NAW. Bouwfonds Wonen magazine # 1 Persoonlijk Wonen

NAW

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres

Bouwfonds Wonen magazine # 1

Bouwfonds Wonen magazine # 1 Persoonlijk Wonen

Persoonlijk Wonen

NAW

inhoud

herstructurering

landelijk gebied

stedelijke vernieuwing

themadossier

vinex

buitenland

kleine kernen

Bos en Lommer krijgt zijn Quartier Latin

Het rivierenlandschap, het Toscane van Nederland

Maastricht mag trots zijn op haar Céramique

Persoonlijk Wonen Klant kan kiezen

Park Duijnwijk Sprong over het duin

Let’s check it out Lessen uit Amerika

Op adem komen in Zeeuws-Vlaanderen

En verder in dit nummer

De wijk Bos en Lommer in AmsterdamWest staat aan de vooravond van een ingrijpende vernieuwingsoperatie. Delen van deze volksbuurt gaan op de schop. Verslaggever Peter Middendorp trok de wijk en schetste een buurt met hoop.

Nog niet zo lang geleden stond schrijver Willem van Toorn op de barricade om het rivierengebied te beschermen tegen de dijkverzwaringsplannen van waterschappen en overheid. Nu keert hij terug naar de Betuwe, het landschap van zijn jeugd.

Het Céramique-terrein in Maastricht krijgt langzaam maar zeker vorm. bOb Van Reeth, bouwmeester van Vlaanderen geniet van het gebied waar ‘bekende architecten met een ego’ aan de slag zijn geweest. ‘Dit is in België niet mogelijk’, verzucht de Vlaming.

Persoonlijk Wonen is de nieuwe standaard van Bouwfonds Wonen. Keuzevrijheid voor de consument is daarbij het credo. In dit themadossier de visie van Bouwfonds op de woonconsument en eerste ervaringen met Persoonlijk Wonen in de praktijk.

Park Duijnwijk in Zandvoort is een woonwijk van 541 huizen die verrijst op het voormalige rangeerterrein naast het station. Sleutelwoorden bij de ontwikkeling van deze wijk zijn kwaliteit van de woningen, openbare ruimte en materiaalgebruik.

Onder de indruk kwam Han Michel, directeur van de Principaal, terug van zijn reis naar Californië. ‘Het zijn er net kunstenaars. Ze maken in feite iets waar niemand vooraf om vraagt en mensen kopen alleen wat er staat. Ze bouwen dus op voorraad.’

Wat moeten we met dat stukje Nederland waar je alleen per boot of via België kunt komen. Burgemeester Noorderwier van de gemeente Oostburg weet het wel. Hij ontpopt zich dan ook als een echte, maar realistische, ambassadeur van Zeeland.

➔ opgevallen ➔ verhuizen ➔ 100 jaar wonen ➔ de maat der dingen ➔ recept voor succes

pagina 6

pagina 12

pagina 16

pagina 21

pagina 46

pagina 54

pagina 58

omslagfotografie Peter van Breukelen, lithomanipulatie Frisse Wind

pagina 4 pagina 11 pagina 20 pagina 45 pagina 53

Bouwfonds Wonen nieuws

opgevallen maatschappij

de markt

nieuwe media

politiek

Handboek met tips om wijken veiliger te maken

Klanten van IKEA hebben geen relatietherapie nodig

Afname nieuwe woningen werkt door in keukenhandel

Sfeer ontbreekt op website van VROM

Amsterdamse aannemers niet blij met stadsdeelraad

‘Veiligheid in de wijk’ is de titel van een handboek waarin tips en voorbeelden worden gegeven om wijken veiliger te maken. Het handboek is opgesteld door het Overleg Platform Stedelijke Vernieuwing (OPS) en onlangs door voorzitter Friso de Zeeuw aan VNG-voorzitter Wim Deetman overhandigd.

Relatietherapie voor ruziënde echtparen die een IKEA-vestiging bezoeken. Woordvoerster J. Soutendijk van IKEA Nederland kan om dit bericht, afkomstig van haar collega’s in Canada, nog hartelijk lachen. ‘Het was een stunt die IKEA daar rond Valentijnsdag had georganiseerd.

De Monitor Nieuwe Woningen van het Ministerie van VROM publiceert elke drie maanden informatie over de ontwikkelingen van aanbod, afzet en bewoners van nieuwbouwwoningen. De recentste uitkomsten laten zien dat het aanbod van nieuwe koopwoningen met twintig procent is gedaald. Hiermee is het laagste niveau bereikt sinds de start in 1997. Aan Rob van de Koppel van Keukenhome uit Amersfoort vroegen wij of keukenleveranciers dit merken in hun omzet.

De overheid maakt steeds meer gebruik van de mogelijkheden die Internet biedt. Ook het Ministerie van VROM heeft het web ontdekt. Verschillende beleidsstukken, waaronder de Vijfde Nota, zijn nu vanuit de luie stoel op te vragen. Ben Markx is internetconsultant bij www.fullsix.nl en laat zijn licht over de site van VROM (www.minvrom.nl) schijnen.

Guus Post, algemeen secretaris van de Vereniging Amsterdamse Bouwbedrijven (VAB), zucht diep. ‘Tja weer een stadsdeelraad in Amsterdam erbij. Om heel eerlijk te zijn; erg blij zijn we er niet mee.’

Ze hebben in Canada alleen nooit kunnen bevroeden dat het bericht in Nederland zo zou worden opgepikt.’ Het mocht in februari dan een stunt zijn geweest, maar, zo geeft Soutendijk toe, wel een met een serieus tintje. Immers, uit onderzoek onder driehonderd Canadese IKEA-klanten bleek dat 59 procent met hun partner ruziet vóór, tijdens of na een bezoek aan de Zweedse meubelketen. ‘Een huis inrichten houdt in dat er twee smaken gecombineerd moeten worden. En twee manieren van winkelen. De één houdt van op z’n gemak shoppen, terwijl de ander juist zo snel mogelijk weer thuis wil zijn’, zo lichtte Laurence Martocq van IKEA Canada de onderzoeksresultaten toe. ‘Dat leidt tot spanningen. We vinden het alleen jammer dat dit bij IKEA gebeurt.’ Ruziënde klanten Om ruziënde klanten de helpende hand te reiken, zette IKEA een week lang een relatietherapeut in. Of de therapeut die zeven dagen veel in actie is geweest blijft helaas onbekend. Soutendijk is net terug van een internationale IKEA bijeenkomst. Tijdens deze jaarlijkse happening zijn vertegenwoordigers van alle 29 landen bijeen waar IKEA gevestigd is. ‘Maar’, zegt de woordvoerster, ‘de relatietherapie stond niet op de vergaderagenda.’ Wel was het volgens haar een onderwerp waarover veel in de wandelgangen is gesproken. ‘Niet lacherig of zo. Alleen in Europa staan we er misschien wat nuchter tegenover. In Amerika en Canada gaat het er wat dat betreft toch anders aan toe. Daar is relatietherapie eigenlijk heel gewoon. In Nederland bijvoorbeeld zie ik dat ook nog niet gebeuren.’ In haar ogen gaan de Nederlandse echtparen ook niet rollebollend door de IKEA. ‘Natuurlijk is er wel eens ruzie. Maar dat heeft helemaal niets met IKEA te maken, dat komt nu eenmaal in alle soorten winkels voor. Ik denk dat relatietherapie hier ook weinig aan kan doen.’

Keukenhome is een van de grote keukenleveranciers in het midden van het land. Sinds viereneenhalf jaar verkoopt het bedrijf keukens op projectbasis. Daarvoor hield Keukenhome zich alleen met de particuliere markt bezig. Van de Koppel: ‘Tot een paar jaar geleden werden keukens geleverd door de bouwmaterialenhandelaren. De keukens werden al voor oplevering van de woning ingebouwd. Keuze uit een breed assortiment was er niet. De laatste tijd zijn mensen veeleisender geworden. Met een standaard keuken wordt geen genoegen meer genomen, de keuken is een meubelstuk geworden.’ Het grote voordeel van projectmatig werken is dat Keukenhome de coördinatie in handen heeft. De contacten tussen koper, ontwikkelaar en aannemer kunnen gestroomlijnd verlopen. Groeien In de nieuwbouwprojecten doet het concept van Keukenhome het goed. Van de Koppel: ‘Steeds meer ontwikkelaars komen naar ons toe, dus onze marktpositie wordt beter. Natuurlijk hebben wij ook te maken met een inzakkende woningmarkt; vanzelfsprekend is de héle keukenbranche gebaat bij veel nieuwe woningen. Doordat ons concept zo sterk is, hebben wij er echter relatief weinig last van. Onze omzet blijft groeien.’ Keukenbedrijven die op een andere manier werken zullen dit volgens Van de Koppel wel degelijk merken. ‘Regeren is vooruitzien. Als straks het merendeel van de Vinexwijken gereed is, krimpt de markt nog verder ineen en blijven de beste over’, aldus Van de Koppel.‘

Na wat op de website van VROM rondgekeken te hebben, valt het Markx op dat de nieuwswaarde niet hoog is. Markx: ‘Wie op zoek is naar actueel nieuws kan dit beter doen via andere websites of bronnen, zoals die van dagbladen of van de ANWB. De site van VROM gaat uit van traditionele bronnen die gedigitaliseerd zijn en dus vaak oud nieuws brengen. Het onderdeel wonen bijvoorbeeld. Daar staat iets over isolatie, maar wie denkt er nu aan de site van VROM om over dat onderwerp iets te weten te komen’, vraagt Markx zich af. We klikken verder en komen bij een digitaal inspraakformulier. De eerste keer blijkt het formulier niet te werken en de tweede keer duurt het lang voordat het geladen is. ‘Het gevaar is dat mensen om die reden niet meer terugkomen’, waarschuwt Markx. Spannend De vormgeving van de site kan volgens Markx beter. ‘De sfeer ontbreekt volledig! De site is niet gericht op de bezoeker. Dat hier de nieuwe Vijfde Nota wordt gepresenteerd zou van het scherm kunnen spatten, maar dan moet het gebruik van kleuren veel beter.’ Markx vindt Internet bij uitstek een medium om het beleid dichter bij de burger te brengen. ‘Wat VROM nu doet is vooral beleidsstukken aanbieden. Bovendien is de site niet gericht op doelgroepen. Of je nu jong of oud, ondernemer of wethouder bent, iedereen krijgt exact dezelfde informatie voorgeschoteld. Het is veel beter om op de homepage een onderverdeling naar publieksgroepen te maken’, legt Markx uit. ‘Een groot voordeel is dat je dan ook spannende dingen kunt aanbieden. Spelletjes voor de jeugd, zoals het bouwen van je eigen stad, of informatie gericht op studenten of scholieren. Als toekomstige gebruikers zijn zij een zeer belangrijke doelgroep.’ Verder noemt Markx de mogelijkheden van een chatbox of discussiegroep. ‘Daarmee geef je mensen de mogelijkheid om mee te praten over bepaalde onderwerpen en creëer je betrokkenheid en draagvlak. Bij nationale vraagstukken als de Betuwelijn of Schiphol kan dat goed van pas komen’, aldus Markx. Toch heeft de site wel degelijk mogelijkheden. Markx: ‘VROM moet de informatie wat aantrekkelijker verpakken. Eigenlijk zou VROM eens een kijkje moeten nemen op de site van het Ministerie van Economische Zaken (www.minez.nl). Die site is informatief en toch speels.’

Amsterdam boog zich in april over de vraag of de binnenstad een eigen stadsdeelraad moest krijgen. Alle overige zestien stadsdelen van de hoofdstad hebben een eigen bestuur behalve de binnenstad die door het centrale bestuur werd geleid. Daar moest maar eens verandering in komen zo vond het Amsterdamse college. Maandenlang vlogen voor- en tegenstanders van een stadsdeelraad voor de binnenstad elkaar in de haren. Met als democratisch hoogtepunt een heus referendum over de vraag of er inderdaad een extra bestuurslaag moet komen. De tegenstanders van zo’n mini-gemeenteraad verloren dit referendum op het nippertje. Ze haalden weliswaar 110.213 stemmen, wat neer kwam op 86,3 procent van het aantal uitgebrachte stemmen, maar kwamen de kiesdrempel van 132.484 niet over. Tevreden PvdA-wethouder Jaap van der Aa toonde zich na afloop van het referendum een tevreden mens. ‘Dit is goed voor de binnenstad. De wethouders van een deelraad zullen veel gemakkelijker bereikbaar zijn voor de burger. Zeker als het gaat om de dagelijkse gang van zaken, zoals bijvoorbeeld problemen met het vuilnis, of overlast door andere zaken. De wethouders van het centrale bestuur zijn daarvoor minder makkelijk aanspreekbaar.’ Guus Post moet het nog allemaal zien. Voor de burgers kan er aan een eigen stadsdeelraad misschien nog een voordeel zitten, voor het bouwbedrijfsleven lijkt dat nog alleszins onzeker. ‘Nu hebben we al moeite om met de deelraadbesturen contacten te onderhouden. We zijn een keer alle zestien stadsdelen afgegaan om de VAB onder de aandacht te brengen. Ik kan je vertellen, we werden met argwaan bekeken. Ook hebben we wel eens een manifestatie gehouden en daarvoor alle deelraadbestuurders uitgenodigd. Er kwam geen hond. Ze nemen nog geen doosje lego van ons aan.’ De contacten die de Vereniging Amsterdamse Bouwbedrijven met het gemeentebestuur heeft, lopen via het reguliere bouwoverleg waar wethouder Stadig in zit. ‘Als wij daar over een stadsdeel iets zeggen, belooft hij dit altijd mee te nemen. En voor zover wij daar zicht op hebben, doet hij dat ook.’ Post hoopt dan ook niet dat dit bouwoverleg, met de komst van een stadsdeelraad voor de binnenstad, sneuvelt. ‘Dan zit er niets anders op dan alle stadsdeelraden weer afzonderlijk te benaderen. Ik moet er niet aan denken.’

Het OPS is een samenwerkingsverband van elf private bedrijven en organisaties, waaronder Bouwfonds Wonen, die zich hard maken voor de vernieuwing van probleemwijken in de grote steden. Het platform heeft het handboek ‘Veiligheid in de Wijk’ ontwikkeld om publieke en private partijen te ondersteunen bij het veiliger maken van winkels, winkelcentra en omliggende wijken. Verder legt het handboek de vinger op onveilige plekken die criminaliteit uitlokken. De opstellers geven aan hoe, zonder grote kosten, verbetering mogelijk is. Handig zijn de checklists als winkeliers besluiten gezamenlijk een particuliere beveiligingsorganisatie in te huren. De checklist geeft verder ook antwoord op vragen zoals ‘waaraan moeten beveiligingsorganisaties voldoen’ en ‘welke taken kunnen in de winkel en het winkelcentrum worden uitgevoerd?’. Naast adviezen wordt een aantal voorbeeldproducten en -projecten genoemd en wordt verwezen naar literatuur, organisaties en instellingen indien meer informatie wordt gewenst. Het opstellen van het handboek sluit aan op de vraag van de overheid aan private partijen mee te denken bij de aanpak van maatschappelijke problemen. Het handboek ‘Veiligheid in de Wijk’ kan worden aangevraagd via 033-253 95 94.

‘Beter Wonen Revolving Fund’ trekt ambitieuze projecten vlot Met als doel financieel ‘lastige’ projecten en gebiedsontwikkelingen in steden en dorpen toch mogelijk te maken heeft Bouwfonds Wonen een revolverend fonds in het leven geroepen. Het ‘Beter Wonen Revolving Fund’ heeft een startkapitaal van vijftig miljoen gulden (22,7 miljoen euro) en verstrekt leningen tegen 2,5 procent rente waarmee bijvoorbeeld onrendabele toppen in projecten kunnen worden afgedekt. Bouwfonds Wonen wil, zoals bekend, een belangrijke rol spelen als gebiedsontwikkelaar in realisatie met vernieuwende concepten. Maar juist in vernieuwende projecten komen vaak onderdelen voor met een onrendabele top of met moeilijk financierbare aspecten. Gedacht kan worden aan lastige projecten in de sfeer van Stedelijke Vernieuwing of aan zogenoemde ‘rood voor groen- projecten’. In de praktijk betekent dit vaak dat dergelijke projecten slechts in sterk afgeslankte vorm of in het ergste geval zelfs helemaal niet van de grond komen. Met het ‘Beter Wonen Revolving Fund’ kan volgens Bouwfonds Wonen een dergelijke patstelling worden doorbroken. De laagrentende leningen (indicatief: 2,5 procent rente) zijn bedoeld voor die projecten waarin Bouwfonds Wonen op normale, commerciële grondslag deelneemt. Per project of gebiedsontwikkeling geldt een ‘Beter Wonen Lening’ van maximaal vijf miljoen gulden (2,27 miljoen euro) . Voorwaarde voor het verstrekken van een zachte lening uit het fonds is dat de gemeente zelf ook in het bewuste project investeert. Dit moet eveneens tegen ‘zachte’condities gebeuren en voor minimaal hetzelfde bedrag als Bouwfonds Wonen. Toekenning Over toekenning van de leningen uit het ‘Beter Wonen Revolving Fund’ beslist Bouwfonds Wonen geheel zelfstandig. Het beheer van het fonds is echter wel in handen gegeven van het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse Gemeenten (SVn) in Hoevelaken. SVn beheert 178 gemeentelijke revolving funds voor projecten in het kader van stedelijke vernieuwing met een gezamenlijk vermogen van ruim 855 miljoen gulden (388,6 miljoen euro).

opgevallen / Bouwfonds Wonen nieuws

5

herstructurering

Bos en Lommer

Amsterdam krijgt zijn Quartier Latin auteur Peter Middendorp beeld Petra Appelhof, Don Wijns

Het is vijf uur. In supermarkt Dirk van den Broek aan het Amsterdamse Bos en Lommerplein staat een lange rij voor kassa twee. Turkse en Marokkaanse vrouwen en mannen met hoofddoeken en gebreide mutsen wachten rustig achter hun karretjes. Jongere mensen zijn er ook. Ze dragen sportschoenen en praten met een Amsterdams accent. Eén meisje valt op in de rij. Petra is een meter tachtig lang – haar witte krullen torenen boven iedereen uit. Vorig jaar woonde ze nog in Friesland. Ze kon een goede baan krijgen in Amsterdam en snel een goedkoop huis in Bos en Lommer. Erg vindt ze het niet om vaak de enige blanke te zijn tussen allochtonen. Ze zegt: ‘Het is alleen lastig als je iets wilt vragen.’ Buiten is het nog drukker. Trams zijn op weg naar station Sloterdijk, automobilisten moeten nodig naar de A10 of zijn blij dat ze er af zijn. Petra loopt via de Bos en Lommerweg naar de Admiraal de Ruijterweg, winkels passerend en een videotheek, die een ‘supervideotheek’ is, want vierentwintig uur per dag geopend. De meeste anderen steken de weg over, via de goedkope markt op het Gulden Winckelplantsoen, onder de Ringweg door naar de Kolenkitbuurt. In Bos en Lommer lijken veel dingen op elkaar. In grote delen van het stadsdeel zijn de huizen goedkoop, verouderd en in stroken middelhoogbouw gestapeld. De straten zijn breed, recht en eentonig. De bewoners zijn veelal allochtoon, de inkomens en opleidingen laag en de gezinnen groot. Het is een situatie die zichzelf heeft versterkt. Kansrijken vertrokken om plaats te maken voor mensen met minder kansen op de arbeidsmarkt. Bos en Lommer ligt in Amsterdam-West. Ruim dertigduizend inwoners wonen grofweg tussen de Haarlemmerweg en de Jan van Galenstraat, tussen de Ringspoorbaan en de Willem de Zwijgerlaan. Grote blokken van de wijk waarin alleen wordt gewoond, worden doorsneden door verkeersaders. Treinen en trams gaan over

6

locatie

de Ringspoorbaan en boten over de Erasmusgracht. De Jan van Galenstraat en de Admiraal de Ruijterweg verwerken het verkeer dat de stad in en uit gaat. Op de plaats waar oorspronkelijk een mooie allee was gepland, die zou uitkomen op een gezellig plein met winkels, is later – door het toenemende autoverkeer – toch maar de Ringweg A10 West gebouwd. Daarover rijden nu 200.000 auto’s per dag.

‘Het is een prettige buurt, alles is goed geregeld’ Dit stadsdeel herbergt de grootste concentratie Marokkaanse en Turkse Amsterdammers van de stad. Het deel van hen dat geen dure woningen kan betalen, woont vooral in de Kolenkitbuurt, aan de overkant van de Ringweg West. Hier is de monocultuur het sterkst. Witte kinderen wonen hier bijna niet meer. De witte Nederlanders die er nog wel wonen, zijn er al vanaf het begin. En hun kinderen zijn allang vertrokken. Licht en lucht Om een wijk een getto te kunnen noemen, heb je hogere criminaliteitscijfers nodig, verkrotting, en leegstand op grote schaal. Maar de prettige woonwijk die het zou moeten zijn, is het ook allang niet meer. Daarom is er in de afgelopen elf jaar voor ruim een miljard gulden geïnvesteerd in dit stadsdeel. Van alles is er aangepakt maar daarmee moet worden doorgegaan. Van het verbeteren van de huizen, het groen en de voorzieningen, tot projecten om mensen aan werk te helpen en jongeren van de straat te houden. Het is een ‘integrale aanpak’; iedereen doet mee en dan heet zoiets ‘Stedelijke Vernieuwing’. De resultaten zijn er al. In de Shackletonstraat bijvoorbeeld, waar communicatieadviseuse Lousanne Kaal een driekamerwoning huurt,

zie je van alles door elkaar: huurhuizen, koopwoningen, groot, klein, duur en goedkoop. Allemaal zijn ze opgeknapt en gerenoveerd, waardoor niet alleen de huizen zelf veelsoortig zijn, maar ook de mensen die erin wonen. ‘Daarom is het zo’n prettige buurt,’ zegt Lousanne, ‘alles is hier goed geregeld.’ Bos en Lommer is gebouwd met idealisme. De Amsterdamse uitbreidingsplannen van de jaren dertig van de vorige eeuw waren gebaseerd op de principes van het toen populaire ‘Nieuwe Bouwen’. Er moest een grote woonwijk komen met veel ‘lucht, licht en ruimte’. De huizen kregen de modernste voorzieningen en tussen de woonblokken kwam veel groen en speelruimte. In de wijk mocht je van de industrie niets merken. Na het werken moest de ‘nieuwe arbeider’ zich hier volledig kunnen ontspannen. Hans Luiten is fractievoorzitter van de PvdA in het stadsdeel. Met een groepje gelijkgestemden verdiept hij zich in de geschiedenis van het stadsdeel en doet daar op een internetsite verslag van. Hij zegt: ‘Nu lach je er misschien om. Maar toen was het bijzonder dat elk huis een drooghok kreeg, verwarming en een aparte keuken.’ Voor de begrippen van die tijd waren huizen met drie of vier kamers groot. En als de een aparte keuken zouden krijgen en een huiskamer waar een eettafel in zou passen, zou er vanzelf een knus gezinsleven ontstaan. Dat is ook gelukt volgens Hans Luiten. ‘Het was een keurig nette, beschaafde woonwijk. Vooral ‘koperen-knoop’-arbeiders kwamen er in de jaren vijftig wonen: postbodes, politieagenten en onderwijzers.’ En er werden veel kinderen geboren. Toen die groot waren, aan het eind van de jaren zeventig, was de stad als woonplaats niet meer populair. In plaatsen als Hoorn, Purmerend en Lelystad was gemakkelijker aan een geschikt huis te komen dan in het door woningnood geteisterde Amsterdam. De opengevallen plekken werden ingenomen door gastarbeiders. Deze mensen hadden in die tijd wel begrepen

herstructurering

7

dat een snelle terugkeer naar Turkije of Marokko er niet in zat. Door regelingen voor gezinshereniging werden de goedkope huizen in de wijk voor hen nog interessanter. Tot aan het eind van de jaren tachtig zorgde deze omslag voor nogal wat problemen. ‘Mensen hadden in het achterhoofd nog het beeld van die mooie, beschaafde, blanke wijk,’ zegt Hans Luiten. ‘Toen kreeg je veel gekanker als fractievoorzitter. Nu zien de mensen de verkleuring als een vast gegeven. Er is een sterk sociaal netwerk van mensen die er weer iets van wil maken. Er is een sterk sociaal netwerk van mensen die er weer iets van wil maken. Ook wordt er veel gedaan om de jeugd in het gareel te houden.’ Niets te doen Buurtregisseur Paul Leenen heeft veel dingen zien veranderen. Hij is opgegroeid in deze buurt. Hij heeft er gevoetbald met vrienden op het groen dat speciaal voor hen was aangelegd. Toen waren er nog nauwelijks auto’s. Nu staan de straten vol en kan er niet meer gevoetbald worden. ‘Als mensen de politie bellen, is dat vaak vanwege deuken in de auto’s.’ ‘Om boeven te vangen’ is Leenen bij de politie gekomen. Niettemin is hij na vijftien jaar ervaring buurtregisseur geworden. Dat betekent veel praten en nadenken over de buurt. Vooral dus over de jongeren. ‘Ze zeggen: ‘Er is hier niets te doen’. In de paar buurtcentra die er zijn, kun je alleen maar sjoelen en klaverjassen. Dus ja: dan gaan ze hangen in de portieken. En ook al doen ze niets, de mensen hebben toch in de krant gelezen dat de jongens gevaarlijk zijn.’

‘Onderbroekenwinkel is vorig jaar failliet gegaan’ De telefoon van Leenen gaat. Er is een ‘situatie’ in de Orteliusstraat. Iemand wordt opgehaald om gedwongen te worden opgenomen in een inrichting. Een buurtregisseur hoort daar bij aanwezig te zijn. En dus stuurt Leenen zijn busje door de wijk. Een psychiater is er al. En ook de ambulance komt juist aangereden. Het wachten is nog op papieren van de rechter. Mocht er niet op de deurbel gereageerd worden, dan willen ze hier de deur kunnen openbreken. Paul Leenen kan er niet op wachten. Een wijkregisseur mag misschien niet meer achter boeven aanrennen, druk heeft hij het wel. Er staan nu alweer drie Turkse mannen voor het politiebureau. Ze willen met Leenen praten over hun toekomstige buurthuis. Meneer Helenium drijft een winkel in bloemen op de hoek van de Hoofdweg en de Jan van Galenstraat, vooral bruids- en grafwerk. Hij doet zijn werk, dat wel, maar verder is hij niet echt gelukkig met de buurt. ‘De huizen verloederen en worden soms bewoond door illegalen, Nederlandse winkeliers vertrekken en voor hen komen vage bedrijfjes terug.’ Helenium wijst naar de overkant van de straat. Op de plek van de videotheek zat vroeger een Hollandse melkboer. De bakker naast hem is ook al Turks geworden. En die onderbroekenwinkel om de

hoek is vorig jaar failliet gegaan. Dat vindt hij weer een stuk minder erg. Vroeger vond hij criminaliteit en ongevallen nog interessant. In de eenzame uren die hij aan zijn bloemstukken werkte, luisterde hij graag naar een politiescanner. Zo werd je vermaakt en bleef je meteen een beetje op de hoogte van wat er in de buurt gebeurde. Tegenwoordig gebeurt er te veel, zegt Helenium. Twee jaar geleden heeft hij van ergernis zijn scanner de deur uitgedaan. Er komen ook wel blanke Nederlanders in de buurt wonen. Marieke en Dennis komen uit Arnhem. Dennis wilde naar de filmacademie en dus verhuisden ze drie jaar geleden naar Amsterdam. Ze kenden de stad niet goed en bovendien hebben ze tegen de allereerste makelaar die hen een huisje aanbood ‘ja’ gezegd. Voor duizend gulden per maand bewonen ze nu een driekamerwoning aan de Bos en Lommerweg.

‘Aan de woonblokken proef je de jaren vijftig’ Net terug van een lange werkdag, sloft Dennis met een schaaltje yoghurt naar de bank. Marieke was vanmiddag vrij. Ze heeft bloemen gekocht in het centrum en televisie gekeken. ‘Ik vind de buurt oninteressant,’ zegt Marieke. ‘Het ziet er niet mooi uit. Er staan veel lelijke gebouwen en de parkjes zijn saai.’ Marieke zegt wat meer mensen vinden. In Bos en Lommer kun je wonen, je kunt er ook nog heel goed boodschappen doen in allerlei exotische winkeltjes, maar voor de rest ben je voor alles wat je doet op andere stadsdelen aangewezen. ‘Sporten, werken, vrienden bezoeken, naar het café gaan,’ zegt Dennis, ‘alles wat ik doe, doe ik buiten de wijk. Overkapping Nu loopt stadsdeelvoorzitter Martin Werkman nog opgewekt over de markt op het Gulden Winckelplantsoen, onder het blauwe kantoor van het stadsdeel Bos en Lommer. Marktkooplui groeten hem en Werkman groet vrolijk terug. Nog een paar weken en dan wordt de markt voor een paar jaar verplaatst. Hier gaat gebouwd worden. Er komt een overkapping over de Ringweg, met daarop huizen, parkeergelegenheid, kantoorruimte en – eindelijk – het gezellige centrum dat Bos en Lommer nooit heeft gekregen. De tunnel door, waarin nog een atoomschuilkelder voor ruim vijftienhonderd mensen, en je komt in de Kolenkitbuurt terecht, genoemd naar de kerk met zijn karakteristieke toren. Aan de woonblokken zie je nog de jaren vijftig. Alles was in die tijd verzuild, ook de woningbouwcorporaties. En daarom zie je nu nog zuiltjes en kapelletjes aan de katholieke woonblokken, die weer ontbreken aan die van de liberale, socialistische en gereformeerde woningen. Een grote groep Italianen liep een paar uur eerder door de wijk. ‘Je gelooft het misschien niet,’ zegt Werkman, ‘maar deze vorm van stedenbouw, de strokenbebouwing, is beroemd in de hele wereld.’ De boel gaat evengoed

gerenoveerd worden. Hoe dat precies zal gaan is nog niet duidelijk, maar het lijkt erop dat de meeste gebouwen tegen de grond gaan. ‘De huizen hebben geen centrale verwarming, geen dubbel glas en geen ligbad,’ zegt hij. ‘Dat is niet meer van deze tijd.’Tegenwoordig is de stad als woonplaats weer in trek. Maar de Kolenkitbuurt hoort niet bij de populaire plekken. De mensen die hier wonen zijn allemaal kansarm en allochtoon. Krijgen ze toch een

‘Het komt wel goed met Bos en Lommer’ goede baan, dan trekken ook deze mensen weg, om opnieuw plaats te maken voor kansarmere allochtonen. ‘De Kolenkitbuurt heeft een doorgangsfunctie gekregen,’ zegt Werkman, ‘zo kun je met resocialiseren wel bezig blijven.’ Nu is het groen versleten, en volgens Werkman een ‘vuilnisbak’. De huizen zijn allemaal hetzelfde: drie of vier kamers, en een huur tussen de vijfhonderd en zevenhonderd gulden. Na de herstructurering, over zeven jaar of langer, zal er een veel grotere verscheidenheid zijn in het woningenaanbod. Als mensen binnen de buurt een stap in hun wooncarrière kunnen maken, zal de monocultuur verdwijnen en daarmee de schadelijke opeenhoping van mensen met weinig kansen. ‘Spic en span,’ zegt Werkman, ‘dat is de indruk die je van de wijk moet krijgen.’ Verderop in de wijk wordt er gebouwd en nu zitten ze bij koffiehuis De Gulden Winckel op het Gulden Winckelplantsoen dus al voor de derde dag zonder water. Op de stoep klagen twee vrouwen tegen een medewerker van het stadsdeel, binnen komen mannen samen voorkoffie of thee. Ze hebben op de markt rondgelopen of er gewerkt. Het is er bruin, voor de ramen hangen boogvormige vitrages en op de tafels liggen kleedjes van plastic. Alles vers Meneer Laroussi is er ook. Achttien jaar geleden, net overgekomen uit Marokko, begon hij hier een marktkraam met dadels, noten, rijst, couscous en brood. De zaken gaan snel achteruit. ‘Met de grote economie gaat het goed,’ zegt hij, ‘met die van de kleintjes niet.’ Zijn klanten hebben allemaal een minimuminkomen en dat merk je aan de omzet. Laroussi is 57 jaar, hij weet niet zeker of hij het tot zijn pensioen uit zal kunnen zingen. Aan de andere kant van de markt, in het gebouw waarin ook de Vomar Voordeelmarkt is gevestigd, heeft meneer Saygili drie winkels: eentje voor groente, eentje voor vlees en om de hoek nog een voor allerlei voedingsmiddelen. Tezamen vormen deze winkels de Turkse supermarkt Göreme. Toen meneer Saygili hier twaalf jaar geleden met een eerste winkel begon, was de markt de leukste van de stad. Nu vindt hij dat daar weinig meer van over is. ‘Iedereen verkoopt dezelfde kleding,’ zegt hij. ‘Er is geen variatie. Bovendien staan er bijna geen vakmensen meer. De ene dag verkopen ze tapijten,

de andere dag schoenen en op de derde dag zijn ze plotseling verdwenen.’ Veel liever heeft hij concurrentie. Dan komen er meer mensen naar de markt en kunnen ze bovendien vergelijken. ‘Dan zien ze de kwaliteit van mijn producten pas echt.’Zelf werkt meneer Saygili van ’s ochtends vijf tot ’s avonds tien uur. Altijd ‘zit hij achter de handel aan’, alles is ‘gegarandeerd vers’, de vele vakdiploma’s heeft hij in de avonduren gehaald. Meneer Saygili heeft het goed gedaan. Hij zou willen dat meer mensen uit de buurt het ook zo zou vergaan. Maar de meeste zorgen maakt hij zich over het ‘gebrekkige sociaal-culturele systeem in de buurt’. De mannen kunnen naar koffiehuis of moskee, maar de jeugd en vooral de vrouwen hebben niets te doen. ‘Die worden teveel tussen vier muren gehouden en naar de achtergrond geduwd,’ zegt Saygili. ‘Er moeten meer buurthuizen komen waarin de jeugd aan theater kan doen. En centra waar vrouwen elkaar kunnen ontmoeten. Lekker praten, gezellig met elkaar.’ In de nieuwbouwplannen voor over de A10 en het Gulden Winckelplantsoen is tot zijn spijt ook geen ruimte gereserveerd voor een sauna, een badhuis of een bowlingbaan. ‘Ik heb dat al vaak tegen de mensen van het stadsdeel gezegd,’ zegt hij, ‘maar helpen doet het niets.’ Investeren in de toekomst Mevrouw Leenman is nog een beetje lacherig. Zojuist is een filmploeg van de NPS langs geweest. Felix Rottenberg maakt een film over de buurt en de plannen die er zijn om de situatie in de wijk te verbeteren. Van Kristien Leenman, projectmanager van het stadsdeel, wilde hij weten: ‘Hoe is het allemaal zo gekomen?’ Tweeënhalf uur is ze voor de camera geïnterviewd. ‘Leuk,’ vond ze dat. In tien jaar is de Kolenkitbuurt volgelopen met allochtonen en dat vinden die mensen zelf ook niet prettig. Volgens Leenman komt dat door het toewijzingsbeleid. Je moet arm zijn en kinderen hebben om in aanmerking te komen voor een huis, en Nederlandse kansarmen hebben meestal geen kinderen of wonen niet meer in de stad. ‘Zo ontstaat een spiraal: het is een proces dat bijna niet meer is terug te draaien.’ De ervaring leert dat als je meer verschillende woningen in de wijk gaat bouwen, Nederlanders wel weer terugkomen. In de Bijlmer is dat gelukt. Daar werden flats gesloopt en vervangen door grondgebonden woningen. De bouwplannen voor het Jan van Galensportpark en de vernieuwing van de Kolenkitbuurt zijn de eerste stappen in de pogingen hier eenzelfde soort omwenteling te bereiken. Het komt wel goed met Bos en Lommer. In de Amsterdamse wijk De Pijp zijn ze twintig jaar geleden begonnen met Stedelijke Vernieuwing. Dat is nu een prettige, bloeiende wijk, waarin iedereen graag wil wonen. Zo moet het ook gaan met Bos en lommer. ‘Over een paar jaar wordt ook deze buurt vergeleken met het Parijse Quartier Latin,’ zegt Leenman. ✏ [email protected]

9

verhuizen

‘Vogeltjes in de tuin!’ Verhuizen is vaak een grote stap. Deze rubriek besteedt aandacht aan mensen die midden in het verhuisproces zitten. Gitteke van der Linden bijvoorbeeld. Ze staat op het punt Amsterdam te verruilen voor Almere. Samen met haar man Arjen woont Gitteke al jaren in Amsterdam, maar door ruimtegebrek zijn ze gedwongen de hoofdstad te verlaten.

Sportparkstad als aanjager van stedelijke vernieuwing Bos en Lommer Het sportpark aan de Jan van Galenstraat staat aan de vooravond van een ingrijpende vernieuwingsoperatie. Het park waar onder andere V.V.A.V Spartaan, één van Amsterdams oudste voetbalclubs, zetelt, gaat de spil vormen in het toekomstige ‘Sportparkstad’; een nieuwe wijk waar wonen, werken en recreëren samen met elkaar optrekken. Het gaat hier ook om meer dan ‘alleen’ wat huizen met een beetje groen en een parkeerplaats realiseren. En dus, zegt projectmanager Kristien Leenman, zocht het stadsdeel Bos en Lommer ‘een ontwikkelaar met een brede visie op het gebied’. Meerdere partijen schreven plannen. Maar Bouwfonds Wonen kreeg uiteindelijk de opdracht, omdat ze zich naar eigen zeggen ‘op de markt onderscheiden als een integrale gebiedsontwikkelaar.’ De problemen in stadsdeel Bos en Lommer, dat onderdeel uitmaakt van de Westelijke Tuinsteden, zijn duidelijk. Er is sprake van een monocultuur van voornamelijk kansarme en allochtone gezinnen, er heerst werkloosheid, de jeugd verveelt zich en de voorzieningen laten te wensen over. Reden voor Bouwfonds Wonen om naast het ontwikkelen van woonconcepten, voorzieningen en openbare ruimte vooral ook de sociale infrastructuur bij de planvorming te betrekken. ‘Wil je actief zijn in de stedelijke vernieuwing dan moet je ook actief zijn als partner op het gebied van de niet commerciële voorzieningen en werkgelegenheid’, stelt Bouwfonds Wonen vast. Dit kunnen volgens de ontwikkelaar sociaal-culturele voorzieningen zijn zoals een kinderdagverblijf, maatschappelijke voorzieningen of een bibliotheek. ‘Wanneer we naar de locatie kijken dan leent deze zich door zijn ligging en de geplande functies, prima voor het onderbrengen van dergelijke voorzieningen’. De opgave is groot. Zo moet het parkeren zoveel mogelijk ondergronds worden geregeld, wil voetbalclub de Spartaan op minstens drie velden terugkomen en moet er ruimte worden gecreëerd voor de bouw van vijfhonderd woningen en de functie van sport- en activiteitencentrum die het nu heeft, moet behouden blijven.

In het kantoor van Bouwfonds Wonen in Haarlem bestempelen de ontwikkelingsmanagers Ronald Huikeshoven en Nina van Gelderen ‘Bos en Lommer’ als een ‘uniek gebied’. Een locatie ook die Bouwfonds Wonen niet alleen kan en niet alleen wil ontwikkelen. ‘Wij hebben daarom partijen geselecteerd die een zinvolle bijdrage kunnen leveren aan de tot standkoming van onze visie’, benadrukken zij. Hierdoor werkt Bouwfonds nauw samen met diverse organisaties, bedrijven en overheden. Drie pijlers De plannen van Bouwfonds Wonen zijn gebaseerd op de drie pijlers ‘van de stedelijke vernieuwing’. In de eerste, de fysieke, het daadwerkelijke bouwen, is Bouwfonds Wonen een specialist. Voor de andere twee, de sociale – en de economische pijlers, hebben Huikeshoven en Van Gelderen samenwerking gezocht met partners uit het Overleg Platform Stedelijke vernieuwing (OPS). Zo denkt Randstad mee over het creëren van werkgelegenheid en doen diverse maatschappelijke organisaties voorstellen over het plannen van bijvoorbeeld een bibliotheek en kinderdagverblijven. Nieuwe initiatieven op het maatschappelijke vlak worden geïnitieerd door andere partijen te betrekken bij het bedenken van activiteiten voor de jeugd. In een centrum waar mensen overdag misschien taalles krijgen, kunnen kinderen ‘s avonds op ‘digitale trapveldjes’ spelenderwijs computerprogramma’s onder de knie krijgen. Iedereen moet in Bos en Lommer kunnen wonen. Daarom moeten de woningen geschikt zijn voor verschillende leefstijlen. Er komen grondgebonden woningen met een tuin, huizen waarin ook gewerkt kan worden,

woningen voor alleenstaanden, ouderen en jonge gezinnen. In allerlei prijsklassen, en gebouwd op basis van de voorkeuren van de toekomstige bewoner. Keuzevrijheid voor de consument en variatie in het woningenaanbod gaat de huidige monocultuur doorbeken. Sao Paulo Nergens in Nederland of in andere landen bestaat een menging van sportfuncties en het wonen in een hoge dichtheid. Daarom heeft Bouwfonds Wonen zich laten inspireren door de situatie in Sao Paulo. In gestapelde blokken kan daar niet alleen gewoond, gesport en gerecreëerd worden, maar is ook ruimte voor scholen, bedrijven en maatschappelijke voorzieningen. De ambitie is groot. Het plan heet ‘Sportparkstad’, waarmee Bouwfonds Wonen een koppeling maakt met de grootscheepse metamorfose van de Westelijke Tuinsteden in ‘Parkstad’. Het Rotterdamse architectenbureau MVRDV is verantwoordelijk voor het ontwerp van het sportcomplex, dat bestaat uit het stapelen van de verschillende functies. Het stedenbouwkundig plan is gemaakt door het bureau BGSV uit Rotterdam. Het ontwerp heeft qua aanpak veel weg van het Holland Paviljoen op de Wereldtentoonstelling in Hannover. In Sportparkstad worden alle voorzieningen waaronder voetbalvelden, bedrijven, scholen en uiteraard woningbouw in verschillende lagen ondergebracht. Kortom, intensief ruimtegebruik in optima forma.

beeld Don Wijns, Elsbeth Struijk van Bergen

De omzwervingen Vanwege haar werk als grafisch ontwerper kwam Gitteke (35) na omzwervingen langs Utrecht en Den Haag naar Amsterdam. Lange tijd heeft ze in de Pijp gewoond. Een gezellige wijk uit het eind van de negentiende eeuw vlakbij het centrum. Bekend van de Albert Cuyp, de lange smalle straten en de grote diversiteit aan bewoners. De Pijp staat niet bekend om zijn ruime huizen. Naarmate Gitteke en Arjen ouder werden, kregen ze behoefte aan meer ruimte. Uiteindelijk grepen ze hun kans met een woning op het Java-eiland. Dit ligt aan het IJ en maakt deel uit van het Oostelijk Havengebied. Een paar jaar geleden is dit voormalige haventerrein vrijgekomen voor woningbouw. ‘Het is een zeer inspirerend gebied, waar veel durf is getoond op het gebied van architectuur en openbare ruimte. Het water geeft je bovendien een gevoel van vrijheid. Door de combinatie van Amsterdam, rust en leuke mensen hebben we het er drie jaar erg naar ons zin gehad’ De aanleiding Ze verruilen A’dam voor Almere. Gitteke: ‘Noodgedwongen, dat wel. We hebben het afgelopen jaar een dochter gekregen en het appartement is te klein geworden. We hadden best in Amsterdam willen blijven, maar een ruime woning is hier gewoon niet te betalen. Daarom werden we gedwongen om buiten Amsterdam te gaan kijken.’ Aanvankelijk vonden Gitteke en haar man het moeilijk om Amsterdam te verlaten, maar het nieuwe huis maakt veel goed. ‘We hebben een woning in de Literatuurwijk gekocht. Een aansprekend ontwerp, lekker veel ruimte én een tuin. Voor kinderen is Almere overigens ook een rustigere plek om op te kunnen groeien. Ze hebben er de ruimte om buiten te spelen. Of het beter is dan in Amsterdam, dat weet ik niet.’ Het ideaal ‘De stad is een deel van mijn identiteit geworden, maar niet voor honderd procent. Ik kan genieten van de stad, van de drukte en de levendigheid. Daarnaast inspireert de stad met haar dynamiek en het leven op straat mijn werk.’ Ze is echter niet opgegroeid in de grote stad, maar in het lommerrijke Zeist. Daar hadden haar ouders een klassiek huis met een grote tuin aan de bosrand. ‘Eigenlijk wil ik dat ook weer. Een huis met een tuin! Als kind denk je dat het vanzelfsprekend is dat je later in net zo’n huis als je ouders gaat wonen. Later, als je dan het ouderlijk huis uit bent, wil je juist het omgekeerde. Nu merk ik dat ik weer die hang heb naar het huis waarin ik ben opgegroeid. Ons huis in Almere komt een heel klein beetje in de buurt.’

Amsterdam ➜ Almere

De twijfel ‘Ik ga om met veel mensen die wonen in de stad tot ideaal verheven hebben. Vrienden snappen onze verhuizing naar Almere niet. Ze brengen me nog wel eens aan het twijfelen’, zegt Gitteke. Maar ze denkt dat het wel mee zal vallen: ‘Andere bekenden zijn ons voorgegaan en hebben het prima naar hun zin. Bovendien timmert Almere hard aan de weg om een interessante stad te worden. ’ Wel vraagt Gitteke zich af of ze dingen gaat missen. ‘Veel van wat mij trekt in Amsterdam, heeft Almere nog niet. Almere is erg gericht op wonen. Zelfs de Chinees zit in een woonhuis!’ De realiteit Gitteke. ‘Het zal een heel ander soort leven worden, maar wat ik aantrekkelijk van Almere vind is dat je het als een suburb van Amsterdam kunt zien. Een plek voor mensen die waar voor hun geld willen, met woningen die een goede prijs-kwaliteitverhouding hebben. Bovendien is Almere uitstekend bereikbaar.’ Gitteke weet dat ze Amsterdam soms zal missen, maar blijft realistisch: ‘Mensen hechten zich eenvoudig aan een nieuwe omgeving. Daarin zijn we flexibeler dan we denken. Toch zal ik één ding niet opzeggen: mijn abonnement op het Parool!’

‘Wij gaan ècht geen zes ton betalen voor 80 m 2’

landelijk gebied

Op stap met schrijver Willem van Toorn

‘Het rivierenlandschap, het Toscane van Nederland’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Willem van Toorn

Schrijver Willem van Toorn (65) staat bekend om zijn liefde voor het rivierengebied. Jarenlang was hij samen met kunstenaar Willem den Ouden het boegbeeld van de Stichting Red het Rivierenlandschap: een organisatie die zich fel verzette tegen de wijze waarop Polderbesturen en Rijkswaterstaat de dijken wilden versterken en die het landschap goeddeels zouden vernietigen. Geboren in Amsterdam bracht hij als kind heel wat vakanties door bij familie in de Betuwe. Het zijn vooral deze vakanties geweest waarin Van Toorn het landschap van de Waal in zijn hart heeft gesloten. Herinneringen aan die periodes van zorgeloosheid in ‘zijn paradijs’ heeft hij beschreven in zijn boeken Een leeg landschap en De Rivier. In beide romans uitte Van Toorn ook zijn grote zorg over het verlies van landschap en natuurschoon: ‘Wie het verleden uitwist, kan niet zinvol nadenken over de toekomst.’

Willem van Toorn laat zijn blikken glijden over de nieuwbouwwijk ‘Waluwe’ in Zaltbommel. Traditionele rijtjeshuizen wisselen hier de al even gewone twee-onder-eenkapwoningen in hoog tempo af. ‘Er is geen enkele poging gedaan deze wijk aan te laten sluiten op de historische kern. Het zijn dezelfde huizen die ook in Groningen of Maastricht worden gebouwd.’ De nieuwbouwwijk staat dan ook haaks op de gebiedgerichte aanpak die Van Toorn bepleit. ‘Ik ben niet tegen vernieuwing maar deze moet wel in harmonie met de bestaande omgeving worden uitgevoerd’. Gewapend met twee fotocameraatjes is Van Toorn vandaag de gids door het landschap van zijn jeugd. ‘Een gebied dat je vroeger kon lezen. Iedere plek had zijn eigen verhaal.’ Het is de dag van de spoorwegstaking die op de rijkswegen voor files zorgt. In Zaltbommel, waar wij onze trektocht beginnen, is van deze drukte echter niets te merken. Het stadje aan de Waal trekt zich namelijk niets aan van het stakende NS-personeel. Het leven gaat er gewoon door. ‘Het is een vreselijk mooi plaatsje dat nog zoveel waardevolle historische panden heeft’, zegt Van Toorn als we op weg zijn naar de Waterpoort die tussen de kern en de rivier staat. Eenmaal de poort door laat de Waal zich in al zijn schoonheid zien. De boulevard geeft een ruim uitzicht over de rivier en de strakgespannen Waalbrug in de verte. ‘Als de oorspronkelijke dijkversterkingsplannen waren uitgevoerd’, vertelt Van Toorn, ‘dan was hier dus een metershoge betonnen wal neergekwakt. Gelukkig heeft een lokale club zich hiertegen met hand en tand verzet.’ En met succes, want de vermaledijde ophoogplannen zijn van tafel geveegd en vervangen door plannen voor het aanleggen van een nieuwe kade waar, in geval van hoog water, vloedweringen kunnen worden opgezet. De kade is verder van nieuwe bestrating voorzien zodat er een fraaie wandelboulevard is ontstaan. Van Toorn is tevreden over het resultaat van de vernieuwing en wijst naar een statig restaurant annex hotel naast de Waterpoort. ‘Dit was eens een zwaar vervallen herenlogement dat nu totaal gerestaureerd is. En dat zie je bij meer panden hier langs de boulevard. De vernieuwing heeft ervoor gezorgd dat mensen met heel andere ogen naar de omgeving zijn gaan kijken. Ik weet zeker dat wanneer ze hier toch zo’n soort Atlantic wal hadden neergelegd dit dus niet zou zijn gebeurd. Het bewijst dat wanneer je voor een gebieds-

gerichte benadering kiest, je een hogere kwaliteit krijgt.’ Volgens Van Toorn is voor de omgang van cultuurlandschappen niet zozeer het handhaven van duidelijk als zodanig herkenbare monumenten bepalend – ‘hoe belangrijk dat ook kan zijn’- , maar vooral de zorgvuldige inventarisatie van het landschap als geheel. ‘In zo’n inventarisatie stel je bijvoorbeeld vast welke aspecten van de structuur gehandhaafd moeten blijven, welke elementen in de beleving van de bewoners en gebruikers belangrijk zijn voor de herkenbaarheid van het gebied en welke aspecten je wilt beschermen tegen het kortetermijn denken van de snelle groei, omdat ze voor het welzijn op de langere termijn belangrijk lijken. Vanuit zo’n inventarisatie pak je dan de vernieuwing aan.’ Hysterie ‘We zijn allemaal ogenblikkelijk bereid aan te nemen dat het Toscaanse heuvelland met zijn sporen van oudheid, Middeleeuwen en Renaissance, een van de belangrijke Europese cultuurlandschappen was, en dat we toch in woede zouden ontsteken als men daar ten behoeve van een of andere idioot bouwplan substantiële delen zou verwoesten (De Rivier).’ We trekken door het rivierengebied waar de dijkversterkingstrein de laatste jaren is langs geraasd. Honderden kilometers dijk zijn opgehoogd of vernieuwd. Het hoge water dat in januari 1995 Nederland heeft doen opschrikken, heeft die trein alleen maar harder laten rijden. De dijken moesten op hoogte worden gebracht, zo snel en als het even kan ook zo goedkoop mogelijk. Van Toorn kan zich nog steeds groen en geel ergeren aan wat hij de hysterie noemt die toen is ontstaan. ‘Het is nu eenmaal altijd een gegeven geweest dat dit gebied eens in de zoveel tijd met hoog water te maken heeft. Boeren trokken dan even weg en kwamen terug als eenmaal het water was gezakt. Het hoorde gewoon bij het leven bij een rivier. Het is net als met het mond- en klauwzeer virus. Vroeger werd ook daar lang niet zo paniekerig over gedaan als nu. Maar in Nederland zijn we er een ster in geworden om alles tot nationale ramp uit te roepen. Hysterie, dát is het’. De rit gaat naar de gemeente Neerijnen. We stoppen bij het pittoreske gemeentehuis van Neerijnen dat zich midden in de kasteeltuinen bevindt. Een fotograaf is er juist bezig een pasgetrouwd stelletje op de gevoelige

landelijk gebied 12

landelijk gebied

13

plaat vast te leggen. Van Toorn: ‘Ook hier waren de oorspronkelijke dijkversterkingsplannen dodelijk voor de omgeving. Er zitten bochten in de rivier en er was bedacht om uit kostenoogpunt juist die er uit te halen en een opgehoogde dijk recht aan te leggen. Dat dit ten koste zou gaan van een groot deel van deze kasteeltuinen plus tientallen dijkwoningen werd voor lief genomen.’ Kwade genius achter deze plannen was volgens onze gids het polderbestuur, dat een zo goedkope mogelijke oplossing voorstond om het achterland tegen het wassende water te beschermen. ‘In die besturen zitten hoofdzakelijk boeren die maar twee dingen willen: nooit meer last hebben van water en een zo goedkoop mogelijk beheer van de dijken. We rijden de dijk op en genieten van het uitzicht over het water dat vandaag vrij hoog staat. De uiterwaarden zijn dan ook ondergelopen. Liggen de uiterwaarden droog dan kunnen hier de koeien grazen. Een typisch Hollands plaatje dat in de ogen van de plannenmakers moest wijken voor nieuwe natuur; zogenoemde wetlands van moeras waar je vanaf bankjes op een afstand naar zou kunnen zitten kijken. ‘Het zou de komst van de Zwarte Ooievaar bewerkstelligen’, schampert Van Toorn, ‘maar ik kijk toch liever naar koeien. Ik heb wel eens gedacht dat al die plannen voor die wetlands uit de koker van de aannemer komt die door het afgraven van de uiterwaarden eenvoudig goedkope klei verkrijgt, die hij voor de dijkversterkingen kan gebruiken.’ Kale bedoening ‘Er zijn jaren van inspanningen door kunstenaars en journalisten nodig geweest om de politiek, om over het grote publiek maar niet te spreken, duidelijk te maken dat hier het Nederlandse Toscane werd vernietigd. Dat ook in het rivierengebied leesbare sporen van oudheid, Middeleeuwen en Renaissance te vinden waren. En dat het met zijn in de loop van eeuwen door mensen opgebouwde complexiteit van dijken, dijkhuizen en uiterwaarden, kastelen uit de Middeleeuwen en Renaissance, achttiendeen negentiende-eeuwse fortcomplexen met bossen en parken, boomgaarden en tuinen, paden, dorpen en stadjes een nergens elders op de wereld voorkomend prentenboek van het geheugen was. (De Rivier).’ De dijk van Neerijnen naar Herrijnen Oppijnen slingert zich door het landschap. De adembenemende vergezichten over de rivier en het uitgestrekte polderlandschap kan de schrijver echter in het geheel niet bekoren. ‘Het hoort hier niet. Vóór de dijkverzwaring stonden hier fraaie bomen die je het uitzicht ontnamen. Nu is het maar een kale bedoening. Je ziet ook die grijze plakken asfalt die ze als versterking aan de dijk hebben geplakt.’

14

landelijk gebied

Zijn rivierenlandschap is niet meer het landschap uit zijn jeugd. ‘De dijkop- en afritten zijn nu allemaal overal gelijk. Dat geordende past niet, dat hoort ook niet. Vroeger liet het landschap zich lezen. Een vervallen dijkwoning, een rommelige opgang; het had allemaal z’n eigen verhaal. Maar ik heb er vertrouwen in dat de mens zich niet in een strak keurslijf laat dwingen, zodat er straks toch weer scheve hekken staan en zelfgemaakte dijkopgangetjes.’ Via Herijnen Oppijnen vervolgt de dijk zijn weg richting Varik. In de verte is de toren al te zien. Ook hier zou volgens het oorspronkelijke plan de dijk worden rechtgetrokken, waardoor de toren zou sneuvelen. Vooral door inspanningen van de Stichting Red het Rivierenlandschap en Monumentenzorg is dit plan uiteindelijk de prullenbak ingegaan. ‘Het idee was ook om de dijk een meter te verhogen en het dijklichaam dertig meter te verbreden. Dit zou vooral het onderhoud van de dijk goedkoper maken omdat maaimachines er dan makkelijker overheen kunnen. Zonder enige liefde en respect voor het landschap werden dit soort plannen gemaakt.’ Verstedelijkt ‘De oorspronkelijke plannen voor de dijkverzwaringen had de sloop van vijfduizend dijkhuizen voorzien, het rechttrekken van dijken en het kaalslaan van alle land langs de dijk. Het ging ons niet om nostalgie, maar om het eenvoudige gegeven dat mensen die hun verleden uitwissen niet zinvol over de toekomst kunnen nadenken. De cultuurlandschappen als het rivierenlandschap vormden het denken van de generaties voor ons. Mensen die het verleden niet kennen en niet op de hoogte zijn van de ontwikkelingen in het menselijk denken, zijn ertoe veroordeeld alle fouten uit het verleden opnieuw te maken (De Rivier)’. Bij Varik staat achter de dijk een klein wijkje nieuwbouwwoningen. Van Toorn: ‘Het landschap is behoorlijk verstedelijkt. Ik denk dat 45 procent van de huidige bewoners hier oorspronkelijk niet vandaan komt. Dat werd ook duidelijk tijdens de laatste overstroming. De mensen schrokken zich rot; stonden er plotseling ME-ers die hen sommeerden hun huis te verlaten. Het gros wist niet eens dat een rivier wel eens buiten zijn oevers kan treden.’ Bij Tiel is de aanleg van de nieuwe dijk nog in volle gang. ‘De burgemeester wilde hier de dijk doortrekken zodat er een kom zou ontstaan waarin woningen gebouwd konden worden. En moet je daar eens kijken.’ Van Toorn wijst naar het rijtje nieuwbouw dat tussen de oude pastorie en een sociëteit is neergezet. ‘In de pastorie woont mijn Tante Jo en in die serre daar ben ik zo’n beetje opgegroeid. Nu staat die foeilelijke nieuwbouw zo goed als in haar achtertuin.’

Bij het vestingstadje Buren komt als vanzelf zijn hunkering naar het verleden ter sprake. In zijn boeken pleit Van Toorn voor het behoud van wat waardevol is. In zijn essaybundel ‘Een leeg landschap’ schrijft hij: ‘Een mens is opgebouwd uit verleden’. ‘Ik houd van het verleden maar zeker ook van de toekomst’, benadrukt de schrijver. ‘Alleen vind ik dat er, als het gaat om vernieuwing, te snel de makkelijkste weg wordt gekozen. Kijk naar de nieuwbouwwijken die we vandaag hebben gezien, het is teveel van hetzelfde. Er wordt een oplossing bedacht en vervolgens voor heel Nederland als blauwdruk gebruikt. Er moet meer naar de omgeving worden gekeken. Past het er wel, conflicteert het niet met het bestaande? En er zijn op dat gebied voorbeelden waar het wel goed is toegepast. Het Java-eiland in Amsterdam is daar één van. Daar is met de bestaande stad in het achterhoofd een nieuwe stad gebouwd.’ Belvédère In de nota Belvédère worden zeventig cultuurlandschappen aangewezen die beschermd moeten worden. Willem van Toorn heeft grote twijfels bij dit plan van staatssecretaris Rick van der Ploeg. ‘Het is te conservatief. Het gaat bot gezegd uit van het plaatsen van hekken om die zeventig gebieden waardoor het gevaar ontstaat dat er museumlandschappen worden gecreëerd. Interessanter is het bewoners en gebruikers van landschappen uit te nodigen te vertellen hoe zij hun landschap ervaren en hoe zij zich de toekomst voorstellen. Wat zij als oplossing zien voor economische problemen. Zo kun je samen met de bewoners en gebruikers een slag maken om de waarden van de landschappen te verbeteren. Maar dat gaat dan wel veel verder dan het simpelweg conserveren van een gebied’. Van Toorn is lid van de Stichting Nieuw Nederland, een club mensen van diverse organisaties, waaronder Bouwfonds Wonen, die nadenken over hoe ruimtelijke dynamiek en cultuurhistorie samen kunnen gaan. ‘Met de stichting willen we het bewustzijn over de bestaande omgeving stimuleren. Kijk meer naar kwaliteit en zoek het niet direct in de grootschalige oplossingen. Waarom is er bijvoorbeeld nooit een ontwerpprijsvraag voor nieuwe dijkwoningen uitgeschreven?’ Eenmaal op de terugweg, met de fruitbomen als decor, werpt de vraag zich op waarom hij, die zoveel van het rivierenlandschap houdt, eigenlijk altijd in Amsterdam is blijven wonen. ‘Ik heb nooit overwogen om hier weer te gaan wonen. Stadslucht maakt vrij…’ ✏ [email protected]

Stichting Nieuw Nederland

Belvedere voor de markt Ruim een jaar geleden heeft de rijksoverheid de nota Belvedere uitgebracht. Onder het motto ‘bescherming door ontwikkeling’ bepleiten vier departementen om bij nieuwe ruimtelijke investeringen zorgvuldig om te gaan met de cultuurhistorische waarden van een gebied. Dit alles met als doel de identiteit en kwaliteit van het landschap te behouden en te versterken. Zeventig cultuurlandschappen en zo’n 105 historische steden zijn in de nota als waardevol gebied aangewezen. De beleidsambities van de rijksoverheid moeten de komende jaren in de praktijk handen en voeten krijgen. Dit lukt alleen als provincies, gemeenten, investeerders en eigenaren samenwerken. Daarom heeft een aantal vertegenwoordigers van bedrijven en maatschappelijke organisaties onlangs het initiatief genomen om de Stichting Nieuw Nederland op te richten. De stichting wil met name het bedrijfsleven aanspreken op zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid en als katalysator optreden bij de invulling en uitvoering van het Belvederebeleid. ‘Belvedere voor de markt’ is het parool. Na de zomer wil de stichting meer naar buiten treden. De schrijver Willem van Toorn en Bouwfonds Wonen-directeur Henk van Zandvoort maken beiden deel uit van het voorlopige bestuur. Meer informatie is te verkrijgen bij het secretariaat: Jan Rutten of Arjan Kaashoek, telefoon 020 - 626 93 53 of e-mail [email protected].

stedelijke vernieuwing Vlaams bouwmeester bOb Van Reeth:

op haar Céramique

Maastricht mag trots zijn auteur John Cüsters beeld Marleen Daniels

Het is al veel bejubeld, het Céramique-terrein in Maastricht. Waar vroeger een grote fabriek lag, verrijst een compleet nieuwe stadswijk, midden in de stad. Nu de wijk een eind op streek is, wordt het tijd voor een tussenbalans. Samen met bOb Van Reeth, bouwmeester van Vlaanderen, wandelen we door het gebied waar ‘bekende architecten met een ego’ aan de slag zijn geweest.

Centre Ceramique

Toren van Alvaro Siza

bOb Van Reeth

Maastricht is hard aan het werk, nog steeds. Céramique mag dan bijna klaar zijn, de stad is al weer druk bezig met de volgende projecten. Een groot deel van het centrum gaat de komende jaren letterlijk op de schop met de herbestrating van het kernwinkelgebied en de totale reconstructie van de Markt en het gebied eromheen. Omdat het werk al begonnen is, besluiten Van Reeth en ik ons oorspronkelijk op het Onze Lieve Vrouweplein aan de overzijde van de Maas afgesproken rendez-vous te verplaatsen naar het Centre Céramique. Van Reeth zal het plein nu moeilijk kunnen bereiken en op Céramique is hij beter thuis. We missen hierdoor de wandeling over de oude Servaasbrug met uitzicht op de skyline van Céramique, maar dat is met de kou en harde wind op deze gure aprildag alleen maar prettig. En Van Reeth is snel klaar met zijn oordeel over de bovenzijde van Céramique.

Plein 1992

Plein 1992

Met een baksteen in de maag Een wandeling in Maastricht kan niet anders dan starten met koffie en vlaai. De meest geschikte plek is in dit geval natuurlijk het eetcafé van het Centre Céramique. De gemeente noemt dit gebouw steevast het kloppend hart van Céramique en dat is juist. Het Centre biedt plaats aan de centrale bibliotheek van Maastricht, het gemeentearchief, de Stadshal voor grote evenementen, het gemeentelijk

??????

Residence Sonneville

Centre Ceramique

Waar veel Maastrichtenaren klagen over de boven de daken uit stekende woontoren van Alvaro Siza (met ruim 52 meter veruit het hoogste gebouw in de omgeving), toont Van Reeth zich een groot voorstander van hoogbouw. ‘Wat wil je ook met mijn lengte? Ik steek er overal bovenuit. Los daarvan biedt hoogbouw door de mogelijkheid van verdichting grote stedenbouwkundige en milieuvoordelen. Als we milieubewust willen zijn, moeten we optoppen. Het is droef dat Nederlanders daar zo’n moeite mee hebben. Er moeten altijd een paar lagen af. Ontwerp je een gebouw met zes lagen, dan wordt meteen gevraagd of het er geen vijf kunnen zijn. Ontwerp je er drie, dan moeten het er twee zijn. Het is altijd te hoog. Mensen waren vroeger fier op hun hoge gebouwen.’

informatiecentrum over architectuur en stedenbouw en een tentoonstellingsruimte voor plaatselijke fotografen. Van Reeth is verrast door de drukte in het gebouw. ‘Het is hier een ongelooflijk komen en gaan van mensen. Ik wist niet dat het al zo snel zou gaan werken.’ Van Reeth ontwierp zelf de direct naast het Centre Céramique liggende Résidence Sonneville, een serviceflat van de Stichting Elizabeth Strouven. Het is een van de vele projecten van Van Reeth in ons land. Zijn bureau haalt inmiddels 90% van de opdrachten uit Nederland. Van Reeth zelf besteedt het grootste deel van zijn tijd tegenwoordig aan zijn functie van Bouwmeester van Vlaanderen. Daarmee is hij de evenknie van Jo Coenen, Rijksbouwmeester in Nederland en tevens stedenbouwkundig supervisor van Céramique (waar Coenen ook enkele gebouwen ontwierp, waaronder het Centre). Achter de koffie met vlaai maakt Van Reeth meteen duidelijk dat een project als Céramique in België niet mogelijk zou zijn. ‘Een Belg wordt geboren met een baksteen in zijn maag. Wij zijn individuele bouwers en dat is een groot mentaliteitsverschil met Nederlanders. In Nederland zijn de architectuur en stedenbouw meer gericht op de collectiviteit. Daarom zijn hier veel grotere projecten mogelijk dan in België. Je ziet dat ook aan de opdrachtgeverskant. In Nederland zijn er veel professionele bouwers en gemeenten. In België bestaan die amper. Grotere ontwikkelaars zijn vaak niet meer dan uit de kluiten gewassen betonboeren. Je voelt in Nederland veel professionaliteit en dat maakt het voor architecten boeiend om hier te werken. Je kunt hier je maatschappelijke roeping beter uiten.’ Die roeping is voor Van Reeth niet onbelangrijk. Hij grapt dat zijn ouders vroeger wilden dat hij dokter of advocaat zou worden. ‘Missionaris was ook goed en daarom ben ik maar architect geworden.’ Geen wilde inboorlingen Met de vlaai achter de kiezen, beginnen we onze wandeling op het Plein 1992. Terugkijkend op de bouwmassa van het Centre Céramique rechts, La Résidence van Aurelio Galfetti links en de woontoren van Siza en La Fortezza van Mario Botta voor ons, zegt

Van Reeth dat het wel ‘groot van schaal’ is. Té groot? ‘Nee, dat niet. Het trekt de stad op naar een hoger niveau en dat was ook het uitgangspunt. Het project is begonnen met grote beelden en daaraan is gelukkig vastgehouden. Het zou heel raar zijn geweest wanneer hier, zoals in de oude binnenstad van Maastricht, allemaal herenhuizen waren gekomen met een eigen gezicht. Dat zou wel Belgisch zijn (Van Reeth noemt Maastricht een Belgische stad met Nederlandse mogelijkheden – JC), maar ik ben er geen voorstander van. Ik weet dat in Nederland nu wordt gepleit voor het individuele bouwen, maar als mensen dat zo graag willen moeten ze in België komen wonen. Voor het wilde wonen heb je wilde inboorlingen nodig en dat zijn jullie niet.

‘In België zou dit project niet mogelijk zijn’ Wild wordt hier toch altijd geregeld.’ Van Reeth kan zich wel voorstellen dat Céramique niet past in het ‘mentale landschap’ van de Maastrichtenaren, maar dat is volgens hem een kwestie van tijd. Ook over het door criticasters nogal eens aangehaalde gebrek aan leven op het terrein, waar op veel plekken alleen maar wordt gewoond en geslapen, is Van Reeth genuanceerd. ‘De begane grond op de Avenue en het plein zullen op den duur genoeg leven aantrekken. Het mag nu een beetje doods zijn met die supermarkten en sjieke winkels, maar binnen tien jaar zouden veel functies hier wel eens veranderd kunnen zijn. De Avenue werkt nu al heel goed als verbinding met de bestaande stad. Kijk maar hoe druk het er is en de aanwezigen zijn echt niet alleen maar architectuurtoeristen. Ook het plein zorgt met zijn opening naar de Maas en straks de nieuwe voetgangersen fietsersbrug voor een goede verbinding met de bestaande stad. Psychologisch gaat dat heel goed werken.’ Van Reeth vindt het overigens jammer dat het Plein 1992 nu zo weinig gelegenheid biedt voor de komst van terrassen, al juicht hij de leegheid ook wel toe. ‘Het is fijn dat de openbare ruimte hier niet zo super gemeubileerd wordt en dat

Residence Aurelio Galfetti

stedelijke vernieuwing

17

niet al wordt toegewerkt naar een bepaald gebruik. Door het leeg, open en vrij te houden, ligt het gebruik niet vast. Laat het maar gebeuren, zou ik zeggen.’

Terras Café Zuid

Bonnefantenmuseum, Aldo Rossi

STOA

Bonnefantenmuseum

Residence Cortille

Stedelijk teken Eenmaal langs de Maas constateert Van Reeth dat zijn eigen gebouw nu definitief niet meer te zien is. Het leidt bij hem niet tot weemoed en verlangen. Kijkend naar de Stoa, het lange woongebouw dat de serviceflat aan het zicht onttrekt, spreekt Van Reeth nogmaals zijn bewondering uit voor wat op Céramique tot stand is gebracht. ‘Destijds is de wens uitgesproken een on-Nederlands project te realiseren. Ik was daarover zeer verwonderd. Het is een sterke en gedurfde uitspraak, waarmee expliciet ook kritiek werd geleverd op de Nederlandse stedenbouw tot dan toe. Achteraf kun je stellen dat de hoge verwachtingen zijn waargemaakt. De stedenbouw is hier werkelijk van een heel hoog niveau.’ Wandelend langs het water wijst Van Reeth in dit verband bijvoorbeeld op de teruggetrokken ligging van de Stoa, waardoor ruimte is ontstaan voor een park langs de Maas. ‘Het is een sterk en opvallend punt dat het water hierdoor niet geprivatiseerd is. Het blijft gewoon een openbaar gebied.’ Even verder langs de Maas bereiken we Van Reeth’s favoriete gebouw op het Céramique-terrein: het Bonnefantenmuseum van Aldo Rossi. ‘De stedenbouwkundige onderlegger van Céramique heeft een krachtige identiteit, in díe zin dat de architectuur voor het wonen niet is verbijzonderd. Wonen gebeurt op de achtergrond. De verbijzondering vindt plaats in de niet-woongebouwen, met het Centre Céramique en vooral het museum als belangrijkste exponenten. De koepel van Rossi is een expressief stedelijk teken dat aan de wijk identiteit geeft. Het is méér dan alleen een toren; het is ook en vooral een teken dat op deze plek

fors wordt geïnvesteerd in de gemeenschap. En dat via een architect die het denken over de stad ingrijpend heeft veranderd. Ik vind het een enorm eerbetoon dat Rossi dit museum heeft ontworpen.’ Oude stad, ik kom erbij Van Reeth staat letterlijk en figuurlijk even stil aan de voorkant van het museum. ‘Het is een gebouw dat hier altijd gestaan lijkt te hebben’. Als we ons omdraaien, zien we de bouwput aan de overkant van de Avenue. Hier komt een hotel, als kopie van de Wiebengahal. Achter het terrein ligt de wijk Heugemerveld. Wat vindt Van Reeth van de kritiek die er klinkt dat deze wijk volledig wordt weggedrukt door Céramique? ‘Het is maar hoe je het bekijkt. Je kunt ook zeggen dat die wijk nu beter aansluit op de stad. Voorheen stond er een muur om het Céramique-terrein, dus dat is alvast een verbetering. Dergelijke overgangen van oud naar nieuw maken een stad ook boeiend. En ik neem aan

‘Hier vinden jullie altijd alles te hoog’ dat de waarde van die huizen langs Céramique zeker niet lager is geworden.’ Wanneer Van Reeth de Avenue afkijkt richting de woontoren van Siza, merkt hij op dat geen enkel gebouw een duidelijke eigen identiteit opeist. ‘Hier zijn bekende architecten aan het werk geweest met een zeker ego. Jo Coenen heeft het planproces zodanig in de hand gehouden dat enerzijds wel verbeteringen mogelijk waren op het masterplan, maar anderzijds de eenheid bewaard is gebleven. Ik vind dat heel knap. Het gaat daarbij niet om het tot stand brengen van middelmatigheid maar om het

bewaren van integriteit. Je voelt hier dat het allemaal nieuw is, maar het zegt niet: oude stad, jij bent verkeerd. Het zegt: oude stad, ik kom erbij. De architectuur zet zich niet af.’ Ruimte door beschutting Van Reeth vindt de min of meer gesloten bouwblokken op Céramique de sterkste onderdelen van het concept. Op het binnenterrein van Résidence Cortile (het voormalige ‘Grote Circus’ van Bruno Albert) laat Van Reeth zien dat de geslotenheid zorgt voor beschutting. ‘En door beschutting maak je ruimte. Dergelijke grote ruimtes hebben echt de allure van een stad.’ Dit laatste voelt Van Reeth ook op de binnencour van het ronde woongebouw van Botta. ‘Dit is meer Milaan of Parijs dan Maastricht, maar wat is daar verkeerd aan? We hoeven niet allemaal in straatjes met tuinen te wonen.’ Als ik hem vertel dat Botta’s gebouw wel eens wordt vergeleken met een wastrommel, moet hij lachen. ‘Door een bijnaam krijgt een gebouw pas echt waarde. Het past alleen nog niet in het mentale landschap van de Maastrichtenaren, terwijl dat een voorwaarde is voor een duurzaam gebouw. Kijk maar naar de Zwarte Madonna in Den Haag en het verzet om dat gebouw te slopen.’ Onze wandeling eindigt op het binnenhof van Van Reeth’s eigen gebouw aan de Avenue. Toen hij er begin van de middag iets kwam afgeven bij de receptie, werd hij aangesproken door een bewoner die zei het een heel mooi gebouw te vinden. ‘Een prachtig compliment. Het zijn uiteindelijk toch de gebruikers die er het best over kunnen oordelen’. Van Reeth neemt ons mee naar het grachtje dat langs het U-vormige gebouw loopt. Hij laat ons de grote vissen zien. In zijn eigen vijver thuis zitten ze ook. ‘De honden vinden dat leuk. Ze zien dat watertje als een soort sushi-bar.’ ✏ [email protected]

Bouwfonds Wonen actief op Céramique Botta

Bouwfonds Wonen is sinds eind jaren tachtig bij de ontwikkeling betrokken van het Céramiqueterrein. Toen werd de ontwikkelaar door de gemeente Maastricht en grondeigenaar ABP uitgenodigd om de realisering van zo’n 650 woningen en 20.000 vierkante meter kantoren en andere commerciële ruimten op zich te nemen. Medio 1994 zijn de bouwactiviteiten begonnen van de eerste twee Bouwfonds-projecten, ontworpen door de Portugese architect Alvaro Siza: Arco Íris en het daaraan grenzende A Fachada, twee projecten langs de Avenue Céramique met samen zo’n honderd koop- en huurappartementen en 2000 vierkante meter commerciële ruimten op de begane grond. Regenboog Arco Íris, wat in het Portugees regenboog betekent, is een project van veertig koopappartementen. De naam is niet alleen geïnspireerd op de gebogen vorm van het gebouw, maar ook op het Portugese karakter, dat de ontwerpen van Álvara Siza zo eigen is. Het project bestaat uit bedrijfsruimten op de begane grond.

18

locatie

Bonnefantenmuseum

De woningen bevinden zich op de eerste tot en met de vijfde verdieping van het complex. Het opmerkelijke aan Árco Iris is dat de gevellijn niet gelijk met de straat loopt, maar een flauwe bocht beschrijft. De gevel A Fachada, de gevel, is geïnspireerd op de ligging aan de rand van het Céramiqueterrein. Het complex bestaat uit vier bouwlagen met elk drie verkoopwoningen. Het gebouw is uitgevoerd in witte baksteen, een hardstenen basement, zinken kap en dakkapellen. De Toren, ook van Siza, is met zijn 52 meter een blikvanger in het gebied. In het gebouw dat is opgebouwd uit twee onderling gedraaide ranke staande volumes, worden 39 dure huurappartementen gevestigd. Résidence Cortile is wellicht een van de spannendste projecten op het Céramiqueterrrein. Het gaat om 306 woningen, zowel koop als huur, die zijn ontworpen door de Belgische architecten Brno Albert en bOb van Reeth. De woningen variëren in type van stadswoningen tot tuinappartemen-

ten en penthouses. Het binnengebied van Résidence Cortile maakt onderdeel uit van de openbare ruimte van het gebied. Momenteel in uitvoering is de Stoa, een langwerpig gebouw langs de Maas, geïnspireerd op de Griekse zuilengalerij, naar een ontwerp van de Italiaanse architect Luigi Snozzi. Het gaat hierbij om 131 luxe appartementen die een fenomenaal uitzicht hebben over de rivier en het Charles Eyckpark. Rijkskantorengebouw Een ander project van Bouwfonds Wonen is het drie jaar geleden opgeleverde Rijkskantorengebouw van architect Hubert Jan Henket. Dit gebouw met een kantoorruimte van ongeveer 12.000 vierkante meter, bevindt zich midden in het centrum van Céramique. In opdracht van Bouwfonds Wonen heeft Christian Kieckens 24 stadsappartementen ontworpen. Het gaat hierbij om drie losstaande gebouwen van vijf bouwlagen waar eventueel een dakopbouw op kan worden gerealiseerd. Deze woningen worden in de loop van dit jaar opgeleverd.

herstructurering Stadsappartementen in aanbouw

19

100 jaar wonen auteur Jaap Huisman

De douchecel voorbij In 1933 liet Albertus Sonneveld, een van de directeuren van de Van Nellefabriek, een villa bouwen in Rotterdam met een graad van comfort die voor die tijd ongekend was. Een radiospeaker-systeem door het hele huis, een goederenliftje en – niet in de laatste plaats – een badkamer, of liever gezegd drie badkamers. Een voor het echtpaar zelf, een gemeenschappelijke voor de twee dochters en een voor de twee dienstboden, die heel opmerkelijk niet werden afgescheept met een douche maar ook een badkuip kregen. De uniforme kleur: zeegroen. De echtelijke badkamer is de meest kosmopolitische. Hoe kan het ook anders? Sonneveld reisde voor de import van tabak geregeld naar de States. Daar waren de king size badkamers in de grand hotels al de gewoonste zaak van de wereld. Er werd een douche ingericht, in Rotterdam, met douchekoppen ter grootte van ontbijtbordjes die de bewoner van boven tot onder besproeide. Ook de twee zeegroene wastafels op klassieke consoles weken af van het marginale sanitair dat toen in Nederland usance was. De modern-klassieke badkamer zoals in de Villa Sonneveld, is tot op heden standaard geweest voor de consument die wil laten blijken dat hij smaak heeft. Smaak maar geen durf. Hij heeft immers gewoon een badkamerconcept overgenomen, gekopieerd soms, dat in vijfsterren-hotels algemeen wordt toegepast. Met name de rechthoekige wastafel en badkuip met een afgeschuinde hoek lijken bijna het cliché geworden van het royale, Victoriaanse sanitair, bij voorkeur uitgevoerd met dikke, geribde porceleinen randen. Je kunt er met gemak aan gaan hangen of op gaan zitten, en dat zal wel de reden zijn waarom ze in hotels zo geliefd zijn. Intussen is er sluipenderwijs iets veranderd. Dat ijzeren concept van ‘zo hoort het’ (de basis van de klassieke badkamer à la Villa Sonneveld) is losgelaten. ‘Zo kan het ook’ is het alternatief: de badkamermeubelen worden losjes gearrangeerd in de ruimte, als spelelementen voor hem en haar. Het meest tot de verbeelding spreekt de geïsoleerde opstelling van de badkuip. Wie hem nog heeft ingemetseld, doet dat uit armoe.

De vrijstaande badkuip beleefde een revival in de klassieke badkamer, hoorde dus voorzien te zijn van gekrulde pootjes en was bij voorkeur tweedehands (mooier nog: afkomstig uit een teloorgegaan grand hotel). Waarschijnlijk zijn we in tien jaar tijd al toe aan de derde generatie vrijstaande badkuipen, waarbij Philippe Starck zich ook niet onbetuigd heeft gelaten met een wat plomp ogende witte kuip voor Duravit. Dat kon beter, moeten fabrikanten en ontwerpers hebben gedacht, want ineens wemelt het van autonome badkuipen. De wonderlijkste en onbegrijpelijkste in dat segment is een rechthoekige ‘trog’ (een ander woord is niet denkbaar) van gemoffeld staal of zelfs van gladgestreken beton van de Noordhollandse ontwerper/aannemer Piet Boon. Gelieve een kussentje mee te nemen om het comfort te verhogen. (Ecologisch nadeel lijkt me dat er een ongehoorde plens water in moet). De elegantste kuip ontdekte ik in een vervallen loods aan de Rijnkade van Keulen waar de Duitse firma Werkstatt ter gelegenheid van de Internationale Meubelbeurs in januari een presentatie hield. Badend in een spotje stond daar op de ruwe vloer een bladvormige houten kuip waarin het water zo natuurlijk glinsterde dat het zonde zou zijn de idylle te bederven. Die Bademuschel is opgebouwd uit dunne laagjes hout waarover nog eens als finishing touch botenlak is gesmeerd. Het spreekt vanzelf dat losse badkuipen, die Bademuschel incluis, pas tot hun recht komen als ze echt vrij in de ruimte staan en dat wil zeggen: meer dan 16 vierkante meter. Het tijdperk van de douchecel is dan ook definitief voorbij. De royale badkamer vraagt om formidabele huizen en appartementen (en die worden gelukkig gebouwd). Deze ruimtelijke vorm van baden veronderstelt ook de aanwezigheid van toeschouwers. Wat heeft het voor zin je zelf te water laten in een zee van ruimte zonder publiek? Niets lijkt me zo eenzaam als een solo in een vrijstaande badkuip. Zij in een badkuip, hij onder een vrijstaande douchezuil, de kinderen desnoods in kuipjes en teiltjes, zo ongeveer zou de badceremonie van de 21e eeuw eruit kunnen zien. ✏ [email protected]

de maat der dingen

Bukken! Te veel moeten bukken bij het aanrecht, te lage deurposten en plafonds: slechts een kleine greep uit de praktische onvolkomenheden waarmee lange mensen in hun woning te maken hebben. Paul van Sprundel is voorzitter van de Klub Lange Mensen. Deze vereniging behartigt de belangen van lange mensen op allerlei gebieden, waaronder hun wooncomfort. Van Sprundel is zelf met twee meter tien een grote gestalte in Nederland. Je zult hem niet snel over het hoofd zien. ‘Aan de ene kant is die lengte wel lekker. Ik dwing er vaak respect mee af. Toch heeft mijn lengte ook wel zijn keerzijde. Zo moet ik in een dubbeldekkertrein vaak als een soort Quasimodo gebukt door het gangpad. Mensen kijken dan naar je alsof ze een reus in een poppenhuis zien. Ook binnenshuis hebben lange mensen met dit soort dingen te maken.’ De Klub Lange Mensen is opgericht in 1958 om de belangen van lange mensen te behartigen op allerlei gebieden. Van Sprundel: ‘Van woningen en meubels tot kleding en schoeisel. We richten onze pijlen zowel op fabrikanten als leveranciers en detaillisten in Nederlands én in Europees verband. Onze site (www.languit.nl) komt daarbij goed van pas.’ De minimale lengte om lid te worden voor vrouwen is één meter tachtig en voor mannen één meter negentig. ‘Dit zijn vandaag de dag geen schokkende afmetingen, maar we hebben met andere Europese verenigingen deze lengtes afgesproken’, aldus Van Sprundel. In Nederland zijn zo’n 1600 gezinnen lid, wat neerkomt op ongeveer vierduizend leden.

beeld Deen van Meer

Paul van Sprundel voorzitter van de Klub Lange Mensen:

‘In huis loop ik nog vaak tegen iets aan’

Problemen De grootste problemen vormen de deur- en plafondhoogtes. Daar gaan lange mensen vaak onder gebukt. Tegenwoordig is de hoogte van een deur iets meer dan twee meter, de plafonds zijn twee meter dertig hoog. ‘Dat is toch gek’, vindt Van Sprundel. ‘Nederland heeft de langste bevolking ter wereld! We groeien en groeien, er lijkt geen eind aan te komen. Maar als je kijkt naar de ontwikkeling van de standaardmaten voor nieuwe woningen, dan valt een neerwaartse trend waar te nemen. Die worden niet groter, maar juist kleiner! Laat de bouwwereld een voorbeeld aan de kledingbranche nemen.’ De oorzaak verklaart Van Sprundel uit het feit dat de aandacht de laatste jaren sterk naar isolatie is uitgegaan. ‘Door de ruimten en toegangen kleiner te maken, wordt het aantal tochtplekken kleiner en besparen we op energie. Eigenlijk botsen hier twee dingen: onze lengte vraagt om ruimere afmetingen, terwijl onze portemonnee het tegendeel wil!’ Woonkeur De laatste jaren houdt de woningbouw meer rekening met langere mensen. In 2000 is het certificaat Woonkeur gelanceerd. Dit nieuwe certificaat wordt afgegeven als nieuwbouwwoningen aan voldoende woontechnische kwaliteitseisen voldoen. Van Sprundel: ‘Een aantal van de criteria voor de woonkeur hebben met minimale en maximale hoogte te maken. Zo worden er bandbreedtes gehanteerd waaraan woningen moeten voldoen, bijvoorbeeld over de hoogte waarop postbussen, naambordjes, liftknoppen en trapleuningen dienen te hangen.’ Toch gaat het de Klub voor Lange Mensen niet ver genoeg. ‘Het kan nog wat beter, maar ik ben blij dat er nu in ieder geval aandacht voor bestaat’, aldus Van Sprundel. Het lijkt hem een prima idee als Bouwfonds het Persoonlijk Wonen concept zou toepassen op de lichaamslengte van kopers. ‘Voor een klein iemand wordt een huis met andere afmetingen gebouwd dan voor een groot iemand. Maar voordat de bouwwereld zó ver is, ben ik weer aan het krimpen’, lacht hij. ✏ [email protected]

de maat der dingen

45

vinex

Een wijk voor 100 jaar

Park Duijnwijk

Taak voor Bouwfonds: uitvoering geven aan de ambities van de gemeente

Sprong over het duin auteur Jan Rutten beeld Peter van Breukelen en anderen

Op het voormalige rangeerterrein naast station Zandvoort ontwikkelt Bouwfonds ‘Park Duijnwijk’. Sleutelwoord is kwaliteit; van de woningen, openbare ruimte en materiaalgebruik. Duijnwijk vormt tevens de springplank voor een totale reconstructie van het gebied tussen station en strand.

46

vinex

Jarenlang kon Zandvoort geen kant uit. Midden jaren zeventig bepaalde de toenmalige minister Gruijters dat de gemeente alleen mocht bouwen binnen de bestaande bebouwde kom. Aantasting van de aangrenzende duingebieden was uit den boze. Binnen de bebouwde kom waren de mogelijkheden echter beperkt door de ligging van een aantal geschikte plekken binnen de geluidszonering van het racecircuit. Het huidige Park Duijnwijk en omgeving vormde eigenlijk de enige locatie om een substantieel aantal nieuwe woningen te bouwen. Maar dan moesten wel het spoorwegemplacement, een school, een sporthal en een paar voetbalvelden verdwijnen. Eind jaren tachtig werd deze optie plotseling serieus. Het goederenemplacement van NS, een vertrouwd beeld voor de treinreiziger naar het strand, verloor zijn functie. Door het afnemende kindertal werd de school gesloten. De voetbalvelden werden verplaatst naar de rand van de gemeente terwijl elders een nieuwe sporthal kon worden gebouwd. Daardoor kwam er midden jaren tachtig al ruimte vrij voor de nieuwbouw van 150 woningen. Begin jaren negentig startte de gemeente vervolgens onderhandelingen met de NS om het rangeerterrein een nieuwe functie te geven en de nog resterende opstelstroken voor de intercity ZandvoortMaastricht te verplaatsen. Na moeilijke gesprekken en ingewikkelde studies om over de sporen heen te bouwen, loste het probleem

zichzelf in 1992 op, toen de intercitylijn werd geschrapt in het kader van het plan Rail 21. Turnkey gebiedsontwikkeling In 1992 sloten gemeente en NS een overeenkomst en benaderden stedenbouwkundige Donald Lambert van Kraaijvanger Urbis om een structuurmodel voor het huidige Duijnwijk op te stellen. Nadat dit model in 1994 gereed was, besloten gemeente en NS vervolgens zes marktpartijen uit te nodigen om hun visie te geven op de ontwikkeling. Inzet van de gemeente was een turnkey-formule, waarbij de totale realisatie inclusief het bouw- en woonrijpmaken werd uitbesteed. Dit omdat de gemeente de capaciteit en expertise voor zo’n grootschalige plan miste en het niet verstandig vond voor zo’n eenmalige operatie het eigen apparaat aanzienlijk uit te breiden. Op basis van zijn visie en ervaring met integrale gebiedsontwikkeling werd Bouwfonds Wonen uit Haarlem geselecteerd: in eerste instantie om de plannen in een pps met de gemeente en NS verder uit te werken en een deel van het project op eigen risico te ontwikkelen. Afspraak was dat Bouwfonds bij een succesvolle samenwerking vervolgens ook de rest van de woningen voor zijn rekening kon nemen. Een wijk voor 100 jaar De taak van Bouwfonds was om een uitvoeringsgericht stedenbouwkundig plan te maken en

invulling te geven aan de ambities van de gemeente die in de structuurschets waren vastgelegd: het realiseren van een zeer intensieve bebouwing (60 won/ha bruto) en het ontwikkelen van een duurzame omgeving met een groot aantal woningtypes in verschillende prijscategorieën, en dat alles met een zeer hoge inrichtingskwaliteit. Ook vormde een voor die tijd ambitieuze EPN (1.2) het uitgangspunt voor de woningen. Een duurzame wijk voor de komende honderd jaar, was het motto. Tevens diende Bouwfonds zorg te dragen voor de planeconomie en contracten te vervaardigen voor eventuele andere ontwikkelaars. Supervisor Voor de uitwerking van de structuurschets die in 1995 door de gemeenteraad was vastgesteld, werden enkele workshops georganiseerd met Lambert als supervisor. Deelnemers waren de inmiddels door betrokken partijen geselecteerde architecten Claus en Kaan, Duvekot, Christiaanse, Wagner, Roeleveld Sikkens en ONX, evenals landschapsarchitect Frank Kardinaal van bureau CH&Partners. De resultaten van de workshops en verdere planontwikkeling mondden uiteindelijk uit in het ‘Kwaliteitsdocument Park Duijnwijk’ (1997). Hierin werden het ruimtelijke en functionele programma en stedenbouwkundige programma van eisen voor de woningbouwplannen en maaiveldontwerpen vastgelegd.

vinex

47

in de tuinmuren zijn kleine lampjes ingebouwd waardoor de straten in de avonduren romantisch worden aangelicht Kern van het stedenbouwkundig plan vormt een strak, helder grid met enkele recht op de kust georiënteerde straten (oost-west), één noord-zuid gerichte verbindingstraat en een bijzonder middengebied rond een duinplas. Binnen dit eenvoudige grid is er ruimte voor een grote variatie aan verkavelingsvormen en woningtypen (22), variërend van een wand met appartementen op het duin parallel aan de kust tot straten met afwisselend twee-onder-eenkappers, geschakelde woningen met terrassen en parkeren op eigen erf, benedenbovenwoningen met de deur aan de straat, rijenwoningen met speciale dakopbouw, patiowoningen en twee appartemententorens. In totaal gaat het om 541 woningen, waarvan 118 huurwoningen (48 gestapeld) en 423 koopwoningen (272 gestapeld). Ook zijn er vier woonwagenplaatsen in het plan opgenomen. De koopprijzen variëerden van 177.000 tot 727.000 gulden (v.o.n). De prijzen van de (sociale) huurwoningen liggen tussen de 715 en 845 gulden. Luxe uitstraling Meest opvallend aan het plan is de kwaliteit van de openbare ruimte en het ongewoon, hoge niveau van de inrichting en materialen. Zo zijn de hoogteverschillen optimaal uitgebuit: de blokken van Christiaanse vormen een monumentale wand langs een boulevard op ‘zeereephoogte’ die zich echter steeds opent met doorzichten en trappen naar de lager gelegen woonwijk. Bovendien lopen de blokken aan de achterkant twee verdiepingen extra naar beneden, waardoor een haast mediterrane sfeer ontstaat. De zeer hoge, stedelijke dichtheden zijn mogelijk gemaakt door het parkeren grotendeels van de straat te halen en het doorgaande verkeer uit de wijk te weren. Van de in totaal 580 plaatsen zijn er 380 gesitueerd in 7 ondergrondse garages, 100 langs de openbare weg, en het resterende aantal geïntegreerd in de voortuinen en terrassen voor de woning. Om foutparkeren te vermijden, zijn in de

48

vinex

lengtestraten aan één kant gekleurde betonblokken gelegd die tegelijk het profiel van de straten accentueren. In de tuinmuren zijn kleine lampjes ingebouwd waardoor de straten in de avonduren romantisch worden aangelicht. Een bijzondere vondst zijn de verdiepte, golvende verkeersdrempels in de straten, die als vanzelfsprekend meebewegen met het golvende duinlandschap. Verder zijn de erfafscheidingen tussen tuinen, terrassen en straten in de aanleg meegenomen, zodat er een harmonieus straatbeeld ontstaat. Dit beeld wordt versterkt door voor alle huizen een gele steen voor te schrijven die in bewerkte en onbewerkte vorm wordt toegepast, en voor de trottoirs een zachte, witte zandsteen (blanc de bièrge). Tot slot is voor kunst in de wijk in de grondexploitatie een bedrag gereserveerd. Binnenkort zullen de kunstenaars met inspraak van de bevolking worden geselecteerd. Al met al geeft de combinatie van een eenvoudig grid met tegelijk een grote variatie aan woningtypen en het gebruik van mooie, duurzame materialen, aan Duijnwijk een luxe uitstraling, die ongekend is voor de gemiddelde woningproductie in ons land. Station in de duinen Integraal onderdeel van het plan Duijnwijk vormt het stationsplein, nu nog een onaantrekkelijke, winderige parkeervlakte. Ambitie is een aantrekkelijke ‘ontvangstruimte’ te creëren voor toeristen, recreanten en stadsbewoners met een maximale openheid en vrij van verkeer en parkeren. Voor het autoverkeer blijft het station alleen vanaf de zuidkant bereikbaar per auto. Tegenover de taxistandplaats met kiss&ride worden drie kiosken geplaatst met op de hoek de taxicentrale en fietsenstalling. Het hele plein wordt gemaakt van zeekleikleurige klinkers. De duinen aan de rand van Duijnwijk worden verder doorgetrokken via kunstmatige taluds naar het stationsplein.

Wethouder Marijke Herben:

Impuls voor Zandvoort ‘Een van de meest opvallende elementen van Duijnwijk vind ik dat je op straat absoluut niet merkt dat je eigenlijk in een heel dichtbebouwde wijk loopt. Ik denk dat dit komt door de heldere stedenbouwkundige structuur en de aandacht voor het landschap, de openbare ruimte en details. De kracht van de wijk zit ‘m in de speelsheid en diversiteit enerzijds en de duidelijkheid en uniformiteit anderzijds. In een dichte wijk is een zekere uniformiteit nodig: anders wordt het een rommeltje.’ Wethouder van Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting, Marijke Herben, is erg enthousiast over Duijnwijk. Zelf is ze er pas twee jaar als wethouder bij betrokken; daarvoor heeft ze als voorzitter van woningbouwcorporatie EMM het hele proces van nabij meegemaakt. Vanuit beide rollen benadrukt ze het belang van Duijnwijk voor Zandvoort. Duijnwijk was de laatste kans om een substantieel aantal nieuwe woningen te voegen: ‘Over het hele plan is tussen de 60 en 80 procent van alle woningen terecht gekomen bij bewoners uit Zandvoort. Als je ervan uitgaat dat één nieuwe woning een verhuisstroom uit drie bestaande woningen tot stand brengt, mag je concluderen dat we een enorme impuls hebben gegeven aan de doorstroming. Bovendien biedt Duijnwijk een breed palet aan woningtypen voor allerlei huishoudensvormen en mooie, ruime huizen, met een soms prachtige, ouderwetse kamerindeling.’ De samenwerking met Bouwfonds is volgens Herben zeer plezierig verlopen. Zandvoort was te klein om de risico’s van zo’n eenmalig project zelf te dragen. Het was in haar ogen zeer verstandig om als gemeente dit risico buiten de deur te leggen. Hetzelfde geldt voor de woningbouwcorporatie die ook turnkey haar woningen van Bouwfonds gekregen heeft. Op één punt zou ze het bij een volgend project wel anders doen: ’Met de opleveringstermijnen zijn problemen geweest. De communicatie daarover was de verantwoordelijkheid van Bouwfonds. In de praktijk komen mensen echter toch bij de gemeente of corporatie langs. We moeten daarom de communicatie richting bewoners of zelf doen of beter communiceren dat dit de zaak is van de projectontwikkelaar. Nu leidt dit tot zinloze irritaties.’ Herben ziet Duijnwijk ook als een mijlpaal in de ontwikkeling van Zandvoort: ‘We hebben de ambitie om het gebied tussen het NS-station en de zogenaamde ‘Middenboulevard’ rigoureus aan te pakken. De boulevard is een slechte erfenis van de wederopbouw: lelijk en tochtig. Op de polen en pleinen langs de boulevard willen we ruimte creëren voor nieuwe toeristische en andere economische investeringen en ondergronds parkeren. We willen verder het duin op zeereephoogte drie meter verhogen zodat gebouwen met hun voet in het zand komen te staan. Tegelijk willen we een aantal lelijke bestaande gebouwen inpakken met kleinschalige woningbouw waarmee het karakter van het vooroorlogse Zandvoort wordt hersteld. De plannen liggen erg gevoelig. Gezien de eigendomssituatie zijn we ook afhankelijk van het draagvlak bij de eigenaren zelf en bij de bevolking. Ik geloof dat Duijnwijk daarbij een belangrijk referentiepunt is. De bevolking heeft vertrouwen gekregen in de slagkracht en het kwaliteitsbesef van het gemeentebestuur.’

vinex

49

Echtpaar Venema:

Daarmee loopt het plein met een hoogteverschil van zes meter via een voetgangersverbinding door naar de woonwijk. Op het stationsplein is een diagonale ellips geprojecteerd van een glinsterende asfaltverharding in de richting van de belangrijkste verplaatsingsrichting. Een grote gebogen lichtmast erboven vormt het middelpunt en een baken op het plein. Binnenkort moet het definitieve groene licht voor het stationsplein worden gegeven. Draagvlak De samenwerking tussen de gemeente en Bouwfonds bij het opstellen van het Kwaliteitsdocument leidde ertoe dat er met Bouwfonds een realisatieovereenkomst werd gesloten voor het totale plan. Inmiddels zijn de eerste twee fasen (378 woningen) opgeleverd en is de derde fase (163 woningen) in aanbouw. Alle woningen zijn verkocht. De sociale huurwoningen ontwikkelt Bouwfonds turnkey voor de Zandvoortse woningbouwcorporatie Eendracht Maakt Macht (EMM). De uitstraling die Duijnwijk nu al heeft, doet de problemen vergeten waarmee de afgelopen jaren is geworsteld. In eerste instantie vormde vooral de bodemvervuiling van een vroegere vuilstort en op de rangeerterreinen een financieel struikelblok. Daarmee verbonden was het probleem van de stijgende grondwaterstand. Per saldo kon worden volstaan met een gedeeltelijke sanering en een deklaag. Tevens werden geaccidenteerde stukken in de duinpan afgegraven en werd het afgraven zand op de deklaag aangebracht. Zo kon ook een gesloten grondbalans worden gerealiseerd. Een flinke opgave was het realiseren van een sluitende grondexploitatie, die door de bodemsanering en de verwervingskosten (NS was inmiddels commercieel) een stevige onrendabele top kende. Dit kon worden opgelost doordat Duijnwijk als de eerste binnenstedelijke Vinex-locatie in Noord-Holland snel in uitvoering kon komen. De provincie kon daarom royaal over de brug komen. Verder was Bouwfonds bereid extra te investeren in de bovengemiddelde kwaliteit die de gemeente voor Duijnwijk voor ogen had. Tot slot leidde de inspraak tot problemen. Met name uit de aangrenzende buurt klonken protesten tegen de aantasting van het vrije uitzicht op de duinen en mogelijke extra parkeerdruk. Desondanks ging de gemeenteraad in 1998 akkoord met de plannen. Wel verdween een omstreden toren op het stationsplein uit de plannen. Springplank Nu, drie jaar later, zijn de protesten in het Zandvoortse weggeëbd. De kwaliteit van de gerealiseerde woningen en openbare ruimte is evident, evenals de voordelen voor de gemeente in zijn algemeenheid. Met de bouw van Duijnwijk wordt een substantiële bijdrage geleverd aan het oplossen van de woningbehoefte van de eigen bevolking.

‘Toen we hier konden kopen hebben we direct getekend’ De heer en mevrouw Venema wonen sinds 1998 in Duijnwijk. Daarmee behoren ze tot de pioniers van de nieuwe wijk. Het grootste deel van hun leven bracht het echtpaar Venema door in de rustige Amsterdamse Watergraafsmeer. Uit gezondheidsoverwegingen besloten ze de wijk naar de kust te nemen.

Echtpaar Venema

De heer Venema: ‘aanvankelijk woonden we in een kleine flat elders in Zandvoort, maar de ruimte en luxe van ons herenhuis in Amsterdam bleken we toch erg te missen. Toen we hoorden dat hier een nieuwe wijk met ruime woningen in een rustige omgeving zou komen, hebben we direct ingetekend.’ Uiteindelijk kocht de familie Venema een flinke tweeonder-een-kap woning. Duijnwijk is inderdaad een rustige buurt. Het valt totaal niet op dat er een hoge woningdichtheid is. Woonstraten worden afgewisseld door blokken met appartementen. Toch blijft de open sfeer behouden. Venema: ‘De lichte zandkleuren doen denken aan het duinlandschap. Duijnwijk sluit goed aan bij het kustkarakter van Zandvoort.’ Op straat zijn nauwelijks mensen te zien. Venema: ‘Er wonen hier voornamelijk gezinnen met kinderen. De jeugd is overdag naar school, de ouders aan het werk. Ik schat dat de meeste mensen tussen de dertig en veertig jaar oud zijn.’ Zelf naderen ze de tachtig. Venema vertelt dat aanvankelijk weinig animo voor de woningen bestond. ‘Maar anderhalf jaar later was dat compleet veranderd’, licht Venema toe. ‘Mijn zoon bijvoorbeeld wilde hier ook wonen, maar er was totaal geen plek meer.’ Ondertussen zijn de woningen zeer gewild en worden forse bedragen betaald voor een woning in Duijnwijk.

De doorstroming is heel hoog; bij de eerste fase gaat ruim 75 procent van de woningen naar lokale bewoners en bij de tweede en derde fase 60 procent. Het huidige lokale woningtekort (circa 600) verdwijnt daarmee in een keer vrijwel volledig. Ook de keus voor een turnkey-aanpak heeft goed uitgepakt. Daardoor kon de gemeente zich via haar aanwezigheid in de gezamenlijke stuurgroep en via de gemeentelijke projectleider Peter van Delft zich concentreren op haar eigenlijke rol: het formuleren en bewaken van de kwaliteit van de volkshuisvesting, stedenbouw en architectuur. Het risico van de locatie-engineering en afzet lag volledig bij Bouwfonds.

‘Duijnwijk staat voor Rijkdom!’ Rijkdom; dat is het eerste woord dat stedenbouwkundige en supervisor Donald Lambert te binnen schiet als hij het plan voor Duijnwijk, kort en bondig moet karakteriseren.

Stimulans Het succes van Duijnwijk vormt tot slot een enorme stimulans voor de verdere ontwikkeling van Zandvoort. Samen met Sjoerd Soeters en Adriaan Geuze heeft de gemeente een ambitieuze visie ontwikkeld voor een ingrijpende herstructurering van het gebied tussen het station en boulevard, een complex project dat het uiterste vergt aan doorzettingsvermogen en creativiteit. Bij Duijnwijk heeft de gemeente geleerd dat dromen mag en volhouden loont. Duijnwijk vormt de springplank om Zandvoort als woonplaats en dé badplaats van Nederland opnieuw op de kaart te zetten. ✏ [email protected]

Het verbaast hem dan ook een beetje dat nu pas de interesse van de vakpers en vakgenoten voor het plan begint los te komen: ’Blijkbaar is het plan te eenvoudig om er doorheen te kijken. Het bestaat uit een strak en helder grid dat ruimte biedt voor een grote rijkdom aan woningtypen en verkavelingen. En dat in een hele hoge stedelijke dichtheid met ruim veertig woningen netto per hectare.’ Bij het stedenbouwkundig ontwerp heeft Lambert zich laten inspireren door wat hij bij zijn eerste verkenningen in Zandvoort aantrof, zoals de niveauverschillen in het landschap, de erkers en voortuinen, de lichte kleuren van de huizen en de hofjes van de vissers die besloten liggen tegen de wind en in de zon: ‘In het plan komen deze thema’s terug, zoals bij het middengebied dat als een hof een duinmeer omsluit. Verder heb ik voor alle woningen een gele steen voorgeschreven die contrasteert met de blauwe en grijze luchten en door alle architecten in combinatie met andere materialen is toegepast. Tot slot heb ik het hoogteverschil optimaal uitgebuit door de straten dwars op de kustlijn te plaatsen en daarop een steeds onderbroken wand met gebouwen te projecteren, waardoor fascinerende doorzichten ontstaan.’ Anders dan bij zijn meeste plannen, heeft Lambert zich bij Duijnwijk beperkt tot de rol van stedenbouwkundige en supervisor: ’In eerste instantie was er veel verzet tegen het plan van de kant van een groep

vinex

Duijnwijk is bijna af. Er is net een start gemaakt met een duinpark dat in de zomer klaar moet zijn. Via een deur in de schutting stapt Venema zo het park in. ‘Ik ben blij dat er zo veel aandacht aan de openbare ruimte is gegeven. Bouwfonds heeft daar een groot aandeel in gehad. Ze zorgen ook direct voor mooie straatverlichting.’ De wijk wordt verder opgesierd met kunstwerken. De bewoners konden kiezen uit vijf verschillende ontwerpen. ‘We hebben gekozen voor vijf drijvende bollen die in het donker licht geven’, vertelt Venema. ‘Nu maar hopen dat B & W het met ons eens is!’

Supervisor Donald Lambert:

Supervisor Donald Lambert

50

Venema snapt wel dat de wijk gewild is. ‘Er staan woningen voor verschillende mensen, je zit vlak bij zee en dicht bij grote steden als Haarlem en Amsterdam.’ Venema realiseert zich dat er veel aandacht aan de vormgeving is besteed, maar hij merkt wel dat de jongere generaties een andere smaak hebben. Waar mensen nu van een wisselend straatbeeld houden, geeft Venema de voorkeur aan eenheid. Venema: ‘In de straat staan vier verschillende type woningen. Die staan her en der over de straat verspreid. Wat mij betreft hadden ze alles bij elkaar gezet. Maar de rest van de buurt vindt het prachtig. Trouwens, ik ben zeer tevreden met mijn ruime woning.’ Het afgelopen jaar is Nederland een paar maal opgeschrikt door rampen in woonwijken. Dat deed Venema besluiten om uit te zoeken hoe het met de veiligheid van de wijk gesteld staat. Venema: ‘Het is belangrijk dat mensen niet alleen in een mooie, maar ook in een veilige omgeving wonen. Maar je kunt niet van buitenaf zien dat een wijk veilig is.’ Daarom deed Venema navraag bij de brandweer. ‘De brandweer heeft me uitgelegd dat alle woningen Duijnwijk bij brand uitstekend bereikbaar zijn en dat er voldoende uitvalsmogelijkheden zijn. Dat geeft een goed gevoel.’

omwonenden. Het leek me verstandig daarom een neutrale positie te kiezen en niet nog eens extra partij te zijn als uitvoerend architect of landschapsarchitect.’ Voordeel van deze positie was volgens Lambert dat hij zich kon toeleggen op het bewaken van de kwaliteit en de discussie met de architecten en de landschapsarchitect, waardoor het oorspronkelijke plan in zijn details verder werd verrijkt.’ In dit verband benadrukt hij de rol van de gemeentelijke projectleider, Peter van Delft: ‘De meeste projectmanagers zijn alleen geïnteresseerd in de planning en het geld. Van Delft stond voordurend op de bres voor kwaliteit en heeft het spel zeer strategisch gespeeld. Als hij het eens was met mijn visie, durfde hij positie te kiezen en zijn nek uit te steken, zowel naar de eigen achterban als richting Bouwfonds.’ Volgens Lambert is Duijnwijk van groot belang voor Zandvoort: ‘Zandvoort kon jarenlang geen nieuwe woningen bouwen. Kinderen moesten daarom verhuizen of in schuurtjes wonen die in de zomer aan toeristen worden verhuurd. We hebben dan ook een zeer gedifferentieerd woningbouwprogramma opgesteld, zodat zoveel mogelijk mensen aan hun trekken kunnen komen. Nu alle emoties zijn weggeëbd en de derde fase bijna wordt opgeleverd zie je dan ook dat het plan onmiddellijk door de bevolking wordt geabsorbeerd.’ Lambert hoopt dat de kwaliteit van Duijnwijk uitstraalt naar de rest van de gemeente: ‘In de jaren zestig is een groot aantal armzalige bouwsels langs de kust neergezet. Het zou mooi zijn als Duijnwijk de inspiratie oplevert om dit soort gebouwen de komende jaren te slopen en via doorbraken en doorzichten het achterland weer te verbinden met het strand en de zee.’

vinex

51

recept voor succes

Mijn leven hangt van toevalligheden aan elkaar In deze rubriek portretteren we iemand die op de een of andere manier succesvol is. Belangrijke vragen: wat zijn zijn of haar drijfveren voor succes? Hoe wordt succes ervaren en wat zijn de moeilijke momenten? In deze eerste aflevering Lenie Dwarshuis - Van de Beek. Als wethouder van ruimtelijke ordening en volkshuisvesting van de gemeente Leidschendam trok zij min of meer de Vinex-locatie Leidschenveen vlot en speelt zij een belangrijke rol in de strijd tegen de annexatieplannen van buurgemeente Den Haag. Naast haar wethouderschap bekleedt Dwarshuis bestuursfuncties in diverse adviesorganen. Over haar bestuurscarrière zegt zij; ‘Mijn leven hangt van toevalligheden aan elkaar’. Altijd een carrière in de politiek geambieerd? ‘Nee, zeker niet. Na mijn Hbo-opleiding heb ik personeelswerk gedaan. In de jaren zeventig ben ik eerst steunlid geworden van de VVD. Een logische keuze. Ik kom uit een middenstandsmilieu en de zienswijze van de VVD, zoals de ondernemerszin en eigen verantwoordelijkheid nemen voor je leven, paste toen al en past nu nog steeds bij mij. Maar goed, dan bezoek je een keer een ledenvergadering en praat je mee en voordat je er erg in hebt, zit je er middenin. Dat resulteerde dus in 1986 in een raadslidmaatschap.’

Een kijkje in de keuken van Lenie Dwarshuis

Het kwam op uw pad? ‘Ja, dat zijn zo de toevalligheden waar in mijn leven veel van aan elkaar hangt. Begin jaren zeventig, na de geboorte van mijn eerste kind, een dochter, besloot ik te stoppen met werken. Nog afgezien van het feit dat er in die tijd nauwelijks mogelijkheden voor kinderopvang waren zoals we die nu kennen, was dat toen een bewuste keuze waar ik geen seconde spijt van heb gehad. Ik ben vrijwilligerswerk gaan doen. En dan val je ook van het een in het ander. Ik heb in schoolbesturen gezeten en ben twaalf jaar lid geweest van het dagelijks bestuur van het Nederlandse Rode Kruis.’ beeld Deen van Meer

Waarom? ‘Omdat ik vooral betrokken wil zijn bij de maatschappij; ik wil deel uitmaken van het leven. En vrijwilligerswerk is tweerichtingsverkeer. Het kost tijd, energie en vaak emotie maar je krijgt er enorm veel waardering voor terug. En ik ben van nature redelijk gedreven in wat ik doe. Als ik iets aanpak dan ga ik er wel voor.’ In 1994 kiest u voor het wethouderschap. De meest succesvolle periode breekt dan aan? ‘Zakelijk gezien misschien wel. Maar mijn werk bij het Rode Kruis wil ik ook als succesvol bestempelen. Succes is in mijn ogen vooral wanneer je voldoende van jezelf kunt terugvinden in de dingen waar je mee bezig bent. Het hebben van succes en voldoening zijn voor mij dan ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ik praat eigenlijk nooit over mijn privé-leven maar je kunt pas succes hebben wanneer je thuis voldoende draagvlak hebt. Mijn leven kan ik alleen leven zoals ik dat nu doe wanneer thuis alles reilt en zeilt. En zowel mijn man als mijn twee kinderen hebben mij altijd overal in gesteund.’ Wat zijn uw grootste successen? ‘Mijn successen zijn feitelijk altijd coproducties. Dan denk ik inderdaad aan Leidschenveen, dat een fantastische woonwijk aan het worden is, maar ook aan de vernieuwing van het winkelcentrum Leidschenhage en de start van de opwaardering van het oude centrum.’

De hele herindelingsdiscussie die al vanaf 1997 speelt, is voor mij behoorlijk belastend. Er kwamen aspecten van de politiek naar boven waar ik niet trots op ben en ook weinig begrip voor heb. Het is bijvoorbeeld als VVDwethouder lastig uit te leggen dat de basis van het onredelijke herindelingsplan voortvloeit uit een motie van het toenmalige VVD Tweede Kamerlid Remkes. Een zware en moeilijke periode.’ Naast uw wethouderschap bent u onder andere voorzitter van de VNG commissie Ruimtelijke ordening, lid van de Vromraad en het NIROV-bestuur. U kunt geen ‘nee’ zeggen? ‘Niet als ik iets leuk vind of wanneer ik denk dat ik de kennis of het netwerk van het een kan gebruiken voor het andere. Maar mijn eerste prioriteit ligt bij mijn werk voor de gemeente Leidschendam.’ Ambitie? ‘Ik kan in de functies die ik nu bekleed mijn ambitie aardig kwijt.’ De volgende stap; een burgemeesterschap? Lachend: ‘Ik houd open ogen voor wat er langs komt. Maar ik doe mijn lekker zittende schoenen pas uit wanneer ik zeker weet dat het nieuwe paar ook hetzelfde comfort biedt.’ ✏ [email protected]

Teleurstellingen? ‘Die zijn er ook geweest. Het kan, denk ik, ook nooit alleen maar een ronkend verhaal zijn. Mijn pad is niet alleen over rozen gegaan.

recept voor succes

53

buitenland

Let’s check it out Han Michel, beeld Carry Maas

auteur Kees de Graaf, beeld Brian Rose

Lessen uit Amerika ‘If you’re going to San Francisco, be sure to wear some flowers in your hair.’ Het lijkt twijfelachtig dat de ontwikkelaars van De Principaal met een gebloemde haardos door de straten van Frisco zijn getrokken. Men kwam er ook niet om te genieten van het prettige klimaat. Integendeel: er moest gewerkt worden.

54

buitenland

Woonconcepten, zowel in de huur als in de koop, werden er verkend. Het resultaat ligt nu voor, kort en bondig samengevat in de publicatie ‘California Dreaming. Woonconcepten uit de San Francisco Bay Area.’ Van lofts tot de Villa Romana in suburban style. Principaaldirecteur Han Michel trekt lessen uit de Amerikaanse ontwikkelpraktijk. ‘Ontwikkelaars maken in feite iets waar niemand vooraf om vraagt. Hoe kun je dan toch mensen naar je project lokken. Dat is de opgave.’ De Principaal ondernam de reis naar de Amerikaanse oostkust met Woonstichting De Key (beide maken inmiddels deel uit van het Vastgoedfonds LievendeKey) en het Amsterdamse adviesbureau DE LIJN. Han Michel over het initiatief: ‘Louise de Rooy, medewerker bij DE LIJN, heeft een jaar lang voor ons allerlei woonconcepten in de Bay Area verkend en gedocumenteerd. Maar uiteraard wilden we dat met eigen ogen bekijken. In een paar dagen tijd hebben we de meeste projecten uit de publicatie bezocht, van stedelijk tot suburbaan. Wat mij het meest is opgevallen: de integrale, conceptuele benadering van die Amerikaanse ontwikkelaars. Dat snijdt daar echt hout. Zowel op het vlak van de projectontwikkeling als het beheer is men vernieuwend bezig. En wat hen erg goed lukt, is niet alleen om het concept goed te ontwikkelen, maar het

ook nog eens succesvol aan de man te brengen. Geen moeite is te veel om belangstelling voor hun projecten te vinden. Kijk, bij dit project bijvoorbeeld (Michel verwijst naar de Silver Creek Golf and Country Club, red.), hier was een paar jaar geleden helemaal niets. Wat dat betreft zijn het net kunstenaars: ze maken in feite iets waar niemand vooraf om vraagt. Hoe kun je daar dan toch mensen heen lokken. Dat is de hele basale opgave. En bedenk goed: het gehele land is daar de potentiële markt. Een andere complicerende factor is dat je niet op tekening mag verkopen. Mensen kopen alleen wat er staat en je bouwt dus op voorraad.’ Kleine ontwikkelaars Het is een opgave die niet is voorbehouden aan grote ontwikkelingsbedrijven. Integendeel, het zijn met name de niche players die succesvol zijn: ‘Vaak zijn het hele kleine bedrijven, maar wel heel gedreven. Men ontwikkelt zelf het concept, de condities waaronder het gerealiseerd kan worden zoals draagvlak en proces en brengt het ook nog eens zelf aan de man. Boodschap en boodschapper zijn er vaak één. Waar wij soms nog de nodige afstand houden ten opzichte van onze producten, geloven zij heilig in wat ze maken. Ook architecten nemen overigens regelmatig deel aan ontwikkelingstrajecten, voor eigen rekening en risico.’ Hoewel er voor de gehele San Francisco Bay

Area sprake is van een ontspannen markt, waarop de klant echt koning is, hebben sommige niche markten wel met overspanning te maken. Dat geldt met name voor de lofts, aldus Michel: ‘In sommige gebieden van de stad is nu door de overheid ook een zogenaamde loft stop afgekondigd; het succes van dat type woningen is zo groot dat er verdringingsprocessen op gang zijn gekomen. Bedrijven worden daardoor onder de voet gelopen en worden bij wijze van spreken uit hun ruimte gedrukt.’ De lofts in ‘California Dreaming’ staan soms midden in onherbergzame bedrijfsgebieden. De charme begint dan achter de toegangsdeur, waar de ontwikkelaars veel aandacht besteden aan landscaping en de overgang tussen semiopenbare en privé ruimte. De ontwikkeling van lofts op binnenstedelijke locaties is inmiddels een markt voor de trendvolgers geworden: ‘Het Clock Tower project, een voormalige conservenfabriek uit 1907, heeft begin jaren negentig de toon gezet. Het is een project van een ontwikkelaar en een architect en heeft de toon gezet voor vele andere projecten. Nadat deze pioniers hun werk hadden gedaan, werd loft living ineens de talk of the town. In het begin was de loft vooral een grote, ruime, functieneutrale ruimte. Later zetten de trendvolgers die ruimte toch weer vol met een standaardplattegrond.’

buitenland

55

‘Wij spannen ons vreselijk in voor de levensloopbestendige woning, terwijl Amerikanen gewoon verhuizen, vaak zelfs naar een geheel ander deel van het land’

56

buitenland

Eigen expressie Wonen in de States is een belangrijk middel om je status en levensstijl voor het voetlicht te brengen. Dat geldt voor de lofts net zo goed als voor de meer suburbane projecten die in ‘California Dreaming’ worden beschreven. ‘Dat is een ontwikkeling die ook in Nederland steeds scherper afleesbaar is. In Amerika neem je een aantal keren in je leven de belangrijke beslissing: waar ga ik wonen. Dan gaan er ineens hele andere aspecten spelen. Je vermogen is daar namelijk je huis en andersom; men kent veel minder de pensioenen die wij hebben. De waardeontwikkeling van de woning is daarom extreem belangrijk. Het heeft mede geleid tot de ontwikkeling van de gated communities. Wij denken bij dat soort gemeenschappen direct dat ze vooral bedoeld zijn om de boeven buiten te houden, maar je moet dat anders zien. Gated communities zijn vooral gebieden die je goed kunt conditioneren in beheersmatige termen. En bovendien blijft door het strikte beheersregime de waarde van de woningen op peil. Om die reden leggen de bewoners van die communities zichzelf willens en wetens zoveel beperkingen op. De regels gaan echt vrij ver. Je mag bijvoorbeeld je pickup truck niet langer dan drie uur op straat parkeren.’ De regels gelden ook op architectonisch gebied en maken volgens Michel duidelijk dat de roep van staatssecretaris Remkes om meer diversiteit gedoemd is te falen: ‘Mensen willen controle en mijden risico’s. Wanneer in de VS je buurman te wild aan de gang gaat, leidt dat tot een ernstige waardevermindering van je eigen huis. Daarom worden er in Californië strenge eisen gesteld aan de bebouwing.’ De conditionering van de woonstijl bergt volgens Michel ook

gevaren in zich: ‘Het is ook extra kwetsbaar. Gated communities hebben vaak één bepaald thema, waardoor een zekere monomaan karakter en daarmee kwetsbaarheid op de markt ontstaat. Het natuurlijke evenwicht dat wij in onze woongebieden hebben zit er niet in. Wanneer zo’n thema dan ineens uit de gratie raakt kun je in behoorlijke problemen komen.’ Toch biedt het denken in gebieden ook aanknopingspunten voor de Nederlandse praktijk: ‘Zeker in gebieden met een lage druk op de woningmarkt kun je met een sterk thematiserende aanpak veel bereiken. Daarom is de betrokkenheid van De Principaal bij het Vastgoedfonds LievendeKey ook van groot belang; daarmee kun je grotere gebieden aanpakken. Met 42 woningen bereik je nu eenmaal minder dan met 420 woningen. In het laatste geval kun je de boel meer naar je hand zetten.’ Innovaties in de huur Een belangrijke eye-opener voor de Amsterdamse ontwikkelingsdelegatie in San Francisco was de productontwikkeling in de huursector, zowel in de duurdere sector als de sociale woningbouw. ‘Men levert er bij duurdere woningen veel meer voorzieningen èn personeel bij. Ik vond dat opvallend: in een dergelijke individualistische samenleving regelt men veel meer collectief dan wij. Een ander verschil met onze situatie is het feit dat huur en koop daar minder over scheidslijn van arm en rijk zijn verdeeld. Huren hoort daar echt bij je levensstijl, bij de manier waarop je met je tijdruimte budget omgaat. Voor vele groepen is het aantrekkelijk om af en toe een tijd te huren, bijvoorbeeld voor werknemers in dynamische sectoren als de ICT. In de Nederlandse corporatiesector is dat nog even ondenkbaar; wanneer

mensen hier eerder dan de gemiddelde woonduur van acht jaar verkassen, beginnen wij ons zorgen te maken. Wij spannen ons vreselijk in voor de levensloopbestendige woning, terwijl Amerikanen gewoon verhuizen, vaak zelfs naar een geheel ander deel van het land.’ Ook in de sociale sector wordt er aan de ontwikkeling van dit soort woonhotelachtige concepten gewerkt. Han Michel denkt dat er ook in de Nederlandse situatie veel vraag is naar dit soort huisvesting, duur en goedkoop: ‘Corporaties kunnen daar een grote rol in spelen, om huurwoningen met voorzieningen te maken aan de onderkant en bovenkant van de markt.’ De Principaal zet inmiddels de eerste stappen op dit vlak. Recent werd het project ‘Foyer’ in de Amsterdamse wijk Bos en Lommer genomineerd voor de Zuiderkerkprijs van de gemeente Amsterdam. Ontworpen door de architecten Rapp & Scheulen is de Foyer bestemd voor tijdelijke huisvesting van maximaal 80 jongeren tussen de 17 en 28 jaar, die vervolgens kunnen doorstromen naar zelfstandige woonruimte. Maar ook aan de bovenkant van de markt liggen kansen: ‘In de dure huur wordt veel te weinig gebouwd. Kijk bijvoorbeeld eens naar het plan dat Bouwfonds en De Principaal voor Steigereiland op IJburg hebben gemaakt. Daar zou je echt een gebaar maken; niet slechts wat huurwoningen in het 30%-deel, nee: met de dure huur ook een fors deel van de middensegmenten pakken. Dan zet je het huren echt stevig neer. Voor ontwikkelaars is dat ook prettig, aangezien je slechts één afnemer hebt.’ ✏ [email protected]

Literatuur: California Dreaming. Woonconcepten uit de San Francisco Bay Area. Uitgave: NAi Uitgevers, Rotterdam. Isbn 90-5662-188-2.

kleine kernen

auteur Ina Kuik beeld Reinier Gerritsen

te klein

Op adem komen in Zeeuws-Vlaanderen Gooi er voor een kwartje aan vragen in en je krijgt voor een knaak aan antwoorden terug. Burgemeester Noordewier van de gemeente Oostburg, een echte noorderling, heeft zijn hart verpand aan Zeeuws-Vlaanderen. Hij trof er vier jaar geleden een mineurstemming aan. Het streekziekenhuis en het belastingkantoor verdwenen, dorpen dreigden te verpauperen en jonge mensen trokken weg. Dwars tegen de stroom in begon hij de nadruk te leggen op de sterke punten van Oostburg. Nu heeft hij het tij gekeerd. Een verhaal over kleine-kernenbeleid in optima forma.

Burgemeester Noorderwier:

‘De charme van Zeeland ligt in zijn diversiteit!’

Het is grijs en er valt een vilein motregentje. Op de veerboot laat de onlangs gedane uitspraak van een columnist over Zeeuws-Vlaanderen zich maar niet verdrijven: ‘Wat moeten we met dat stukje Nederland waar je alleen per boot of via België kunt komen.’ Niet gehinderd door enig doemdenken zorgt Noordewier voor een hartelijke begroeting op de kade. Breskens, een van de grotere kernen van de gemeente, is het beginpunt van de rondreis. De plaats ademt visserij. ‘En dat blijft zo’, verzekert Noordewier. Voor Breskens ligt een gedurfde structuurvisie klaar. Bedreigd door het wegvallen van de veerverbinding en het afnemende belang van de visserij is het moment gekomen om Breskens een nieuw toekomstbeeld te geven. De jachthaven wordt omgetoverd tot een internationaal watersportcentrum. Daarnaast wordt de term vissershaven verbreed. Kwaliteit in de visvangst wordt belangrijker dan kwantiteit, de horeca gaat de wereld vertellen dat hier de beste verse vis gegeten wordt en de sportvisserij op de Noordzee en de Westerschelde wordt verder uitgebouwd. Daarnaast wil Breskens hét vertrekpunt worden voor het spotten van vogels op een van de belangrijkste wetlands van West-Europa. Op het gebied van de ruimtelijke ordening gaat Breskens op de schop. Het krijgt een echt centrum waar toeristen graag toeven.

het weer goed raak. Tachtig procent van de bebouwing werd in dat jaar verwoest of zwaar beschadigd. Schoondijke was het agrarische centrum van West Zeeuws-Vlaanderen. ‘En nu, met een van de twee stoplichten die de gemeente rijk is, een belangrijk verkeersknooppunt’ voegt Noordewier er glimlachend aan toe. Een nieuwe kerktoren doemt op aan de horizon. Het is de dertiende eeuwse hallenkerk van Groede, het dorp dat een sprekend voorbeeld is van het kernenbeleid van de gemeente Oostburg. ‘Door opwaardering van de dorpen hervinden de inwoners hun trots op hun eigen leefomgeving. Daarom hebben we vier jaar geleden een convenant gesloten met alle dorpen. Ieder jaar krijgt elke kern een geldbedrag. De inwoners besluiten zelf waar ze het geld aan besteden, als het maar gaat om verfraaiing van het dorp. Ieder dorp heeft een contactpersoon gekregen bij de buitendienst en er is een tweejaarlijkse opplusdag. Het werkt wonderwel. Iedereen voelt zich verantwoordelijk voor de instandhouding van de leefbaarheid in de eigen kern.’ Het is te zien in Groede. Naast het fraai onderhouden groen van gemeenschapsgeld leert een rondje om de kerk dat particulieren hun eigen geveltje en stoepje opfrissen met smeedijzeren bankjes, bloembakken en vele likjes verf.

Boerenhol Op weg naar de volgende kern, terwijl de ruitenwissers onophoudelijk hun werk doen, is er tijd voor statistische gegevens. De gemeente Oostburg heeft pakweg achttienduizend inwoners, verdeeld over tien kernen, en een aantal buurtschappen. Nieuwvliet is met 440 bewoners het kleinste dorp, Boerenhol het markantste buurtschap. In ieder geval in de ogen van de vele toeristen die een naambord van het buurtschap als trofee in hun koffer meenemen naar huis. Het grapje kost de gemeente jaarlijks handen vol geld. Iedere kern heeft zijn eigen geschiedenis en zijn eigen identiteit. Schoondijke bijvoorbeeld. Dit dorp, dat oorspronkelijk bekend stond als Vuyldijke, verdween van de landkaart toen het gebied in de Tachtigjarige Oorlog onder water werd gezet. In 1944 was

Poppenhuisjes Op weg naar Nieuwvliet. De dijken grossieren in poppenhuisjes. Deze vrijdagochtend zijn er slechts sporadisch tegenliggers op de weg. Het tempo zakt. Het Zeeuws-Vlaamse land nodigt uit tot rust. De vele flitspalen langs de goed onderhouden doorgangswegen verraden echter dat het soms anders is. Onbegrijpelijk dat je hier zou willen jakkeren. Er is te veel te zien onderweg. De peinzende, dikbuikige schapen wachten op nieuw nageslacht, onwetend van de ziekte die hun soortgenoten elders heeft getroffen. Waar je ook kijkt, zie je in de verte molens. De narcissen en de forsythia strijden om de mooiste kleur geel. Het is bijna ondenkbaar dat Nieuwvliet over een paar maanden overspoeld wordt door campinggasten. De lilliputter onder de dorpen herbergt de meeste van de 29 campings in de gemeente.

kleine kernen

59

Net gewend aan de overvloed aan historisch erfgoed is Cadzand-Bad een heuse cultuurshock. De badplaats is vergeven van de betonnen appartementsgebouwen, verkeersdrempels, parkeerterreinen, schreeuwerige uithangborden en dreigende wegsleepregelingen. Geen wonder dat het standbeeld van de visser nors voor zich uitkijkt. Hier vindt duidelijk een jaarlijkse invasie plaats. Maar ook hier heeft de gemeente grote plannen. Noordewier: ‘Cadzand-Bad ondergaat in de komende tijd een facelift van jewelste. Stijlvol, familiair en natuurrijk vormen de sleutelwoorden. De belangrijkste ingrediënten zijn er al. Een breed zandstrand voor de deur, het natuurreservaat Het Zwin aan het zijraam en een uitgestrekt polderlandschap aan de achterdeur. In de nieuwe structuurvisie krijgen de duinen de kans om Cadzand-Bad weer binnen te dringen, zodat er een natuurlijk spel ontstaat met de bebouwing. Het winkel- en horecacentrum wordt opgefrist, de boulevard autovrij gemaakt. Ten zuiden van Cadzand-Bad ligt het plangebied Cavelot. Daar zijn drie percelen van vijftien hectare beschikbaar voor de bouw van 240 luxe vakantievilla’s, omzoomd door een bomengordel.’ Het zal allemaal niet van de ene dag op de andere gaan. Er is veel werk aan de winkel. Volgens Noordewier een reden te meer om zo snel mogelijk de handen uit de mouwen te steken. ‘Cadzand-Bad heeft absoluut de potentie om uit te groeien tot een stijlvolle en gemoedelijke verblijfplaats aan de Nederlands-Belgische kust.’ De zee, nu nog in rijk geschakeerd grijs tegen het strand aan kabbelend, laat alle plannen rustig over zich heenkomen. Ze lijkt te weten dat ze het grootste basiskapitaal van de gemeente Oostburg is. Iedere inwoner heeft zo zijn of haar favoriete plekje aan de zeventien kilometer lange kust. De een loopt graag aan het strand, de ander zoekt de meer verborgen rijkdommen van de natuurgebieden op.

Stadse allure De Oostburgers blijken creatief en kunstzinnig. Niet alleen in de letterlijke zin – de gemeente heeft talloze kleine ateliers en musea binnen haar grenzen – maar ook in het vinden van oplossingen. Zo komen achtereenvolgens een showroom voor landbouwmachines in een brandweerkazerne en een antiekwinkel in een kerk voorbij. Terwijl de dorpen met romantische namen als Waterlandkerkje en Zuidzande elkaar afwisselen, ontkom je niet aan de charme van dit uitgestrekte land. De variatie is compleet met IJzendijke, een dorp met stadse allure, waar de historische gevelhuizen elkaar beconcurreren in schoonheid. Het mag op het conto geschreven worden van Prins Maurits, die van IJzendijke een typisch Hollandse vesting met een groot marktplein maakte.

In het gemeentehuis in Oostburg wordt het tijd voor een helikopterblik. Hoe verander je een gebied dat lijdt onder een bouwstop, verregaande vergrijzing en leegloop, in een streek waar alle neuzen weer dezelfde positieve kant op moeten komen te staan? ‘Je legt het accent op de sterke punten. De bouwstop omzeil je door speciale projecten die wonen, werken en recreëren combineren. Want dáár is de provincie gevoelig voor. Door opwaardering van de dorpen activeer je de regionale trots van de inwoners. Het aantrekken van een economisch- en een toeristisch manager, iets wat eigenlijk de portemonnee van deze gemeente te boven ging, versterk je het toerisme en de bedrijvigheid. Het Techno Park Zeeland in Schoondijke is een schoolvoorbeeld. Zeven hightech bedrijven die gespecialiseerd zijn in de productie van onder andere melkrobots en windturbines hebben daar op initiatief van de gemeente de handen ineengeslagen. Zo proberen we te voorkomen dat jonge academici naar elders vertrekken.’

Kip met gouden eieren Last maar zeker not least is daar de komende herindeling. Op 1 januari 2003 moet de samenvoeging met de gemeente Sluis-Aardenburg een feit zijn. De kleinere buur beziet deze op stapel staande verandering voorlopig met argusogen, bang om ondergesneeuwd te raken. Die angst is onterecht, aldus Noordewier. ‘Het aanbod van de twee gemeenten vult elkaar perfect aan. Oostburg heeft veel verblijfstoerisme, Sluis veel dagtoerisme. Oostburg zou wel gek zijn om de kip met de gouden eieren te slachten.’ De herindeling biedt in zijn ogen legio voordelen. ‘Na de komst van de Westerscheldetunnel zal de regio Terneuzen een sterke economische ontwikkeling doormaken. Op de flanken staand, willen wij daar graag een graantje van meepikken. Om dat te kunnen doen, moet je zelf een goede, sterke partner zijn. Eén West Zeeuws-Vlaamse gemeente met circa 24.000 inwoners biedt daar betere mogelijkheden toe.’ Op weg naar de herindeling wordt nu druk gewerkt aan een integrale toekomstvisie in de vorm van een structuurvisie voor het hele gebied. Het regent nog steeds. Toch ziet Zeeuws-Vlaanderen er anders uit dan een paar uur geleden; geraakt door de charme van het gebied en aangestoken door het enthousiasme van zijn burgemeester. ‘De charme ligt hier in de diversiteit. De grootste verrassing voor mij als stadsmens was echter de directe confrontatie met de wisseling van de seizoenen.’ Het afscheid van Zeeuws-Vlaanderen heeft iets weemoedigs. Terug naar de drukte en de stress. In het achterhoofd heeft de uitspraak van de cynische columnist plaatsgemaakt voor de allesomvattende slotzin van Noordewier: ‘In Zeeuws-Vlaanderen mag je even op adem komen.’ ✏ [email protected]

‘Zee is grootste basiskapitaal van Oostburg’

60

kleine kernen

‘Kleine gemeenten moeten zich richten op de toekomst’

beeld Peter van Breukelen

Stuurgroep ‘Krachtige Gemeenten’:

Verplichtende regionale samenwerking op strategisch vlak is meer dan ooit noodzakelijk. Tegelijkertijd is in veel regio’s gemeentelijke schaalvergroting onvermijdelijk.’

Een regionale strategische visieontwikkeling waarin helder staat omschreven welke richting de gemeente op wil en vooral waarom, ontbreekt volgens de stuurgroep in de meeste gevallen. ‘En als die er wel is, dan is een dergelijke visieontwikkeling vaak te vrijblijvend. Overigens’, benadrukt de stuurgroepvoorzitter,’ is bij veel gemeenten wel een groeiend besef van de noodzaak om actie te ondernemen ten behoeve van de toekomstige ontwikkeling van zowel de eigen gemeenten als van de regio als geheel. Daar moet ik trouwens wel bij aantekenen dat er wat dat betreft een verschil is tussen de allerkleinste gemeenten en grotere gemeenten. Terwijl de kleine gemeenten vooral hechten aan burgernabijheid en herkenbaarheid van het bestuur, voelen grotere gemeenten vaak meer de behoefte om greep te krijgen op strategische kwesties op regionaal niveau. Per saldo een dubbele boodschap.

Actieve rol De provincie moet als het gaat om het beleid voor de kleinere gemeenten ook een actievere rol gaan spelen. De Zeeuw: ‘Nu neemt het provinciebestuur nog te vaak een al te terughoudende positie in’. Volgens de stuurgroep moet de provincie gemeenten dan ook uitlokken in beweging te komen. Ook is het een taak van de provincie om knopen door te hakken als het streven naar consensus tussen gemeenten stagneert of mislukt. De rol van de rijksoverheid moet wanneer het gaat om het openbaar bestuur in kleine gemeenten stimulerend en faciliterend zijn. ‘In dat verband zou de rijksoverheid moeten zorgen voor een robuuste financiële compensatie voor gemeentelijke herindelingen.’

Centrumgemeenten Volgens De Zeeuw heeft de rondgang door de verschillende regio’s ook duidelijk gemaakt dat centrumgemeenten en buurgemeenten regelmatig met elkaar in de clinch liggen. ‘Centrumgemeenten hebben in gesprekken met ons aangegeven over onvoldoende draagvlak, ruimte en omvang te beschikken. Hoewel de andere gemeenten in de regio de specifieke centrumproblematiek vaak onderkennen, brengen de verhoudingen tussen centrumgemeenten en buurgemeenten niet zelden spanningen met zich mee. Hiervoor moet een oplossing komen en de centrumgemeenten behoeven in elk geval versterking.’ In het eindrapport voegt de stuurgroep daar ondubbelzinnig aan toe dat ‘de toekomstige ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden en het draagvlak van de centrumgemeenten door strategische regionale samenwerking recht worden gedaan.’

✏ [email protected]

HOOFDKANTOOR

juli 2001

Bouwfonds Wonen B.V. Westerdorpsstraat 66 Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 91 11 Fax 033 253 96 85 Email [email protected]

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

‘Kleine gemeenten moeten zich meer op de toekomst gaan richten. Vragen als ‘Welke ontwikkelingen komen er op ons af?’ ‘Hoe gaan we om met de demografische veranderingen en op welke wijze gaan we samenwerken met gemeenten in de regio?’ Zouden alle kleine gemeenten in zogenoemde regionale strategische ontwikkelingsvisies moeten beantwoorden.’

Dit zegt mr. F. de Zeeuw die zich als voorzitter van de Stuurgroep ‘Krachtige Gemeenten’ heeft verdiept over de vraag hoe kleine gemeenten moeten worden versterkt. De Zeeuw, in het dagelijks leven Directeur Nieuwe Markten Bouwfonds Wonen, heeft hiervoor met de Stuurgroep verschillende regio’s tegen het licht gehouden waar de laatste jaren geen gemeentelijke herindeling heeft plaatsgevonden. Deze regio’s zijn: Noord-Limburg, Achterhoek en de Liemers, Leidse regio en Duin- en Bollenstreek, Zeeuws-Vlaanderen, Utrecht-Oost en West-Friesland. Op basis van rondetafelgesprekken en interviews met vertegenwoordigers van gemeenten, provincies en maatschappelijke organisaties is door de stuurgroep vorig jaar het eindrapport ‘Gemeenten, méér dan lokaal bestuur’ gepresenteerd. Hierin worden diverse handvatten gegeven met als doel het bestuurlijk draagvlak van kleine kernen te verbeteren. De Zeeuw: ‘Uit onze analyse van deze regio’s blijkt dat bijna alle kleine gemeenten worstelen met de plattelandsontwikkeling en vernieuwing. Hoe moeten ze met demografische veranderingen omgaan en welke rol speelt een gemeente in dat proces? Dat zijn forse vraagstukken die een gemeente, en zeker niet de kleinere, alleen kan beantwoorden.’

UITGAVE

Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam ONTWERP EN ART DIRECTION

Frisse Wind (BNO), Amsterdam REDACTIERAAD

Jasper de Boom, José van Dijk, Hella Hendriks, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Erna Smit, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw.

REGIO NOORD-OOST

Grote Voort 45 Postbus 10054 8000 GB Zwolle AAN DIT NUMMER WERKTE MEE John Cüsters, Kees de Graaf, Jaap Huisman, Telefoon 038 425 44 40 Fax 038 425 44 41 Olaf Kaashoek, Dorien Kasteleijn, Ina Kuik, Email [email protected] Peter Middendorp, Hans Ouwerkerk, REGIO MIDDEN-OOST Jan Rutten, Gabriël Snuverink. De Brand 30 FOTOGRAFIE Postbus 1 Petra Appelhof, Peter van Breukelen, 3800 AA Amersfoort Marleen Daniels, Reinier Gerritsen, Telefoon 033 453 41 11 Carry Maas, Deen van Meer, Fax 033 453 41 90 Brian Rose, Elsbeth Struijk van Bergen, Email [email protected] Willem van Toorn, Don Wijns en anderen. DRUK EN LITHOGRAFIE

REGIO NOORD-WEST

Drukkerij Bakker Baarn, Baarn

Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem Telefoon 023 530 66 03 Fax 023 536 63 94 Email [email protected]

CONTACT

Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85

NAW

Dit is een uitgave van Bouwfonds Wonen. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds Wonen.

colofon

REGIO ZUID-WEST

Poortweg 4 Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email [email protected] REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email [email protected]

Ruimte voor persoonlijk wonen. Elk mens geeft op z’n eigen manier uitdrukking aan z’n identiteit. De woning draagt daaraan zeker bij. Bouwfonds probeert daar meer en meer op in te spelen. Met plannen voor verrassend vormgegeven woonwijken en met het concept Persoonlijk Wonen waarbij bewoners kunnen meebeslissen over uiterlijk, indeling en afwerking van hun nieuwe woonplek. Bij Bouwfonds bieden we daarvoor graag de ruimte. PROJECT

De Zeven Hemels te Rotterdam CONCEPT

Woonwensen van kopers vertaald door 7 architecten BIJZONDERHEID

IFD-demonstratiestatus 2000 MEER INFORMATIE

De Heer E. Kroezen of K. Riphagen, telefoon 015 - 268 08 08, www.bouwfonds.nl

64

locatie