WEG MET HET
STILLEVEN!
T E H T E M WEG
! N E V E L L STI NIEUWE MEDIA IN HET MUSEUM
Alwin Böhmer 1603020
Onderzoeksverslag Dream Discover Do Docent: Hans Kemp 2013-2014 | Periode D 1 Communication & Multimedia Design
WEG MET HET
STILLEVEN!
3
Inleiding
4
Hoofdvraag & Deelvragen
5
Synopsis
6
Deelvragen museum:
7
Waar bestaat een museum uit
8
Wat gebeurde er vroeger al qua interactie in musea?
9
Wat gebeurt er nu al in musea? Beeld & Geluid Hilversum
10
GM Collector - Groninger Museum
11
Augmented Reality - Catharijneconvent Utrecht
12
iBeacon - Wat is iBeacon?
14
Welke toepassingen zijn er al?
15
Conclusie
16
Reflectie
17
Literatuurlijst
18
Websites bronnen
WEG MET HET
STILLEVEN!
Inleiding Motivatie Ik ging in mijn 1e en 2e jaar veel met ouderejaars om, en had het al aan horen komen; het beruchte kwart jaar Seminar. Tot noch toe hadden de ouderejaars altijd gelijk gehad over de cursussen en opdrachten, de zware beoordeling van Creative Thinking, de hectische periode van magazine en de toffe opdrachten van buitenaf. Maar zoals ze dit allemaal goed konden beschrijven, beschreven ze ook seminar. De helft liet het vallen, de andere helft zat in het studievereniging lokaal te zweten en zwoegen voor een goede afloop. Ik vond het allemaal maar spannend, en toen was daar het laatste blok van jaar 3. Het was zo ver.
CMD Relevantie Musea en exposities zijn op zichzelf al relevant aan CMD. Je kunt daar allerlei punten uit pakken die relevant zijn voor onze studie. Bewegwijzering, online, social media, campagnes etc. Maar ook de nieuwe media die musea inzetten is voor ons interessant. Omdat ik ook bij NDD bezig was met de technologie iBeacon leek het mij een zeer relevant onderwerp voor mijn seminar. Het koppelen van iBeacon technologie aan een museum klonk als een zeer goede combinatie, en dus ben ik daar onderzoek naar gaan doen.
Eigenlijk is het begin van seminar misschien nog wel het moeilijkst. Je hebt ineens zoveel keus, dat het lastig wordt om een onderwerp te kiezen. Ik koos uiteindelijk voor de museum-wereld omdat dit voor mij altijd als zeer interessant wordt ervaren. Het is voor de musea aanpassen of niet bezocht worden tegenwoordig. Je ziet hierbij dan ook dat alle musea het heel belangrijk vinden om als ‘interactief’ museum de boeken in of het internet op te gaan. Musea gaan allerlei exposities aanpassen, nieuwe media gebruiken voor de expositie en vaak ook online vernieuwen. Ik vond dit allemaal zeer interessant, en zal mijn keuze hiervoor in de Synopsis nog verder toelichten. Hierbij het eindverslag van mijn Seminar. Het heeft mij bloed, zweet en tranen gekost. Veel plezier met het lezen, Alwin Böhmer
3
WEG MET HET
STILLEVEN!
Hoofd & Deelvragen Hoofdvraag:
Hoe kan nieuwe technologie bijdragen aan een nog betere interactieve beleving tijdens een museumbezoek? Deelvragen: Museum: - Definitie van een museum - Waar bestaat een museum uit? - Wat gebeurde er vroeger al qua interactie in musea? - Wat gebeurt er nu al in musea? - Korte conclusie iBeacon: - Wat is iBeacon - Welke toepassingen zijn er al?
4
WEG MET HET
STILLEVEN!
Synopsis Ik heb van jongs af aan al van een museumbezoek gehouden. Ik nam overal altijd al foldertjes, kaarten, plattegronden etc. mee en bestudeerde die dan helemaal. Ik wilde ook vaak de boekjes van de tentoonstelling hebben, maar mocht dit uiteraard niet altijd van mijn moeder. Nu ik mijn eigen portemonnee beheers en wel eens een expositie bezoek snap ik het ineens. Mijn interesse voor nieuwe media en user experience is alleen maar gegroeid, en ik vind het dus super om te zien dat er in musea heel veel wordt gedaan aan het creëren van een perfecte experience voor de bezoekers. Er wordt tegenwoordig niet alleen maar meer met een bordje bij een schilderij gewerkt, of een foldertje waarin je zelf bij moet houden bij welk kunstwerk je staat. Tijden veranderen, exposities veranderen en de manier waarop je deze bezoekt en bekijkt ook. In mijn essay ga ik beschrijven wat voor nieuwe media en technologie er in musea gebruikt worden op dit moment, en wat dit in de toekomst zou kunnen doen voor musea. Ik wil zien wat de gebruikers ervan vinden, of ze ermee zouden werken en of ze er mee werken. Ik ga bij het Groninger museum op bezoek voor research naar het eerste Nederlandse museum dat werkt met iBeacons. (mijn bezoek aan Antwerpen liep met een domper af, maar daarover meer in de presentatie) Ook wil ik onderzoeken in het Scheepvaart museum, hoe de nieuwe manier van exposeren en rondleiden bij de bezoekers bevalt. Ik wil in mijn conclusie kunnen vertellen wat er is en waar we heen gaan. Ook hoop ik inzicht te krijgen in wat museumbezoekers vinden van deze toekomst’plannen’.
5
WEG MET HET
STILLEVEN!
Deelvragen: Museum: Ik ben op zoek gegaan naar de deifinitie van een museum. Uiteindelijk vond ik een engelstalige definitie die perfect aansloot bij mijn visie op een museum. A museum is a non-profit, permanent institution in the service of society and its development, open to the public, which acquires, conserves, researches, communicates and exhibits the tangible and intangible heritage of humanity and its environment for the purposes of education, study and enjoyment. Voor het gemak even vertaald naar het Nederlands: Een museum is een non-profit, permanente instelling in dienst van de samenleving en haar ontwikkeling, toegankelijk voor het publiek, die verwerft, conserveert, onderzoekt, meedeelt en vertoont het materiële en immateriële erfgoed van de mensheid en haar omgeving ten behoeve van het leren, bestuderen en plezier. Dit is de definitie van museum, gesteld door het ICOM (International Council Of Museums) (2007), waaruit ik duidelijk mijn 3 peilers voor een museum kan halen, waarop ik ben gaan letten bij het vervolg onderzoek. De uitkomsten hiervan kwamen tijdens mijn presentatie naar voren, en zullen ook bij de deelvraag: Wat gebeurt er nu al in musea? Mijn 3 peilers voor een museum uit de definitie: Education - Leren Study - Bestuderen Enjoyment - Plezier
6
WEG MET HET
STILLEVEN!
Deelvragen: Museum: Waar bestaat een museum uit? (zelf vastgesteld vanuit jarenlang musea bezoeken)
Objecten
Ruimtes
Route
Erg belangrijk bij een museum zijn toch wel de kunststukken. Van schilderijen tot beeldhouw-werken. Dit is waarvoor je uiteindelijk naar een museum gaat.
In wat voor ruimtes de kunst hangt, staat of ligt is heel belangrijk voor het tot uitting komen van de kunst. Zo zag ik ooit een hele zaal waar de vloerbedekking het kunstwerk was, de rest van de ruimte moest daarom spierwit zijn, om de aandacht te richten op de vloer.
Wat voor route er is in een museum bepaald ook welke kunst je het eerst ziet, welke kunst je het meest bijblijft etc.
Sfeer
Activiteiten
Interactie
Is het een druk museum of is het er doodstil, is er rand decoratie of is het helemaal spierwit. Hoe ruikt, voelt etc het museum. Het draagt allemaal bij aan de sfeer van een museum.
Is er iets te doen (vooral voor kinderen vaak heel handig, denk aan musea als NEMO in Amsterdam). Ook lezingen, workshops en bepaalde rondleidingen en acties voor volwassenen kunnen hier onder vallen.
En dan waar het mij het meest om draait bij deze seminar: interactie. Google voor de grap eens op museum, interactief en je zult versteld staan van de metatags van musea. Er is bijna geen museum dat niet meer in de tags zet dat ze niet interactief zijn. Een perfect uitgangspunt voor deze seminar dus.
7
WEG MET HET
STILLEVEN!
Deelvragen: Museum: Wat gebeurde er vroeger al qua interactie in musea? In het boek: Over Passie en Professie. Een eeuw publieksbegeleiding in de Nederlandse musea (2010) staat een duidelijke geschiedenis van vroeger tot nu. Een korte samenvatting hiervan geef ik hier, en tijdens de presentatie. 1886 : Alfred Lichtwark (Kunsthalle Hamburg) - Eerste interactie met de museumbezoeker: De rondleiding. 1912 : Van Gelder (Directeur Haags Gemeentemuseum) - Eerste Nederlandse voorstander van beteksting en rondleiding.
Begin jaren ‘70 - Rondleidingen beginnen op te komen in Nederland. 2 stromingen: - A B C stroming (3 regels, van groot naar klein, steeds gedetaileerdere informatie) - Educanees (in 1 zin alles beschreven, wat tegengaat dat de kunstenaar teveel uitweid over de kunst)
1984 - 1995 : Museumlandschap verandert Voorlichting, Public Relations, Sponsoring, Nieuwe benaderwijzen, Kindermusea komen op.
1995 - 2005 : Nieuwe publieksgroepen groeien Nieuwe Nederlanders, Jongeren en individuele bezoekers
21e eeuw : Educatie Educatie wordt steeds meer onderdeel van het publieksbeleid van het museum. De bezoeker staat centraal. Fysiek, Virtueel, Alle leeftijden en herkomsten. Belangrijk: zijn/haar actieve rol in het museum. Het museum, inclusief educatie, levert een bijdrage aan identiteitsontwikkeling, kennisontwikkeling en persoonlijke ontwikkeling
8
WEG MET HET
STILLEVEN!
Deelvragen: Museum: Wat gebeurt er nu al in musea? Ik ben op zoek gegaan naar een aantal musea waar al een flinke tijd of sinds kort wordt gespeeld met het publiek. Waar kun je met nieuwe media door een museum lopen, waar is de interactie met het bezoekende publiek al aanwezig? Ik heb een aantal voorbeelden gevonden, en zal ze hieronder toelichten. Ook bekijk ik ze aan de hand van de 3 peilers. Beeld en Geluid - Hilversum - RFID Chip Bij het Beeld en Geluid museum in Hilversum hebben ze sinds de opening een speciaal systeem ontwikkeld. De Beeld en Geluid Experience. Je komt aan bij de kassa, krijgt een ring, scant deze en logt vervolgens in bij een specale computer. Hierbij geef je jouw gegevens en geboortejaar op, waarna je in het museum allerlei experiences kan activeren. Zo kun je door te scannen een bepaald filmpje opnemen, beelden terugkijken uit je jeugd of zelf eens voor presentator spelen terwijl je gefilmd word. Achteraf kun je dan thuis de beelden terugkijken. Sinds de opening van Beeld en Geluid communiceert het museum dat dit een experience is die voor jong en oud verschillend is. Het zou aan je leeftijd liggen wat je precies te zien zou krijgen, aangezien Beeld en Geluid toegang zou hebben tot het volledige TV-archief van Nederland. Uit mijn eigen ervaring weet ik dat er eigenlijk maar een tweedeling was: jong en oud. Mijn vader kreeg hetzelfde te zien als mijn broer, en ik kreeg wel andere televisie te zien, maar niet uit mijn jeugd. Daarbij was het materiaal wat je achteraf thuisgestuurd kreeg ook niet om over naar huis te schrijven. Het was klein, pixelig en slecht te downloaden.
Als ik het bekijk vanuit mijn 3 peilers is er eigenlijk maar één pijler die ik er tijdens het museumbezoek aan zou willen koppelen: plezier. Het kan niet dat je geen leuke tijd hebt in Beeld en Geluid, maar de afhandeling is niet helemaal wat ik er van verwacht had. Daarbij vindt ik het niet leerzaam, want iedereen krijg eenzelfde beeld te zien. Bestuderen valt hiermee ook in het niet.
9
WEG MET HET
STILLEVEN!
GM Collector - Groninger Museum De GM Collector van het groninger museum is een sleutelhanger waarmee jij door het museum gaat lopen. Je scant de schilderijen die jij interessant vind, en kunt hier dan later informatie over krijgen. Thuis of in een daarvoor bedoelde ruimte in het museum. Het systeem werd in 2010 ontwikkeld door Ijsfontijn. ‘‘Een interactieve installatie biedt de mogelijkheid om in 3D het unieke gebouw en haar architectuur te ontdekken, en een persoonlijk reis door de omvangrijke collectie te maken. Tenslotte kun je met de GMcollector tijdens het bezoek je persoonlijke, virtuele verzameling samenstellen en ‘mee naar huis nemen’.
Als ik naar dit concept kijk aan de hand van mijn drie gestelde pijlers, dan kom ik tot de conclusie dat dit een hele goede toepassing is van nieuwe media in het museum. Leren, bestuderen en plezier. Je hebt het allemaal met de GM Collector denk ik. Plezier in het doen, leren en bestuderen van de kunst die jij verzamelt en later terugkijkt. Thuis of in het museum op de daarvoor bedoelde ruimtes, je ziet terug wat jij interessant vind, en kunt dit gaan bestuderen. Je leert hierdoor alleen over wat je leuk en interessant vind, en dat geeft de hele experience van het museum veel meer plezier.
Het museum koos IJsfontein Interactive Spaces om de nieuwe beleving en interactiemogelijkheden te bedenken en ontwikkelen.’’ Aldus de ontwikkelaar.
10
WEG MET HET
STILLEVEN!
Catharijneconvent - Augmented reality Bij het Catharijneconvent in Utrecht maakt het museum gebruik van iPads en augmented reality om ‘door schilderijen heen te kijken.’ De applicatie maakt je een leerling van Rembrandt. Bij de ingang neem je een iPad mee, waarmee je schilderijen van Rembrandt kunt ‘scannen’. Waarna je de onderliggende verflagen kunt zien, en de technieken die hij toepaste tijdens het schilderen. Bij het doorlopen van de AR-applicaties krijgt het publiek opzienbarende informatie over het opspannen van het doek, de grondlaag, de schets en de talrijke veranderingen in de compositie. Ook de gebruikte pigmenten en de manier waarop de kunstenaar zijn penseel hanteerde en hiermee de meest prachtige stofuitdrukkingen wist te suggereren komen uitgebreid aan bod. (Catharijneconvent Utrecht) Hiervoor wordt augmented reality toegepast. Op het scherm van de iPad zie je de verflagen veranderen, de technieken van Rembrandt. En zo leer je hoe hij schilderde. De applicatie is ontwikkeld in opdracht van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed door Wim van Eck van het Augmented Reality Lab (AR Lab) van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag, met kennispartners Technische Universiteit Delft en Universiteit Leiden. Meld de website van het museum. Op de website van Ontdek Govert Flinck, kun je zien hoe dit ongeveer in z’n werk gaat. Je krijgt hier een kleine preview van wat je in het museum te wachten staat. Ook deze applicatie kan ik bekijken aan de hand van de drie pijlers, en ik denk dat deze app alles doet, maar dat het iets meer plezier zou kunnen leveren. Je kunt door de iPad veel leren en bestuderen, maar het verveelde mij op de website al bij 1 schilderij. Laat staan alle schilderijen in het museum langs te gaan met de iPad.
11
WEG MET HET
STILLEVEN!
Deelvragen: iBeacon: Wat is iBeacon iBeacon is een merknaam van Apple, bedoeld voor een technologie om op korte afstand iOS-apparaten te herkennen. De technologie werd door Apple’s geïntroduceerd, maar veel aandacht besteedde Apple er niet aan. Er is nauwelijks documentatie beschikbaar en Apple heeft ook geen specificaties vrijgegeven. iBeacon is in feite een alternatief voor Near Field Communication (NFC), dat in steeds meer smartphones wordt ingebouwd. Dit wordt veelal gebruikt voor mobiele betalingen en voor het bekendste voorbeeld: inchecken. Met bijvoorbeeld je OV-Chipkaart. De iPhone ondersteunt dit hardwarematig niet. Apple lijkt gekozen te hebben voor iBeacons, die gebruik maken van bestaande Bluetooth-technologie die al sinds de iPhone 4s wordt ondersteund. Met iBeacons zijn soortgelijke toepassingen mogelijk, terwijl er geen extra hardware nodig is. Met goedkope software zoals MacBeacon kun je van elke Mac een iBeacon-ontvanger maken. Een belangrijk voordeel van iBeacons ten opzichte van NFC: het bereik is veel groter. Bij NFC is het bereik enkele centimeters, bij iBeacons wel 50 meter. Kort gezegd werkt iBeacons door middel van één of meerdere transmitter(s) die via Bluetooth rechtstreeks met het apparaat communiceren.
iBeacons is niet meer dan de merknaam die Apple eraan heeft gegeven. De naam beacon, baken in het Nederlands, verwijst naar de functie die de technologie heeft: een baken dat communiceert met je iPhone of iPad. Het zendt een signaal uit dat door de iPhone wordt ontvangen en teruggestuurd zodra deze binnen het bereik is. Het maakt gebruik van Bluetooth 4.0 LE (Low Energy) dat ook wel Bluetooth Smart wordt genoemd. Het wordt sinds de iPhone 4s ondersteund; je hebt er dus niet het allernieuwste toestel voor nodig. Ook handig, dit gebruikt heel weinig energie. Dat wil echter niet zeggen dat alles met Bluetooth Smart mogelijk is. Omdat het slechts weinig energie verbruikt, kun je ook alleen maar beperkte hoeveelheden data versturen. Het is dus niet geschikt voor audio of het versturen van bestanden. Maar dat maakt het dus wel uitermate geschikt voor de toepassingen waarvoor iBeacons bedoeld is. Het bereik is zoals gezegd op papier zo’n 50 meter, maar kan per beacon wel beperkt worden. Zo kunnen verschillende beacons in een winkel naast elkaar functioneren. In tegenstelling tot GPS, biedt het ook de mogelijkheid om binnenshuis (of binnen een gebouw, luchthaven, winkel, etc.) te navigeren.
12
WEG MET HET
STILLEVEN!
Verschil NFC: iBeacon heeft een veel groter bereik. Zo kun je iBeacon prima ook gebruiken voor indoor navigation. Als er 2 of meer ibeacons in de ruimte zijn kun je elkaars locatie makkelijk vinden.
Op de afbeelding hieronder zie je het verschil makkelijk uitgelegd. iBeacon kan je in het hele gebouw bereiken, NFC kun je alleen van dichtbij bereiken.
13
WEG MET HET
STILLEVEN!
Deelvragen: iBeacon: Welke toepassingen zijn er al? Er zijn inmiddels al zoveel voorbeelden te vinden, dat het voor mij een onmogelijke taak was ze allemaal te analyseren voor de presentatie. Ik heb er een aantal snel geanalyseerd, en hieronder neergezet.
Shoppeing
Aanbieding
Thuis
Betalen:
Als je gegevens bekend zijn bij de applicatie die jouw iBeacon aanstuurt, kunnen er zelfs persoonsgebonden berichten naar je toe worden gezonden. Zo kun je in de winkelstraat aanbiedingen krijgen die alleen voor jou relevant zijn. Deze aanbiedingen zullen je dus veel meer trekken.
Zoals je op het plaatje al ziet, bijvoorbeeld in een stadion. Je gaat zitten en krijgt een bericht dat je een hotdog kunt eten voor de helft van de prijs. Dit is een bericht wat iedereen zou kunnen krijgen die z’n bluetooth aan heeft staan. Dus niet persoonsgebonden.
Als je op de bank gaat zitten, opent op je telefoon meteen de TV Gids, of je opent de thermostaat app waarmee je het huis even wat warmer maakt. Je kunt dit allemaal instellen.
Er zijn zelfs al betaal mogelijkheden met de iBeacon. Je komt dichtbij de kassa, je applicatie opent en met 1 druk op de knop kun je via je applicatie afrekenen. (voorbeeld: zie bronnen voor het filmpje)
Ook zijn er al toepassingen voor musea, alleen werken ze nog niet of zijn ze nog in de testfase. Zo reisde ik af naar Antwerpen maar stond voor een dichte deur. Hierna heb ik contact gehad met de ontwikke-
laar van deze applicatie, maar de ontwikkelaar vertelde me dat het door de medua verkeerd naar buiten was gebracht. Het Rubenshuis in Antwerpen maakte nog geen gebruik van iBeacon technologie.
14
WEG MET HET
STILLEVEN!
Conclusie Voor mijn seminar ben ik onderzoek gaan doen naar de vraag: Hoe kan nieuwe technologie bijdragen aan een nog betere interactieve beleving tijdens een museumbezoek? Als ik kijk naar de toepassingen die er al zijn, en de toepassingen en mogelijkheden van iBeacon (correctie: Alleen al iBeacon, want er is natuurlijk veel meer) dan zijn er zóóveel mogelijkheden voor musea om er een hele mooie interactieve experience van te maken.
Museum + Interactie + iBeacon = Leren en bestuderen met meer plezier.
Veel van de experiences, zoals die van Beeld en Geluid zijn te gek uitgedacht, maar werken nog net niet lekker. Je zou dit met nieuwe technologie – in dit geval iBeacon – een heel stuk kunnen verbeteren. Bijvoorbeeld: Je gegevens zijn ingevoerd bij de ingang in een applicatie op je eigen telefoon of op een iPad of iPhone van het museum, waarna je het museum in kan. Doordat de iBeacon je gegevens kent kan het programma je allemaal beelden en fragmenten sturen die echt bij jou aansluiten. Niet zoals het nu gaat, maar echt meer op de persoon. Dit is maar een klein voorbeeldje dat ik nu zelf heb bedacht, maar kijkende naar wat er mogelijk is op dit moment, en waar musea al mee bezig zijn ligt de toekomst open voor UX designers in de museum wereld.
Museum
Musea gaan met hun tijd mee. Er zijn steeds meer bezoekers die niet alleen komen om ingelijste verf te bekijken, ze willen meer leren, meer doen en er meer plezier aan beleven. Dat brengt me bij mijn conclusie, de cirkel is rond. Met nieuwe media in het museum creëer je leren, bestuderen en plezier. Mijn 3 pijlers van een museum. De conclusie van mijn verhaal is dus: zonder interactie geen museum.
15
WEG MET HET
STILLEVEN!
Reflectie: De ouderejaars hadden gelijk. Seminar was zwaar. Heel zwaar. Zeker omdat er tijdens het onderzoek voor Seminar ook gewoon projecten voor klanten doorliepen. Ik maakte een vliegende start, had snel een onderwerp en al een week later vertrok ik naar Antwerpen voor research. Hier kwam ik voor een dichte deur te staan, en eigenlijk was die dichte deur ook voor de rest van m’n motivatie. Heel raar, maar ik ging er niet echt mee verder. Het werd veel te druk, en mijn focus ging naar de opdrachtgevers van buitenaf en het groepswerk omdat ik groepen niet in de steek wilde laten. Na een gesprek met Hans besloot ik van de essay af te stappen en een mini hoorcollege te geven. Dit was een goede zet. Die middag had ik de hele opzet al af, een titel verzonnen en een rode draad voor m’n presentatie ontwikkeld. Ik kon aan de slag, maar dan wel in één week. Achteraf ben ik heel blij dat ik ben doorgegaan. Het was interessant en leerzaam om te kijken naar musea en iBeacon technologie. Dat laatste vooral ook omdat we hiermee bezig waren tijdens het project NDD voor Orange Tribes in Hoofddorp. Het onderzoek kon dubbel gebruikt worden, en dat was wel heel fijn. Als ik leerlingen uit de 1e en 2e zou adviseren over seminar, is dat zeker: begin meteen en doe iedere dag kort een stukje. Blijf in je onderwerp, zodat je er niet uitvalt en overnieuw moet beginnen met lezen. Het is veel werk, maar met een goede planning is het haalbaar naast het drukke werk van de opdrachtgevers. Ik ben in ieder geval wel blij dat het er op zit. Alwin Böhmer
16
WEG MET HET
STILLEVEN!
Literatuurlijst ICOM (International Council Of Museums) Statutes, 21st General Conference, Vienna, Austria, 2007: http://icom.museum/the-vision/museum-definition/ Arnoud Odding, Het disruptieve museum (Den Haag 2011) http://www.odd.nl/?page_id=43 OVER PASSIE EN PROFESSIE - Een eeuw publieksbegeleiding in de Nederlandse musea (2010) + Samenvatting OVER PASSIE EN PROFESSIE - Een eeuw publieksbegeleiding in de Nederlandse musea (2010) http://www.cultuurnetwerk.nl/producten_en_diensten/publicaties/pdf/Samenvatting_Over_Passie_en_Professie.pdf Het nieuwe museum. Maatschappelijke urgentie of eigenbelang, Oss: Museum - Jan Cunen, 2004 http://www.bibliotheek.nl/catalogus/268427542.html Erfgoed 2.0 - Onderzoek: Interactieve routes bij musea - Anne Venema 22/11/2013 http://erfgoed20.nl/onderzoek-interactieve-routes-bij-musea/ Het museum als beleving - Interview Arne Gillert en Jessiva Offenberg (Kessels, 2011) http://www.kessels-smit.nl/files/Artikel_2011_Interview_Arne_Gillert_en_Jessica_Offenberg3.pdf HBO Kennisbank: Gamification en museumbeleving - van Gruijthuijsen, Hogeschool Rotterdam (2012) http://www.hbo-kennisbank.nl/nl/page/hborecord.view/?uploadId=rotterdam_didlmods%3Aoai%3Aprefix%3Ae42d2df945da4b31839a316730385180 The participatorymuseum.org - Nina Simon http://www.participatorymuseum.org/chapter1/
17
WEG MET HET
STILLEVEN!
Websites bronnen
Beeld & Geluid https://www.beeldengeluid.nl/veelgestelde-vragen http://experience.beeldengeluid.nl/index.aspx?chapterID=7873
ibeacon: http://www.iphoneclub.nl/dossiers/ibeacons/
http://www.mediamatic.net/200365/nl/gm-collector
Emerce: Thomas Lapperre - maandag 17 maart 2014 - 11:00 http://www.emerce.nl/achtergrond/moet-weten-ibeacons http://www.de-innovator.nl/inspiratie/ibeacon/ http://www.ecreation.nl/10-ibeacon-toepassingen-die-niets-met-retail-te-maken-hebben/ http://www.balticode.nl/wat-ibeacon-en-wat-kun-je-er-mee/
Ijsfontein: http://www.ijsfontein.nl/projecten/groninger-museum/
betalen met iBeacon: https://www.youtube.com/watch?v=9Kxy4y9pcww
GM Collector: zo gebruik je de collector: http://www.groningermuseum.nl/sites/groningermuseum.nl/files/press/Regels%20GMcollector_0.pdf
Catharijneconvent: http://www.catharijneconvent.nl/p/81.html?product_id=490&m= http://ontdekgovertflinck.nl/
18
