Nieuwsbrief 93 Amsterdam, 28 februari 2015 Beste boekenvriend(in), Na zeer gastvrij ontvangen te zijn in Noord-Frankrijk, Antwerpen, Enkhuizen en Mettingen gaan we op 16 mei naar Dordrecht: de oudste stad van Holland, die van nationale betekenis voor ons land is geweest. Daar krijgen we niet alleen bijzondere schatten uit het Regionaal Archief van Dordrecht te zien, maar ook een spannende tentoonstelling in de dan pas heropende Hof van Nederland. De dag begint in het auditorium van het Dordrechts Museum, waar na onze Jaarvergadering het Jaarboek 2014 gepresenteerd zal worden. Zie het programma en de agenda hieronder en apart de vergaderstukken en de contributiebrief 2015. Dit voorjaar zijn er weer allerlei interessante symposia, tentoonstellingen en beurzen, die ook op onze website www.bibliofielen.nl te vinden zijn. Van 13 tot 15 maart wordt voor de achtste keer de Maastricht Antiquarian Book & Print Fair 2015 gehouden: hierbij treft u gratis tickets aan. Tot ziens in Dordrecht of elders in bibliofiele sferen. Namens het bestuur, Corinna van Schendel Voorjaarsbijeenkomst zaterdag 16 mei Regionaal Archief Dordrecht Dordrecht, de oudste stad van Holland, is dit voorjaar onze bestemming. In het auditorium van het Dordrechts Museum zal gemeenteachivaris Teun de Bruijn - na de Jaarvergadering - een inleiding geven over het Regionaal Archief Dordrecht. Na de lunch lopen we in enkele minuten naar het pas heropende Hof van Nederland. Daar zullen ons de schatten van het Regionaal Archief Dordrecht getoond worden. Ook bezoeken we Museum Het Hof van Nederland met een nieuwe tentoonstelling over de geschiedenis van Dordrecht, een plek van nationale staatkundige en religieuze betekenis. In de Statenzaal komt de Eerste Vrije Statenvergadering van 1572 tot leven in een spraakmakende multimediale voorstelling. Op de studiezaal van het Regionaal Archief zal niet alleen een selectie worden getoond uit de omvangrijke archiefbibliotheek met daarin vele bijzondere banden uit vooral de zeventiende eeuw, Bijbels, Heerenboekjes, de Collectie Synodalia, de Collectie Wittiana en de Collectie Ella Riemersma, maar ook topstukken uit de archieven, zoals charters, klepboeken, de laatste brief van Johan de Witt en het handschrift van Wouter van Gouthoeven, en de Beeldcollectie, zoals een aantal kaarten en plattegronden, de Wittenspiegel en negentiende-eeuwse foto’s. Adressen (routebeschrijving en plattegrond: zie achterin deze Nieuwsbrief): ochtend: Dordrechts Museum, Museumstraat 40, 3311 XP Dordrecht, tel. 078-7708708, www.dordrechtsmuseum.nl middag: Hof 6, 3311 XG Dordrecht, tel. 078 -770 53 48, www.regionaalarchiefdordrecht.nl Museumkaart: NB. neem s.v.p. uw Museumkaart mee voor Museum Het Hof van Holland (en wellicht voor het Dordrechts Museum, dat van 11.00-17.00 uur geopend is). Dat scheelt ons entreekosten. Bij Museum en Hof zijn boeken te koop. Programma 10.30-11.00 11.00-12.00 12.00-12.30
12.30-13.30 13.30-14.30 14.30-15.30 15.30-16.30
Dordrechts Museum: ontvangst met koffie in auditorium Kort welkom Jaarvergadering (zie agenda hieronder) Inleiding over het archief, de bibliotheek en de collecties door Teun de Bruijn, gemeentearchivaris van Dordrecht Uitreiking Jaarboek 2014 lunch en korte wandeling naar het Regionaal Archief, Hof 6 groep 1a. en 1b. Rondleiding Museum Het Hof van Nederland groep 2a. en 2b. Studiezaal 1 en 2 groep 2a. en 2b. Rondleiding Museum Het Hof van Nederland groep 1a en 1b. Studiezaal 1 en 2 borrel in het Dordrechts Museum. Leden vertellen over hun recente publicaties.
1
Aanmelding en gelijktijdige overmaking Meld u zich s.v.p. via de website, per e-mail of papieren post tijdig aan bij het secretariaat met het aanmeldstrookje achterin deze Nieuwsbrief. De kosten voor de dag, € 20,- per persoon, dienen vooraf door de penningmeester ontvangen te zijn op rekg. NL45 RABO 0174 8098 32 t.n.v. Nederlands Genootschap van Bibliofielen o.v.v. ‘Dordrecht 16.05.15’.
Agenda Jaarvergadering 2015 1. Opening 2. Notulen ledenvergadering 3 mei 2014, Den Haag (zie Nieuwsbrief 92, 10 oktober 2014) 3. Mededelingen, Ingekomen / Uitgegane stukken 4. Financiële zaken a. Financieel overzicht 2014 en Begroting 2015 (hierbij) b. Verslag kascommissie c. Goedkeuring Financieel overzicht 2014 en Begroting 2015 d. Herbenoeming/ vernieuwing kascommissie (Frans Mouws treedt af, Kees van Grootheest is herbenoembaar) e. Overige 5.Vooruitblik: Zomerexcursie, Najaarsbijeenkomst, Kleine excursies; Jubileum 2016 6.Bestuurssamenstelling 7. Voorstel aanpassing Statuten (hierbij) 8. Website 9. Wat verder ter tafel komt 10. Rondvraag 10. Sluiting Bestuursmededelingen - We verwelkomen als nieuw lid: Hans Buddendijk, Louki Eschauzier-van den Bosch, Fokas Holthuis & Paul Snijders en Jan Hovy. - Op 16 november overleed onverwacht Jan Luiten, enthousiast lid en verzamelaar van facsimiles. - We bevelen bijgaande Contributiebrief 2015 in uw aandacht aan. - NB. Het Nederlands Genootschap van Bibliofielen heeft een nieuw rekeningnummer bij de RABO bank: NL45 RABO 0174 8098 32. De ABNAMRO rekening is vervallen. - Indien u de Nieuwsbrief voortaan ook graag per e-mail ontvangt en dat nu nog niet het geval is, kunt u uw e-mail adres doorgeven aan het secretariaat. - Is uw e-mail adres gewijzigd? Geef het s.v.p. door aan het secretariaat. - Website bibliofielen.nl: Bent u uw inlogcode vergeten of heeft u andere vragen over de website of suggesties, neem dan contact op met webmaster Fred Bijsmans (e-mail:
[email protected]). Nieuwe leden stellen zich voor Hans Buddendijk: Boeken hebben in mijn leven altijd al een bijzondere plek ingenomen. Om de inhoud natuurlijk, maar ook als object. Na mijn pensionering heb ik (nog) meer tijd voor boeken. Ik heb een drukkerijtje ingericht en ik volg de boekbindopleiding in Genk. Louki Eschauzier-van den Bosch: Ik ben altijd omringd geweest door boeken, heb veel kinderboeken en koop graag mooi geïllustreerde boeken. Mocht in mijn tiende jaar zo nu en dan ‘werken’ in de plaatselijke boekwinkel, één groot feest! Lees net zoveel Frans als Nederlands. Ben na mijn vijftigste weer gaan studeren en heb uiteindelijk onder inspirerende leiding van het driemanschap Dongelmans, Van der Weel en Hoftijzer mijn doctoraal Boekwetenschap behaald. Daarna heb ik anderhalf jaar archiefonderzoek gedaan voor de uitgave van 150 jaar Rotterdamsch Leeskabinet. Ook nu houd ik me nog met archiefwerk bezig. Al dit hoofdwerk had en zou ik niet kunnen doen als ik ook niet met mijn handen bezig had kunnen zijn, ik heb al bijna twintig jaar les in boekbinden van Liza van Zuuren. Fokas Holthuis & Paul Snijders: Ons antiquariaat is gespecialiseerd in letterkunde in eerste en bijzondere uitgaven, private press-uitgaven, handschriften en literaire archieven (www.fokas.nl). Persoonlijk richten we ons op iets heel anders, namelijk incunabelen, met de nadruk op Venetië en Deventer. Jan Hovy: In mijn beroepsmatige leven was ik als voormalig directeur van Bibliotheek Arnhem (met zijn afdeling bijzondere collecties bijeengebracht in de Gelderland Bibliotheek), als voorzitter van de stichting Bibliotheken met Wetenschappelijke Steunfunctie en als lid van de begeleidingscommissie Metamorfose van de KB betrokken bij conservering, restauratie en ontsluiting van het oude en bijzondere boek. Als particulier ben ik vooral geïnteresseerd in kunstenaarsboeken (zoals bijeengebracht in de Caldic- en Koopmancollecties), in bibliografie en in (gedrukte) catalogi van particuliere bibliotheken. Ik verzamel eerste drukken en bibliofiele edities van het werk van de FransZwitserse dichters Gustave Roud en Philippe Jaccottet. Als lid van de Association des Amis de Gustave Roud ben ik op afstand betrokken bij de digitalisering van diens omvangrijke collectie beeldmateriaal in de universiteitsbibliotheek van Lausanne. Tot slot verzamel ik boeken met en over het grafische werk van de kunstenaar Alberto Giacometti.
2
Rijke collecties en lege planken in Noord-Frankrijk Vol verwachting vertrekken de 34 deelnemers aan de 24 e zomerexcursie op woensdag 3 september met de bus vanaf station Den Haag Centraal. De nieuwe reiscommissie – Frederik Schreuder, Thera Folmer-von Oven en Edwin Bloemsaat – heeft samen met adviseur Jan Storm van Leeuwen een programma van vier dagen opgesteld. Onderweg leest Frits Booy ons passages voor uit Hella Haasse, Ogenblikken in Valois, over de geschiedenis van de streek waar we heen gaan. Langs landelijke wegen bereiken we het stadje Noyon, ooit een Romeinse vesting en later een bisschopsstad. Aan de zijkant van de indrukwekkende gotische kathedraal staat een houten vakwerk gebouwtje: de zelden te bezichtigen kapittelbibliotheek uit 1506. Onze gids vertelt dat dit altijd een bibliotheek is gebleven en dat er nog drieduizend boeken zijn. In de Eerste Wereldoorlog werd het dak zwaar beschadigd, maar na latere restauraties kan dit unieke bibliotheekgebouw weer eeuwen mee. We gaan de trap op en passeren kasten met ‘l’enfer’ (de hel), waar boeken van de verderfelijke, in Noyon geboren Calvijn c.s. achter slot en grendel worden bewaard. In de lange, lichte bibliotheekzaal staan planken vol met goud bestempelde ruggen langs de wanden, in vitrines liggen incunabelen en vroege liedboeken. Zaal en boekenwanden vormen een mooi ensemble. Alleen het oudste handschrift, het Karolingische Evangeliarium van Morienval (negende eeuw, er is een facsimile-editie), is naar het stadhuis overgebracht, de rest is op zijn plek gebleven. Diverse folianten vertonen schade van de bomscherven uit de Eerste Wereldoorlog, maar het merendeel heeft de tand des tijds goed doorstaan. Naast theologische werken zijn er boeken over landbouw, techniek en medicijnen. Ze zijn geïnventariseerd, zodat dit wel eens een plek zou kunnen zijn om bijzondere vondsten te doen. We bezoeken ook de kathedraal, bezichtigen het kleine centrum of drinken een glaasje op een terras, terwijl een enkeling het Calvijnmuseum tracht te vinden. De bus brengt ons vervolgens naar het aan de kade van de rivier de Oise gelegen hotel in Compiègne, ruim op tijd om de Franse cuisine eer aan te doen. Donderdag 4 september bezoeken we het Château de Chantilly (Musée Condé) met zijn fenomenale verzamelingen handschriften, boeken en schilderijen. In 1830 erfde Henri d’Orléans, duc d’Aumale (1822-1897), de vijfde zoon van koning Louis-Philippe, het landgoed met kasteel dat eerder bezit was van de machtige families De Montmorency en de Bourbon-Condé. De duc d’Aumale ontpopte zich tot een groot bibliofiel en kocht hele bibliotheken, evenals uitzonderlijke handschriften als Les très riches heures du duc de Berry. Conservator Olivier Bosc ontvangt ons in de statige bibliotheekzaal met hoge boekenwanden en vitrines, en zegt dat we dit beroemde handschrift niet te zien krijgen, maar dat er in deze door één privépersoon doelgericht bijeengebrachte topcollectie meer te genieten is. D’Aumales hooggestemde verzamelcriteria waren: topkwaliteit èn grote namen. Daarvan getuigen bijvoorbeeld een voor Maria de Medici geborduurde band uit 1629, die met fraaie bloemen, parels en gouddraad La vie de St. Dénis siert; een Portolaankaart uit het bezit van Gaspar de Coligny; een op vorstelijk perkament gedrukte editie van Boccaccio (1499) met handgekleurde houtsneden. Absoluut hoogtepunt is het Ingeborgpsalter, ca. 1200 gemaakt voor de tweede vrouw van koning Philippe II [hs. 9]. Een voor een worden alle 27 rijk geïllumineerde pagina’s voor ons omgeslagen. We zien de pracht van de grote miniaturen met scènes uit het Oude en Nieuwe Testament, de heldere kleuren komen sterk uit tegen de alom aanwezige achtergrond van bladgoud. In deze gouden overvloed valt het op dat het Gouden Kalf zelf niet van goud is, maar een met goud omgeven tekening. We zijn diep onder de indruk dat dit psalter ons zo liefdevol en in alle rust wordt getoond. Via een oude leeszaal met koppen van wilde zwijnen en jachthoorns aan de muur (Chantilly was vanouds als jachtdomein geliefd) voert Bosc ons vervolgens naar het Cabinet des Lettres. Daar bevindt zich het grote archief van de Condé’s met in rode banden gebonden brieven en andere archivalia over Chantilly en de eigenaars. We zien unica als de oudste kaart van Chantilly (vijftiende eeuw), een brief van Colbert, zeldzame militaire kaarten en de agenda’s van de duc d’Aumale. Na de lunch kunnen we het Musée Condé bezichtigen, waar de stijlvolle historische appartementen rijkelijk gestoffeerd zijn met meubels, porselein, topschilderijen (Raphaël, Clouet, Fouquet) en vele hertengeweien. We kunnen ook een prachtige tentoonstelling van Italiaanse geïllumineerde handschriften bezoeken, die pas de volgende dag geopend zal worden. Bovendien hebben Bosc en zijn medewerkers in de bibliotheek speciaal voor ons (op een met olifantenleer beklede tafel) boekbanden uitgestald, opnieuw van buitengewone kwaliteit en verbonden met grote namen. Jan Storm van Leeuwen wijst op vroege luxe banden gemaakt voor Grolier, Anne de Montmorency en diens kleinzoon Henri II, hij vertelt over het hoge niveau van binders en vergulders in Parijs in de zestiende eeuw. Naast een grote band met ongebruikelijk ‘alternerend strooipatroon’ heeft hij zijn eigen kleinere exemplaar gelegd. Hier zijn verscheidene voorbeelden van bekend (zie zijn artikel in dit Jaarboek!). Edwin Bloemsaat bespreekt de latere banden, prijst binders als Legascon, Rocolet, Badier, toont lintenpatronen, virtuoos stempelwerk, opgelegd leer, geciseleerde sneden, bijzondere schutbladen en doublures. Hier ligt de top van de Franse boekbindkunst, speciaal voor ons uit de kast gehaald. Eddy en Joel Schuyer danken in het Nederlands en Frans namens allen Olivier Bosc en zijn medewerkers voor de schitterende wijze waarop we met de schatten van de duc d’Aumale en diens illustere voorgangers mochten kennismaken.
3
Château de Chantilly (Musée de Condé) Jan Storm van Leeuwen en Lea Ferrez-Kehnard met ‘hun’ banden. Foto: Haye Bijlstra Vrijdag 5 september blijven we in Compiègne, de stad waar Jeanne d’Arc op 23 mei 1430 gevangen werd genomen. Veel later vertoefden de Franse koningen er graag om te jagen in de omringende bossen. In een modern gebouw op de fundamenten van de abdij van Saint-Corneille is de Bibliothèque municipale Saint-Corneille gevestigd. Na de Franse Revolutie kwamen hier oude handschriften en drukken uit die abdij en talloze andere op drift geraakte werken terecht. In de kelderzaal heeft directeur Vincent Haegele op een lange tafel boeken en prenten neergelegd die een idee geven van de variatie en kwaliteit van de deelcollecties. Hij verwelkomt ons met een aflevering van Le monde illustré uit 1861, waarin bericht wordt dat de Nederlandse koning Willem III in Compiègne vertoeft als gast van keizer Napoleon III op een van diens heerlijke jachtpartijen. Dan wijst hij op enkele incunabelen, een in Leeuwarden uitgegeven geschiedenis van Friesland, een originele, niet opengesneden Emile van J.J. Rousseau (met een Amsterdams drukadres), een pseudo-Amsterdams werkje van de befaamde libertijn Mercier de Compiègne, Frans van Mieris’ munten- en medaillesboek en enkele fraaie boeken uit de privébibliotheken van Napoleon I en Napoleon III. Over de collectie geïllustreerde werken vertelt conservator Anne Martin. Een zeventiende-eeuwse Duitse bijbel met houtsneden ligt naast een negentiende-eeuwse bijbel met gravures van Gustave Doré op groot formaat. We bewonderen Dürers houtsneden van de menselijke proporties en Philibert Delormes werk over houtconstructies in de architectuur. William Chambers’ grote werk over Chinese tuinen en pagodes (1757) heeft een fraaie band met chinoiserieën en het wapen van Richelieu. De etsen over de Dertigjarige Oorlog uit Les misères de la guerre van Jacques Callot zijn aangrijpend, de getekende toekomstvisies van de in 1848 in Compiègne geboren Albert Robida juist amusant. Kortom, deze op het oog bescheiden gemeentebibliotheek herbergt een rijkdom aan boeken. Heel anders is dat in het monumentale Palais de Compiègne, waar we ’s middags ontvangen worden. In 1789 werd dit pas voltooide paleis van Louis XV zwaar beschadigd, de erin gehuisveste bibliotheek van Louis XVI werd nadien verkocht. Vervolgens lieten Napoleon I en later Napoleon III er weer vorstelijke appartementen inrichten. Die prachtig gemeubileerde stijlkamers zijn er nog. Maar vele trappen op leidt conservator Marc Desti ons naar een stoffige ruimte met lege boekenplanken langs alle wanden: een voormalige bibliotheekzaal. In een ernaast gelegen vertrek woonde Napoleons bibliothecaris A.A. Barbier, schrijver van het bekende naslagwerk Dictionnaire des ouvrages anonymes et pseudonymes (1806-1809). Desti vertelt dat Napoleon I als modern vorst in elk paleis twee omvangrijke gebruiksbibliotheken liet aanleggen, een voor de keizer en een voor de staf. Na zijn val gingen veel boeken naar Parijse bibliotheken, inclusief catalogi en uitleenlijsten. Aangegaapt door al die leegte heeft Desti zich tot taak gesteld zoveel mogelijk banden bestempeld met een N en het wapen van Napoleon op te sporen en aan te kopen. Met witte handschoenen toont hij in de verder holle ruimte enkele door hem verworven exemplaren. Dan leidt hij ons naar de fraai gedecoreerde Empire slaapkamer van Napoleon I en de pal daarnaast gelegen privébibliotheek. De keizer werkte daar vaak ’s nachts. Nu zijn de leeggehaalde planken gevuld met latere werken met mooie ruggen, puur ter decoratie, beschikbaar gesteld door de Bibliothèque nationale. Zo vervaagt in deze elegante stijlkamers de herinnering aan de woelige gebeurtenissen rondom de Franse koningen en keizers en hun afgevoerde bibliotheken. In de vallende schemering rijdt de bus door het woud van Compiègne naar de Clairière de l’Armistice. Op deze open plek in het bos tekenden Frankrijk en Duitsland twee keer een wapenstilstand: in 1918 en in 1940.
4
Mijmerend over de twee wereldoorlogen lopen we langs de monumenten. Daarna richten we ons tijdens een geanimeerd feestdiner in de Auberge du Mont Saint-Pierre op het hier en nu, we genieten van de Franse spijzen en heffen het glas op de reiscommissie en de zo geslaagde reis. Zaterdag 6 september bezoeken we op de terugweg de sfeervolle bisschopsstad Saint-Omer met zijn grote oude kathedraal en de Bibliothèque de l’Agglomération de Saint-Omer. Net als in Compiègne bood deze openbare bibliotheek na 1789 onderdak aan talrijke collecties, bijvoorbeeld vroege handschriften en oude drukken uit de abdij van Saint-Bertin. De achttiende-eeuwse Salle du Patrimoine lijkt wel een boekenkathedraal met zijn negen meter hoge goedgevulde boekenkasten. Hier heeft conservator Rémy Cordonnier op lange tafels – onder het motto ‘tast toe!’ – ruim twintig handschriften en zeldzame drukken neergelegd. Er mag gebladerd worden zonder witte handschoenen. We overwinnen ijlings onze schroom en buigen ons over een Gutenbergbijbel (met één handgeschreven pagina), een commentaar van Gemma Frisius op Apianus met volvellen (1530), een grote rode wapenband van de Grand Dauphin, een incunabel almanak (1498), en een pas ontdekt exemplaar van Shakespeare’s toneelstukken in de eerste folio uitgave, met handgeschreven toneelaanwijzingen. Bladzij voor bladzij mogen we het beroemde Vogelboek uit 1210-25 [ms. 94] omslaan, met 31 miniaturen van vogels die elk een spirituele boodschap uitdragen. De pelikaan, de raaf, de uil, zij lijken pas geschilderd, zo helder zijn de kleuren en zo treffend is hun vorm. Onze handschriftenspecialisten Anne Korteweg, Margriet Hülsmann en Gerda Huisman bekijken het handschrift met een arendsblik en geven een toelichting. Andere topstukken zijn het geïllumineerde Psalter van St. Aldegonde [ms. 270] en het feestmissaal van Odoard de Bersacques [ms. 60], met verfijnde miniaturen van Simon Bening uit Brugge. Wie hier niet genoeg van kan krijgen, troost zich met de gedachte dat ze op internet door te bladeren zijn. Maar dat is toch iets anders dan het zien en aanraken van de originele werken zelf. In hun duodankwoord vertolken Eddy en Joel Schuyer dan ook ons aller enthousiasme voor wat Rémy Cordonnier ons toont. Voldaan bestijgen we de bus naar huis. Frits Booy leest de laatste stukken uit Hella Haasse voor, waarna Isa de la Fontaine Verwey de gepensioneerde maar toch tot actie bereide bibliopoes mieuwend door het gangpad laat gaan, een oude traditie op bibliofielenreizen. Met deze aandoenlijke buswandeling eindigt onze reis langs lege boekenplanken en rijke collecties, door geweld geteisterde boeken en zorgvuldig gekoesterde handschriften. CvS *Eind november 2014 berichtten de New York Times en vervolgens Nederlandse kranten over de ‘ontdekking’ van dit exemplaar van de First Folio, die interessant is vanwege de handgeschreven naam van de eigenaar Nelvill en andere notities.
Een dag vol devotionalia We zijn slechts dertig kilometer van de Nederlandse grens in de sinjorenstad Antwerpen. Het is 22 november 2014 maar de echte winterse kou is nog niet gekomen. Integendeel; de zon schijnt uitbundig en het belooft een stralende dag te worden, al zullen de bijna vijftig bibliofielen die zich van alle kanten naar het Hof van Liere spoeden daar verder maar weinig van merken. Die komen ditmaal speciaal voor de schatten in de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Antwerpen en de Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap. In een sfeervol zaaltje met oude prenten aan de muur worden we welkom geheten door hoofdbibliothecaris Trudi Noordermeer die ons voorstelt aan Tom Deneire, conservator Bijzondere Collecties, en Erna Van Looveren, bibliothecaris van het Ruusbroecgenootschap. Zij zullen ons later rondleiden in hun collecties. Eerst volgen wij een lezing van ons lid Evelyne Verheggen die in 2006 promoveerde op ‘Beelden voor passie en hartstocht. Bid- en devotieprenten in de Noordelijke Nederlanden, 17de en 18de eeuw’ getiteld: ‘Alfons K.L. Thijs en de devotieprenten in het Ruusbroecgenootschap’. Aan de hand van een PowerPoint presentatie laat zij ons kennismaken met de grote collectie religieus knip- en snijwerk die de boekhistoricus en bibliofiel Thijs aan het Ruusbroecgenootschap naliet. Het gaat om talrijke bijzondere bidprentjes, vormselprentjes, communieprentjes, zeldzame kloppenprentjes, bedevaartprenten, aflaatprenten, ‘memento mori’ handschriften en devotieboekjes. Dergelijke devotionalia werden met name door en voor religieuze vrouwen, de zogenaamde ‘klopjes’, geproduceerd met een hoogtepunt in de zeventiende eeuw. Wellicht vormt het sterk vrouwelijk accent in productie en afzet de verklaring voor het feit dat de centrale Christusfiguur heel vaak werd afgebeeld als een prachtige sensuele man. De devotieprentjes dienden ter herinnering, onderricht (catechese) , versiering en verering (meditatie) en kenden een grote afzetmarkt, want ze zijn tot in Japan teruggevonden. Menigeen onder ons is onder de indruk van de grote diversiteit van dit religieus erfgoed. Vaak zijn deze relatief kleine objecten ware kunststukjes: heel fijn beschilderd of ongelooflijk gedetailleerd uitgeknipt. De uitgebreide en informatieve presentatie van Evelyne wordt gevolgd door een smakelijke lunch waarna de groep zich in tweeën splitst voor de rondleiding in de bibliotheken. Tom Deneire vertelt iets over de geschiedenis van de gebouwen en de Bijzondere Collecties van de Universiteit. De collectie omvat bijna 30.000 boeken, waarvan ongeveer 15.000 oude drukken. Het oudste object is een incunabel uit 1476 en het jongste object uit 2014. Het meeste materiaal komt uit de zestiende t/m achttiende eeuw. In juni 2011 ontving de Universiteitsbibliotheek Antwerpen, samen met haar partner, de Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap, het kwaliteitslabel van erkende Erfgoedbibliotheek van de Vlaamse Overheid. Op een grote tafel liggen diverse voorbeelden uit de collectie waar we voorzichtig doorheen bladeren. Naast oude handschriften waaronder een aandoenlijk ‘Familyie boeck van de sayken pro memori’ (1674 - ca. 1880) ligt er ook het handgeschreven exemplaar van ‘Een mensch van goeden wil’ (1935), van de bekende Vlaamse schrijver Gerard Walschap (1898-1989). Van de oude drukken maakt een convoluut met
5
253 zeldzame toneelprogramma's uit de zeventiende en achttiende eeuw van jezuïetencolleges uit de Provincia Flandria Belgica indruk, alsmede een prachtig en kostbaar handgekleurd exemplaar van Abraham Ortelius (15271598), Theatrum orbis terrarum (Antwerpen: Jan Moretus, 1601). Voor de prent- en kaartliefhebbers valt er ook genoeg te ontdekken. Behalve gezichten op Antwerpen vanaf de Schelde en afbeeldingen van gebouwen zoals de Antwerpse Beurs ligt er een bijzondere getekende topografische kaart van de ‘Cité mondiale’ bij Antwerpen; een utopisch stadsontwerp van Paul Marie Ghuislain Otlet (1868-1944).
Tom Deneire (links) en Erna Van Looveren (rechts) vertellen over hun collecties. Foto’s: Fred Bijsmans
Na drie kwartier begeven we ons naar de andere kant van het complex. Erna Van Looveren geeft een historische inleiding over het Ruusbroecgenootschap, een onderzoeksgroep die zich bezig houdt met de geschiedenis van de spiritualiteit in de Nederlanden vanaf de kerstening tot aan de Franse Revolutie. Tegenwoordig is het onderzoeksinstituut ondergebracht in de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte van de universiteit en is het een universitaire onderzoeksgroep, maar het instituut is ouder dan de universiteit zelf. De stichters, in 1925, waren vier jezuïeten: pater Stracke, Van Mierlo, Poukens, en Reypens. Hun onderzoek richtte zich op teksten uit de geestelijke letterkunde, in manuscripten en druk, meestal in de volkstaal geschreven, m.n. het Middelnederlands. Binnen dit genre is Ruusbroec de belangrijkste auteur. Het verzorgen van wetenschappelijke tekstuitgaven van het werk van Ruusbroec is één van de doelstellingen van het genootschap. De collectie van de bibliotheek is sindsdien gegroeid. Er wordt nog steeds verzameld op het gebied van de geschiedenis van spiritualiteit, cultuur en gedachtegoed in de Nederlanden, geestelijke letterkunde en het werk van jezuïeten. Na Erna’s uiteenzetting drommen we rondom de grote tafels om daarvan de bewijsstukken te bewonderen. Elke tafel toont een ander collectiedeel en zo de rijke verscheidenheid van de verzameling. Voor ons liggen handschriften, incunabelen, oude drukken, devotionalia, boekjes over leven en dood (waaronder prenten over het vagevuur), drukwerk met de geschiedenis van het bedevaartsoord Scherpenheuvel, Jezuïetenuitgaven en een tafel met uitgaven geheel gewijd aan Ruusbroec. Een heel bijzonder object is een stukje perkament (maculatuur), beschreven rond 1300 met in het Middelnederlands een gedeelte van de van origine Franse ridderroman ‘Chanson d'Aspremont’. Het is het enige bewijsstuk dat daarvan een vertaling heeft bestaan. We vergapen ons aan de talrijke handschriften, soms luxe uitgevoerd met fraaie initialen en miniaturen op perkament zoals een getijdenboek naar Geert Grote (ca. 1450), soms eenvoudiger op papier zoals een handschrift met preken van Servatius Smets (1590-1676) voor het klooster Thabor in Mechelen. Chatarina de Flouwijn, zuster in dit klooster, noteerde ze in 1640 en 1641 voor eigen gebruik in haar weinig elegante handschrift! De bibliotheek bezit ook een rijke collectie devotieprenten. Daarover hebben we ’s ochtends al van alles gehoord maar nu kunnen we ze ook oppakken en van nabij bewonderen. De tafel gewijd aan Ruusbroec verdient onze speciale aandacht. Weliswaar beschikt de bibliotheek niet over een Ruusbroec-handschrift, maar we kunnen een vroeg fragment bekijken en bestuderen ‘Vanden gheesteliken tabernakel’, een religieus traktaat van Ruusbroec dat hij schreef in het midden van de veertiende eeuw. Bijzonder is ook het vermoedelijk in de zestiende eeuw geschilderde olieverfportretje van ‘de wonderbare’ waarop de mysticus devoot omhoog kijkt en dat door velen onder ons goed wordt bestudeerd. Zoals altijd wordt er druk door papier en perkament gebladerd en gepraat en vliegt de tijd voorbij. We sluiten onze geslaagde najaarsbijeenkomst op de gebruikelijke wijze af met een borrel. Onze voorzitter Eddy Schuyer houdt een kort dankwoord en overhandigt dassen, shawls en boekjes aan Tom Deneire, Erna Van Looveren en Evelyne Verheggen. Het begint al te schemeren als wij ons weer huiswaarts spoeden. In de Prinsenstraat passeren we een hoekhuis met hoog in een nis onder een baldakijn een Mariabeeldje. Het is een mooie en toepasselijke afsluiting van deze dag vol devotionalia. Fred Bijsmans
6
De Bibliotheca Enchusana Enkhuizen was in de zestiende- en zeventiende eeuw een belangrijke havenstad. De handelsvaart op de ‘noord’ en de haringvangst floreerden. De stad participeerde in de VOC en WIC. De monumentale St.-Gommarus- of Westerkerk getuigt van die welvaart. Op zaterdag 1 november 2014 verwelkomen Ad Leerintveld, Jaap Keppel en Jaap Hoekstra van de Stichting Librije Westerkerk daar 21 bibliofielen. Orgelmuziek klinkt in de grote kerkruimte met witte wanden, het fraaie koorhek en zwarte grafstenen. Op de eerste verdieping bevindt zich de onlangs gerestaureerde librije. De kamer is gevuld met vijf banken met lezenaars en boekenkasten, die als knusse coupeetjes uitnodigen tot lezen. Op de planken staan zo’n 500 boeken uit 1480-1700 over kerkelijke en wetenschappelijke onderwerpen. De collectie is uit de tijdelijke opslag in de Koninklijke Bibliotheek teruggekeerd en staat nu weer op de oorspronkelijke locatie. Dat is het unieke van deze stadsbibliotheek uit 1615, die sinds mei 2014 weer is opengesteld voor het publiek. Zie: www.librije-enkhuizen.nl. In de kerk geeft Jaap Keppel ons een interessante inleiding over de lotgevallen van Enkhuizen, de Westerkerk en de librije. De vooraanstaande Enkhuizers oriënteerden zich breed en verzamelden kennis op vele gebieden. In de kerkenraadskamer vertelt Ad over de geschiedenis van de ‘Bibliotheca Enchusana’, waarvan gedrukte catalogi over zijn uit 1660, 1761 en 1909. De oudste incunabel - Celsus, De medicina (1478) - is door Bernardus Paludanus (Berent ten Broecke, 1550-1633) aan de bibliotheek geschonken. Deze beroemde Enkhuizer stadsarts en verzamelaar vermaakte ook veel boeken van bevriende geleerden aan de stad, zoals een Cruydt-Boeck van Dodonaeus met diens eigen notities. Van een andere beroemde inwoner, Jan Huygen van Linschoten, is de Nederlandse vertaling van José de Acosta, Historie naturael en morael van de Westersche Indien (1624) aanwezig. Curieus in dit boek is een marginale aantekening van Jan Huygen waarin hij zegt dat hij voor het befaamde rariteitenkabinet van Paludanus twee echte paradijsvogels had meegenomen. Al was men inmiddels protestant, de katholieke Biblia Polyglotta Regia (1569-72) mocht als beste teksteditie niet ontbreken in een stadsbibliotheek, net als de Nederlandstalige Statenbijbel (1637). Ad wijst op bijzondere banden en attendeert ons op curieuze gedrukte handjes in de marge van traktaten van de wederdoper David Joris. Hij slaat een plattegrond van Enkhuizen open in Braun en Hogenberg, Civitates Orbis Terrarum. Enkhuizen stond rondom 1600 in alle opzichten op de kaart, dat is duidelijk. Na de bloeitijd werd het een rustig oud stadje. Gelukkig zijn in de unieke librije met zijn bijzondere boekencollectie nog steeds de sporen terug te vinden van de zo ondernemende en geleerde bewoners. CvS
De Heilige Anna in de Liberna Collection Op initiatief van ondergetekende brachten zes bibliofielen, aangevuld met een aantal andere belangstellenden, op vrijdag 13 februari 2015 een bezoek aan de tentoonstelling ‘Heilige Anna - Bildform und Verehrung’ in de Liberna Studiezaal van de Draiflessen Collection in Mettingen (Dld). Het is de tweede tentoonstelling in de reeks ‘Die Liberna in der Draiflessen Collection’ waar een catalogus bij is verschenen. Wij werden ontvangen door ons lid Iris Ellers, de huidige conservator van de Liberna Collection, en Dr Corinna Otto, de directeur van de Draiflessen Collection. Na een kopje koffie werden wij meegenomen naar de Liberna Studiezaal, waar Iris Ellers een boeiende rondleiding over het onderwerp verzorgde. De Heilige Anna is tegenwoordig nauwelijks meer bekend maar rond 1500 was zij buitengewoon populair: er werden kapellen en altaren aan haar gewijd en haar beeltenis werd op grote schaal verspreid. Als moeder van Maria, en dus grootmoeder van Christus, staat zij symbool voor het familieleven. Haar voorname positie komt met name tot uiting in de sculpturen aangeduid als Sint-Anna-te-Drieën waarin zij is afgebeeld met Maria en Christus. In de miniatuur- en prentkunst uit deze tijd zijn voorstellingen uit haar leven te zien: Anna te midden van haar grote familie (zij trouwde drie keer en had vele nakomelingen) en in haar functie van onderwijzeres van haar dochter. Naast de houtsneden van anonieme meesters, die in volksboekjes werden afgedrukt of als losse prenten verspreid, hielden ook beroemde kunstenaars zich met dit onderwerp bezig. Van Albrecht Dürer bijvoorbeeld, zijn zowel de houtsneden uit zijn beroemde Marialeven als een verfijnde gravure geëxposeerd. Heel bijzonder is de uit een antiphonarium gesneden initiaal uit begin dertiende eeuw waarin Maria bij haar moeder op schoot zit. De impliciete verwijzing naar het voeden van de baby (het Anna lactans motief) is buitengewoon zeldzaam. Na de rondleiding was er gelegenheid om enkele boeken en handschriften uit de verzameling te bekijken die de conservator op aanvraag had klaargelegd. De catalogus van de tentoonstelling vond veel aftrek. De excursie werd afgesloten met een gezamenlijke lunch in het sfeervolle restaurant van Hotel Telsemeyer in Mettingen. Thera Folmer-von Oven
Tentoonstellingen, symposia, beurzen etc., een selectie (zie ook www.bibliofielen.nl en daar vermelde links) 6 maart. Vanaf 13.00 uur in de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag: symposium ‘De Verbeelders – verleden, heden, toekomst’, door RKD, Museum Meermanno en KB. Over de Nederlandse boekillustratie in de twintigste eeuw. Kosten € 15,-. Aanmelding via www.rkd.nl. Inl.:
[email protected] . Tel. 070- 333 97 77.
7
T/m 17 mei: twee tentoonstellingen over Nederlandse illustratoren: ‘De Verbeelders’ in Museum Meermanno, Den Haag; ‘Van Arendsoog tot Wiplala’ in het Letterkundig Museum, Den Haag. In Museum Meermanno: t/m 19 april: ‘De Best Verzorgde Boeken’ en t/m 14 juni: ‘Sprookjes van Andersen geïllustreerd door Jan Jutte’. 13-15 maart: Maastricht Antiquarian Book & Print Fair 2015. Zie www.mabp.eu. T/m 6 april 2014 is er in het Historisch Museum Ede (Museumplein 7) de tentoonstelling ‘Het Boek der boeken, Nederlandse Bijbels door de eeuwen heen’, mede georganiseerd door onze leden Henk de Korte en Otto Middendorp. Zie www.historischmuseumede.nl. T/m 17 mei: ‘Gheraert Leeu, drukker in Gouda en Antwerpen’, presentatie in de boekzaal van Museum Gouda over de Gouwenaar Gheraert Leeu, een van de eerste Nederlandse drukkers en een van de meest productieve uitgevers van de vijftiende eeuw. Zie www.museumgouda.nl. T/m 17 juni is in Museum Gouda de tentoonstelling Uitgelezen te zien, over de betekenis van het boek in Gouda. In die tentoonstelling liggen ook drukken van Gheraert Leeu, waaronder enkele uit de collectie van Museum Meermanno. Zie www.museumgouda.nl. Van 20 t/m 26 september vindt in Madrid het congres in 2015 van de Association Internationale de Bibliophilie (AIB) plaats. Inl.:
[email protected]. Publicaties - Truusje Goedings,Klaer lightende Spiegel de Verfkonst: 2070 kleurvoorbeelden uit de zeventiende eeuw. De Boekenwereld 30(1214)3, p. 62-67.over een waterverfkleurenhandschrift van Jan Boogert uit Delft. - Die Liberna in der Draiflessen Collection. Die Heilige Anna – Bildform und Verehrung (in Duits, Nederlands, Engels). Deel 1/2014. Een uitgave van de Draiflessen Collection met medewerking van AnneMargreet W. As-Vijvers, Iris Ellers, Thera Folmer-von Oven e.a.. Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling, 17/10/2014-15/3/2015. ISBN 978-3-942359-22-1. Het thema wordt belicht aan de hand van getijdenboeken, miniaturen en grafiek uit de periode eind 15de – begin 16de eeuw, aangevuld met enkele sculpturen. - Folmer-von Oven, Thera. The Liberna Collection: A Hidden Treasure. Artikel in de rubriek ‘Curator’s collection’ in het online tijdschrift Codart Ezine 5 Winter 2014: http://ezine.codart.nl/17/issue/51/artikel/the-liberna-collection-a-hidden-treasure/?id=289#!/page/1. - Eloge de la rareté: cent trésors de la Réserve des livres rares. Sous la dir.de Jean-Marc Chatelain. Paris : Bibliothèque nationale de France, 2014. 240 p. ISBN 978-2-7177-2621-3 : €55. - Jean Viardot. La Bruyère et le collectionnisme: vraie dévotion à de fausses idoles. Conférences Leopold Deslisle. Paris : Bibliothèque nationale de France, 2014. 94 p. ISBN 978-2-7177-2563-6 : € 29. - Klaas Hoogendoorn. Een prognosticatie van Jaspar Laet van Borchloon, eerder toegeschreven aan Paulus van Middelburg: een bibliografische dooltocht. De Gulden Passer 92(2014)2, p. 181-193.
Varia Op http://www.boekprentverzamelaars.info/ vindt men een nieuwe website ‘Boek- en Prentverzamelaars in Nederland’. Voor meer informatie zie ook onze NGB-website www.bibliofielen.nl onder links en mededelingen. Bijdragen aan het Jaarboek Leden die een bijdrage willen schrijven voor een volgend Jaarboek kunnen zich tot een van de redactieleden wenden. Er is een auteursinstructie beschikbaar. Het is het streven in ieder Jaarboek een bijdrage in de rubriek ‘Leden schrijven over hun ex-libris’ op te nemen. Leden die bereid zijn een korte tekst over hun ex-libris te schrijven (met een afbeelding), kunnen contact opnemen met de redactie. Bibliofielendassen en –sjaals Onze fraaie bibliofielendassen (rood en blauw) en -sjaals (blauw) zijn te bestellen bij het secretariaat à €30,00. Zij zijn versierd met het bibliofiele mannetje, aan wie Gerard Jaspers in Jaarboek 5 (1997), p. 135-146 een interessant artikel wijdde. Jaarboeken met korting Overweegt u al een tijdje uw collectie Jaarboeken aan te vullen en ze in de speciaal ontworpen Cassette te plaatsen, samen met het Register op de Jaarboeken I-X (1993-2002)? Of wilt u het mooie boekje Reis in drukken, de catalogus bij de jubileumtentoonstelling in 2003, cadeau geven aan andere boekenliefhebbers? U kunt ze nu - uitsluitend voor onze leden - met korting verkrijgen via het secretariaat. Prijzen excl. verzendkosten. Jaarboeken 1993-2010: € 15,00 per stuk, 4 of meer jaarboeken tegelijk € 10,00 per stuk. Reis in drukken € 15,00 per stuk. Tienjaarregister 1993-2002 € 15,00 per stuk. Cassette € 5,00 per stuk (deze dienen in Amsterdam te worden opgehaald). NB. Bovenstaande zaken zijn ook terug te vinden op onze website (zie na het inloggen keuzemenu rechts‘bij ons verkrijgbaar’) met bestelformulier onderaan.
8
Adressen ochtend: Dordrechts Museum, Museumstraat 40, 3311 XP Dordrecht, tel. 078-7708708, www.dordrechtsmuseum.nl middag: Hof 6, 3311 XG Dordrecht, tel. 078 -770 53 48, www.regionaalarchiefdordrecht.nl Bereikbaarheid Openbaar vervoer Het Dordrechts Museum en het Regionaal Archief Dordrecht zijn vanaf het NS station Dordrecht in een wandeling van een kwartier te bereiken. Plan de reis met het openbaar vervoer via 9292.nl Auto & Parkeren Museum en archief bevinden zich op 2, resp. 5 minuten loopafstand van P1 Parking Drievriendenhof / Dordrecht centre op de Korte Kolfstraat 235. Deze parkeergarage is 7 dagen per week, 24 uur per dag geopend. De parkeergarages Veemarkt en Spuihaven bevinden zich op circa 10 minuten loopafstand van het archief. --------------------------------------------------------------------------------------[Vul s.v.p. dit strookje geheel in en zend het per e-mail (of via www.bibliofielen.nl of per post) naar het secretariaat] AANMELDINGSFORMULIER voorjaarsbijeenkomst 16 mei 2015, Regionaal Archief Dordrecht U kunt zich uiterlijk tot 7 mei aanmelden bij het NGB-secretariaat, Plantagekade 14, 1018 ZV Amsterdam,
[email protected] of via www.bibliofielen.nl NB. Is er een dieet of andere speciale situatie waarmee rekening gehouden moet worden? Geef het s.v.p. door. Naam ……………………………………………………………………………………. Adres ……………………………………………………………………………………. Tel. ……………………………………………………………………………………. E-mail ……………………………………………………………………………………. Ik meld mij aan voor de bijeenkomst op zaterdag 16 mei: 1 persoon / met partnerlid * Ik heb € 20 / 40* overgemaakt op NL45RABO0174809832 t.n.v. het Nederlands Genootschap van Bibliofielen o.v.v. ‘Dordrecht 16.05.15’ Datum ……………………. Handtekening …….. * = doorhalen wat niet van toepassing is
9
Noyons: kapittelbibliotheek uit 1506: gebouw en interieur.
Bibliopoes op buswandeling. Foto’s: Haye Bijlstra
10
