86
Teylers Museum is het ‘best bewaarde geheim van Europa,’ nazaten Pieter Teyler van der Hulst jagen op een miljoenenerfenis
#
Spaarne 16, Haarlem ‘BEUREN MOT IK, (GELD) BEUREN!’. DE VERMEENDE ERFGENAMEN VAN ZIJDEHANDELAAR PIETER TEYLER VAN DER HULST LATEN ER IN 1956 GEEN MISVERSTAND OVER BESTAAN. HONDERDEN NAZATEN AZEN OP EEN EEUWENOUDE ERFENIS, DIE NAAR DE HUIDIGE MAATSTAVEN 80 MILJOEN EURO WAARD IS. Sinds zijn dood in 1778 is er al negen keer een rechtszaak gevoerd over het kapitaal van de kinderloos gestorven Teyler. In zijn testament staat dat het fortuin ten goede moet komen aan de kunst en de wetenschap. Het Teylers Museum in Haarlem opent in 1784 zijn deuren. Het is het eerste en dus oudste museum van Nederland. Maar de nazaten hebben geen boodschap aan het cultureel erfgoed van Teyler, ze willen geld zien. 1500
1600
1700
1800
De voorouders van Pieter Teyler van der Hulst komen oorspronkelijk uit Schotland. De doopsgezinde familie vlucht in 1583 naar Haarlem om hier in vrijheid hun geloof te belijden. Ze worden rijk dankzij de handel in lakens en zijde. Pieter wordt in 1702 geboren, als oudste kind van Isaäk Teyler en Maria van der Hulst. Pieter groeit alleen op, zijn twee zusjes sterven al voor hun achtste jaar. Met de vrijgezelle oom Pieter van der Hulst en diens ongetrouwde zus, tante Elisabeth, heeft hij een hechte band. Pieter Teyler neemt na de dood van zijn moeder in 1721 zelfs de achternaam Van der Hulst aan. Zijn oom en tante benoemen hem tot de enige erfgenaam. In hun testament staat dat als Pieter bij zijn overlijden ook kinderloos is, het familiekapitaal naar de nazaten van de familie Van der Hulst gaat.
362
1900
2000
Advertentie Friesche Koerier, 1 september 1954.
Zuinig en sociaal Tante Elisabeth overlijdt op 8 november 1727, haar broer sterft twee weken later. Ineens is Pieter Teyler van der Hulst op zijn 25e een rijk man. Maar hij leeft sober en door zijn opvoeding is hij begaan met het lot van armen en wezen. Hij staat in Haarlem bekend als een ‘door zijn gierigheid beruchte man’. Drie maanden na het overlijden van zijn oom en tante trouwt Pieter met Helene Wynands Verschaave. Omdat het echtpaar in latere jaren geen kinderen kan krijgen, richten ze zich op hun omgeving en zijn beiden actief in het maatschappelijk leven. Pieter Teyler is onder andere diaken van de doopsgezinde gemeente.
Verzamelwoede
Tot de collectie van het Teylers Museum in Haarlem behoren 25 originele tekeningen van de
In de 18 eeuw waait er in Europese intellectuele en culturele kringen een filosofische wind. De aanhangers van de Verlichting menen dat meer kennis tot een nieuwe en betere maatschappij leidt. Vanuit die gedachte verzamelt Pieter Teyler van der Hulst historische boeken, kunst (waaronder tekeningen van Rembrandt, Michelangelo en Rafaël), munten, fossielen en mineralen, opgezette dieren, natuurwetenschappelijke instrumenten en aanverwante curiosa. In 1740 verhuist het echtpaar naar een nieuwe woning op de Damstraat 21 in Haarlem, met meer ruimte voor de uit de hand gelopen verzamelwoede.
Italiaanse kunstenaar Michelangelo. Het zijn voorstudies voor de plafondschilderingen van de
e
Sixtijnse Kapel in het Vaticaan in Rome.
363
Teylers testament
Prijsvragen
Pieter Teyler van der Hulst trekt zich na het overlijden van Helena in 1754 terug uit het openbare leven. Hij verkoopt de zijdehandel en verlegt zijn aandacht naar de financiële wereld. Teyler leent als bankier grote sommen geld uit. Daarnaast breidt hij zijn collectie verder uit. Op 17 mei 1756 maakt een notaris zijn testament op. Pieter Teyler wijst vijf vrienden aan die na zijn dood een stichting moeten oprichten om het kapitaal te beheren. Teyler zal nog ruim twintig jaar blijven leven. In die periode schrapt en verandert hij delen van het testament. Het huis op de Damstraat mag bijvoorbeeld niet verkocht worden.
Pieter Teyler van der Hulst overlijdt uiteindelijk op 8 april 1778. De man die altijd zo zuinig heeft geleefd, laat maar liefst twee miljoen gulden na. In de geest van Teyler richten zijn vrienden een stichting en twee genootschappen op, ter bevordering van de godsdienst, wetenschap en kunst.
Vier ijzeren kisten In 1776 voegt Teyler een mysterieuze opdracht toe aan zijn laatste wil. Hij heeft vier ijzeren kisten verborgen waarvan de inhoud bestemd is voor familieleden van zijn moeders kant. Melden zij zich niet binnen honderd jaar na zijn dood, dan ‘zal de inhoud gedeeld worden door zijn naaste vrienden’. En: ‘een ieder zal zich verblijden’, schrijft Pieter Teyler er bij. Als gevolg van deze toevoeging proberen naderhand honderden mensen een graantje mee te pikken van het enorme kapitaal.
Het testament van Pieter Teyler, hij maakt het vlak na de dood van zijn echtgenote in 1756 op.
De leden van het Teylers Godgeleerdheid Genootschap bestuderen de geschiedenis van het Christendom, het Oude en Nieuwe Testament en de Godwijsbegeerte. Het Tweede Genootschap houdt zich bezig met natuurwetenschap, dichtkunst, historie, tekenkunde en penningkunde. Beide genootschappen stimuleren wetenschappelijk onderzoek en schrijven tot op de dag van vandaag elk jaar een prijsvraag uit. De winnaars worden beloond met een gouden penning.
Portret van Pieter Teyler van der Hulst (1787), geschilderd door Wybrand Hendriks, naar een verloren gegaan schilderij van Frans Decker.
De ‘boek- en konstsael’
neoclassicistische bouwkunst in Nederland. De zaal is een microkosmos van 18e-eeuwse kennis en belichaamt de idealen van de Verlichting. Op verzoek van zijdekoopman Jacobs Barnaart, een van de vrienden van Pieter Teyler, wordt op het dak van het museum een astronomisch observatorium gebouwd, voor het bestuderen van de sterrenhemel.
De vijf vrienden van wijlen Pieter Teyler gaan bij de uitvoering van het testament voortvarend te werk. De Amsterdamse architect Leendert Viervant krijgt in 1779 een opdracht voor de bouw van een ‘boek- en konstsael’ achter het voormalige huis van Teyler. De Ovale Zaal wordt een van de mooiste voorbeelden van een
De Ovale Zaal (ca. 1800), Wybrand Hendriks.
365
De eerste rechtszaak
Napoleon op bezoek
De elektriseermachine
In 1784, het jaar dat de ‘boek- en konstsael’ wordt opengesteld voor het publiek, meldt Catherina Olthoff zich bij de Teylers Stichting. Ze is een verre nicht van Pieter Teyler en eist als familielid haar wettelijke erfdeel op. Het gaat om een bedrag van 100.000 gulden. De vrienden van Pieter Teyler voeren koortsachtig overleg wanneer ze een proces aanspant. Nog voordat de rechter een uitspraak kan doen, overlijdt Olthoff. Haar nazaten krijgen twee jaar later 100.000 gulden, vermeerderd met 36.991 gulden aan rente. Er is nog genoeg geld om de postume ambities van Pieter Teyler waar te maken. Maar telkens opnieuw duiken er aasgieren op die de erfenis claimen.
Op 23 oktober 1811 brengt de Franse keizer Napoleon Bonaparte een bezoek aan Teylers Museum. Hij wordt ontvangen in het voormalige woonhuis van Pieter Teyler. De keizer informeert naar de financiën van het museum, en doet alsof hij niets weet van de miljoenenerfenis. Hij vraagt de directeur van de stichting het hemd van het lijf, maar als die ontwijkende antwoorden geeft, richt Napoleon zich geïrriteerd tot museumdirecteur Martinus van Marem. De keizer probeert uit te vissen wat hij per jaar verdient, maar Van Marem vestigt de aandacht snel op de bijzondere collectie.
Napoleon is onder de indruk van de elektriseermachine die Van Marem in 1784 heeft laten bouwen. Met het apparaat kan statische elektriciteit worden opgewekt. Omdat het bezoek van de keizer slechts een uur van tevoren bekend is gemaakt, is de voorbereidingstijd te kort om een demonstratie te geven. Enkele jaren eerder heeft Napoleons broer Lodewijk, die even koning van Holland is geweest, het apparaat wel in werking gezien. Hij heeft toen zelfs een soldaat als proefpersoon aangewezen om het effect van een elektrische schok te bestuderen.
De Atlas Maior van Joan Blaue, het duurste boek van de Gouden Eeuw.
366
Het Delfts blauwe KLM-huisje #86 wordt voor het eerst uitgegeven in 2005.
Iedereen houdt bij het bezoek van Napoleon zijn hart vast, want het is bekend dat de Fransen de mooiste museumstukken als oorlogsbuit naar Parijs laten overbrengen. Maar de keizer neemt hartelijk afscheid en stuurt negen dagen later zelfs nog een bedankbriefje aan Van Marem. De Franse bezetting van Nederland heeft geen gevolgen voor het museum.
Neoclassicistische stijl In 1778 wordt besloten om de entree te verplaatsen naar het Spaarne. Het museum krijgt twee nieuwe zalen voor de fossielenverzameling en een instrumentenzaal. De Weense architect Christiaan Ulrich ontwerpt het hoofdgebouw. De gevel wordt opgetrokken in een neoclassicistische stijl, met een overdaad aan klassieke motieven. De bronzen beeldengroep op het dak heet Wetenschap en Kunst door Faam bekroond. Het is van de hand van Bart van Hove. Ruim hon-
367
derd jaar later, in 1996, wordt het museum verder uitgebreid met een nieuwe vleugel en een grote tentoonstellingszaal. De laatste uitbreiding vindt plaats in 2002.
Werelderfgoed UNESCO Tylers Museum in Haarlem wordt wel het best bewaarde geheim van Europa genoemd. In februari 2013 dient de Nederlandse overheid een verzoek in bij de UNESCO om Teylers Museum op de Werelderfgoedlijst te plaatsen.
