Nederland populair bij tuition fee refugees

t ran sfe r

vakblad over internationalisering in het hoger onderwijs

Nederland populair bij

tuition fee refugees

4

jaargang 20 | januari/februari 2013

sijbolt noorda: internationalisering mag niets kosten | zorgverzekering mobiliteits obstakel nummer 1 | maastricht werkt aan écht internationale sfeer | hbo in grens

streek kiest voor meertalig onderwijs | line: online leren over internationalisering

4 Transfer is een onafhankelijk vakblad voor internationale samenwerking in het hoger onderwijs en onderzoek. Transfer is ook online: www.transfermagazine.nl. Transfer is een uitgave van de Nuffic, de Nederlandse organisatie voor internationale samenwerking in het hoger onderwijs. Verschijnt acht keer per jaar. Redactie Els Heuts (hoofdredacteur), Annelieke Zandvliet en Ralph Aarnout Aan dit nummer werkten mee Wammes Bos, Annemieke Bosman, Alexandra Branderhorst, Thomas von der Dunk, Han van der Horst, Yvonne van de Meent, Martine Postma Beeld Evert-Jan Daniels/ANP, Henriëtte Guest, Marco Hillen/Hollandse Hoogte, Peter Hilz/HH, Chris Keulen/HH, Valerie Kuypers/ ANP, Inge van Mill/HH, Sake Rijpkema/HH, Tadej Znidarcic/The New York Times/HH Redactieraad Ries Agterberg (DUB), Sebastiaan den Bak (Nether), Riekele Bijleveld (Universiteit Twente), Patrick Cramers (Codarts), Klaartje van Genugten (Fontys), Joep Huiskamp (TU Eindhoven) Redactieadres Nuffic, Postbus 29777, 2502 LT Den Haag, tel.: 070 – 426 0126 / 426 0144 / 426 0122 fax: 070 – 426 0399 e-mail: [email protected], [email protected], [email protected] website: www.transfermagazine.nl Abonnementen Transfer is gratis verkrijgbaar. Geïnteresseerden kunnen zich voor een gratis abonnement aanmelden via www.ikabonneermij.nl/transfer. Abonnementenadministratie DUO-tijdschriftenservice Postbus 681 3500 AR Utrecht tel.: 030 – 263 1089 Vormgeving en lay-out Sabrina Luthjens BNO en Christina Schürmann (www.makingwaves.nl) Druk Drukkerij Deltahage, Den Haag Overname artikelen Het overnemen en vermenigvuldigen van artikelen uit Transfer is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de hoofdredactie. Omslag Foto: Frans Lemmens / Hollandse Hoogte Transfer 5, jaargang 20, verschijnt op 7 maart 2013

transfer

Kafkaëske

toestanden Steeds meer Engelse studenten weten de weg naar Nederland te vinden. Hun aantal is dit studiejaar met 77 procent toegenomen, blijkt uit een inventarisatie van Transfer. In absolute getallen valt de toestroom mee; in totaal staan er nu een kleine duizend Britten aan Nederlandse universiteiten ingeschreven. Maar de trend is onmiskenbaar. Onder druk van de drastisch verhoogde collegegelden in Engeland tot zo’n 11.000 euro per jaar, is de zo honkvaste Brit zich de laatste jaren gaan oriënteren op studiebestemmingen aan de andere kant van de Noordzee. Nederland blijkt dan een prima alternatief te zijn. Het aanbod aan Engelstalige opleidingen is groot en de universiteiten behoren tot de top 200 van de wereld. Voor de kwaliteit die geboden wordt, is het collegegeld relatief laag. Die combinatie zorgt ervoor dat ons land zich steeds meer ontpopt als aantrekkelijke studiebestemming voor buitenlandse studenten. Voor een kenniseconomie als Nederland die het moet hebben van inter nationale contacten, is dat van grote waarde. Het is dan treurig om te zien hoe lastig het buitenlandse studenten gemaakt wordt op een ander terrein. Het voorbeeld bij uitstek is momenteel de zorgverzekering. Zo’n 15.000 internationale studenten hebben sinds 2011 een Nederlandstalige brief ontvangen waarin ze worden gemaand een basiszorgverzekering af te sluiten, op straffe van 350 euro boete of zelfs deurwaardersbezoek. Meestal is die aanmaning ten onrechte want Europese studenten mogen gebruik maken van hun zorgverzekering uit het thuisland, tenzij ze hier een bijbaantje hebben. Het probleem is dat het College voor Zorgverzekeringen, dat de brieven verstuurt, niet kan vaststellen of de betreffende student al of niet verzekeringsplichtig is. De student moet vervolgens zelf aantonen dat hij niet in gebreke is gebleven en komt terecht in een bureaucratisch oerwoud, waarbij alle correspondentie in het Nederlands verloopt. Transfer sprak met de betrokken instanties, gedupeerde studenten en international offices die hier handenvol werk aan hebben. Voor de Franse Marie was het een reden om Nederland afgelopen december de rug toe te keren. Na haar studie aan het Haagse Koninklijk Conservatorium vond ze hier werk. Maar door het kafkaëske proces waarin zij tijdens haar studie verzeild was geraakt, terwijl ze niet verzekeringsplichtig was, voelt ze zich een ongewenste vreemdeling. els heuts [email protected]

r

i n hou d

8

24-42

12

18

24

‘Internationalisering mag hier nog steeds niets kosten’ Als voorzitter van de VSNU praatte hij zich zes jaar lang de blaren op de tong om internationalisering in het hoger onderwijs – en investeringen daarin – bij de Nederlandse politiek te promoten. Tevergeefs, constateert Sijbolt Noorda bij zijn afscheid. “Ik heb op dit punt geen beweging kunnen krijgen in het regeringsbeleid.”

Grootste mobiliteitsobstakel: de zorgverzekering Duizenden buitenlandse studenten zijn verstrikt geraakt in het Nederlandse zorgverzekeringsstelsel. Ze krijgen aanmaningen en boetes, sommigen worden zelfs achtervolgd door deurwaarders. Dat allemaal omdat ze – meestal volkomen legitiem – geen Nederlandse zorgverzekering hebben. De zaak schaadt de kenniseconomie, waarschuwen betrokkenen.

Spectaculair meer Britse studenten in Nederland Britten gaan van oudsher niet graag naar het buitenland om te studeren. Maar nu het Britse collegegeld is verdrievoudigd tot 11.000 euro, wordt studeren over de grens snel aantrekkelijker. Ook Nederland pikt een graantje mee van de stroom ‘tuition fee refugees’. De universiteiten zagen de instroom uit Groot-Brittannië met ruim 75 procent toenemen.

Hbo in grensstreek kiest voor meertalig onderwijs De hogescholen in de grensstreek schaffen massaal hun Duitstalige opleidingen af. Ze moeten wel, want het is een eis van het ministerie van OCW. Toch zijn de instellingen zelf ook tevreden over hun huidige stappen. “Onze meertalige euregionale opleidingen worden beter en mooier dan de Duitstalige opleidingen die we hadden.”

En verder 2 Colofon en redactioneel 4 Nieuwsberichten 11 Concurrentie om meeneembare beurs 17 Aanpakken: internationaliseerders aan het werk 21 Column Thomas von der Dunk 22 Programma ondersteunt international classroom 27 Vliegende Hollander 28 LINE: online leren over internationalisering 30 Gelezen 31 Agenda

n i euwsb er ic hten

Foto: Tadej Znidarcic/The New York Times/HH

Geen aanwijzingen voor fraude met NPT-geld

Makerere University.

Er zijn geen aanwijzingen voor fraude binnen een NPT-project aan Makerere University in Oeganda. Dat blijkt uit onderzoek naar aanleiding van beschuldigingen over misbruik van 170.000 euro. Daarbij werd ook bekeken of ruim 800.000 euro voor nieuwbouw volgens de regels werd besteed. De Oegandese overheidsaccountant die het onderzoek verrichtte, stelt wel vast dat er onduidelijk-

heid was over bepaalde richtlijnen voor overboekingen. Maar hij ziet geen aanleiding om eerder opgestelde accountants-rapporten over het project te herzien, schreef minister Ploumen voor Ontwikkelingssamenwerking vorige maand aan de Tweede Kamer. Het betreffende project binnen capaciteitsopbouwprogramma NPT, gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken, ging in 2007 van start en werd in 2011 afgerond. Daarna betichtten medewerkers van Makerere University een bestuurder van de universiteit van misbruik van 170.000 euro, bestemd voor collegegeld voor PhD-studenten. Ook waren er klachten over belangenverstrengeling bij de aanschaf van computers en over de verantwoording van uitgaven voor het projectmanagement. Enkele maanden later meldden media dat de universiteitsbestuurder daarnaast 8 ton voor nieuwbouw van de ICT-faculteit in eigen zak zou hebben gestoken. De bestuurder heeft de fraude altijd ontkend. Volgens een Oegandese krant waren de beschuldigingen afkomstig van een concurrent in de strijd om de functie van universiteitsbestuurder. (AZ)

Meer Duitse studenten kiezen voor buitenland Het aantal studenten in Duitsland blijft stijgen. Op dit moment studeren aan Duitse hogescholen en universiteiten 2,5 miljoen studenten, tegen 1,9 miljoen in 2001. Daarnaast is het aantal Duitsers dat hoger onderwijs volgt in het buitenland in tien jaar verdubbeld. Dat blijkt uit cijfers die het Statistisches Bundesamt vorige maand publiceerde. De groei van het aantal studenten komt onder andere doordat steeds meer Duitse scholieren verder leren. De gymnasia, het Duitse vwo, tellen ook steeds meer leerlingen. Verder veroorzaakt het inkorten van deze opleiding met een jaar een piek in de instroom in het hoger onderwijs. In Nordrhein-Westfalen, dat aan Nederland grenst, gebeurt dat komende zomer.

4 | januari/februari 2013 | transfer

De internationale mobiliteit neemt ook toe. Studeerden er in 2001 ruim 53.000 Duitse studenten buiten de landsgrenzen, in 2010 waren dit er al meer dan 126.000, oftewel 5,7 procent van de studentenpopulatie. Ook de inkomende mobiliteit groeide: van circa 144.000 studenten in 2001 tot bijna 193.000 in 2011. Volgens HO-koepel HRK komt het hoger onderwijs op jaarbasis 6 miljard euro tekort. De extra investering waartoe bondskanselier en deelstaten in 2009 besloten, zou onvoldoende zijn om alle studenten op te vangen. Ook pleitte de HRK-baas voor (her)invoering van collegegeld. (RA)

‘Instelling moet alert

zijn op misbruik studievisa’ buitenlandse studenten wordt gemonitord. Instellingen zijn verplicht dat te doen volgens de Wet Modern Migratiebeleid die waarschijnlijk dit jaar wordt ingevoerd. Universiteiten en hogescholen moeten geen politiepet opzetten, vond Ten Kate, maar

wel signalen doorgeven. “De instelling heeft een bredere verantwoordelijkheid dan in de gaten te houden of de studieresultaten in orde zijn. Veel speelt onder de oppervlakte. Studenten in massagesalons zijn een teken aan de wand.” (AZ)

Foto: Inge van Mill/HH

Let goed op of er misbruik wordt gemaakt van studievisa. Dat appel aan onderwijsinstellingen komt van landelijk officier mensenhandel Warner ten Kate, nadat bij een grootscheeps onderzoek naar georganiseerde Chinese criminaliteit in massagesalons begin november 148 medewerksters werden aangetroffen die op een studentenvisum naar Nederland waren gekomen. Er zijn verschillende gevallen van misbruik bekend, zei Ten Kate vorige maand tijdens een bijeenkomst van het nationaal contactpunt van het Europees Migratienetwerk. “Ik zeg niet dat het probleem erg groot is, maar we moeten onze ogen er niet voor sluiten.” Onderwijsinstellingen handelen al zorgvuldig, reageerde Femke van der Geest van de Universiteit Utrecht. “Bij de diplomacontrole zien we dat fraude toeneemt, maar we pikken er ook steeds meer uit.” De kans op misbruik is volgens haar vrij klein als daarna de studievoortgang van

Twee miljoen voor ontwikkeling U-Multirank De Europese Commissie stelt twee miljoen euro beschikbaar voor de verdere ontwikkeling van U-Multirank, een internationale ranking. Het instrument moet realistischer en gebruikersvriendelijker inzicht verschaffen in de kwaliteit van onderwijs instellingen dan bestaande rankings, die vooral naar de prestaties op het gebied van onderzoek kijken. Een pilot, die in 2011 werd afgrond, toonde volgens de Europese Commissie aan dat een multidimen sionele ranking uitvoerbaar is. Het is de bedoeling dat vijfhonderd universiteiten binnen en buiten Europa zich bij U-Multirank aansluiten. Gebruikers kunnen kiezen op welke elementen zij universiteiten willen vergelijken, bijvoorbeeld op onderzoek, onderwijs, innovatie, regionale betekenis en internationalisering.

U-Multirank is niet onomstreden. LERU, een consortium van universiteiten als Cambridge, Oxford, de UvA en Universiteit Utrecht, trok zich terug uit de pilot. U-Multirank zou de kwaliteit van het universitair onderwijs onvoldoende weergeven en gegevens uit verschillende landen zouden onvergelijkbaar zijn. Ook de Engelse minister van hoger onderwijs en het Hogerhuis wezen het nieuwe ranking-instrument af. Een onafhankelijk consortium onder leiding van het Duitse Centre for Higher Education en het Center for Higher Education Policy Studies (CHEPS) van de Universiteit Twente ontwikkelt U-Multirank. De toegekende subsidie voor 2013–2014 komt uit het Leven Lang Leren-programma. Daarna wordt mogelijk aanvullende subsidie verstrekt. (RA)

transfer | januari/februari 2013 | 5

Kort nieuws Hoge Raad: discriminatie Iraniërs

Universiteiten mogen Iraanse studenten niet weigeren bij bepaalde technische opleidingen op grond van hun natio

HO goed voor

Nederlandse innovatiekracht

naliteit. De Nederlandse regeling die verspreiding van

kennis over kernwapens moet voorkomen, is discriminerend, vindt de Hoge Raad. Het is ook mogelijk om de VN-resolutie met dat doel uit te voeren zonder onderscheid te maken

naar nationaliteit. Eerder velden ook de rechtbank en het

het vonnis dat de regeling moet worden ingetrokken, zou

vernietigen. Iraanse studenten konden binnen de regeling wel worden toegelaten na ontheffing. Daartoe werden

Jo Ritzen.

zeker acht aanvragen ingediend, waarvan er drie zijn afgewezen. (RA)

Meer werkloze Australiërs door buitenlandse studenten

Pogingen van de Australische overheid om meer interna

tionale studenten aan te trekken, lijken de jeugdwerkloosheid te hebben vergroot. Nu de groei van de werkgelegenheid afneemt, moet de overheid minder ruimhartig visa

verstrekken, stellen onderzoekers in een rapport waarover University World News bericht.

Internationaal onderwijs is een van de belangrijkste

exportproducten van Australië. Maar na geweld tegen

buitenlandse studenten in 2009 en 2010 nam hun aantal af. In reactie hierop versoepelde Australië de regels voor

het aanvragen van een visum. Ondertussen liep het aantal werkloze jongeren op van 627.000 in augustus 2011 tot 666.830 in augustus 2012. In delen van het land zou 30 procent van de Australische jeugd zonder werk zitten.

Internationale studenten zorgen vooral aan de onderkant van de arbeidsmarkt voor problemen door ongeschoold

werk te doen om de studie te kunnen betalen. Voor velen is werk echter belangrijker dan studie. (RA)

Onenigheid in Maastricht over guesthouse

Binnen de Maastrichtse universiteit is onenigheid

ontstaan over de verantwoordelijkheid voor huisvesting

van buitenlandse studenten. Het college van bestuur wil het Guesthouse overdoen aan een commerciële partij.

Het Nederlandse hoger onderwijs draagt goed bij aan de innovatiekracht van de economie. Het beleid ten aanzien van financiering, autonomie en studie- en onderzoeks prestaties is effectief. De innovatiekracht loopt echter gevaar, doordat financiering en autonomie van de universiteiten onder druk staan. Dat concludeert de door voormalig onderwijsminister en universiteitsbestuurder Jo Ritzen opgerichte organisatie ‘Empower European Universities’ (EEU) in een recent rapport over het hogeronderwijsbeleid in 32 Europese landen. Gekeken werd naar onder meer de uitgaven aan hoger onderwijs, de prestaties van universiteiten, arbeidsproductiviteit en werkgelegenheid. Hoewel Nederland bezuinigt op hoger onderwijs, geeft het er meer aan uit dan het Europees gemiddelde. Maar het topsectorenbeleid vermindert de autonomie van universiteiten en kan de slagkracht van de economie schade berokkenen. Daarnaast kan de politieke instabiliteit in Nederland langetermijnbeleid voor hoger onderwijs in de weg staan. Ritzens organisatie pleit voor een nieuw Erasmus programma, waarbij geld naar universiteiten gaat die veel buitenlandse studenten aantrekken. Dit moet de kwaliteit van het hoger onderwijs bevorderen. Verder zou Europa het aanvragen van onderzoekssubsidies moeten vereenvoudigen, en stelsels voor sociale zekerheid en pensioenen voor mobiele onderzoekers moeten oprichten. Door de mobiliteit van onderzoekers te vergroten, kan Europa haar economie innovatiever maken, aldus EEU. (RA)

De universiteitsraad daarentegen vindt huisvesting van

buitenlandse studenten een ‘basisvoorziening’, zo bericht

universiteitskrant Observant. In de raad zou onvrede heersen

scepsis over de vraag of een marktpartij goedkoper zou

Meer nieuws op www.transfermagazine.nl. Volg Transfer ook op twitter: @Transfer_nl

over eerdere uitbestedingen aan commerciële partijen en

kunnen werken, zonder dat de kwaliteit achteruit gaat of de studenten meer moeten bijdragen. (RA)


Volg Transfer op Twitter

Foto: Chris Keulen/HH

gerechtshof dat oordeel. De staat hoopte dat de Hoge Raad

Weren EU-studenten langer België en Oostenrijk mogen de aantallen EU-studenten aan hun (para)medische opleidingen voorlopig blijven beperken. De landen krijgen nog vier jaar om aan te tonen dat de kwaliteit van hun gezondheidszorg gevaar loopt door te grote aantallen buitenlandse studenten. Kunnen ze dat niet bewijzen, dan start de Europese Commissie gerechtelijke procedures. Vooral de Belgische en Oostenrijkse opleidingen waarvoor in de buurlanden een numerus fixus geldt, zijn populair. Duitse studenten melden zich massaal aan voor (para)medische opleidingen in Oostenrijk. Opleidingen in Franstalig België trekken veel studenten uit Frankrijk. Beide landen vreesden een tekort aan medisch perso-

gedoogd

neel, omdat veel afgestudeerden terugkeren naar hun land van herkomst. Daarom stelden ze quota vast: in Oostenrijk mochten de opleidingen voor 25 procent door buitenlanders bezet worden, in België voor 30 procent. Die quota zijn in strijd met het vrije verkeer van burgers in de EU, waarschuwde de Europese Commissie in 2007. Toch kregen de landen gelegenheid om aan te tonen dat de kwaliteit van hun gezondheidszorg gevaar loopt zonder beperking. In 2010 oordeelde het Europese Hof van Justitie dat zo’n quotum gerechtvaardigd kan worden, als de kwaliteit van de gezondheidszorg inderdaad gevaar loopt en daar geen andere oplossingen voor zijn. (RA)

Foto: Peter Hilz/HH

Erasmusprogramma begint 2013 zonder tekort

Het Erasmusprogramma zit niet meer krap bij kas. Vorige maand bereikten het Europees Parlement en de EU-lidstaten overeenstemming over een aanvulling van het budget voor 2012. Daarmee is het tekort voor Erasmus weggewerkt. In oktober maakte de Europese Commissie bekend dat er 90 miljoen euro extra nodig was om alle verplichtingen binnen het Erasmusprogramma voor

2012 te voldoen. Zonder aanvulling van de lidstaten moest het budget voor 2013 wellicht worden aangesproken, waarschuwde de Commissie, met waarschijnlijk minder of lagere Erasmusbeurzen voor dit jaar als gevolg. Maar zo ver is het niet gekomen. In 2013 wil de Europese Commissie zo’n 500 miljoen uittrekken voor het Erasmusprogramma, zodat ongeveer 280.000 studenten volgend studiejaar een beurs kunnen krijgen voor studie of stage in het buitenland. In 2010/2011, het meest recente studiejaar waarvan cijfers gepubliceerd zijn, was er voor ruim 230.000 studenten een Erasmusbeurs. Toch dreigt dit jaar weer een probleem. De Europese Commissie kampte voor 2012 ook op andere posten met een tekort, van in totaal zo’n 9 miljard euro. De lidstaten zijn daarin maar met ongeveer 6 miljard tegemoet gekomen. Bovendien heeft de Eurocommissaris voor Begroting al aangegeven dat het budget voor 2013 ontoereikend is. (AZ)


i ntervi ew

sij b olt

no or da

h ekelt

dor ps e

m e nta l ite it

i n

n e d e r l a n d

Foto: Henriëtte Guest

“Internationalisering mag

geen cent kosten” 8 | januari/februari 2013 | transfer

“In Nederland is de ambitie om te investeren in internationalisering nul komma nul. Dat is buitengewoon treurig want ons land moet het hebben van internationale relaties”, stelt Sijbolt Noorda, die onlangs afscheid nam als voorzitter van de VSNU. “Ik heb me de blaren op de tong gepraat, maar er bitter weinig aan kunnen veranderen.”

Zes jaar leidde Sijbolt Noorda (1945) de verenizakenpartner of als politieke vriend. Maar zo’n ging van universiteiten. Toen Transfer hem bij lange- termijnvisie is van de Nederlandse politiek zijn aantreden interviewde, betitelde hij de kennelijk te veel gevraagd. We denken dat we het Internationaliseringsbrief van toenmalig staatssecrezonder die investeringen kunnen redden en daartaris Mark Rutte als ‘uiterst mager’. Het internationadoor verliezen we positie in de wereld. Nederland liseringsbeleid van Ruttes opvolgers stemt hem, zo is een land geworden dat uitsluitend aan zijn eigen mogelijk, nog somberder. “Retorische internationabelangen denkt en voortdurend zijn centen natelt.” lisering”, oordeelt de scheidend voorzitter. “Mooie De inhoud van internationalisering lijkt geen rol te woorden over internationalisering spelen, stelt Noorda. “Ik heb me kosten geen geld. Maar zodra er de blaren op de tong gepraat om “Nederland is een land geld mee gemoeid is, krijgt het geen het idee van wereldburgerschap prioriteit.” een betere naam te geven. De grote geworden dat uitsluitend aan uitdagingen voor de toekomst Een sprekend voorbeeld vindt hij het wegbezuinigen van liggen in handen van de generatie zijn eigen belangen denkt” het Huygensprogramma, dat die nu studeert en ze zijn alle beurzen verstrekte aan talentvolle zonder uitzondering internationaal Nederlandse en buitenlandse van dimensie. Dat is het argument studenten. “Samen met de Nuffic hebben we er de voor internationalisering. Maar de discussie hierafgelopen jaren eindeloos voor gepleit om dit beurover wordt aangevlogen aan de hand van financiële zenprogramma in stand te houden. Maar de regering normen en lijkt alleen over mobiliteit te gaan.” ziet er eenvoudigweg het belang niet van in. Het De scheidend VSNU-voorman doelt daarmee op idee is: we gaan toch geen belastinggeld besteden de kosten-batenanalyse die het CPB uitvoerde in aan buitenlanders die zo nodig in Nederland moeten opdracht van voormalig staatssecretaris Zijlstra. studeren’. Dat is zo’n dorpse interpretatie van Opluchting studentenmobiliteit.” Ook de leges voor buitenlandse Aanleiding voor dit onderzoek was de terugkerende studenten en kenniswerkers zijn hem een doorn in discussie over de disbalans in studentenstromen. In het oog. “Die zijn vier keer zo hoog als bijvoorbeeld Nederland komen meer buitenlandse (vooral Duitse) in Frankrijk. Studentenvisa worden gezien als bron studenten binnen dan er Nederlanders naar het van inkomsten. Het regeringsbeleid ten aanzien van buitenland vertrekken. Dat kost 90 miljoen euro op internationalisering is de afgelopen tien jaar behoorjaarbasis. Noorda: “Het is mooi dat het CPB-rapport lijk ingezakt en ik heb daar geen beweging in kunnen laat zien dat als maar 2 procent van de buitenlandse krijgen.” studenten hier blijft om te werken, de belasting Centen natellen opbrengsten opwegen tegen die kosten. Maar ik vind Noorda is net terug van een internationale confehet treurig dat er zulke rekensommetjes worden rentie in Duitsland. “Daar is de algemene opinie dat gemaakt. Het geïnvesteerde geld moet meteen terughet verstandig is om te investeren in internationa vloeien naar de staatskas. Na de verschijning van het lisering. De DAAD (Duitse internationaliserings rapport heerste er alom opluchting: buitenlandse organisatie, red.) heeft een budget van meer dan 400 studenten leveren geld op dus ze mogen blijven. miljoen euro per jaar. Een belangrijk deel daarvan Maar die denktrant gaat voorbij aan wat we in Europa is bestemd voor beurzen voor komende en vertrekhebben afgesproken over het vrije verkeer van kende studenten. Men gaat ervan uit dat degenen personen en goederen. Nederland incasseert daarvan die komen studeren, later terugkomen als collega, volop de voordelen, bijvoorbeeld via de transito-


handel. Maar zodra een geldstroompje de andere kant opgaat is het meteen: afrekenen graag.” Sinds bekend is dat buitenlandse studenten de Nederlandse schatkist aanzienlijke baten kunnen opleveren, is het binden van deze groep aan de Nederlandse arbeidsmarkt, een speerpunt geworden. De SER onderzoekt hoe dat het best aangepakt kan worden en brengt in maart een advies hierover uit. Noorda is uiterst kritisch over dit nieuwe speerpunt. “Voortdurend moet het economisch nut van internationalisering worden aangetoond. We komen zo terecht in de Angelsaksische manier van denken. De VS kennen een gigantische instroom van buitenlands talent en nauwelijks uitstroom. Je haalt mensen uit andere landen om ze voor je te laten werken. Ik vind dat een vorm van neokolonialisme. Als dat denken de norm wordt, vrees ik dat de academische doelstelling om als wereldgemeenschap aan mondiale problemen te werken, op de achtergrond raakt. Je ziet dan hoe gevaarlijk zo’n CPB-rapport kan zijn.” Als fervent pleitbezorger van het belang van wereldconnecties is Noorda teleurgesteld over de antibuitenlandstemming die in Nederland heerst. “Neem de manier waarop er over Brussel wordt gepraat. Alsof dat een groot zwart gat is waarin onophoudelijk geld verdwijnt. Dat geld gaat niet naar Brussel, maar wordt verdeeld over de lidstaten.” Hij vindt het daarom van het grootste belang dat studenten bijgebracht wordt hoe essentieel die internationale connecties zijn. Maar constateert ook dat de bereidheid om in een ander land te studeren de laatste jaren wereldwijd afneemt. “De absolute aantallen stijgen, maar dat komt omdat er steeds meer mensen gaan studeren. Verhoudingsgewijs stagneert de mobiliteit.”

Achterhaald Ook Nederland scoort laag op het gebied van uitgaande diplomamobiliteit. Uit onderzoek blijkt dat geld één van de belangrijkste obstakels is. Noorda is er daarom voorstander van dat een deel van de EU-gelden voor studentenmobiliteit besteed wordt aan beurzen om een hele studie in het buitenland te bekostigen. Het oude Erasmus-ideaal om zo veel mogelijk Europese studenten voor een korte periode internationale studie-ervaring op te laten doen, vindt hij achterhaald. “De meeste jongeren zijn, voordat ze gaan studeren, al in het buitenland geweest. Daar heb je die beurzen niet voor nodig.” Bovendien is een Erasmusbeurs in lang niet alle gevallen voldoende voor een buitenlands studie


verblijf. “Voor een Roemeense student is het bedrag absoluut te laag om in Manchester te gaan studeren. Dat kan alleen als je rijke ouders hebt. Maar in het EuropeesParlement geloven ze nog steeds in de Erasmusbeurs als democratisch middel om de mobiliteit te bevorderen.” Noorda vindt het daarom hoog tijd om een deel van het Erasmusbudget te gebruiken om ‘serieuze diplomamobiliteit’ te bevorderen, bijvoorbeeld in de vorm van joint degrees. Sinds een paar jaar zijn deze diploma’s, waarbij een Nederlandse universiteit samen met een buitenlandse partner een gemeenschappelijke opleiding verzorgt, in Nederland toegestaan. “Een grote stap voorwaarts”, vindt Noorda, “want zo’n gezamenlijk diploma kan van groot belang zijn bij het ontwikkelen van internationale programma’s.” Minpunt is dat door verschillende weten regelgeving van landen een gemeenschappelijke master in praktijk lastig is te realiseren. “Het is voor Nederlandse universiteiten bijvoorbeeld ongelooflijk ingewikkeld als je wilt samenwerken met landen waar een master twee jaar duurt. Dat probleem is niet opgelost. Wij hebben aan de politiek voorgesteld om in zulke gevallen bekostigde tweejarige masters toe te staan. Maar men is bang dat de sluizen dan opengaan en iedere instelling tweejarige masters wil aanbieden. Terwijl het hooguit om honderd programma’s gaat die echt bijdragen aan de kwaliteit van internationalisering.” Na een korte stilte: “Ja, inderdaad. Weer hetzelfde refrein. Het mag niets kosten.”

Internationale curricula Noorda blijft voorlopig internationaal actief. Hij is onder meer lid van de internationale adviesraad van de Freie Universität Berlin en van de Akkreditierungsrat Deutschland. Het voorzitterschap van ACA, een denktank voor internationalisering van het Europese hoger onderwijs, blijft hij de komende jaren doen. “Een interessant thema is de international classroom want het is natuurlijk een illusie dat meer dan de helft van de studenten mobiel kan worden. Daarvoor zijn er veel te veel. Dus we moeten weer terug naar hoe we onze curricula thuis internationaler kunnen maken. OpenCourseWare kan daar een belangrijke rol in spelen, maar dat vergt een behoorlijke investering.”

els heuts

actu eel

Kamer vreest verdringing bij meeneembare beurs

De Tweede Kamer vreest dat Nederlandse studenten buiten de boot vallen bij de verdeling van meeneembare studiefinanciering. Door een uitspraak van het Europese Hof moeten zij concurreren met EU-studenten die in een aantal gevallen ook aanspraak kunnen maken op de meeneembare beurs.

Minister Bussemaker.

Het Europese Hof van Justitie oordeelde afgelopen juni dat EU-studenten in aanmerking komen voor Nederlandse meeneembare studiefinanciering als zij of hun ouders hier werken. Volgens berekeningen zou Nederland door de uitspraak jaarlijks zo’n 40 miljoen euro meer kwijt kunnen zijn aan de regeling. Daarom diende voormalig staatssecretaris Zijlstra een wetsvoorstel in dat beoogt een plafond te stellen aan het aantal beschikbare beurzen en die toe te wijzen op basis van ‘wie het eerst komt, het eerst maalt’. De Tweede Kamer heeft begrip voor deze maatregel, maar verschillende partijen zijn bang dat die tot verdringing van Nederlandse studenten leidt. Het maximum zou immers voor dit jaar komen te liggen op 9.000, gelijk aan het aantal studenten dat dit

u itstel ver ho gi ng u r en norm b ij ba an Het aantal uren dat EU-studenten in Nederland moeten werken om in aanmerking te komen voor studiefinanciering, wordt pas in in 2014 Foto: Evert-Jan Daniels/ANP

verhoogd van 32 naar 56 uur per maand. Zo hebben studenten de tijd om zich voor te bereiden op de verandering, aldus minister Bussemaker. (AZ)

studiejaar met een beurs in het buitenland studeert, terwijl berekend is dat de uitspraak van het Europese Hof kan leiden tot 8.000 extra aanvragen van buitenlandse studenten. De huidige cijfers wijzen nog niet op een enorme toename van het aantal aanvragers, benadrukt minister Bussemaker. Zij erkent dat een plafond het onbeperkt stimuleren van studentenmobiliteit in de weg staat. Maar een alternatief, waar Zijlstra naar beloofde te zoeken, is er volgens haar niet. Het invoeren van een terugkeereis of een verbod op het meenemen van studiefinanciering naar het land van herkomst stuit waarschijnlijk op bezwaren van de EU.

Opleiding in eigen land Kamerleden vrezen ook dat bijvoorbeeld kinderen van Polen die hier werken voortaan Nederlandse studiefinanciering kunnen krijgen voor een opleiding in eigen land. Bussemaker bevestigt dat. Onder de oude regeling volgde naar schatting 90 procent van de buitenlandse studenten met meeneembare beurzen een opleiding in eigen land, vooral Belgen en Engelsen. Van de groep die in 2011 een meeneembare beurs ontving, had circa 12 procent een andere Europese nationaliteit dan de Nederlandse. Bussemaker geeft geen keiharde garantie dat ze het huidige budget de komende jaren zal handhaven, maar is nu niet van plan het te verlagen. Het maximum wordt vastgesteld op basis van zowel het aantal gebruikers in het voorgaande jaar als de verwachte groei van het aantal Nederlandse studenten. Als het sociaal leenstelsel wordt ingevoerd, komen er meeneembare leningen in plaats van beurzen. De nieuwe wet moet in maart ingaan.

annelieke zandvliet


ac htergron d

kafkaëske

toestan den

du p e r e n

b u ite n l a n d s e

stu d e nt

Zorgverzekering:

mobiliteitsobstakel nummer 1 Al 15.000 internationale studenten hebben een Nederlandstalige brief gehad waarin ze worden gemaand een basiszorgverzekering af te sluiten. Meestal ten onrechte. Maar de studenten moeten dat zelf aantonen, anders dreigt een boete of zelfs deurwaardersbezoek. Transfer onderzocht hoe buitenlandse studenten die zich netjes aan de regels houden, terechtkomen in een meedogenloze bureaucratische warwinkel.

Ze heeft het voorlopig even gehad met Nederland. proces waarin ze tegenstrijdige informatie blijft Zangeres Marie (34) volgde een bachelor- en masterontvangen. De eerste aanmaning wordt ingetrokken, opleiding aan het Koninklijk Conservatorium in maar Marie krijgt toch een boete. Terwijl haar Den Haag. Hoewel ze na haar afstuderen vorige bezwaar tegen de verzekeringsplicht nog in behandezomer werk vond als zangeres en zangdocent, keerde ling is, eist het Centraal Justitieel Incassobureau betaze in december toch terug naar haar geboorteland ling van de 350 euro. Haar verzoek om uitstel wordt Frankrijk. Ze voelt zich in Nederland een ongeafgewezen. wenste vreemdeling. Omdat ze denkt dat ze tot in Verbijstering Frankrijk achtervolgd kan worden De Franse betaalt, in de hoop dat door Nederlandse bureaucraten, “Een Engelstalig zinnetje in ze haar geld terugkrijgt als haar wil ze niet dat haar achternaam bezwaar is gehonoreerd. Maar wordt genoemd. de aanmaning? Joepie, wat in mei 2012 wordt het bezwaar Maries problemen met de verworpen. Omdat ze in Nederland Nederlandse zorgverzekering een doorbraak” woont, moet ze een basiszorghebben flink aan haar angst bijgeverzekering nemen. De zangeres dragen. In juni 2011 ontvangt de begrijpt daar nog steeds helemaal Franse conservatoriumstudente een niets van. “Ik heb niet gewerkt in Nederland. Ik heb brief die haar vertelt dat ze een Nederlandse basisvijf tot zeven optredens per jaar gehad waarvoor ik zorgverzekering moet nemen. Ze maakt bezwaar en alleen een onkostenvergoeding kreeg”, meldt ze via krijgt begin augustus te horen dat ze als buitenlandse Skype. “Toch moest ik voor 100 euro per maand een student niet verzekeringsplichtig is. Maar twee Nederlandse zorgverzekering nemen. Terwijl ik een weken later krijgt ze weer een brief waarin staat dat uitstekende Franse ziektekostenverzekering heb, die ze een zorgverzekering moet nemen, op straffe van in Nederland geldig is.” 350 euro boete. Het is het begin van een kafkaësk


Foto: Sake Rijpkema/HH

Om meer ellende te voorkomen, besluit ze in mei bovenop haar Franse verzekering een Nederlandse zorgverzekering te nemen. Maar tot haar verbijstering weigeren zorgverzekeraars haar, omdat ze student is. Pas na haar afstuderen lukt het haar een Nederlandse polis te bemachtigen.

‘

met

wer ken

hou

i k

n i e t

Ze gebruikt die nooit. “Ik ga altijd in Frankrijk naar de dokter.” De betaalde boete krijgt ze niet terug. Ze voelt zich nog steeds onheus bejegend. Vooral omdat ze nooit heeft kunnen uitleggen dat ze slachtoffer is van administratieve vergissingen.

g e n o e g

g e l d

ove r

’

Daniela Fiedler zit in geldnood.

vriend is postbesteller; zo’n baantje

Fiedler weet dat ze zorgtoeslag

De Duitse studeert diergezondheids-

sprak haar ook wel aan. “Lekker wer-

kan aanvragen, maar dat gaat

zorg aan CAH Vilentum, de agrarische

ken in de buitenlucht.”

haar te ver. Ze vindt het bovendien

hogeschool in Dronten. In september

Maar Anja Hetsen van het interna-

vreemd dat ze een Nederlandse

is ze aan haar derde jaar begonnen.

tional office waarschuwde dat ze een

zorgverzekering moet afsluiten

Ze heeft een Duitse studiebeurs

Nederlandse zorgverzekering moet

als ze gaat werken. “Ik heb een

van ongeveer 500 euro, maar door

nemen als ze een baantje heeft.

Duitse verzekering die ziekte

administratieve problemen heeft ze

Dat was slikken. “Met 32 uur per

kosten in de hele EU dekt.” Ze hoopt

dit studiejaar nog niets ontvangen.

maand verdien je 200 euro. Daar komt

nu maar dat haar Duitse studie-

Toen ze van een vriendin hoorde ze dat

dan 266 euro basisbeurs bij. Maar

beurs snel doorkomt, zodat ze

je een Nederlandse basisbeurs kunt

als er weer 100 euro afgaat voor een

geen beroep meer hoeft te doen

krijgen als je 32 uur per maand werkt,

zorgverzekering, hou ik niet genoeg

op financiële hulp van haar ouders.

leken haar problemen opgelost. Haar

over om rond te komen.”

(YvdM)


ac htergron d

Het verhaal van de Franse conservatoriumstudente staat niet op zichzelf. Transfer benaderde acht hogescholen en universiteiten. Van Wageningen tot Maastricht en van Dronten tot Breda blijken internationale studenten verstrikt te raken in het Nederlandse zorgverzekeringsstelsel. “We krijgen hier studenten die een aanmaning hebben gekregen, studenten die de aanmaning hebben genegeerd en een boete aan hun broek hebben, maar er zijn er ook die al een deurwaarder achter zich aan hebben”, vertelt Peter van Bragt, beleidsmedewerker internationalisering bij Avans Hogeschool.

elke maand worden vijfhonderd nieuwe studenten gemaand. Vaak ten onrechte, geeft Langenberg toe. “De meerderheid van die studenten heeft geen baantje en is dus niet verzekeringsplichtig.”

Handenvol werk

Maar het CVZ kan dat niet zelf vaststellen. Daarvoor moet de student een onderzoek bij de Sociale Verzekeringsbank (SVB) aanvragen. Die stelt vast of een persoon AWBZ-verzekerd is en op grond daarvan een Nederlandse zorgverzekering moet hebben. Als uit het onderzoek blijkt dat een buitenlandse student ten onrechte te boek staat als onverPaniekerig zekerd, worden opgelegde boetes ingetrokken, verzeBij het international office van CAH Vilentum, kert Langenberg. “Zelfs als er al een deurwaarder is de agrarische hogeschool in Dronten, komen geweest. Als een student in actie komt, is alles snel buitenlandse campusbewoners wekelijks brieven terug te draaien.” brengen die zijn gericht aan voormalige bewoners, De opsporingsacties van het CVZ bezorgen de intervertelt Anja Hetsen. “Brieven van het College voor national offices handenvol werk. Omdat alle corresZorgverzekeringen, de Sociale Verzekeringsbank, het pondentie in het Nederlands is, reageren buitenJustitieel Incassobureau. Ik stuur ze allemaal ongelandse studenten vaak niet of te laat op de brieven. opend retour en hoor nooit iets Als ze al begrijpen waar het over terug.” De Nuffic krijgt in piekpegaat, denken ze vaak ‘ik heb al een “Als we een kennisland rioden veertig tot vijftig mailtjes en ziektekostenverzekering’, weet Ilse telefoontjes per week van paniekeSchenk van de Nuffic. Peter van willen zijn, kunnen we rige buitenlandse studenten, vertelt Bragt (Avans): “Als ze dan na drie Ilse Schenk van het Mobstaclesmaanden een boete krijgen, moeten niet zo met buitenlandse team. De zorgverzekering is we helpen een bezwaarschrift op te daarmee volgens haar ‘mobiliteitsstellen. Dat kunnen ze niet zelf; het studenten omgaan” obstakel nummer 1’ geworden. moet allemaal in het Nederlands. De Zorgverzekeringswet uit 2006 Wij hebben momenteel zeven verplicht iedereen die in Nederland studenten in een bezwaarprocewoont of werkt een basisverzekering af te sluiten. dure. Dat levert ons dagen extra werk op.” Voor buitenlandse studenten onder de dertig jaar De instellingen drukken internationale studenten is een uitzondering gemaakt. Zij mogen een ziekinmiddels op het hart dat ze altijd moeten reageren tekostenverzekering uit het thuisland (Europese op de CVZ-brieven. studenten) gebruiken of een particuliere verzekering Kennisland afsluiten. Zodra ze een bijbaan of betaalde stage Op hun websites verwijzen ze internationale krijgen, moeten ze de Nederlandse basisverzekering studenten door naar de Nuffic-site, waar ze kunnen wel nemen. lezen wat ze moeten doen. Maar daarmee zijn niet Tot maart 2011 leek er geen vuiltje aan de lucht. De alle problemen te voorkomen. “Je hebt altijd lakse problemen begonnen pas toen het College voor studenten die de informatie niet goed lezen”, vertelt Zorgverzekeringen (CVZ) de opdracht kreeg onverJeroen Ouburg van Wageningen Universiteit. “Dus zekerden op te sporen. Uit de koppeling van de er komen nog steeds studenten aan de balie die een bestanden van verzekeraars en de gemeentelijke boete hebben gekregen. Vaak ten onrechte.” Dat basisadministratie rolden zo’n 160.000 onverzevindt hij verkeerd. “Buitenlandse studenten die zich kerden. Die kregen de afgelopen anderhalf jaar allenetjes aan de regels houden, horen geen aanmamaal een brief waarin ze werden gemaand een zorgningen en boetes te krijgen.” verzekering af sluiten, op straffe van 350 euro boete. Het is idioot dat studenten actie moeten onderZo’n 15.000 van die brieven gingen naar buitenlandse nemen, terwijl ze helemaal niet verzekeringsplichtig studenten, schat Rémi Langenberg van het CVZ. En


‘

i k

den k

erover

di e

b oete

to c h

ma a r

te

b e ta l e n

’

Christina Heu kreeg in april 2011

de brief had vertaald, nam Heu zelf

Haar docent recht adviseerde haar

een brief van het College voor

contact op met het CVZ. Ze begreep

bezwaar te maken tegen de boete en

Zorgverzekeringen (CVZ) die ze niet

dat ze een Nederlandse zorgverze-

uitstel van betaling te vragen. Ze was

kon lezen, omdat hij in het Nederlands

kering moest afsluiten. Net toen ze

immers door de tweede brief van het

was. “Ik zag alleen dat er iets stond

dat wilde doen, kreeg ze een nieuwe

CVZ op het verkeerde been gezet en

over 350 euro boete”, vertelt de

CVZ-brief die ze bij de zorgverzekeraar

kon aantonen dat ze niet heeft gepro-

Francaise, vierdejaars international

liet zien. “De man aan de balie zei: je

beerd de Nederlandse zorgverzekering

business aan de Avans Hogeschool

moet wachten met het afsluiten van

te ontwijken.

in Breda. “Ik werkte bij McDonald’s

een zorgverzekering, want jouw zaak

Anderhalf jaar later is de zaak nog

en informeerde bij mijn werkgever

wordt nog onderzocht.”

steeds niet afgehandeld. Inmiddels

en andere internationale studenten

Christina Heu ging in de zomer twee

is het openstaande bedrag opgelo-

die daar werkten of ze de brief ken-

maanden naar Frankrijk. Toen ze eind

pen naar 500 euro. Heu wordt er een

den, maar niemand wist meer. Later

juli terugkwam, lag er een brief van

beetje nerveus van, want ze loopt nu

begreep ik dat er in 2011 voor het eerst

het CVZ, waarin stond dat ze zich vóór

stage in Londen en is bang dat het CVZ

controles waren en dat ik een van de

11 juli moest verzekeren. “Ik heb toen

een deurwaarder op haar afstuurt ter-

eerste internationale studenten was

meteen een verzekering genomen,

wijl ze niet in Nederland is. “Daarom

die de brief ontvingen.”

maar het was al te laat. Drie dagen

denk ik erover die boete toch maar te

Nadat haar Nederlandse kamergenote

later kreeg ik de boete van 350 euro.”

betalen.” (YvdM)

zijn, vindt ook Anja Hetsen van de CAH. “Als we echt een kennisland willen zijn, kunnen we niet zo met buitenlandse studenten omgaan.” Rémi Langenberg (CVZ) begrijpt die kritiek. Hij zou het ook het mooiste vinden als er geen onterechte aanmaningen werden verstuurd naar buitenlandse studenten. Maar dat zit er niet in, omdat het onmogelijk is alle internationale studenten uit de bestanden met onverzekerden te vissen. “De SVB legt zijn bestanden wel naast die van DUO, maar DUO registreert niet alle buitenlandse studenten.” Kortom, internationale studenten zullen CVZ-brieven blijven ontvangen en zullen moeten reageren om een boete te ontlopen. Het CVZ begrijpt inmiddels wel dat deze groep een speciale benadering vraagt. Na een gesprek met de Nuffic en vertegenwoordigers van een aantal universiteiten en hogescholen, hebben SVB en CVZ besloten hun correspondentie aan te passen. “In onze eerstvolgende brief komt voor internationale studenten een Engelstalige verwijzing naar een Engelstalige website met informatie over de brief. Daar staat ook welke actie studenten moeten ondernemen”, vertelt Langenberg. “Daarnaast gaat de SVB kijken of het aanmeldformulier voor de AWBZ-toets eenvoudiger kan.” De correspondentie helemaal in het Engels vertalen, zoals de instellingen voorstellen, is niet mogelijk. “Tachtig procent van de ontvangers

zijn Nederlanders die om een heel andere reden niet verzekerd zijn.” “Een Engelstalig zinnetje in de CVZ-brief? Joepie, wat een doorbraak. En dat heeft dan bijna twee jaar gekost”, sneert Werner Engels van de Universiteit Maastricht. Peter van Bragt van Avans is milder. Hij vindt het wel een stap in de goede richting, maar constateert dat CVZ en SVB de problemen op het bordje van studenten en instellingen blijven schuiven. Zo opperden beide partijen tijdens het overleg met de Nuffic en de instellingen bijvoorbeeld dat het probleem kon worden opgelost door alle internationale studenten bij inschrijving een AWBZ-formulier onder de neus te drukken. Dan zouden ze geen onterechte aanmaningen meer krijgen. Geen goed idee, vindt Van Bragt. “Bij het invullen daarvan moeten wij dan weer helpen, want die formulieren zijn in het Nederlands. Dat kost ons een heleboel extra tijd. In feite zadelen CVZ en SVB universiteiten en hogescholen op met hun administratieve probleem.”

Kleine, incidentele baantjes De onterechte aanmaningen en boetes zijn ook niet het enige probleem. “Zodra internationale studenten gaan werken, moeten ze een basisverzekering afsluiten. Terwijl ze al een ziektekostenverzekering hebben. Dat is niet uit te leggen”, stelt Van Bragt.


ac htergron d

“Zelfs oproepkrachten met een nulurencontract die nauwelijks hebben gewerkt, moeten zich verzekeren.” Zo ontmoedig je buitenlandse studenten om een baantje te nemen, constateert Anja Hetsen. “Ik heb zelf wel eens een pr-klus waarvoor ik buitenlandse studenten enkele middagen inhuur. Ik merk dat de animo voor dergelijke baantjes snel afneemt.” Eugène Eijken, studentadviseur bij het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, pleit ervoor internationale studenten met kleine, incidentele baantjes vrij te stellen van de verzekeringsplicht. “Een buitenlandse student die 32 uur per maand werkt en Nederlandse studiefinanciering krijgt, moet zich realiseren dat hij een Nederlandse zorgverzekering moet nemen. Maar waarom zouden we een student die een paar keer per jaar een concert geeft en

daarmee een paar tientjes verdient, opzadelen met al die administratieve procedures?” Ook Van Bragt vindt dat internationale studenten die een klein bedrag verdienen, vrijgesteld zouden moeten worden van de verzekeringsplicht. Hij denkt dat internationale studenten bij het opstellen van de Zorgverzekeringswet gewoon over het hoofd zijn gezien en dat zich dat nu wreekt. “Wij halen buitenlandse studenten hierheen omdat ze een bijdrage kunnen leveren aan de kenniseconomie. Maar zodra ze binnen zijn, worden ze lastiggevallen met Nederlandstalige brieven over zorgverzekeringen en AWBZ-onderzoeken en achtervolgen we ze desnoods met deurwaarders. Zo ga je toch niet met je buitenlandse gasten om?”

Foto: Inge van Mill / Hollandse Hoogte

yvonne van de meent


a a n pakken

‘Studenten zijn vaak

dankbaar’

zo

Onder de noemer internationalisering worden in het hoger onderwijs de meest uiteenlopende taken verricht. In de vierde aflevering van deze rubriek: career services officer Simone Hofland. Zij ondersteunt Nederlandse en buitenlandse studenten bij hun voorbereiding op de arbeidsmarkt.

“Studenten kunnen niet vroeg genoeg beginnen om zich op hun latere loopbaan voor te bereiden”, benadrukt Simone Hofland. “In de eerste studiejaren geven wij ze informatie over hoe ze een interessante studiecarrière kunnen opbouwen, bijvoorbeeld door buitenlandervaring op te doen of een honours programma te volgen. Daarmee kun je je onderscheiden van je concurrenten.” Hofland is career services officer bij de School of Economics and Management van de Tilburgse universiteit. Ze adviseert en ondersteunt studenten bij hun oriëntatie op de arbeidsmarkt. Een kwart van de masterstudenten komt uit het buitenland en weten haar spreekuur goed te vinden. “Als je geen Nederlands spreekt, kan je dat echt belemmeren om hier een baan te vinden”, vertelt Hofland. “Internationale studenten kunnen op kosten van de universiteit een cursus Nederlands volgen, maar vaak hebben ze daar tijdens zo’n eenjarige master geen tijd voor. Dat taalprobleem speelt natuurlijk niet als je bij een internationaal bedrijf gaat werken. Die benader ik daarom actief voor stages en startersfuncties.”

Foto’s: Henriëtte Guest

Heel waardevol In Nederland keert zo’n 70 procent van de internationale studenten na de studie weer huiswaarts. De overheid ziet graag dat een deel van hen hier gaat werken. Maar de arbeidsmarkt is momenteel lastig, weet Hofland. “Wij leiden op voor functies in

finance, business en marketing. Daar liggen de banen niet voor het opscheppen. Maar onze internationale studenten zijn vaak echte talenten en kunnen heel waardevol zijn voor bedrijven. Het is belangrijk dat studenten in een sollicitatiegesprek die toegevoegde waarde duidelijk kunnen maken. Vaak weten ze ook niet hoe een recruitment-procedure bij Nederlandse bedrijven verloopt. Ze kennen bijvoorbeeld de STARmethode niet, waarbij in een sollicitatiegesprek nadrukkelijk wordt gevraagd naar de ervaringen van kandidaten met bepaalde situaties.” Hofland kan ze dan doorverwijzen naar workshops en trainingen op de campus, zoals Job interviews in the Netherlands. Haar functie is tweeënhalf jaar geleden gecreëerd. “Het management van deze faculteit hecht veel belang aan een goede voorbereiding op de latere loopbaan. We brengen ook in kaart waar onze afgestudeerden terechtkomen en gaan de career services meer in het curriculum integreren.” Hofland heeft plezier in haar werk. “Ik ben altijd met mensen bezig. Twee dagdelen per week bezoek ik bedrijven. Van het contact met studenten krijg ik enorm veel energie. Ze zijn vaak zo dankbaar. Mijn werk voorziet absoluut in een behoefte. Het mooiste is als er een goede match plaatsvindt, waardoor een afgestudeerde precies op de juiste plek terechtkomt. Dat straalt ook weer af op de universiteit.”

els heuts


ac htergron d

Honkvaste Britten ontdekken Studeren in het buitenland was voor Britse studenten tot voor kort geen serieuze optie. Maar nu het collegegeld in Engeland kan oplopen tot zo’n 11.000 euro, ontdekken ze dat je in Nederland veel meer waar voor je geld krijgt. Het aantal Britse studenten aan Nederlandse universiteiten is dit studiejaar

Foto: Valerie Kuypers/ANP

met 77 procent toegenomen, blijkt uit een inventarisatie van Transfer.

Een tour door Groningen tijdens de introductieweek.

“Sommige van mijn hoogopgeleide vrienden in Engeland wisten niet waar Nederland lag. Ze vroegen: Nederland, is dat België? Terwijl het zo dichtbij is en we zo veel gemeenschappelijk hebben”, zegt Hélène Feest. Na haar bachelorstudie geschiedenis bij Durham University wilde ze graag in het buitenland studeren.


“Het leek me inspirerend om in een internationale setting te verkeren, zowel in persoonlijk als academisch opzicht.” Dankzij een Nederlandse huisgenote kreeg de Britse studente Leiden in het vizier en startte daar in september 2011 met de master geschiedenis.

meerwaarde van

‘going Dutch’

Het beviel zo goed dat ze besloot om de tweejarige Met slogans als ‘lage collegegelden’, ‘Engelstalige onderzoeksmaster te doen. Op Facebook en het Britse opleidingen’ en ‘uitstekende arbeidsmarktkansen’ webplatform The Student Room beantwoordt ze als brengt de site 197 bachelors en 53 masters van veertig ambassadeur van de Universiteit Leiden vragen van Nederlandse instellingen onder de aandacht. potentiële Britse studenten. “Mijn belangrijkste taak is En dat begint vruchten af te werpen, blijkt uit een Engelse studenten verzekeren dat ze geen Nederlands inventarisatie van Transfer. Hoewel het absolute aantal hoeven te leren voor een studie hier.” Britse studenten in het niet valt bij de tienduizenden Hélène Feest is een uitzondering want Britse studenten Duitse studenten in Nederland, is er sprake van een zijn traditioneel erg honkvast. Ze beheersen hun spectaculaire groei. De dertien Nederlandse univervreemde talen niet en hechten veel siteiten melden een stijging van waarde aan het prestige van hun 548 naar 971 Britse bachelor- en “Aan Engelse universiteiten masterstudenten in één jaar, dat eigen Britse colleges. Op de Europese mobiliteitsranglijstjes bungelt is 77 procent meer. (Zie tabel p. 19) betaal je 9.000 pond per Groot-Brittannië dan ook steevast Dan blijven Engelse hbo-studenten onderaan. Volgens de meest recente nog buiten beschouwing. jaar en krijg je soms maar cijfers van de Europese Commissie Koploper is de Universiteit studeert slechts 1,2 procent van de Maastricht, die het onderwijs vier contacturen per week.” volledig in het Engels aanbiedt en Britse studenten in het buitenland, tegen 3,3 procent van de Fransen en de blik een paar jaar geleden al op 4,3 procent van de Duitsers. Engeland richtte, met 300 Britse Maar door de verdrievoudiging van de collegegelden studenten. De Rijksuniversiteit Groningen, die het richten Britse jongeren hun blik steeds meer op Europa. Engelstalige bacheloraanbod uitbreidt en dit voorjaar Dit studiejaar mochten Engelse universiteiten het collefigureerde in een Going Dutch-reportage van ITV, zag gegeld verhogen tot 11.000 euro en de meeste brengen het aantal Britse studenten bijna verdubbelen naar 80. dat maximale tarief ook rekening. Daardoor zou er een Leiden zit in de lift dankzij het University College in stroom van ‘tuition fee refugees’ op gang komen, voorDen Haag en telt dit studiejaar 134 Engelse studenten. spelden de Engelse media. Een student die uitwijkt naar Maar zelfs instellingen die niet werven in Engeland het Europese vasteland kan omgerekend ruim 30.000 boeken winst. Zo zag de TU Delft het aantal Britse euro op de totale studiekosten besparen, berekende studenten ‘spontaan’ groeien naar 50. The Guardian. De Engelse studenten kiezen vooral voor de brede bachelorstudies aan de university colleges, een onbeAttractief kend concept in Engeland. Maar ook studies als internaDe voorspelde vluchtelingenstroom lijkt inderdaad tionale betrekkingen, internationaal recht, economie en aarzelend op gang te komen. Dit jaar tellen de Britse bedrijfskunde zijn populair. In Groningen is de bachelor universiteiten 54.000 eerstejaars minder dan het jaar psychologie in trek en worden Engelstalige bètastudies ervoor, een daling van 11 procent. Dat kan een eenmalig voorbereid. Dat lijkt een goede stap, want A Star Future effect zijn, want met de drastische collegegeldverhoging ziet bij Britse studenten een toenemende belangstelling in het vooruitzicht was er vorig studiejaar een extra voor science. run op de universiteiten. Maar de aanmeldingen voor Obsessie met rankings komend studiejaar liggen alweer 14 procent lager. Het hogere collegegeld is een aanleiding om de studieHet is nog te vroeg om vast te stellen of er echt opties in Europa te verkennen, maar geen doorslagtienduizenden Britse studenten zijn uitgeweken, gevende reden om in het buitenland te gaan studeren, maar ze overwegen het wel steeds vaker, weet Mark denkt Huntington. “Britten zijn geobsedeerd door Huntington. Hij is directeur van het in 2006 opgede arbeidsmarktwaarde van een diploma en hechten richte marketingbureau A Star Future dat tegen betaveel belang aan rankings.” Juist daarom is studeren in ling buitenlandse universiteiten promoot in het VK, Nederland aantrekkelijk. “Nederlandse universiteiten waaronder Nederlandse instellingen. Omdat Nederland behoren tot de top 200 van de wereld en kunnen zich volgens hem de meest attractieve, niet-Engelstalige dus meten met de veel duurdere Engelse universiteiten bestemming is voor Britse studenten, heeft zijn – Oxford and Cambridge daargelaten.” bedrijf sinds kort een speciale Study in Holland-site.


ac htergron d

Nederlandse universiteiten zijn ook toegankelijker. Studenten kunnen zich nog in augustus inschrijven, wat ondenkbaar is in Engeland. De toelatingseisen zijn bovendien minder streng. In Nederland hoef je niet per se een straight A-student te zijn om een plaatsje te krijgen aan een researchuniversiteit. De Engelse pioniers die de oversteek al hebben gewaagd, zijn zeer te spreken over studeren in Nederland. Amy Beales, eerstejaars internationaal recht in Groningen, is onder de indruk van het niveau van de studie en blij verrast over de kwaliteit van het Engels in de collegezalen. Natuurlijk speelde het lage collegegeld een rol bij haar keuze voor Nederland, maar ze wilde ook internationale ervaring opdoen. Ritwick Swain, tweedejaars psychologie in Groningen is kritischer. “We krijgen college met honderden studenten en krijgen voornamelijk multiplechoice-examens. Toch kan ik de studie aanbevelen; het diploma biedt toegang tot goede masterstudies.” Omgekeerd zijn Nederlandse universiteiten blij met hun Engelse studenten. Bij het University College in Maastricht vormen Britten na Nederlanders en Duitsers inmiddels de derde grootste groep studenten, vertelt Teun Dekker. Hij doceert politieke filosofie en studeerde en promoveerde zelf in Oxford. “Het Engelse systeem dwingt scholieren om zich al vroeg te specialiseren in drie of vier vakken. Daardoor zijn Engelse studenten minder breed, maar meer in de diepte ontwikkeld”, legt hij uit.

a anta l a an

stu d e nte n

n e d e r l a n d s e

m e t

b r its e

Engelse scholieren worden vooral klaargestoomd voor de nationale examens. “Dat resulteert in veel feitenkennis en minder in creatief denken. Nederlandse studenten zijn veel mondiger en bevragen docenten. Engelsen zien docenten meer als bazen die ze moeten plezieren. Maar na een half jaar trekt dat wel bij. Engeland heeft een cultuur van het woord, met veel praten en voordragen, dus ze komen heel goed mee in het onderwijs en in groepswerk”, aldus Dekker.

Tunnelvisie Tweedejaars Alexander Hunns koos voor het Maastrichtse University College, omdat hij op een internationale loopbaan hoopt. Thuis krijg hij vragen van steeds meer mensen, waaronder vrienden van zijn jongere broer. Volgens Hunns zoeken ze vooral opleidingen die hun geld waard zijn. “Ik ken mensen die studeren aan Engelse universiteiten met een goede reputatie. Ze betalen 9.000 pond per jaar en zijn daarnaast nog 10.000 pond aan huisvesting en levensonderhoud kwijt. Daarvoor krijgen ze slechts vier contacturen per week. Terwijl je hier bijna vier keer zoveel contacttijd hebt.” Doordat ze op een eiland opgroeien, hebben Engelsen volgens Hunns last van tunnelvisie. “Vroeger was een studie in het buitenland geen optie. Nu ontdekken mensen de fantastische mogelijkheden in Nederland. En ze vertellen dat door.”

alexandra branderhorst

n ati o n a l ite it

u n ive rs ite ite n 2011

2012

Universiteit Maastricht

156

298

Toename in % 91

Universiteit van Amsterdam*

103

150*

46*

Universiteit Leiden

70

134

91

Universiteit Utrecht

59

105

78

Rijksuniversiteit Groningen

44

80

82

Technische Universiteit Delft

25

50

100

Vrije Universiteit

21

48

129

Erasmus Universiteit Rotterdam

25

41

64

Tilburg University

16

21

31

Radboud Universiteit Nijmegen

10

15

50

12

14

17

<10

9

Wageningen Universiteit Universiteit Twente Technische Universiteit Eindhoven

<10

6

Totaal

548

971

Bron 2011: DUO op basis van cijfers VSNU/CBS Bron 2012: Inventarisatie Transfer * Schatting op basis van cijfers uit augustus 2012. Definitieve aantal nog niet bekend.


77

c

o

l

u

m

Kloof

Foto: Henriëtte Guest

Van wie is eigenlijk de universiteit? Als het aan universiteitsbestuurders ligt, uitsluitend van hen. Sinds Onderwijsminister Ritzen in 1997 de universiteitsraad buitenspel zette, functioneert namelijk ook de universiteit steeds meer als een ordinair bedrijf. Niet toevallig worden de bestuursgelederen in toenemende mate gevuld met mensen die linea recta uit het ‘echte’ bedrijfsleven afkomstig zijn. Maar volgens werkgeversvoorzitter Wientjes gaat dit lang niet ver genoeg: de universiteit moet nog dienstbaarder worden aan zijn achterban – de Alma Mater als hoer van corporate Nederland. Met het zogenaamde topsectorenbeleid, waarom vanuit de academische wereld niemand heeft gevraagd, heeft de vorige minister van Economische Zaken Verhagen hem al trachten te gerieven. Intern is de universiteit al zo gestroomlijnd dat weinig de prostitutie meer in de weg hoeft te staan. De laatste onwillige academici worden van hogerhand meestal vakkundig kaltgestellt. Geen medewerking? Dan ook geen onderzoeksgeld. Dat gaat naar hen die wel bereid zijn naar de pijpen van de bestuurders te dansen en hun pr-jargon over te nemen, inclusief kreten als ‘grensverleggend’, ‘innovatief’ en niet te vergeten ‘excellent’. De deskundigen hebben steeds minder te zeggen over wat zij moeten doen. Daarbij zit het bestuur zodanig op afstand, dat het voor protesten onbereikbaar is geworden. Oekazes worden alleen door een ondergeschikte toegelicht – wie dan bezwaar maakt, krijgt te horen dat deze helaas alleen de boodschapper is en over de inhoud zelf niet gaat. Daardoor doen zich ook bij de universiteit Amarantis-achtige verschijnselen voor: steeds meer geld gaat naar bureaucratische overhead en presti-

gieuze huisvestingsprojecten. Er zijn altijd een paar managers die hun baan zeker moeten stellen door permanent instituten door de stad te verplaatsen. Geschiedenis is zo in Utrecht de afgelopen veertig jaar zeker vijf keer verhuisd. Voor wat er ín die gebouwen moet gebeuren, bestaat op hoger niveau minder aandacht. Voor docenten en voor zoiets ouderwets als boeken is steeds minder geld. Wél voor een duur bibliotheekgebouw natuurlijk dat in Amsterdam overigens al het karakter van een internetcafé heeft aangenomen. De eigen bankrekening wordt evenmin vergeten; de Leidse universiteitsbaas Paul van der Heijden had – megabezuinigingen of niet – voor zichzelf als afscheidscadeau een sabbatical geregeld met een inkomen ver boven de Balkenendenorm. Pas na zeer veel protest vanuit de universitaire gemeenschap, waarvan hij al sinds jaar en dag was losgezongen, zag hij hiervan af. Het is symptomatisch voor de kloof die tussen bestuurders en academici bestaat. Dat hier een fundamenteel probleem ligt, begint gelukkig nu ook tot de Tweede Kamer door te dringen. Daar ligt nu een initiatiefvoorstel om academici zelf weer meer zeggenschap over hun bestaan te geven. Tegen verklaart zich uiteraard de vereniging van universiteiten (lees: universiteitsbestuurders): de adviezen van de werkvloer worden altijd ‘heel erg serieus’ genomen, aldus hun woordvoerder. Die verklaring kan dan ook zonder verder veldonderzoek meteen op de stapel van Diederik Stapel.

thomas von der dunk Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus en publicist.


n

ac htergron d

um

-fac

u lteit

on derste u nt

i nte r n ati o n a l

c l as s ro om

Werken aan een écht inte Veel hogeronderwijsinstellingen noemen de meerwaarde van een international classroom als argument voor internationalisering. Maar in de praktijk blijkt dat een écht internationale sfeer niet automatisch ontstaat wanneer verschillende nationaliteiten bij elkaar zitten. De Universiteit Maastricht onderkent dit probleem. Een speciaal programma moet soelaas bieden.

“Een van onze voormalige docenten was Peruaan, maar met een Duitse achternaam. Toen een student hem in de onderwijsgroep in het Duits aansprak, luisterde hij aandachtig. Vervolgens gaf hij zijn antwoord – een heel verhaal – in het Spaans. Toen hij uitgesproken was, vroeg hij in het Engels aan de verbouwereerde student: ‘En, hoe voelt dat nu?’ Kijk, zo kun je een student op zijn gedrag aanspreken.” Wim Swaan is coördinator van het international classroom development programme aan de School of Business and Economics (SBE) van de Universiteit Maastricht (UM). Het programma is bedoeld om het onderlinge contact tussen de verschillende groepen studenten te verbeteren, de ‘interculturele vaardigheden’ te vergroten en een werkelijk internationale sfeer te scheppen. Eerste voorwaarde daarbij is het gebruik van het Engels. Dat klinkt logisch, maar in een opleiding waar tot voor kort de helft van de studenten Duits was en 40 procent Nederlands, is de verleiding groot om toch in de eigen taal te communiceren. Tijdens college,


maar zeker ook in de pauzes en al helemaal buiten het lokaal. Swaan: “Wij krijgen duizend studenten per jaar binnen. Met dergelijke aantallen kun je je hele sociale netwerk binnen je eigen groep houden. Dat is niet de bedoeling. En dan heb ik het er nog niet eens over dat je anderen op die manier buitensluit.”

Handenarbeidstatus Het aandeel van andere nationaliteiten is inmiddels wel iets gegroeid, tot bijna 20 procent, maar de Duitsers en Nederlanders zijn nog steeds de dominante groepen. Om in die situatie toch een internationale sfeer te scheppen, introduceerde de SBE in 2011 het programma van Swaan. Het werd gegeven in het eerste bachelorjaar. De boodschap van het programma, waarvoor per blok twee uur was ingeruimd, luidde: alles wat met onderwijs te maken heeft, gaat in het Engels. Ook in de pauzes. Studenten moesten in het probleemgestuurde onderwijs (pgo) speciale taken uitvoeren, en een paper van dertien pagina’s lezen, over de rol van

ernationale sfeer

Illustratie: Niels Bongers

taalgebruik in een internationale setting. Het kwam aan, maar niet altijd zoals bedoeld. Swaan: “We hoorden een hoop gemopper, van zowel studenten als tutoren. Ze wisten het allemaal wel, klonk het.” Student Ruben van der Aa, lid van de klankbordgroep rond Swaan, beaamt dat: “Je moest een verslag schrijven waarvoor je geen punten kreeg. Dat soort dingen leverde veel negativiteit op. Velen zagen er het belang niet van in.” Na dat eerste jaar hebben de betrokkenen hun lesje geleerd. “Als je dit onderwerp als apart item brengt, krijgen studenten en docenten blijkbaar het gevoel dat het onderhandelbaar is en wel wat minder kan. Dan krijgt het vak een handenarbeidstatus”, vertelt de coördinator.

kan worden. “Binnen de UM zijn wij voorlopig de enigen die het zo doen. Je moet naar de specifieke omstandigheden kijken. Is er een dominante groep? Zijn er veel of weinig studenten? Bij het University College speelt het probleem bijvoorbeeld helemaal niet, omdat de samenstelling daar zeer divers is en de instroom veel kleiner. En met hbostudenten maatschappelijk werk kun je makkelijker over groepsprocessen praten dan met economen of bedrijfskundigen. Die beginnen te lachen.”

Positieve signalen

Tot slot de hamvraag: werkt het programma? Een officiële evaluatie is er nog niet geweest; door de inhoudelijke wijzigingen dit jaar is die uitgesteld tot april 2013. Bovendien gaat Swaan ervan Zorgvuldig doseren uit dat de impact van het programma pas na een Daarom is dit jaar besloten het thema in het lesmajaar of vijf blijvend is. Toch is hij optimistisch. “Er teriaal te integreren. “Het hoort er nu gewoon bij. zijn positieve signalen. We zien dat er vaker Engels De twee uur extra zijn gebleven, maar de term wordt gesproken, dat de kwaliteit van het teamwerk international classroom valt niet meer. Het is nu als beter is en dat studenten bij presentaties echt sameninternational problem based learning skills ondergewerken in plaats van een paar afzonderlijke verhalen bracht bij de pgo-vaardigheden die sowieso in het aan elkaar plakken.” programma zitten. We geven ook meer taken waarbij Volgens de Duitse Vanessa Günther (23), eerstejaars de studenten in kleine gemengde International Business, is de situatie subgroepjes moeten samenwerken. nog niet ideaal. “Zodra het pauze is, “Zodra het pauze is, Je merkt dat ze dan in de pauzes beginnen Duitsers en Nederlanders verder praten, dat geeft een veel in hun eigen taal.” Zelf kwam ze beginnen Duitsers en natuurlijker samenhang.” speciaal voor het internationale In de toekomst is natuurlijk meer karakter naar Maastricht, vertelt Nederlanders in hun eigen nodig dan alleen aandacht voor de ze. “Ik heb Duitse vrienden, maar taal. Interculturele vaardigheden ook Italiaanse en Nederlandse. taal te praten” eisen inzicht in eigen normen, in Maar ik denk dat ik een uitzondehet denken in stereotypen en voorring ben. Veel Duitsers gaan alleen oordelen. “De ander kun je niet met elkaar om.” Die neiging zal veranderen, wel de blik waarmee je naar hem kijkt”, volgens Günther nog sterker worden nu het Duitse legt Swaan uit. Toch zit dat onderwerp nog niet in middelbaar onderwijs met een jaar is bekort en de het programma. “Ik denk dat dat voor eerstejaars te eerstejaarsstudenten dus jonger worden. “Die leefhoog gegrepen is. Verderop in de studie zal zoiets tijdsgroep vindt het niet cool om altijd Engels te meer aanslaan, dan heeft men meer ervaring, komt de praten.” Voor het international classroom developcarrière dichterbij. En we hebben geleerd dat we dit ment programme is er voorlopig dus nog veel werk soort boodschappen zorgvuldig moeten doseren.” te doen. Dat is ook de reden, zegt Swaan, dat de aanpak wammes bos van zijn faculteit niet onverkort elders gekopieerd


ac htergron d

ho gesc holen

b ouwe n

d u itsta l i g e

stu d i e s

a f

Grensstreek gaat voor meerta Nederlands belastinggeld is niet bedoeld om Duitse studenten op te leiden voor de Duitse arbeidsmarkt. Die waarschuwing uitte toenmalig staatssecretaris Zijlstra vorig jaar tegen hogescholen in de grensstreek. De instellingen schaffen Duitstalige opleidingen nu massaal af. Maar bang om Duitse studenten te verliezen

De opleidingen heten nu nog Kulturelle Sozialpädagogie, Internationale Betriebswirtschaft en Logopädie. Vanaf komend studiejaar heten ze Sociaal-pedagogische hulpverlening, International Business en Logopedie. De hogescholen in de grensstreek – Fontys, de Hanzehogeschool, Saxion en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) – passen hun Duitstalige programma’s aan. Ze maken er meertalige en Nederlandstalige studies van. Daarmee sleutelen de hogescholen aan programma’s die aanzienlijke aantallen studenten trekken. Sommige van de Duitstalige programma’s trekken al jaren meer dan duizend studenten. Maar ze waren voormalig staatssecretaris Zijlstra van Onderwijs een doorn in het oog. Binnen drie jaar moest het met deze opleidingen gedaan zijn, zo waarschuwde hij de instellingen afgelopen voorjaar. Want Nederlands belastinggeld is niet bedoeld om Duitse studenten op te leiden voor de Duitse arbeidsmarkt.

Uitdoofscenario “De boodschap van de staatssecretaris was duidelijk”, zegt Rogier Vispoel, onderwijsmanager sociaalpedagogische hulpverlening aan de HAN. Op zijn hogeschool trekken drie populaire Duitstalige opleidingen – Kulturelle Sozialpädagogik, Sozialpädagogik en Logopädie – dit jaar ruim 1.400 Duitse studenten. Ook voor komend studiejaar kunnen Duitsers zich nog inschrijven, maar de HAN werkt inmiddels aan een ‘uitdoofscenario’, vertelt Vispoel. De instroom bij zijn eigen opleiding wordt van 320


Foto: Marco Hillen/HH

zijn ze niet.

De Duits-Nederlandse grens in Dinxperlo.

teruggebracht tot honderd. Naast de Duitstalige opleiding wordt een euregionale variant opgezet, met een mix van Duits-, Nederlands- en Engelstalig onderwijs. Over twee à drie jaar worden de Duitstalige programma’s volledig opgedoekt. “Zo hopen we te voldoen aan de letter en de geest van de brief van de staatssecretaris”, formuleert Vispoel voorzichtig. Euregionaal is het toverwoord bij de omvorming van de Duitstalige studies. De nieuwe opleidingsvarianten moeten studenten voorbereiden op een carrière niet alleen in hun geboorteland, maar in de gehele grensstreek. Dit willen de instellingen bereiken door Nederlandse en Duitse studenten samen te brengen bij meertalige studies en door beide groepen aan beide kanten van de grens stage te laten lopen.

alig onderwijs van de Fontys International Business School: “We begonnen in 1994 met een aantal Duitstalige opleidingen, bedoeld om Nederlandse studenten voor te bereiden op een carrière in Duitsland. Tot onze verrassing stonden meteen grote aantallen Duitse studenten op de stoep.” Merz bezweert dat Fontys al jaren geen volledig Duitstalige opleidingen meer aanbiedt, maar hij begrijpt de kritiek van de oud-staatssecretaris wel. “Doordat er zo veel Duitsers op onze opleidingen afkwamen, raakte de balans zoek. Van een internationale omgeving was geen sprake meer. Dat kwam de onderwijskwaliteit niet ten goede. Wat dat betreft zijn er lessons learned.” Zijn HAN-collega Vispoel herkent dat. “Er waren aparte wereldjes ontstaan. Een kritische noot was op zijn plaats.”

Meer kansen In het noorden van het land wordt kritisch gesproken over de opheffing van de Duitstalige opleidingen. “De wens om de Duitstalige opleidingen af te schaffen, past bij de nationalistische, van Europa afgewende politiek van het vorige kabinet-Rutte”, zegt Henk Pijlman, collegevoorzitter van de Hanzehogeschool. “Ik vond het ook nogal financieel geredeneerd allemaal. Ging het in de EU niet om vrij verkeer van goederen en personen?” Dat de Hanzehogeschool zijn populaire Duitstalige opleiding Internationale Betriebswirtschaft ombouwt tot een meertalige opleiding, heeft volgens Pijlman Op zijn Venlose campus pakt Fontys de hervorming weinig te maken met de eis vanuit het ministerie. van het Duitstalige onderwijs nog doortastender aan “Wij waren al eerder met onze plannen bezig”, stelt dan de HAN doet. Hier worden tien op de Duitse hij. “Omdat onze Duitse studenten daar behoefte ‘markt’ gerichte studies, waaronder aan hebben. Zij zien in dat ze op de de populaire bedrijfskunde- en arbeidsmarkt meer kansen hebben “Onze euregionale marketingopleidingen, met ingang met een meertalige opleiding.” van komend studiejaar omgevormd Ook bij Saxion heeft de brief van opleidingen worden beter tot Engels/Duitse of euregionale, Zijlstra betrekkelijk weinig onrust drietalige varianten. Ook de inhoud veroorzaakt. De hogeschool is en mooier dan de eentalige hartstikke blij met zijn Duitse van de studies wordt aangepakt: ze moeten beter voorbereiden op een studenten, benadrukt woordopleidingen die we hadden” voerder Rob Admiraal. “Ze zijn carrière in de grensstreek. Het zijn forse ingrepen in opleigoed voor het studieklimaat. Ze dingen die al sinds de jaren negentig hebben doorgaans een uitstekende worden aangeboden – en die meteen vanaf het begin vooropleiding, studeren vaker cum laude af en nemen enorm succesvol waren. Thomas Merz, directeur bovengemiddeld deel aan excellentietrajecten. Dat


ac htergron d

soort studenten wil je er graag bij hebben.” Het zijn er ook heel wat: bijna 10 procent van de studenten bij Saxion is Duits. Vooral Engelstalige en internationaal georiënteerde studies, zoals International Business en Tourism Management trekken veel Duitsers – tot wel 67 procent van de studentenpopulatie.

Aantrekkelijk Anders dan de HAN, die zijn Duitstalige opleiding sociaal-pedagogische hulpverlening omvormt tot een tweetalige studie, heeft Saxion volgens Admiraal geen plannen om iets aan de deeltijdopleiding Sozialpädagogik te veranderen. Bang voor ingrijpen door het ministerie is de hogeschool niet. “Nee hoor, de staatssecretaris heeft ons al gezegd dat onze benadering van Duitse studenten volledig in lijn is met zijn wensen”, relativeert Admiraal. “Deze ene Duitstalige deeltijdopleiding, die we trouwens al twintig jaar aanbieden, is echt een uitzondering in ons onderwijsprogramma.” Het blad Sax, het huisorgaan van de hogeschool, meldt echter dat de opleiding in een later stadium wellicht toch wordt afgebouwd. Op aandringen van Zijlstra is Saxion, net als de andere hogescholen in de grensstreek, wel minder aandacht gaan besteden aan de werving van Duitse studenten. Toch ziet woordvoerder Admiraal de aantallen Duitse studenten nog niet zo snel afnemen. “Wij maken al jaren groei door. Voor Duitse studenten is het informele, kleinschalige Nederlandse onderwijs nu eenmaal heel aantrekkelijk.” Hij lacht. “En als je eenmaal een goede naam hebt, doe je daar weinig meer aan.” Geen van de instellingen verwacht door de ingrepen in de Duitstalige programma’s een duidelijke afname van het aantal Duitse studenten. Dat ze hun opleiding deels in het Nederlands moeten doen, schrikt de Duitsers niet af. Zoals Henk Pijlman (Hanzehogeschool) het samenvat: ze zien in dat ze met een meertalige opleiding meer kansen hebben dan met een volledig Duits- of Engelstalige opleiding. Thomas Merz (Fontys) vult aan: “Hier in de regio vindt nu eenmaal heel veel grensverkeer plaats. Het is


de alledaagse realiteit om Duits én Nederlands te spreken. Dus is het ook niet meer dan logisch om een meertalige opleiding te volgen.” Merz verwacht dat de Fontys International Campus in Venlo ook in de toekomst door Duitse studenten gedomineerd zal blijven worden. “Ongeveer tweederde van onze studenten is er nu van Duitse afkomst. Het zou fijn zijn als de verhoudingen wat minder scheef werden, maar ik zie het nog niet zo snel richting fifty-fifty gaan. Zo veel jongeren zijn er nu eenmaal niet in Limburg – en kijk eens hoeveel grote steden hier net over de grens liggen.”

Financieel en nationaal georiënteerde politiek Blijft – buiten de meertalige varianten van Duitstalige opleidingen – dan verder alles bij het oude? Nee, de aanwijzingen van oud-staatssecretaris Zijlstra hebben wel degelijk effect, zeggen de hogescholen. Rogier Vispoel (HAN) verwoordt een breed gedragen verwachting. “We gaan Duitse en Nederlandse studenten meer met elkaar in contact brengen. Dat stimuleert de onderwijskwaliteit en levert studenten op die écht aan beide kanten van de grens aan het werk kunnen. Volgens mij worden de euregionale opleidingen die we gaan aanbieden beter en mooier dan de eentalige opleidingen die we hadden.” Ook Henk Pijlman (Hanzehogeschool) ziet uiteindelijk het positieve van de ingrepen in het onderwijs in – ook al zijn die volgens hem dan ook ingegeven door een al te financieel en nationaal georiënteerde politiek. “Als de kwaliteit van het onderwijs in het geding is, omdat instellingen buitenlandse studenten als melkkoe zien, dan moet je ingrijpen. Maar verder moet je niet verwachten dat de in- en uitgaande stromen studenten ooit helemaal in evenwicht zullen zijn. Als landen daar problemen mee hebben, dan moeten ze elkaar onderling maar bedragen gaan overmaken ofzo. Maar laten ze onderwijsinstellingen alsjeblieft niet met die problemen opzadelen.”

ralph aarnout

vli egen de

holl an der

‘Amerikaanse prof

wilde mij koste wat kost terug’ Werktuigbouwkundig ingenieur Bas Overvelde (26) is net begonnen met zijn promotieonderzoek aan Harvard University. Na een stage hield hij zijn contacten daar warm via Skype.

moment mee in het team alsof ik al met mijn PhD bezig was, tussen inspirerende en aardige mensen. Ik heb zonder meer fantastische maanden in Amerika beleefd. Ik hoopte dan ook van harte dat ik zou kunnen terugkeren om promotieonderzoek te doen.

Voordeur

“Toen ik bezig was met mijn bachelor aan de TU Delft, ontdekte ik mijn passie voor onderzoek. Ik besloot mijn leven te wijden aan de wetenschap. Ik hou van wiskunde, het is een taal die ik goed versta. Maar wiskunde alleen vond ik als studie te abstract. Het is de menselijke maat die het interessant maakt voor mij. Een nieuw materiaal ontwerpen dat sterk en toch licht is, bijvoorbeeld, en dat je kunt toepassen in de luchtvaart of in de geneeskunde. Ik doe dat op de computer, schrijf daar de algoritmes voor. Bij een academische carrière hoort naar mijn mening ervaring opdoen in het buitenland. Zodra het tijd werd voor de verplichte stage, heb ik me daarom aangemeld bij Harvard. En ik had mazzel. Net toen mijn brief daar op de mat viel, waren ze op zoek naar nieuwe mensen. Als stagiair zou ik de vakgroep geen geld kosten. Dat sprak in mijn voordeel. Zo kwam ik via de achterdeur binnen, op een plek die veel meer behelsde dan een doorsnee stageplaats. Ik had mijn eigen bureautje en werkte vanaf het allereerste

Maar eerst moest ik nog zo’n anderhalf jaar in Nederland overbruggen, tot ik mijn master had gehaald. Via Skype hield ik mijn contacten in Amerika warm. Dat voelde bepaald niet als een verplichting, want ik kon het goed vinden met de mensen met wie ik daar had samengewerkt. En in Delft hield ik me bezig met dingen die ze ook op Harvard interessant vonden. Zodra ik mijn diploma op zak had, schreef ik weer een sollicitatiebrief. Deze keer moest ik gewoon door de voordeur zien binnen te komen, via een strenge beoordelings commissie. Gelukkig zagen ze het zitten met me. Mijn Amerikaanse professor wilde me koste wat kost terug en heeft vurig voor me gepleit, dat heeft ongetwijfeld ook geholpen. Ik bekostig mijn verblijf in Amerika met een Fulbright-beurs en een salaris van Harvard. Samen met mijn vrouw woon ik in een huurhuis bij een Amerikaanse huisbaas. Niet op de roemruchte Harvard-campus, nee. In Delft heb ik een poos in een studentenhuis gewoond en daar heb ik veel lol gehad, maar dat ligt nu wel achter me. Omdat we hier nog zeker vier jaar zullen blijven, zijn we druk bezig ons leven hier in te richten. We verkeren aan de universiteit in een internationaal milieu. Iedereen moet zich een beetje aan elkaar aanpassen en zo creëren we als het ware onze eigen cultuur. De onderzoekswereld overstijgt alle grenzen.”

annemieke bosman


ac htergron d

on li n e

ler en

over

i nter n ati o n a l i s e r i n g

Foto: Henriette Guest

‘Met LINE hoef je niet zelf het

Projectleider Susanne Feiertag.

Onder de naam LINE introduceert de Nuffic komend najaar een online leeromgeving over internationalisering. Ze hoopt hiermee een bredere doelgroep te bereiken en te inspireren. Transfer neemt vast een kijkje achter de schermen.

Een groep die machogedrag vertoont of een student die zijn mening niet durft te geven. Het zijn zaken waarmee docenten te maken kunnen krijgen wanneer ze lesgeven in een international classroom. Om goed beslagen ten ijs te komen, kunnen docenten zich vanaf komend najaar met een module van LINE hierop voorbereiden. LINE staat voor ‘Leeromgeving Internationalisering Nuffic en Europees Platform’. Beide organisaties, die op uiteenlopende manieren bezig zijn met internationalisering in het onderwijs voor verschillende doelgroepen, willen zich meer op docenten gaan richten. Uitgangspunt is om samen met hen content te maken voor LINE. “Kennis en expertise kunnen zo flexibel worden gedeeld”, legt projectleider Susanne Feiertag


uit. De projectgroep is het land in gegaan om de wensen en behoeftes te peilen.

Kennis toetsen Naast generieke informatie die voor iedereen toegankelijk is, komt er een gesloten deel met specifieke modules. Gebruikers daarvan moeten ook de mogelijkheid krijgen om oefeningen te doen en, nadat ze een module doorlopen hebben, hun kennis te toetsen. Voor het hoger onderwijs zijn er nu conceptversies van twee modules: een over lesgeven in een international classroom, de andere over het aangaan van internationale partnerschappen. Een groep van ruim veertig experts, onder wie beleidsmedewerkers internationalisering en opleidingsmanagers van universiteiten en hogescholen, heeft de inhoud van beide modules bekeken en feedback gegeven. De eerste reacties zijn overwegend positief: de experts waarderen de afwisselende informatie, inclusief filmpjes, en de vele literatuurverwijzingen. Dankzij LINE hoeft niet iedereen zelf het wiel uit te vinden, klinkt het van verschillende kanten. Zelf heeft ze veel in de praktijk geleerd, vertelt Helma Dam, al een aantal jaren coördinator internationalisering bij de lerarenopleiding van Fontys in Tilburg. “Dat ging met vallen en opstaan. Daarom ben ik er

wiel uit te vinden’ voorstander van om ervaringen te bundelen, zodat beginners de benodigde informatie krijgen aangereikt.” Wie al een tijdje meeloopt, heeft minder aan de modules, denkt Dam. Ulrike Daurer, academiedirecteur aan de Haagse Hogeschool, ziet dat anders. “De modules zijn handig als voorbereiding, maar ook als hulpmiddel bij reflectie of evaluatie. En informatie over het aangaan van partnerschappen is interessant voor iedereen die bij uitwisselingsprogramma’s betrokken is, om stil te staan bij het partnerbeleid van de eigen instelling.”

meer willen weten over mogelijkheden om contact tussen Nederlandse en internationale studenten buiten de opleiding om te stimuleren. Verder denkt zij aan een forum waar concrete vragen kunnen worden gesteld, bijvoorbeeld wie ervaring heeft met het testen van interculturele competenties. “Ik ken geen podia waar dat nu mogelijk is.” Ook Jelly Offereins (Hogeschool Utrecht) ziet een panel met experts en een chat-functie binnen LINE zitten. Dat zou meteen een antwoord kunnen zijn op het ‘eenrichtingsverkeer’, een nadeel dat Daurer nu constateert. LINE wordt zeker interactief, zegt Susanne Feiertag, Eyeopener zodat gebruikers hun kennis en ervaringen met “Veel informatie die LINE biedt, is al bekend”, zegt elkaar kunnen delen. Wel benadrukt ze dat de online Jelly Offereins, verantwoordelijk voor internatioleeromgeving niet in plaats komt van de face to facenalisering bij de business school van de Hogeschool cursussen die de Nuffic en het Europees Platform Utrecht. “Maar als de Nuffic het nu aanbieden, maar als aanvulling aanbiedt, hoeven we het niet daarop. “De modules zijn handig als Dat beide organisaties een gezamenzelf uit te werken en wordt het eerder geaccepteerd.” Ze vindt lijke online leeromgeving creëren, voorbereiding, maar ook het goed dat de digitale leeromgevinden leden van expertgroep posiving zich ook op docenten richt. tief. Zo weten het voortgezet en het als hulpmiddel bij reflectie “Internationalisering moet juist hoger onderwijs beter van elkaar gestalte krijgen in de haarvaten van waar ze mee bezig zijn. Voor leraof evaluatie” onderwijsinstellingen.” renopleidingen is de samenwerking Die docenten hebben behoefte aan extra interessant, zegt Dam. “Onze meer informatie dan de conceptstudenten komen zo te weten hoe ze module over de international classroom biedt, denkt hun internationale ervaring straks kunnen gebruiken Offereins. Die is in haar ogen vooral een eyeopener, als ze docent zijn in het voortgezet onderwijs. Ik zal waardoor de docent zich ervan bewust wordt dat leerdus niet alleen collega’s, maar ook studenten op LINE culturen kunnen verschillen. “Maar hóe precies, dat wijzen als het online gaat.” staat er nog niet in. LINE laat je nu zelf uitzoeken wat Twaalf modules bijvoorbeeld een Chinees van een docent verwacht, of Zo ver is het nog niet. Susanne Feiertag werkt een Latino. Ook oefeningen zouden welkom zijn.” hard met haar projectgroep om te zorgen dat de Er komen nog praktische vervolgmodules die daarin online leeromgeving komend najaar van start kan voorzien, laat projectleider Feiertag weten. “We gaan met minimaal twaalf modules voor het hoger hebben eerst geprobeerd op basis van literatuur een onderwijs. Input vanuit ‘het veld’ blijft welkom. stappenplan te maken. Om kritiek te voorkomen dat “Belangstellenden hoeven niet naar Den Haag te wij de praktijk niet kennen, zijn we hard op zoek naar komen”, voegt Feiertag nog toe. “Wie zich bij mij cases en best practices.” Daar gaat de projectgroep nog aanmeldt, krijgt inloggegevens voor de workspace en deskundigen uit binnen- en buitenland voor benakan zo meelezen met de content.” deren. Leden van de huidige expertgroep hebben ook ideeën annelieke zandvliet over andere modules en functionaliteiten voor LINE. Ulrike Daurer (Haagse Hogeschool) noemt het voorWie feedback wil geven op content voor LINE of een case / bereiden van studenten op studie of stage in het best practice wil aanbieden, kan mailen naar [email protected] buitenland als onderwerp, Helma Dam (Fontys) zou


g e lezen

Via cultuurschok

tot zingeving?

Over internationale samenwerking in het hoger onderwijs wordt veel gepubliceerd. Historicus Han van der Horst bespreekt maandelijks een nieuw boek. Deze keer From Culture Shock to Personal Transformation, door Catherine Ann Lombard.

Iedere bereisde academicus weet het: na de eerste euforische weken op de verre bestemming volgt onvermijdelijk de cultuurschok. Alles zit tegen en je voelt je een kat in een vreemd pakhuis. Is het mogelijk deze klap te verzachten of te ontwijken? Stapels publicaties analyseren het verschijnsel. Bij de opvang van buitenlandse studenten is daarvan dankbaar gebruikgemaakt. Zij worden tegenwoordig behoorlijk geïnformeerd over de cultuur aan hun gastuniversiteit en voorbereid op de cultuurschok, zodat ze die tijdig herkennen en weten dat de onaangename gevoelens van voorbijgaande aard zijn. Een kwestie van uitzitten. Volgens Catherine Lombard is dat niet genoeg. Zij is een Amerikaans psychologe, schrijfster en vertaalster die al heel lang met buitenlandse studenten aan de Universiteit Twente werkt. Volgens haar kan de cultuurschok leiden tot verdieping en geestelijke groei. Hoe, dat schrijft zij in de publicatie From Culture Shock to Personal Transformation. Studying Abroad and the Search for Meaning.

Afstand nemen Lombard is aanhanger van de psychosynthese, een loot aan de stam van Freud en Jung, opgekweekt door de Italiaan Roberto Assagioli. Deze postuleert boven het ‘ik’ van de persoon nog een hoger ‘zelf’, dat de zetel is van zingeving, mystiek, spiritualiteit en godsbesef. Ook de liefde vindt daar zijn oorsprong. Volgens de psychosynthese is de menselijke wil een soort energie die een synthese tot stand brengt tussen het ik en het hogere zelf. Zo ontstaan geestelijke groei en zingeving.


In haar publicatie laat Lombard zien hoe buitenlandse studenten en onderzoekers dit proces bij zichzelf op gang kunnen brengen. Zij brengt het begrip ‘supersoonlijkheid’ ter sprake. Dat zijn de deelpersoonlijkheden die mensen ontwikkelen voor verschillende situaties: je bent op het werk bijvoorbeeld een efficiënte collega en thuis een luisterende moeder. In een vreemde omgeving functioneren die deelpersoonlijkheden niet meer optimaal. Volgens Lombard is dat een goede aanleiding om afstand te nemen en alle stukjes van je persoonlijkheid in gezamenlijk verband te bestuderen – met ‘inzet’ van het hogere zelf. Wie van glasheldere concepten en eenduidigheid houdt, zal moeite hebben Lombard op haar speurtocht te volgen. Haar geestelijke wereld wordt gekarakteriseerd door meerduidigheid, vloeiende grenzen en schuivende verbanden. Lombard ziet wetenschappelijke analyse en mystieke beschouwing niet als tegenstellingen. Dat kan even wennen zijn. Het is net als bij zingeving zelf: je moet er open voor staan. Dat geldt ook voor deze publicatie die de gemiddelde academicus op vermoedelijk zelden tot nooit betreden paden brengt.

han van der horst Catherine Ann Lombard, From Culture Shock to Personal Transformation. Studying Abroad and the Search for Meaning. Gronau, 2012. Prijs: 14,34 euro, plus druk- en verzendkosten. Het boek is een printing on demand-publicatie. Bestellen via www.lulu.com.

ac htergron d

A G E N D A

Voor onderzoekers, beleidsmedewerkers, PhD-kandidaten en promotoren organiseert de FransNederlandse Academie op 1 februari het seminar Promoveren zonder grenzen in Brussel. Toegevoegde waarde, praktische zaken die de instelling moet regelen en succesverhalen komen aan de orde. Meer informatie en aanmelden via www.frnl.nl

februari

2013

Online and open-access learning in higher education: MOOCs, new pedagogies and business models is de titel van een seminar op 5 februari in Londen. De organisatie belooft een kritische blik op de enorme vlucht die online en open access-onderwijs neemt in de Verenigde Staten en de opkomt daarvan in het Verenigd Koninkrijk en andere landen. Meer informatie en aanmelden via www. obhe.ac.uk/events Op 7 maart is het jaarlijkse internationaliseringsseminar van de NVAO. Toen dit nummer van Transfer naar de drukker ging, was het programma nog niet bekend. Meer informatie, o.a. over aanmelding, zal te vinden zijn op www.nvao.net/nvao-congressen

maart

2013

Het Nuffic Jaarcongres, met als thema Nieuwe baten: kwaliteit en duurzaamheid van internationalisering vindt plaats op 12 maart in Zeist. Tijdens het congres wordt de winnaar van de Orange Carpet Award bekend. Meer informatie en aanmelden via www.nuffic.nl/jaarcongres

Fairs China International Education Exhibition Tour (CIEET) Beijing 9–10 maart Shenyang 12 maart Xi'an 14 maart Shanghai 16 maart Hefei 19 maart Fuzhou 21 maart Guangzhou 23–24 maart Korea Study Abroad Fair Seoul 30–31 maart Europosgrados/Becas Chile Santiago 4–5 mei Antofagasta 7 mei Concepción 9 mei Meer informatie via [email protected]

Cultureel Verdrag-beurzen Promodoc Korea Seoul 11–12 mei Busan 14–15 mei

Veel landen bieden studie- en onderzoeksbeurzen aan voor Nederlandse studenten – met name laatstejaars – en pas afgestudeerden, vaak in het kader van een Cultureel Verdrag met Nederland om de samenwerking op cultureel, educatief en wetenschappelijk gebied te bevorderen. Via hun universiteit of hogeschool kunnen studenten bij de Nuffic een aanvraag indienen voor zo’n CV-beurs. Studenten in een eerder studiejaar komen alleen in aanmerking voor een zomerbeurs. Cultureel Verdrag-beurzen

deadline aanvraag

aanvang studie

India, studiebeurs

1 februari

juli

Duitsland, kort onderzoek

1 maart

vanaf augustus

Tsjechië, studiebeurs

1 maart

september

Tsjechië, zomerbeurs

1 maart

juli/augustus

Hongarije, studiebeurs

15 maart

september

Hongarije, onderzoek

15 maart

september

Hongarije, PhD

15 maart

september

Polen, onderzoeksstage

15 maart

eind september

Polen, zomerbeurs

15 maart

juli/augustus

Rusland, zomerbeurs

15 maart

1 juli

Meer informatie, ook over andere landen die beurzen beschikbaar stellen, via www.wilweg.nl/cv transfer | januari/februari 2013 | 31

Nederland populair bij tuition fee refugees

Recommend Documents