College’s wel/niet ‘s morgens vroeg? Gerard A. Kerkhof
prof.em. Universiteit van Amsterdam Slaap Centrum MCH, Den Haag
Topdag, FACTA – 12.2.2015
Tijd van inslapen (doordeweeks) 40
30
% 20
10
0
< 22:
22: - 23:
23: - 24: Allen
(GA Kerkhof, SleepNL 2015, in preparation)
24: - 01:
> 01: u
Tijd van inslapen (doordeweeks) 40
30
% 20
10
0
< 22:
22: - 23: Allen
(GA Kerkhof, SleepNL 2015, in preparation)
23: - 24: 18 - 24 jr
24: - 01:
> 01: u
Totale Slaaptijd (doordeweeks) 40
30
% 20
10
0
<5
5
6
7 Allen
(GA Kerkhof, SleepNL 2015, in preparation)
8
> 8u
Totale Slaaptijd (doordeweeks) 40
30
% 20
10
0
<5
5
6 Allen
(GA Kerkhof, SleepNL 2015, in preparation)
7 18 - 24 jr
8
> 8u
Slaapklachten (HSDQ)
2,00
1,90 S o m s 1,80 c o r e 1,70
‘s Morgens niet uitgerust Onvoldoende slaap, en daarom Minder goed functioneren overdag Vermoeidheid overdag
1,60
18 - 24
(GA Kerkhof, SleepNL 2015, in preparation)
25 - 34
35 - 44
45 - 54
55 - 70 jr
Hypnogram: slaap stadia REM-sleep Slow-wave sleep
Electroencefalogram
Twee processen beïnvloeden de slaperigheid 1. Sleep process
2. Circadian process
3. Sum Sleep 08 (GA Kerkhof, 2013)
16
24
08
Sleep 16
Time of Day (h)
24
08
Een doorwaakte nacht verhoogt de slaapfactor Slaapfactor
Slaperigheidsritme
waak 08
(GA Kerkhof, 2013)
16
24
08
slaap 16
Tijd vd Dag (u)
24
08
De functie van (diepe) slaap: Grote Schoonmaak ? Hersenschors
Wakker
Hersenvocht doorstroomt weefsel
Kleine extracellulaire ruimte Beperkte stroming hersenvocht Afvalstoffen hopen zich op
In slaap >60% toename extracellulaire ruimte Meer stroming hersenvocht Afvalstoffen worden afgevoerd
(L. Xie et al., Science, 2013)
Hersenactiviteit van slechte slapers (ten opzichte van goede slapers) ‘s Nachts
Hyper-actief (‘Gedachtenmalen’)
(Nofzinger et al, Am J Psychiatry 2004, 2005)
Overdag
Hypo-actief (Slaperig)
Mobile text traffic by adolescents over 24 hours: Double Trouble?
Spectraalprofielen E-reader vs Papieren Boek
(Chang et al., PNAS, 2015)
E-reader vs Papieren Boek
Melatonine
slaap
(Chang et al., PNAS, 2015)
Subjectieve Alertheid
Suprachiasmatische kern
Circadiane pacemaker
Dwarsdoorsnede brein 3e ventrikel
Zenuwimpulsen
Chiasma
Netwerk van klokgenen
(© GA Kerkhof, 2014)
De Biologische Klok wordt gesynchroniseerd door de dag/nacht cyclus Michel Siffre, 1962
Perioden slaap 00
12
24 u
Freerunning
Gesynchroniseerd
“De Biologische Klok”: Resonerend netwerk van centrale en perifere klokken
L/D
-
Slaap/ Waak
Maal-tijden
(© GA Kerkhof, 2014)
24-uurs Ritmen 100
80
60
% 40
20
0
10
12
14
Metabolisme Lymfocyte
16
18
20
22
Kerntemperatuur Groeihormoon
24
2
Alertheid Melatonine
4
6
8
Prestatie Cortisol
10 u
Ochtend- / en Avondmensen Constant-routine metingen
Lichaamstemperatuur
Ochtendmensen
O-types
Avondmensen
A-types
Slaperigheid
Tijd van de dag (u)
(© GA Kerkhof & HPA Van Dongen, 1996)
Ontwikkeling van ochtend-/avondmens typering Avond-type
Ochtend-type
Leeftijd (jr) (T Roenneberg et al, 2004; N = 25.000)
Onderlinge afstemming van 24-uurs ritmen Kerntemperatuur/ Alertheid
Slaap
Tijd van de Dag (u)
(© GA Kerkhof, naar Weitzman et al., 1974)
De biologische klok dwingt!
‘wachtdelict in oorlogstijd’ (© GA Kerkhof, 2014)
One sailor, one boat, one ocean May 25th 2009: start Plymouth, UK Newport, USA appr. 3000 miles, 5 time zones
UK
USA
(© GA Kerkhof, 2014)
Start
Actometer
Tijdens 8u duisternis (extra gevaar!) 46% van de tijd in slaap
Finish Plot of wrist activity (black) superimposed upon plot of daylight (yellow), from the start in Plymouth UK until the finish in Newport USA. Time axis: clock time in NL. (Kerkhof GA , MindOpen 4, 2009)
Slaap & Geheugenopslag
Effect van voorafgaande slaapdeprivatie op codering van informatie
(Walker M & Stickgold R, Ann Rev Psychol 2006)
Slaap ná het leren van nieuw materiaal is optimaal voor Geheugenopslag
(Stickgold R, Nature 2005)
Geheugenopslag tijdens Slaap Wakker
Diepe slaap
REM slaap
Tijd Lange-termijn opslag
1. Codering
X Tijdelijke opslag
2. Consolidatie
(Diekelmann & Born, Nature Neurosci 2010)
Dagslaap verschilt ingrijpend van Nachtslaap Wakker 1/REM 2 3 4
Wakker 1/REM 2 3 4
Ca. 2 u korter Andere structuur Gevolg: kwaliteit 18
22
02
06 Tijd vd Dag (u)
(GA Kerkhof, 2013)
10
14
18
Houdt regelmatige bedtijden aan Minstens 1 uur vóór bed-in ontspannen
Minimaliseer lichtblootstelling ‘s avonds Installeer ‘Twilight’ of ‘Flux’
Monitor slaperigheid overdag Maximaliseer lichtblootstelling ‘s morgens
