Antonio Puccinelli was schilderprofessor aan de Accademia in Bologna. Hij werd het referentiepunt voor de jonge Giovanni Boldini. De schilders in Ferrara hadden meer bewondering voor Tommaso Minardi uit
In het midden op het krukje Boldin met links Helleu en rechts Marchese Casati (1910)
KUNST
Novità Mei 2015 6
Rome, terwijl de Bolognezen Giuseppe Bazzuoli uit Florence in hoog aanzien hadden. Bazzuoli was de leermeester van Cisneri en de macchiaioli Lega en Fattori. RIVALITEIT
De rivaliteit tussen de Quattrocento-Ferrarezen en de Seicento-Bolognezen nam verder toe toen in 1842 de Felsina Pittrice. Vite de pittori Bolognesi van Carlo Cesare Malvasia werd herdrukt. De eerste uitgave van dit werk over de Bolognese schilders uit de 16de en 17de eeuw stamde uit 1678. Als reactie hierop kwamen de Ferrarezen met Le vite de’ pittori e scultori ferraresi, geschreven door Girolamo Baruffaldi met illustraties door Antonio Boldini. Hij mocht na de ontdekking van de fresco’s in Palazzo Schiffanoia in Ferrara hiervan illustraties maken en deze publiceren in een boek. Tot 1862 bleef Boldini in Ferrara bij Girolamo Domenichino en Giovanni Pagliarini, waarna hij met zijn vriend Enea Vendeghin naar Florence vertrok. FLORENCE
Boldini was door zijn vader al goed onderwezen in de Quattrocento-kunst, die de basis vormde voor de macchiaiolikunstenaars. Op de Accademia hoefde hij daarom slechts de colleges van Enrico Pollastrini en Stefano Ussi te volgen en de kunst van Michele Gordigiani en Cristiano Banti te begrijpen, schilders met wie hij goed bevriend raakte. De kleurenvlakken van de macchiaioli waren nog verbonden met de puristische stijl van schilderen. Boldini vond algauw dat de starheid en de lange poseertijden niet pasten bij zijn karakter en wilde de kunst van de macchiaioli, waarbij het licht van voren kwam en gericht op zware contrasten van het licht, uit balans brengen. In tegenstelling tot de macchiaioli bleef Boldini liever in zijn atelier om te werken. En in plaats van vergezichten maakte hij veel portretten.
Giovanni Boldini: Zelfportret (1865)
KUNST
Novità Mei 2015 7
Aanvankelijk had hij veel belangstelling voor het werk van de landschapsschilder Raffaello Sernesi (1833-1866, gestorven tijdens de onafhankelijkheidsoorlog) en de portretschilder Antonio Puccinelli (1822-1897). Allebei waren dit schilders die werkten in de traditie van de purist Luigi Mussini, die op zijn beurt weer was beïnvloed door Ingres. Vroege portretten van Boldini zijn die van Gaetano Gioia en zijn vrouw Giulia Orsini. Tussen 1864 en 1865 brengt Boldini via Banti, Giordani en Puccinelli de statische puristische kunst in beweging zoals blijkt uit het portret van Lilia Monti en Claudio Comotto. Langzaam maar zeker maakt Boldini zich los van de Ferrarese en Bolognese milieus en zoekt hij steeds meer zijn eigen weg. Zo komt hij vaak bij Marcellin Desboutin, een Franse schilder die woonachtig was in de villa Ombrellina bij Florence en bevriend was met Edgar Degas. PORTRETTEN
Boldini knoopt daarnaast banden aan met andere Toscaanse kunstenaars zoals Fattori, Abbati en Signorini. Zij beïnvloeden hem door hun ongedwongen plaatsing van portretten in de ruimte. De portretten van Boldini komen dan plotseling uit de medaillons naar voren, om veel actiever de vertrekken binnen te treden. De portretten vinden bij Boldini de afmosfeer terug van de effectieve werkelijkheid en zachtheid van het familieleven. Onder onze ogen weet hij dingen tot leven te wekken waarvan wij wellicht vinden dat ze van een slechte smaak getuigen, zoals de divan, fluweel, tapijten, stoelen, tafels, lijsten gordijnen. Hij weet echter virtuoos een sfeer te scheppen tussen de geportretteerde en diens omgeving. Signorini schrijft: ‘De heer Boldini uit Ferrara is een nieuwe naam. Ook hij is op dit moment bezig portretten in een ruimte te maken. Wat een prachtig begin. Hij heeft drie kleine portretten geëxposeerd van ongewone kwaliteit en een schilderijtje dat De amateur-verzamelaar heet.’
Giovanni Boldini: Lilia Monti (1864/1865)
KUNST
Novità Mei 2015 8
ACHTERGRONDEN
De nieuwigheid van de portretten van Boldini verwart de samenstellers van de tentoonstelling die het geen plek weten te geven. De portretten staan traditioneel op zichzelf, dat wil zeggen: ze moeten een vaste achtergrond hebben om het hoofd van de geportretteerde zo goed mogelijk uit te laten komen. Maar dat is onzin volgens Boldini. In zijn portretten zien wij als achtergrond bijvoorbeeld een atelier met lijsten, prenten en andere voorwerpen aan de wanden - zonder dat de geportretteerde gevangen zit. Als in de werkelijkheid een hoofd een relief heeft met objecten achter hem geplaatst, waarom kan hij dat dan ook niet in de kunst hebben, als de kunst een imitatie van de natuur of de werkelijkheid is? Boldini heeft er goed over nagedacht. In Boldini waarderen wij de frisheid van de kleuren, maar deze frisheid stoort ons tegelijkertijd. De snelle toets bevalt ons maar de alleen maar frisse en en heldere kleuren vermoeien ons. In de natuur zijn er niet alleen maar frisse, heldere kleuren; ze zijn er, maar als tegenstelling voor de andere kleuren. Het schilderen van mooiere kleuren dan in de werkelijkheid is vals maar ook onconventioneel. Gertrude Stein zei: ‘Als de tijden hun waarden op de juiste plaats hebben gezet zal Boldini worden beschouwd als de grootste schilder van de 19de eeuw.’ De hele nieuwe school is door hem geboren, of beter gezegd heeft door hem het licht gezien, omdat hij als eerste de lijnen en vlakken heeft versimpeld. Zoals wij kunnen zien in zijn portret van Diego Martelli (1867). In de portretten van Adelaide en Leonetto Banti lijkt Boldini een uitdaging te zijn aangegaan met de fotografie, waarvoor mensen in die tijd ook lang stil moesten staan. Cristiano Banti, de vader van Adelaide en Leonetto, heeft Degas leren kennen toen deze in Florence was om de familie Bellelli te schilderen in 1858. Mevrouw Bellelli was een tante van Degas. Vanaf 1867, nadat Boldini op reis
Giovanni Boldini: Diego Martelli (1865)
KUNST
Novità Mei 2015 9
was geweest en in het werk van Signorini opossingen had gevonden, probeert hij een ‘nieuwe ernst’ in de portretten te leggen. In vergelijking met zijn collega-schilders vermindert Boldini de kleuren in zijn palet. Heldere en zonnige kleuren worden achtrewege gelaten; kleuren voor een uitgelaten natuur en een volkomen evenwicht in al haar onderdelen. NAPELS
Boldini zal de natuur opnieuw benaderen en zal in de natuur de invloeden verwerken van de Napolitaanse cultuur. Hij was in 1867 met Banti in Napels. Van de macchiaioli heeft Boldini geleerd om synthetisch en afgekort te leren denken, hetgeen hij op een andere manier toepast dan de macchiaioli. In Castiglioncello bij Napels heeft Boldini zeker nog belangstelling voor Fattori, Abati en Borrani, maar in de landschappen die hij er schildert is een geladenheid te zien die bij de anderen ontbreekt. Even later gaat Boldini naar Parijs, waar hij zich zal aansluiten bij de Gallerie Goupil, die werkt met neo-18de eeuwse kunst. Hij bezoekt in 1867 de Expo Universale in Parijs om zich in 1871 in de stad te vestigen. Vanaf 1872 woont hij veertien jaar op Place Pigalle 11, daarna op de Boulevard Berthier 41, in het 17de arrondissement. GOUPIL
Kitsch heeft een bijzondere aantrekkingskracht op Boldini en dat onderscheidt hem van veel anderen. Hij werkt voor de firma Goupil. Hij zet er een wereld op van marionetten, een aardige wereld tot het uiterste. En hij durft de pedaal van de kitsch nog verder in te trappen waarbij hij de schaamteloosheid van Meisonnier en Fortuny overstijgt. Zijn neo-barok licht op als een snoeppapiertje, met de wil om te schitteren en de schone schijn nog te accentueren. Boldini heeft de realiteit uitgedaagd en er een andere voor in de plaats gezet met dezelfde middelen die de kunstenaar
Giovanni Boldini: Leonetto Banti(1865)
KUNST
Novità Mei 2015 10
gebruikte voor zijn 18de eeuwse dames en heren. Bij zijn werk voor Goupil bedoelde Boldini de kunstmatigheid te stellen tegenover de schijnbare werkelijkheid, dus tegen een visie van de geregistreerde wereld zoals wij die op dat moment konden zien. Zo verscheen de vergeten en verboden wereld van de 18de eeuw met al zijn gemaaktheid en verrukkelijkheid als toonbeeld van de slechte smaak op het doek. NATUUR
Alleen vroeg in de jaren ‘80 van de 19de eeuw bestudeerde Boldini de natuur. Meestal plaatst hij er leuke meisjes of moeders met kind in. Even werkt hij naar de natuur in groen, oker of grijs als hij landschappen maakt zoals Pissarro. In deze werken ontbreekt zowel het serene licht van de Fransen als de zonnekracht van zijn Toscaanse collega’s. De ‘zoete’ schilderijen en prenten die hij maakt voor kunsthandel Goupil verkopen met name goed in de Verenigde Staten. Naast Boldini werken overigens ook De Nittis, Corcos en Mancini voor Goupil. De neo-rococo is op dat moment populair. Terug naar de 18de eeuw. Boldini heeft zich verzoend met die smaak, waarin alle ‘verboden’ stereotypen voorkomen. De smaak is die van de nieuwe bourgeoisie, die van de taferelen houdt. Kamers vol spiegels, veel sierstucwerk en verguldsel bron voor de illusies van de nieuwe rijken op zoek naar makkelijke verheffing. Hun snobisme moet hen cachet geven maar hengelt te nadrukkelijk, zonder zich ervan bewust te zijn, naar de slechte smaak, de overdreven kitsch. FORTUNY
Het vernieuwde Parijs van Haussmann herinnerde qua architectuur aan de 17de en 18de eeuw en de smaak van die tijd paste weer naadloos bij de werken van de firma Goupil. Dames met pruiken, adellijke heren die zich verliezen in zalig nietsdoen, te midden van een bruisende natuur met Versailles op de achtergrond voor een werkelijkheid die een
Giovanni Boldini: Tekening
KUNST
Novità Mei 2015 11
zekere distinctie had, die nodig was voor een te verheffen natuur. Meissonier was in de mode, en vooral Fortuny, wiens optimistische schilderijen van het leven goed pasten als illustratie bij de romans van Octave Feuillet. Fortuny was ook bij Goupil een groot succes. Het succes van Fortuny inspireerde veel kunstenaars. Boldini had grote bewondering voor de lichte penseelstreek van Fortuny en diens snelheid van werken, maar werd vooral geïnspireerd door het gebruik van leegten, karakteristiek voor het latere werk. Cecioni, de schilder-beeldhouwer, vond dit facile gedoe maar niets en zei: ‘Er werd over niets anders dan Fortuny gesproken. Hij was de man van het moment en van het succes en Meissonier moet oppassen dat zijn werk niet uit de mode raakt.’ VAN GOGH EN HUYSMANS
Van Gogh bewonderde Boldini. Hij schreef Theo dat hij in Londen een mooie Boldini had gezien. En ook J.K. Huysmans is in zijn recensie van de Salon 1879 positief: ‘Boldini heeft het microscopische van Meissonier en de flitsbewegingen van Fortuny. Hij kijkt met een stadse blik naar het paard. Er wordt wat gekrast, maar er is in dit fonkelende doek een diabolische rusteloosheid, een snelheid van beweging, die verbaast.’ Later beschrijft Huysmans in A rebours het kunstmatige binnen de ‘werkelijke’ wereld. Boldini schildert stadsgezichten, de grote pleinen en de boulevards. Boldini’s werken zijn en blijven anders dan die van De Nittis en Zandomeneghini, die dichter staan bij de impressionisten doordat ze het licht proberen te imiteren. De Nittis deed in 1974 ook mee aan de eerste impressionistische tentoonstelling. Boldini maakt het werk Seine bij Bougivale met een grijsachtige, metaalkleurige lucht. Dit is zo anders dat De Nittis met genoegen vaststelt dat op een tentoonstelling in Londen een groot fiasco is.
Giovanni Boldini: Mary Donegani (1869)
KUNST
Novità Mei 2015 12
Het verschil tussen Boldini en De Nittis wordt onderstreept in een publicatie in de Franse pers in 1879 door Girard en Loir. In Boldini’s pleinen zien zij een verbazingwekkende flikkering in de vele figuren die alleen maar aangestipt zijn en die een valse werkelijkheid geven die verwijst naar de 18de eeuw. De Nittis’ Place de Pyramides wordt hoger gewaardeerd omdat hier het werkelijke leven wordt verbeeld. De Nittis is de ware schilder van de pleinen en straten in Parijs en Londen. Boldini houdt niet van lege pleinen van veraf. Hij wil er direct voorwerpen, personen of paarden in plaatsen die de ruimte innemen en dynamiek geven. LICHT
Boldini zal steeds meer terugkomen van het werken met natuurlijk licht en zich meer toeleggen op bleek licht zoals bij de fotografie. Hij wordt hierbij geholpen door zijn grote vriend Edgar Degas, die voor Diego Martelli, de criticus, voor De Nittis en Zandomeneghini de deur opent naar het impressionisme maar voor Boldini de deur opent naar het verleden en naar de terugkeer van buiten naar binnen. Met Degas (en Manet en Toulouse Lautrec) gaat hij zich toeleggen op een thema dat die jaren bijzonder en vogue is: het cafètafereel. Het thema biedt de mogelijkheid om tegelijkertijd de lage en de hoge wereld te bestuderen. De café worden gefrequenteerd door zowel adellijke dames als demi-mondaines. Het terras is de plaats tussen binnen en buiten en biedt de kunstenaars de mogelijkheid natuurlijk licht met kunstmatig licht te combineren, onder andere door gebruik te maken van glimmende spiegels en reflecterende ruiten. De blik van boven of beneden laat een levendig gekrioel zien, met gezichtsuitdrukkingen en handen - lijnen in een vlak die alle kanten opgaan. NEDERLAND EN FRANS HALS
Langzaam maar zeker worden Boldini’s werken donkerder, na een reis die hij maakte naar Nederland en Duitsland, waar hij Adolf Menzel leerde kennen. Tijdens de reis raakt hij ook
Beweging in het werk van Boldini (Atelier van de kunstenaar, 1899)
KUNST
Novità Mei 2015 13
verder geïnspireerd door het impressionisme en de snelheid in de werken van de schilders van de Haagse School: Mauve, Israels en Maris; schilders die overigens ook vor Goupil werkten. Maar hij werd in Nederland vooral getrofen door het werk van Frans Hals. De manier waarop Hals met snelle toetsen zwart tegen een donkere achtergrond schilderde; de grove streken wit; de karakteristieke kleur van de gezichten. Met name het zwart van Hals is vanaf dat moment bij Boldini terug te zien. Hij maakt langere halen van donkere kleuren, die daardoor beter tot uiting komen. Het is een breuk met de heldere vlakken. SPANJE EN VELASQUEZ
In 1889 gaat Boldini met Degas naar Spanje, met name om de meesterwerken van Velasquez te bekijken in het Prado. Boldini was eerder in Spanje geweest (met de beeldhouwer Vincenzo Gemito, die een borstbeeld van Boldini in brons maakte). De jaren ‘80 worden gekenmerkt door een economische crisis die ook Boldini en zijn collega’s treft. Zandomeneghi schrijft aan Marteli in 1883: ‘Het schijnt dat Goupil niets meer van de Italianen afneemt en dat Boldini nu voor 1,50 Francs moet tekenen. Hij heeft tegen Degas gezegd dat hij niets meer verkoopt. Wat een geluk voor Degas en co.’ Degas en zijn vriend richten zich qua thematiek op de oude meesters: binnentaferelen en stillevens, geheel en al zonder natuurlijk licht. Het kleurenpalet wordt nog verder beperkt. De kleur straalt alleen onder invloed van het licht van lampen. EXPOSITIES
Vanaf 1879, na een hervorming van de jury van de Salon, kan Boldini daar ook exposeren. In 1889 is Boldini verantwoordelijk voor de sectie Italiaanse kunst van de Esposizione Universale en krijgt hij de Gran Premio en de Légio d’Honneur. Opvliegend van karakter, klein van stuk met een groot hoofd en uitpuilende ogen heeft Boldini fysiek iets weg van Toulouse
Giovanni Boldini: Luisa Casati (1908)
KUNST
Novità Mei 2015 14
Lautrec, maar die is gefascineer door het mondaine leven. Terwijl Boldini, zoals de karikaturist Sem het verwoordt, de conventionele elegantie verbeeldt. Boldini was die jaren vaak op pad samen met Sem en Paul Helleu, een collega-schilder. Sem herinnert zich dat Boldini fysiek maar ook qua moraal een monsterlijke kant had. Een beetje Falstaff, een beetje Rigoletto - onder elkaar werd Boldini il mostro genoemd. Iets barmhartiger in zijn beschrijving is Leon Daudet: ‘Boldini heeft een zeshoekig gezicht. Hij is zo breed als hij hoog is. Hij heeft het uiterlijk van iemand die het plafond op zijn hoofd heeft gekregen.’ VIJANDEN
Boldini bezat een speciaal talent voor het maken van vijanden. In het begin van zijn carrière hadden handelaren een rol. Reitlinger had hem in Italië ontdekt en hem naar Londen begeleid, voordat hij zich in Parijs vestigde. In navolging van De Nittis verliet ook Boldini Reitlinger voor de meer prestigieuze firma Goupil. In een brief in 1871 aan Bant verklaart Boldini gelukkig te zijn in Parijs: ‘Hier heb ik een prachtig atelier, alle comfort van leven en werk. Ik vermaak mij. Ik heb Reitlinger eruit gedaan omdat een handelaar voor mij te bekrompen is. Ik ben met Goupil in zee gegaan omdat die mij geld geven zoveel ik wil en bovendien laat hij de kunstenaar sprankelen tot het uiterste.’ Goupil zocht schilders van kostuumstukken uit de 18de eeuw die goed verkochten op de Parijse markt. Boldini kende Degas al en bewonderde hem zeer. Op de eerste plaats kwam stond voor hem Corot maar direct daaronder plaatste hij Degas. In 1874 exposeerde Boldini samen met De Nittis en Degas in Londen bij de Galerie Deschamps, een filiaal van de Parijse kunsthandel Durand-Ruel. Boldini’s werken werden er niet opgemerkt door de kritiek. Tussen 1872 en ‘79 maakte Boldini vijftien werken in ‘Fortuny-stijl’ die goed in de markt lagen. Als de crisis uitbreekt gaat hij portretten maken. In 1881 toont
Giovanni Boldini: Franca Florio (1921)
KUNST
Novità Mei 2015 15
Boldini een schilderij van Gravin De Rasty op de Salon. Een expositie in de Galerie Petit in 1886 met een pastel van Verdi trekt veel belangstelling. In 1889 krijgt Boldini op 47-jarige leeftijd de Gran Premio van de Exposition Universelle van Parijs uitgereikt. Eindelijk lonkt het succes. Degas is weliswaar niet zo gecharmeerd van de viertuoze portretten van Boldini, maar de vriendschap lijdt er niet onder, mede doordat zij een passie voor muziek (opera) en een gevoel voor humor delen. Degas was ook vol bewondering voor het ijzeren geheugen van Boldini, die Spaanse plattelandstaferelen na 4 jaar nog feilloos op het doek wist te toveren. De klantenkring van Boldini verschilde van die van De Nittis. Waar De Nittis de intelligentsia vastlegde (bijv. Edmond de Goncourt), zocht Boldini zijn klanten in de High Society van Parijs, Rome, Biarritz of Aix les Baines. Als er een bal werd georganiseerd was Boldini een graag geziene gast. RESERVES
Critici houden hun reserves ten aanzien van het werk van Boldini, met name ten aanzien van de excessieve virtuositeit en vrijheid waarmee hij de zijn portretten gestalte gaf. In feite heeft de kritiek zijn portretten nooit positief gewaardeerd. Boldini portretteerde in de Belle Epoque alle grootheden van die tijd: de adel, ambassadeurs, rijke Amerikanen en Les Grands Horizontales, zoals Cleo de Merode. Behalve een virtuoos schilder was Boldini een geweldig tekenaar en aquarellist en ook met deze technieken maakte hij de mooiste portretten. Een portret kostte al gauw 20 duizend francs. Als wij Boldini vergelijken met Vittorio Corcos vergelijken, over wie vorig jaar in Padua een grote tentoonstelling was, dan valt op dat de werken van Corcos de ‘schwung’ van Boldini missen. Het werk van Corcos doet ambachtelijker aan.
Giovanni Boldini: Giuseppe Verdi (1886)
KUNST
Novità Mei 2015 16
De portretten van vrouwen tonen aan dat Boldini vrouwen begreep. Hij had meerdere relaties met vrouwen, onder andere met de zangeres Lina Cavalieri, die hij uiteraard ook portretteerde. Tot een huwelijk kwam het echter pas twee jaar voor zijn dood, toen hij trouwde met de journaliste Emilia Cordona, die toen 30 jaar was (Boldini was toen 87). In 1929 overleed zijn fidanzata (‘verloofde’) Alice Banti, zonder dat het ooit tussen een huwelijk tussen hen kwam. In de laatste jaren van zijn leven neemt het zicht van Boldini steeds verder af en wordt hij ook doof aan een oor. In 1931 overlijdt Boldini aan een longontsteking en wordt hij in Ferrara begraven. APPARTEMENT
In 2010 wordt in een Parijs appartement, dat na de Tweede Wereldoorlog niet meer was betreden, een werk van Boldini gevonden. Het appartement behoorde toe aan de erfgenamen van Marthe de Florian, een bekende courtisane van het begin van de twintigste eeuw. Zij is het die is afgebeeld op het doek. Op een veiling bracht het werk meer dan 2 miljoen euro op. Bron: Arte Dossier Boldini, A. Borgogelli (1999) Giovanni Boldini: Zelfportret(1911)
TENTOONSTELLINGEN
Novità Mei 2015 17
Tentoonstellingen rondom Boldini door ROB KAMP
Dit voorjaar worden in Bologna en omgeving verschillende tentoonstellingen gehouden rond de schilder Giovanni Boldini. FORLÌ
Rafaël, zelfportret
De meest uitgebreide is in Forlì in het Museo San Domenico (tot 14 juli). De titel van de tentoonstelling is Boldini, lo spettacolo della modernità. Zijn werk wordt er in perspectief geplaatst. FERRARA
In Ferrara, de plaats waar Boldini vandaan kwam, is uit het Museo Boldini, dat vanwege de laatste aardbeving gesloten is, een keuze gemaakt uit de schilderijen en tekeningen. Een 50-tal werken is te zien in een van de zalen van het Castello Estense, dat zelf ook nog in de stijgers staat. RAVENNA
Boldini werkte vrijwel zijn hele leven in Parijs, maar de Italiaanse tijdsgeest wordt weergegeven in de tentoonstelling Il Bel Paese. L’Italia dal Risorgimento alla Grande Guerra, in het Museo d’Arte di Ravenna (tot 14 juni). ROVIGO
In Rovigo kan nog de tentoonstelling Il demone della modernità bezocht worden in het Palazzo Rovarello (tot 14 juni).
Torso Belvedere
BOEKEN
Novità Mei 2015 18
Suggerimenti di lettura door ROB KAMP
GIPI
Op het stripfestival van Angouleme won hij de prijs voor het beste stripboek. Een verhaal is een grafische roman met twee verhaallijnen die met elkaar vervlochten zijn: dat van de schrijver Silvano Landi, die in een crisis is geraakt nadat zijn vrouw hem heeft verlaten, en dat van zijn overgrootvader, die een soldaat is in de Eerste Wereldoorlog. Schakelend tussen heden en verleden, tussen realiteit en droom brengt Gipi (pseudoniem van Gianni Pacinotti) de verwarring van de schrijver in beeld.
Gipi: Een verhaal € 24,90
John Hooper: The Italians € 28,99 (Ebook € 14,99)
BOEKEN
Novità Mei 2015 19
JOHN HOOPER
Hooper is correspondent van The Economist en The Guardian. Hij doet verslag van Italië in al zijn aspecten. De auteur is bekend door een boek dat hij eerder schreef over de Spanjaarden.
PETER NEVILLE
Al in 2004 verschenen in het Engels en nu uitgegeven in Nederlandse vertaling voor de boekenclub van het Historisch Nieuwsblad. Naast de biografie van Peter Neville zijn er nog de biografiën van N. Farrell (2004), die echter behoorlijk subjectief is. De allerbeste Mussolini-biografie is die van R. Bosworth (2002).
BAS MESTERS
Een Romeinse wandeling door een land op drift. Als Rome valt, struikelt Europa, zo weet men in Brussel, Berlijn en Parijs. En Rome wankelt. Italië beleeft de grootste economische en morele crisis sinds de Tweede Wereldoorlog. De staatsschuld groeit, de maffia rukt op, corrupte politici weten van geen wijken en de liefde voor Europa bekoelt. Ruim een decennium was Bas Mesters als correspondent van NRC Handelsblad getuige van de worstelingen in Italië. ‘Óngelooflijk was in die tijd zijn meest gebruikte woord, zowe in positieve als in negatieve zin. In Italiaanse streken wandelt hij door Rome en reist bij elk plein, palazzo of kerk in gedachten naar streken en personen die hij in de afgelopen twaalf jaar bezocht. Italianen, zo blijkt, zijn geen fantasten maar realisten. Ze doorgronden zaken als niemand anders en ze hebben geleerd hun overheersers te slim af te zijn. Europa is gewaarschuwd: het kan niet zonder Italië. www.italiaansestreken.nl
Peter Neville: Mussolini € 29,99
Bas Mesters: Italiaanse streken € 17,95
In januari heeft Casa di Vino Roerdink een wijnproeverij georganiseerd voor Dante Alighieri Nijmegen (beijk de foto’s). Hierbij bieden we de soci van Dante Nijmegen aan om hun mailadres aan ons door te geven waarmee ze op de hoogte gehouden worden van de mogelijkheid om twee keer per jaar wijn te bestellen. Opgeven voor de nieuwsbrief kan via een van de volgende mailadressen:
[email protected] [email protected] Onze website is:
k n i d r e o R o Casa di Vin
Rode wijn (o.a. de Barbera d’Asti) uit de Piemonte, witte wijn (o.a. Sylvaner en Kerner) uit de Alto Adige/Süd-Tirol) en de échte prosecco uit Conegliano (Veneto). Als extra service bieden wij aan: - Gratis thuis bezorgen - Gratis wijnproeverijen ieder jaar rond Pinksteren - Korting bij bestelling van vier of meer dozen - De mogelijkheid om tegen gereduceerd tarief kennis te maken met onze wijnen via de ‘kennismakingsdoos’.
www.casadivinoroerdink.nl Bestellen is in de maand mei weer mogelijk. Met hartelijke wijngroet, Elly Roerdink en Huub Kurstjens
Schrijf u in voor de nieuwsbrief of voor een van onze wijnproeverijen via onze website:
Novità Mei 2015
FILM
21
Quel giardino pensile costruito per proteggere l’antica Domus Aurea door LAURA COLONNELLI
Finito il primo dei 22 bacini messi a scudo del monumento Sopra, aiuole segnate da canalette di raccolta dell’acqua piovana che tracciano un disegno di fontane e corridoi corrispondenti alle fontane e ai cortili delle aule sotterranee della Domus Aurea. Sotto, un sistema ad alta tecnologia, composto di tubi, sensori e meccanismi di drenaggio studiati per salvare dall’umidità e dalla distruzione quel che resta del palazzo di Nerone e delle Terme di Traiano. Il primo bacino di drenaggio del progetto di risistemazione del colle Oppio è stato presentato ieri dal soprintendente archeologico di Roma Francesco Prosperetti, insieme all’assessore alla cultura Giovanna Marinelli e all’architetto Gabriella Strano. Settecento metri quadrati occupati da grandi fioriere e praticelli separati da viali. Nelle fioriere, solo essenze dalle corolle blu, perché simulino l’acqua della fontana: rosmarino, giacinti, lithodora. E muscari: piccole bulbacee commestibili che i Romani usavano in cucina come cipolle. ‘L’erba dei prati’, ha spiegato l’architetto Strano, ‘non è quella inglese, venduta oggi in rotoli puliti e sconosciuta nella Roma dell?antichità. Abbiamo scelto l’erba imbarbarita. Quando cresce si vede che è mischiata a erbacce selvatiche e fiorellini.’
Giardino
FILM
Novità April 2015 22
Il disegno delle aiuole ricalca anche l’orientamento dei due monumenti sotterranei: in direzione nord-sud la casa neroniana, est-ovest la costruzione successiva di Traiano. Per completare il progetto, e mettere in sicurezza tutta la porzione di parco che sovrasta la Domus Aurea, è necessario intervenire su sedicimila metri quadrati di terreno. Toccherà sacrificare trentatré grandi alberi, tra lecci, pini, acacie, allori. E anche l’immenso Pinus roxburghii, che l’orientalista Giuseppe Tucci raccolse neonato sull’Himalaya, negli anni Quaranta del secolo scorso, e poi trasportò fino a Roma dentro lo zaino. Oggi è un gigante che abbraccia con le sue radici il ninfeo di Ulisse e Polifemo, e lentamente lo stritola. ‘Pesa cinquanta quintali’, precisa Strano. E il terreno va alleggerito. Solo per sistemare i settecento metri quadri del primo bacino sono stati asportati ventiquattromila quintali di terra. Il sistema integrato di impermeabilizzazione sopra la Domus Aurea prevede un’intercapedine tra le volte della Domus e un nuovo strato di terreno in superficie, la cui composizione favorisca la capacità di ritenzione dell’acqua piovana, impedendole di percolare tra i muri sottostanti. Il giardino futuro l’hanno chiamato sostenibile. ‘Perché leggero. Soprattutto in termini di perdite e benefici’, dice Prosperetti. Si perdono un po’ di piante e si salva un’area archeologica tra le più importanti della città. Per la realizzazione occorrono trentuno milioni di euro. ‘Una parte li ha garantiti il ministro dei Beni culturali Dario Franceschini. Un’altra parte sarebbero dovuti arrivare da una raccolta di crowdfunding, che avevamo lanciato ma che è andata male. Per rimediare, abbiamo aperto un programma di sponsorizzazione. Occorrono ancora 20 milioni’, continua Prosperetti. Se si riusciranno a raccogliere i fondi necessari, i lavori potrebbero essere conclusi entro quattro anni. ‘Abbattendo proprietà e confini diversi che si sono stratificati negli anni e superando le complicazioni dovute alla miriade di competenze che devono collaborare per effettuare lavori di questo genere’, come auspica Marinelli. Bron: Corriere della Sera, 2-4-2015
“
Il soprintendente: Il crowdfunding ha raccolto solo 15 mila euro. Ma occorevano 20 milioni
Novità Mei 2015
AGENDA
Tentoonstellingen, Italië & Europa door YVETTE DRIEVER
VENETIË
ROUEN
56ste Biennale www.labiennale.org
Sienne, aux origines de la Renaissance Tot 17 augustus 2015 Musée des Beaux-Arts de Rouen www.mbarouen.fr
KEULEN
Giovanni Maria Morandi - Ein Barockkünstler in Rom Tot 28 juli 2015 Wallraf-Richartz-Museum www.wallraf.museum
MILAAN
Leonardo 1452-1519 Tot 19 juli 2015 Palazzo Reale www.comune.milano.it/palazzoreale
PARIJS
Dolce Vita? Art décoratif Italien 1900-1940, du Liberty au design industriel Tot 13 september 2015 Musée d’Orsay www.musee-orsay.fr La fabrique des saintes-images – RomeParis Tot 29 juni 2015 Musée du Louvre www.louvre.fr Les Bas-fonds du baroque – La Rome du vice et de la misère Tot 24 mei 2015 Petit Palais www.petitpalais.paris.fr
ROME
Lara Favoretto – Good Luck Tot 20 september 2015 MAXXI – Museo Nazionale delle Arti del XXI secolo www.fondazionemaxxi.it
24
Novità Mei 2015
AGENDA
Tentoonstellingen, Nederland door YVETTE DRIEVER
ENSCHEDE
UTRECHT
Metamorphosen – Ovidius en de hedendaagse kunst Tot 4 oktober 2015 Rijksmuseum Twenthe www.rijksmuseumtwenthe.nl
Het geheim van de middeleeuwen - In gouddraad en zijde Tot 16 augustus 2015 Museum Catherijneconvent www.catherijneconvent.nl
AMSTERDAM
UTRECHT
Silvio Zangarini – Stunning Staircases Tot 21 juni 2015 Het Grachtenhuis www.hetgrachtenhuis.nl
Liefde & Lust – De kunst van Joachim Wtewaal (1566-1638) Tot 25 mei 2015 Centraal Museum www.centraalmuseum.nl
HAARLEM
Het klassieke ideaal Tot 31 mei 2015 Teylers Museum www.teylersmuseum.eu LEIDEN
Geisha Tot 24 mei 2015 Museum Volkenkunde www.volkenkunde.nl MAASTRICHT
Henri de Fromantiou – Vorstelijke Illusies Tot 28 juni 2015 Bonnefantenmuseum www.bonnefanten.nl
25
AGENDA
Programma Dante Nijmegen WOENSDAG 20 MEI
Serata di fine stagione: foto- en beeldshow door Guus Reinartz over een nader te bepalen streek van Italië
Novità Mei 2015 26
AGENDA
Programma Alliance Française ZONDAG 17 MEI
Marishuis, Heumen, 12.00 uur « Vins ardéchois et dégustation », wijnproeverij ter afsluiting van het jaar, tevens picknick
Novità Mei 2015 28
AGENDA
Novità Mei 2015 29
Il caffè in lingua... italiana Se studi o parli la lingua italiana, ti aspettiamo per fare quattro chiacchiere! Informeel samenzijn en het Italiaans blijven oefenen! We bieden de mogelijkheid aan studenten en liefhebbers, soci en non-soci van de Dante Alighieri om elkaar te ontmoeten en Italiaans te spreken. Ken je iemand die Italiaans spreekt en wil blijven oefenen? Neem hem/haar mee naar het Caffè in lingua....italiana. - Gedurende een uur, een keer per maand, op maandagochtend zal er in een gezellige, ongedwongen sfeer met elkaar in het Italiaans gekletst worden of over een bepaald thema gesproken worden. - Een van de docenten zal altijd aanwezig zijn. De aanwezigen kiezen een gespreksonderwerp of anders zoekt de docent(e) een onderwerp uit. - Je moet minimaal een jaar Italiaans hebben gestudeerd. - Het is geen les, dus geen boek en geen huiswerk. - Elke bijeenkomst kost € 5 en je betaalt als je binnenkomt. Aanmelden kan via de website: www.dantenijmegen.nl/il-caffe-in-lingua
INFO De eerstvolgende bijeenkomst vindt plaats op maandag 11 mei, van 10.00 uur tot 11.00 uur in A Tazza Rima, Houtstraat 1, 6511 JK Nijmegen. De volgende data zullen later bekend gemaakt worden. Aanmelden kan via de website. Aanmelden is niet verplicht, maar wel handig omdat het aantal plaatsen beperkt is. Er is maximaal plaats voor 8 à 9 deelnemers.
SERATA DI FINE STAGIONE BEELDSHOW TOSCANE EN CINQUE TERRE
