Natuur. onderzoek. Schelpen en planten uit een veenlaag in Van Limburg Stirumkanaal. Jaargang 17 Nummer 3 Oktober 2007

Jaargang 17 | Nummer 3 | Oktober 2007

Natuur onderzoek Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen

1 Schelpen en planten uit veenlaag 4 Watervogels: altijd verrassend 4 Reproductieperioden bij loopkevers 6 Zoektocht naar bewoners AWD 7 Hermelijnen opnieuw in AWD waargenomen Sikkelsprinkhaan nieuw voor AWD 8 Boeren in de Van Limburg Stirumduinen 10 In memoriam Guus Kaijadoe 11 Fotorubriek 12 Korte berichten Colofon Redactie: ir. Antje Ehrenburg (hoofdredacteur) dr. Ab Kessler (redacteur) ir. Mark van Til (redacteur) Gerard Scholten (redacteur) Kerstin Vogel (redacteur) Reacties op artikelen zijn altijd welkom. Stuur deze a.u.b. naar: Waternet Afdeling Onderzoek & Projecten / Ecologie Vogelenzangseweg 21, 2114 BA Vogelenzang e-mail: [email protected] Heeft u nieuws of kopij? Graag inleveren vóór 1 januari 2008 Overname en bewerking van artikelen, gegevens en illustraties uit deze uitgave is alléén toegestaan met bronvermelding en uitsluitend na verkregen toestemming van de redactie en - indien ondertekend - van de auteur(s).

Schelpen en planten uit een veenlaag in Van Limburg Stirumkanaal Tijdens het dempen van het noordelijk Van Limburg Stirumkanaal in de winter 2006-2007 was er een tijdelijk profiel in de noordpunt vrijgemaakt. Dit was een steile schoongeschraapte zandwand boven de oever van het vroegere kanaal. Op 1.90 - 2.14 meter + NAP bevond zich een zeer harde, compacte veenlaag in het duinzand. Op 25 november 2006 heb ik aan de basis van de 25 cm dikke veenlaag materiaal verzameld. Hierin waren duidelijk veel verdrukte schelpen zichtbaar. Ik hoopte op grond van wat ik in het materiaal zou aantreffen iets meer te kunnen zeggen over welke schelpen en planten hier vroeger voorkwamen.

Circa 1 liter schelprijk veen heb ik met kraan-

De plantenresten

water gezeefd op een zeef met maaswijdten

De vegetatie in het water werd waarschijnlijk

van 0,25 mm. Door de hardheid van het veen

gedomineerd door kransblad (Chara sp.).

kon het niet goed in fracties gezeefd worden

Duizenden sporen van deze waterplant vond

en vielen de schelpen (die al gebroken in het

ik namelijk in het veen. Daarnaast waren vele

veen zaten) in kleine stukjes uiteen.

tientallen zaden van twee soorten algemeen

Toch kon ik nog een redelijk beeld krijgen van

aanwezig: waterbies (Eleocharis palustris) en

de molluskenfauna (schelpen) en de vroegere

ruwe bies (Schoenoplectus tabernaemontani).

vegetatie op deze plek (door het bekijken

Deze twee planten bepaalden waarschijnlijk voor

van de zaden en sporen).

een groot deel de vegetatie ter plekke.

Waternet is de gemeenschappelijke organisatie van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht en de gemeente Amsterdam

Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen

Van de redactie Het leven is een strijdtoneel, een ieder vecht en krijgt zijn deel. Was het niet Joost van den Vondel die dit dichtte? Ik moest hier aan denken, omdat het in de mensenwereld vaak zo gaat, en in de natuur al net zo. De zomer is voorbij, de herfst valt in, bomen laten hun blad vallen, veel insecten gaan dood, de winter overleven zij nu eenmaal niet. Eén van onze trouwste vrijwilligers is recent ook overleden, zijn ge zondheid liet hem helaas in de steek. Guus Kaijadoe is niet meer onder ons. Ik vind het erg fijn dat er andere trouwe vrij willigers zijn die zich zijn lot hebben aan

De onderzochte veenlaag in de oostoever van het voormalige Van Limburg Stirumkanaal, november 2006

getrokken en hem de afgelopen maanden

(foto: Wim Kuijper)

regelmatig hebben bezocht. Het ‘in memoriam’ van de hand van Siem

Andere soorten van oevers en moeras waren met

iets zuidelijker van deze plek. De determinatie

Langeveld verderop in dit nummer geeft

enkele zaden aanwezig: lisdodde (Typha sp.) en

leverde een stukje eik (Quercus sp.) op, het

een goed beeld van hoe Guus was.

twee soorten zegge (Carex sp.). De enige echte

andere stukje hout was van of een beuk of een

Zijn rapport over dertig jaar inventariseren

waterplant, naast kransblad, was de witte water-

Prunussoort.

in de AWD komt binnenkort uit, hij heeft

lelie (3 zaden). Waarschijnlijk was de oever

dat helaas niet meer mogen meemaken.

dichtbij. In ieder geval waren er enkele zaden

De schelpen

We gedenken Guus, en danken hem voor zijn

ingewaaid van een berk (Betula sp.) en zwarte els

In het veld kon ik al een aantal soorten her

jarenlange inzet als nachtvlinderonderzoeker.

(Alnus glutinosa). Enkele stukjes platgedrukt hout

kennen, en na het zeven bleven er honderden

De herfst breekt aan...

bleken van een wilg (Salix sp.) te zijn. Hans Vader

fragmentjes over die ik voor een groot deel op

verzamelde twee stukken hout uit ditzelfde veen,

naam kon brengen.

De huisjes van de volgende slakken waren aanwezig: Glanzende schijfhoren

(Segmentina nitida)

algemeen

Grote diepslak

(Bithynia tentaculata)

enkele & enkele opercula

Kleine diepslak

(Bithynia leachii)

enkele

Moeraspoelslak

(Stagnicola palustris)

enkele

Posthorenslak

(Planorbarius corneus)

enkele

Gewone schijfhoren

(Planorbis planorbis)

enkele

Tractorwieltje

(Gyraulus crista)

enkele

Draaikolkschijfhoren

(Anisus vortex)

1

Gewone poelslak

(Lymnaea stagnalis)

1

Ovale poelslak

(Radix ovata)

1

Kapslak

(Acroloxus lacustris)

1

(Sphaerium corneum)

enkele (doubletten).

en een mosselsoort: Gewone hoornschaal

Naast mollusken werden er nog vele tientallen

een bloedzuiger, enkele insectenonderdelen

mosselkreeftjes (Ostracoda), een eicocon van

en enkele cocons (van wormen?) aangetroffen.



Eerdere vondsten In de winter van 1994-1995 werd het zuidelijk

We denken dat ze uit dezelfde bovengenoemde

deel van het Van Limburg Stirumkanaal gedempt.

veenlaag komen, maar dat is natuurlijk niet

Door al het grondverzet kwamen destijds ook

helemaal zeker (kans is wel groot). Hans Vader

veenbrokken op het oppervlak van de nieuwe

verzamelde in 1999 enkele brokken van dit veen.

van Limburg Stirumvallei terecht. Je ziet ze

Het materiaal was lastig te analyseren maar

liggen als zwarte, uitgedroogde, harde stukken

leverde het volgende op.

grond.

Resultaat

Een stuk veen van 1 liter uit het zuidelijk deel van de van Limburg Stirumvallei:

Uit het bovenstaande volgt dat op deze plek in de duinen zich vroeger een moeras bevond.

waternavel

(Hydrocotyle vulgaris)

tientallen zaden

In het stilstaande, kalkrijke, heldere zoete water

zegge

(Carex sp.)

tientallen

groeiden veel planten en er was een vrij rijke

fonteinkruid

(Potamogeton sp.)

tientallen

slakkenfauna aanwezig. Het water was niet

munt

(Mentha sp.)

enkele

zo diep (enkele centimeters tot een meter),

waterbies

(Eleocharis palustris)

enkele

maar viel nooit droog. Op de oever of het

resten van mosdiertjes

(statoblasten van Lophopus crystallinus)

enkele

naastgelegen drogere duin stonden ondere

eik

(Quercus sp.)

1 stuk hout

andere wilg, zwarte els en eik.

zilverschoon

(Potentilla anserina)

1

Het is bekend dat er vroeger een periode was

duizendknoop

(Persicaria lapathifolia)

1

dat er veel van dergelijke situaties in de duinen bestonden. In de lage delen waren overal

Een stuk veen van 1 liter uit het noordelijk deel van het in 1994-95 gedempte deel:

moerassen aanwezig. Het hier behandelde veenmonster is gevormd in een van de meest

resten van watervlooien

(ephippiums)

enkele

westelijke duinvalleien, niet ver van zee.

grote brandnetel

(Urtica dioica)

tientallen houtresten en zaden

De moerassen lagen in de Oude Duinen en

zegge

(Carex sp.)

enkele

ontstonden enkele duizenden jaren geleden tot

hoge cyperzegge

(Carex pseudocyperus)

1

ze in de Middeleeuwen overstoven werden door

blaartrekkende boterbloem (Ranunculus sceleratus)

1

de Jonge Duinen.

egelboterbloem

(Ranunculus flammula)

1

kroos

(Lemna sp.)

1

beuk

(Fagus sylvatica)

1 zaad & 1 vrucht

kransblad

(Chara sp.)

1.

We zien dat er verschillen zijn tussen de

profiel is ook een geologisch onderzoek

monsters veen, maar ze geven toch aan dat het

verricht. De resultaten hiervan (ouderdom,

algemene beeld overeenkomt. We hebben te

stuifmeelonderzoek) zullen t.z.t. in een rapport

maken met ondiep moeras met open water en

van bureau Oranjewoud gepubliceerd worden.

een lage oevervegetatie vlak bij een drogere oever met bomen. De plekken waren vrij

• Wim Kuijper

voedselrijk, de soortenrijkdom lijkt gering te zijn geweest. Dit onderzoekje sluit goed aan op de resultaten van eerder veenonderzoek in de AWD (Kuijper, W.J. 1993: Vroegere vegetaties in de natte duinvalleien ten zuiden van Zandvoort. Carex-zaden uit veenlaag (tekening: Wim Kuijper)

Duin 16 (2):7-9). Aan het hier onderzochte



Reproductieperioden bij loopkevers

Wintergasten tellen (foto: Hans Vader)

Watervogels: altijd verrassend Het watervogeltelseizoen 2006/2007 is weer voorbij, het nieuwe tel seizoen staat alweer voor de deur. Van september tot april tellen enkele vrijwilligers de watervogels op de open wateren in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Zij struinen geulen, kanalen en plassen af en noteren maandelijks alle watervogels op de voorgeschreven data.

Wij kijken al 18 jaar naar loopkevers in de Amsterdamse Waterleidingduinen, en we vroegen ons af wanneer de verschillende soorten in het duin actief worden. Het is namelijk bekend dat bij loopkevers de reproductieperiode gepaard gaat met een grotere activiteit. Over het algemeen wordt de reproductie bij loopkevers bepaald door de geslachtsrijpheid en deze wordt weer beïnvloed door daglengte en temperatuur. De activiteitsperiode kan van soort tot soort verschillen. Activiteit zegt dus iets over voortplanting. Met onze dataset moet daar dus wel iets over te achterhalen en te vertellen zijn. Met reproductie bedoelen we de cyclus van paren, eieren leggen, de ontwikkeling van larven, het verpoppen en het uitkomen van het imago. Sommige soorten leggen eieren in de herfst en

Afhankelijk van de werkzaamheden en het weer

Wij hebben natuurlijk niet alleen oog en oor voor

overwinteren als larve (vaak soorten van stabiele

zijn er soms grote aantallen eenden of ganzen te

de watervogels, en passant nemen wij soms ook

terreinen, zoals bossen en heiden); andere

zien. Ons telgebied is het eerste infiltratiegebied

andere leuke vogels waar. Zo werden wij dit jaar

leggen eieren in het voorjaar en dan ontwikkelt

en wij mopperen wel eens ‘Waarom zit die groep

verrast door een groepje prachtig gekleurde

de larve zich in de loop van de zomer (vaak

ganzen niet in ons telgebied?’ Maar ja, ons

goudvinken.

soorten van dynamische terreinen, zoals oevers, akkers en ruderale terreinen). Tussen deze twee

gebied was dit afgelopen seizoen wél goed voor vijftien wilde zwanen, wat watersnippen

Tegen het einde van het telseizoen vertrekken

reproductietypen ligt een scala aan keversoorten

en een roerdomp.

de wintergasten weer naar ‘hogere sferen’ en

met één of andere tussenvorm qua cyclus.

komen de zomer-gasten weer naar de duinen.

Omdat wij in ons onderzoek naar volwassen

Opvallend voor ons telplotje was het grote

Het was dit jaar overweldigend hoeveel vogels

loopkevers kijken, bedoelen we in dit artikel met

aantal brilduikers. In de andere telgebieden

al zo vroeg terugkwamen. Wij gaan altijd weer

reproductieperiode de periode van het paren

in de AWD worden ook andere watervogels

voldaan naar huis, voeren onze telgegevens in

en eieren leggen door de volwassen kevers.

gehoord en gezien zoals krooneend en

op de website van SOVON en kijken weer uit

zaagbekken.

naar september als het telseizoen weer begint.

Soms 9 weken vroeger Omdat wij al jaren achtereen van begin maart

• Marianne van der Stoop en Christien Kemp

tot eind oktober wekelijks loopkevergegevens op vanglijsten noteren, kunnen we in één oogopslag de activiteitsperiode aflezen.



Hierbij komen onverwachte zaken aan het licht. Om aan te geven of een soort vroeg of laat verscheen was nog niet zo eenvoudig. Door het gemiddelde te bepalen van de eerste week van waarnemen over alle vangjaren en vangplaatsen per soort was goed aan te geven of een soort vroeg of laat verscheen. Als voorbeeld nemen we Calathus erratus, de meest algemene soort in de AWD. De gemiddelde activiteitsperiode van deze soort (dus over 18 jaar en 32 vang-plaatsen) ligt tussen kalenderweek 27 en 40. De vroegst gemeten activiteit van een dichte populatie was in week 18 van het jaar 2000

Nebria brevicollis

in de Blink. Dit was dus 9 weken vroeger dan het gemiddelde. Het jaar 2000 kende een warm

Wanneer we de activiteitsperioden van

Bij de bos-soort Pterostichus oblongopunctatus

voorjaar, waarschijnlijk is dat de oorzaak van de

mannetjes en vrouwtjes van deze soort in een

was de activiteitsperiode heel kort, van week 10

vroege activiteit. In het begin van een activiteits-

grafiek uitzetten, dan bleek dat er duidelijk twee

tot 14 (maart), waarbij de mannetjes veel actiever

periode zijn de verschillen groter dan aan het

activiteitsperioden waren. De eerste van week

waren dan de wijfjes. Van week 16 tot 20 (april-

einde daarvan. De oorzaak hiervan moet gezocht

15 tot 25 (april-juni: adulten die vers uit de pop

mei) volgde een tweede piek waarbij de wijfjes

worden in de weersomstandigheden zoals:

komen) en de tweede van week 38 tot 47 (sept-

juist actiever waren. Ook bij Carabus

wel bereid om te paren maar nog te koud

nov: voortplantingsperiode na zomerdiapauze).

problematicus waren er twee pieken: van week

om actief te kunnen zijn.

De mannetjes bleken wat actiever te zijn dan de

23-28, en de tweede van week 34-42 (zie

wijfjes (we vingen meer mannetjes).

grafiek).

Verschillen binnen AWD

Harpalus tardus, een soort van zandige

Zo zie je maar dat de natuur ingewikkelder is dan

Een ander door ons niet te verklaren fenomeen

graslanden en struikheidevegetatie, was actief

dat we denken.

is, dat er ook grote verschillen zijn tussen de

van week 16 tot 24, waarbij juist de wijfjes veel

populaties binnen de AWD in een zelfde jaar.

actiever waren dan de mannetjes.

• Martien Koning

Zo was in 1996 de activiteitsperiode van Calathus erratus in de Wouwen tussen vangweek 29 en 38, langs geul 36-oost zeven weken

90

Carabus problematicus

eerder: tussen week 22 en 39, en op het

80

Mannetjes

Achterste Pannenland juist later: tussen week 31

70

Wijfjes

en 43. Op één plaats, op het zand van de ver-

60

1989

graven geuloever 26, bleken de kevers elk jaar

50

4 tot 9 weken eerder te verschijnen dan het

40

gemiddelde van de hele inventarisatieperiode

30

(tussen week 27 en 40).

20

Verschillen tussen de sexen De eerste jaren dat we inventariseerden, maakten we nog onderscheid tussen de

10 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

kalenderweken

mannetjes en de wijfjes. Nebria brevicollis is

Carabus problematicus kent twee activiteitsperioden (grafiek met aantallen aangetroffen

zeer algemeen in de meeste binnenduinbossen.

individuen uitgezet tegen weeknummers).



Zoektocht naar bewoners van de Amsterdamse Waterleidingduinen Leden van de Historische Werkgroep Amsterdamse Waterleidingduinen brachten een bezoek aan de 100jarige mevrouw Hijmans. Zij is één van de vele bewoners die in dit gebied gewoond heeft. Vol vuur vertelde zij over het prachtig wonen in de duinen.

Klapekster (foto: Fred Koning)

In de achtertuin van de familie Hijmans, ca. 1933. Op de achtergrond het pas aangelegde NoordOosterkanaal. Met teerkranten in de holen werden de konijnen zoveel mogelijk geweerd uit de omgeving van het verse talud, dat net met helmgras was ingeplant (foto: archief fam. Hijmans)

Het huis(je) werd gehuurd van een Amsterdamse

Zoals het nu is

zenuwarts voor Fl. 46,= per maand. De heer

Bij een bezoek aan de plaats waar het huisje

Hijmans had geen baan bij de Amsterdamse

heeft gestaan (tegenover de zij-ingang van

Waterleiding maar hij werkte bij de NZH in

Nieuw Unicum) is niet veel meer te vinden van

Haarlem.`De tijd in het Duinhuisje was een

de vroegere bewoning. Alleen de prachtige

Mevrouw Hijmans, februari 2007, 100 jaar oud

plezierige tijd, heerlijk rustig en via een hekje in

paardenkastanje en de seringen struiken

(foto: Christien Kemp)

de achtertuin werd het duin bereikt´ herinnerde

herinneren nog aan die tijd.

mevrouw Hijmans zich. In de buurt van het

Een blik terug in de tijd

Duinhuisje stonden nog enkele huisjes: nr. 164

Al in 1800, zo staat in de historische kronieken

van de Dames de Graaff, nr. 170 van de familie

van de waterleiding te lezen, werden de duinen

Hollestelle en op nr. 172 woonde de familie

bewoond. Er stonden enkele huizen en boer-

Stokman (vandaar de naam Stokmansberg).

derijtjes zoals onder andere in het Pannenland,

De familie Hijmans woonde van 1932 tot 1938

het Zwarteveld en het Paradijs. In het duin langs

in het huisje. Daarna verhuisde het gezin naar

de Zandvoortselaan waren niet alleen huizen te

de overkant Zandvoortselaan 219, waar nu

vinden, maar er was zelfs een café van P. Castien.

Nieuw Unicum is gevestigd. In het oude huis

• Christien Kemp

woonde toen nog een tijdje de toneelspeler

Zoals het was

Willy Walden. De Duitsers bouwden direct in

Een van de bewoners aan de Zandvoortselaan

het begin van de oorlog al grote bunkers

was het gezin Hijmans. Het huis genaamd

in de Stokmansberg en in de achter het kanaal

‘Duinhuisje’ (Zandvoortselaan 166) stond vanaf

gelegen Tonneblink. Alle huizen die in het

Zandvoort gezien aan de rechterkant van de

schootsveld kwamen te liggen (waaronder dus

Zandvoortselaan in het duin aan de voet van de

het ‘Duinhuisje’) moesten in 1942 worden

Stokmansberg, tussen de twee bochten in.

afgebroken. Het ‘Duinhuisje’, huis van de familie Hijmans, ca. 1930 (foto: archief fam. Hijmans)

Jaargang Jaargang 17 |17 Nummer | Nummer 3 | Oktober 2 | Juli 2007


Hermelijnen opnieuw in AWD-duinen waargenomen Sikkelsprinkhaan nieuwe soort voor AW-duinen Tijdens de sprinkhanenmonitoring van het plagproevenproject op het Rozenwaterveld heb ik op 6 augustus 2007 vijf sikkelsprinkhanen (Phaneroptera falcata) gevonden: een nieuwe soort voor de AWD! Een week later werd het gebied nog eens doorzocht op het voorkomen van deze nieuwe soort en stond de teller na vier uur zoeken op veertien exemplaren: acht vrouwtjes en zes mannetjes.

Afgelopen voorjaar/zomer 2007 zijn enkele losse waarnemingen van hermelijnen uit de Amsterdamse Waterleidingduinen bij ons binnengekomen. Dit is bijzonder want vanaf eind jaren ‘90 werden nooit eerder zoveel hermelijn-waarnemingen doorgegeven. Met de toenemende konijnenstand lijkt ook de hermelijn weer te zijn teruggekeerd in de AWD. De laatste zekere waarneming dateerde van enkele jaren geleden: een doodgereden hermelijn op de Vogelaardreef in 2001. Ook wezels worden weer regelmatig gezien. Wat is er aan ons doorgegeven? Ineke van Dijk

Na enkele minuten kwam de wezel tevoorschijn

heeft op 25 april 2007 hoogstwaarschijnlijk een

en trok zich weer terug. Dit herhaalde zich enkele

hermelijn gezien in Starrenbroek, met jong konijn

keren. Toen hij het konijntje zag, pakte hij het op

in de bek. Van de heer en mevrouw Koning uit

en verdween in de vegetatie.

Lisse hoorden wij dat een wandelaar op 26 juni 2007 in het zuidelijk duin een hermelijn had gezien. Zij meldden ons verder dat zij zelf op 2 juli 2007 ’s ochtends rond half tien op het pad door het Grote Vlak een halfwas dood konijn zagen liggen. Het konijn was nog warm en had een bloederig plekje in de hals: het was

De sikkelsprinkhaan is een slanke groene

dus slachtoffer van een wezel of een hermelijn.

sabelsprinkhaan met als meest opvallende

Diezelfde dag om kwart over twaalf zag Jos

kenmerk dat de extra lange achtervleugels,

Lammers een hermelijn in een ruig popelbosje

in rust, tussen de voorvleugels uitsteken.

in het Verbrande Vlak met een muis in de bek.

De bovenzijde van de ogen zijn vaak roserood

En nog geen twee uur later zagen Joop Mourik

gekleurd. De soort is sinds 1968 bekend uit

en Jos Lammers in de rand van een popelbosje

Nederland, maar pas sinds medio 2000 is er

in het Grote Vlak dat een hermelijn een

een sterke uitbreiding van vindplaatsen buiten

volwassen konijn in de nek greep, waarna een

de provincie Limburg. In 2003 werd een

gevecht ontstond met luid gekrijs. De hermelijn

Hermelijn pakt woelrat (niet in AWD!)

populatie ontdekt in het Kraansvlak in de

sloeg op de vlucht toen ze op 2-3 meter

( foto: Adri de Groot, www.vogeldagboek.nl )

duinen van het NPZK (Snater en Kerkhof).

afstand genaderd waren. Al met al lijken deze

Dit is nog steeds de meest noordwestelijke

hermelijn(en) wel zeer actief die dag, en de

Dankzij deze losse waarnemingen weten we

vindplaats van de sikkelsprinkhaan in Europa.

waarnemers ook!

gelukkig iets meer over de relatief verborgen

De soort is recent ook in de provincie

Verder meldden de heer en mevrouw Koning

levende marterachtigen. We stellen het dan

Friesland vastgesteld.

2 dagen later het volgende: Op 4 juli 2007 stak

ook op prijs als u uw losse waarnemingen van

een wezel met nestjong van een konijn het pad

boommarter, bunzing, hermelijn, en wezel blijft

Biotoop en lokale verspreiding

over dat langs het zweefvliegveld loopt. Door

doorgeven, maar ook losse waarnemingen

Zowel in het Kraansvlak als nu op het Rozen-

onze komst liet de wezel het konijntje liggen en

van andere zoogdieren zoals eekhoorns,

waterveld werden de sprinkhanen gevonden

verdween in de begroeiing. Het konijntje was

egels, mollen en vossen zijn welkom via antje.

in ruige duinroosvegetaties. Daarbij hadden

dood en had een gaatje in de hals. We hebben

[email protected] (graag met soort, datum,

de dieren een voorkeur voor relatief windluwe

het diertje voor ons goed zichtbaar op het

tijd, plaats, waarnemer). Alvast dank!

op het zuiden gerichte hellingen met hoger

pad gelegd en hebben de auto circa 10 meter

opgaand struweel in de omgeving.

achteruit gereden.

• Antje Ehrenburg

Lees verder op pagina 8 >



Vervolg van pagina 7 > Doordat sikkelsprinkhanen een goede camouflage in de struiken hebben, geen voor inventarisatie geschikt geluid maken en het voorkeurshabitat in moeilijk begaanbaar terrein ligt, is waarschijnlijk slechts een beperkt deel

Boeren in de Van Limburg Stirumduinen In het artikel ‘Van Limburg Stirumvallei geeft geheimen prijs’ in de Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen van juni 2000 nr. 2 heb ik geschreven over aanleiding en eerder archeologisch onderzoek op deze bijzondere plek in de Amsterdamse Waterleidingduinen. In de afgelopen jaren heb ik opnieuw allerlei interessants gevonden, waarmee het beeld dat we hebben van de toenmalige bewoners steeds beter wordt.

van de populatie opgemerkt. Daarom heb ik extra naspeuringen naar sikkelsprinkhanen

Landschap in ontwikkeling

verricht op 24 augustus op de Tonneblink

Het zuidelijk deel van het Van Limburg

en de Stokmansberg, maar ik heb de beestjes

Stirumkanaal werd in de winter 1994-1995

niet gevonden. Ook aan de overkant van de

gedempt, en dit groeit de laatste jaren vrij snel

Zandvoortselaan tussen golfterrein en

dicht. Dit gebeurt ten dele door duindoorns,

Koningshof heb ik de struweelovergangen

waarvan de wortels tijdens het graven zijn achter

naar grasland en duinroos afgezocht, maar geen

gebleven. Maar overal ontstonden ook grote

sikkelsprinkhanen gevonden. Totdat nieuwe

pollen helm, die zich later zeer snel uitbreidden.

waarnemingen anders uitwijzen, gaan we dus

Grote zandvlaktes werden vastgelegd door

vooralsnog uit van een deelpopulatie op het

zandzegge. De waterstand steeg en op vele

Rozenwaterveld en een deelpopulatie

plaatsen ontstonden poelen. Aan de randen

Scherven van de bruine pot, VLS-zuid, december 2004

op het Kraansvlak.

hiervan ontwikkelden zich riet en russen. In de

(foto’s: Hans Vader)

wat drogere jaren groeiden de meeste poelen

Sikkelsprinkhaan (foto: Wilbert Kerkhof)

geheel dicht met deze vegetatie. Op de noor-

dieper in het zand een grote scherf van een

delijkste plaats werd al spoedig besloten te gaan

potrand vond. Omdat de wind een tijd uit de

maaien, wat al snel resulteerde in een fraaie

verkeerde richting waaide (noord) stoof de

begroeiing met doelsoorten waaronder Parnassia.

vindplaats steeds verder onder. Daarom besloot

Met het ontstaan van al deze begroeiing was het

ik om met een schep te gaan schaven. Op een

gedaan met grootschalige verstuivingen en dus

oppervlakte van 2x2 meter vond ik op een diepte

ook met de vondsten van botten en scherven uit

van 5-10 cm steeds meer van dezelfde scherven.

vervlogen tijden. Gelukkig zijn er nog een paar

Na thuiskomst heb ik alle scherven van deze

kleine plaatsen waar het nog iets stuift (hoe lang

vindplaats bij elkaar gevoegd en ben begonnen

nog?) en daar werden nog wel aardewerk-

met puzzelen en lijmen. Na een paar avonden

vondsten gedaan. De meeste vondsten

knutselen resulteerde dit in een bijna complete

Wel vond ik op alle genoemde locaties veel

bestonden uit meer van het zelfde, dus vooral

bruine pot. Het was een bolvormige pot met 3

andere sprinkhanen en overal bruine winter-

kogelpot-, Badorf- en Mayen-aardewerk uit ca.

voetjes en 2 oren, die slordig was geglazuurd,

juffers. Als de sikkelsprinkhanen net zo’n hoge

700- 1000 na Chr. Maar er werden nu ook meer

zowel aan de buitenkant als van binnen. Ik heb

vlucht nemen als deze ‘nieuwe’ libellensoort

vondsten gedaan uit recentere tijden zoals uit de

de pot opgemeten, getekend en gefotografeerd.

(voor het eerste gezien in 2000, nu op alle

late middeleeuwen.

De resultaten hiervan heb ik opgestuurd naar

routes), dan zijn ze over vijf jaar echt door velen

André Numan (IPP Amsterdam). Hij is in de

te vinden. De voornoemde factoren maken het

De bruine pot

literatuur gedoken en kwam tot de verrassende

mogelijk dat op andere plaatsen in de Noord-

Op één van de nog stuivende plaatsen in het

ontdekking, dat het een niet algemene vondst

Hollandse duingebieden populaties een tot nog

meest zuidelijke deel van de Van Stirumvallei

was van een zogenaamde ‘grape’ (een laat-

toe onopgemerkt bestaan leiden. Het is dus zaak

vond ik regelmatig enige scherven van rood-

middeleeuwse kookpot met drie pootjes).

op te letten op een heldergroene sprinkhaan met

bakkend aardewerk, dat deels geglazuurd was.

Het bleek dat de leeftijd een stuk ouder was dan

lange vleugels en een vlinderachtige vlucht als

De eerste gevonden scherven hiervan werden

eerst werd aangenomen. Dit model was

u eens voor uw natuurplezier door de struiken

gedateerd op ca. 1600. Toen ik echter op

afkomstig uit de tweede helft van de veertiende

aan het worstelen bent.

dezelfde plaats steeds weer enige scherven

eeuw, zeg maar rond 1375 (zie ook Nieuwsbrief

van dezelfde soort vond, ging ik daar speciaal

Natuuronderzoek, jrg. 17, nr. 2, juli 2007).

• Wilbert Kerkhof

op letten. Vooral nadat ik met mijn vingers iets


Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen afkomstig waren. Maar nadat ik deze plaats aan Wim Bosman liet zien, vond hij dit de mooiste plaats die ik hem die dag liet zien. Het bleek een De vindplaats lag buiten het tracé van het

blootgestoven éénmalig geploegde akker te zijn.

voormalige kanaal en op een humeuze laag

Helaas hebben we van al deze akkers geen

van een vroegere vallei. In de directe omgeving

datering. Dit is echter wel mogelijk door middel

werden ook een aantal grote scherven van

van een C14-bepaling, maar dit onderzoek is

zogenaamd ‘Langerwehe’-aardewerk gevonden.

nogal prijzig. Gehoopt werd op een vondst van

Dit aardewerk behoort tot het steengoed uit de

aardewerk in deze akkers, zodat de akkers op die

een strandwal en later geheel zijn overstoven.

veertiende en eerste helft van de vijftiende eeuw

manier te dateren waren. Helaas werd er niets

Opvallend was, dat ik op een andere plaats vele

en is afkomstig uit een gebied tussen Aken en

gevonden. Wat wel duidelijk is geworden, is dat

tientallen grote strandschelpen als doubletten in

Keulen. De scherven waren afkomstig van een

op deze plek in vroeger eeuwen mensen hebben

het zand vond. Zij stonden rechtop in het zand,

grote pot of schaal en geribbeld aan de

gewoond die met akkerbouw in hun eigen

zoals ze ook tijdens hun leven op de zeebodem

buitenkant. De leeftijd sluit mooi aan bij de

voedselvoorziening voorzagen.

geleefd hebben. Aardig was, dat vlak bij deze

bruine pot. Wonderlijk is echter, dat hier ook

Blootgestoven gespitte akker, VLS februari 2005

plaats ook wervels (graten) gevonden werden,

enige afslagen van vuursteen gevonden werden.

Klei

die afkomstig bleken te zijn van schelvissen.

De laatste periode dat vuursteen gebruikt werd,

Op één van de gemaakte heuvels in het zuidelijke

Hoe dit precies zit, is gissen. Het zou er op

was in de late Bronstijd (1200-800 voor C.).

deel is veel klei achtergebleven nadat het zand

kunnen wijzen, dat hier ook een slenk geweest is,

ertussen uit was gestoven. Ik noem deze heuvel

(maar dan zonder kleibodem) die vrij plotseling

dan ook de kleiberg. Deze klei komt uit een vallei

van zee werd afgesneden en later overstoven is.

ten westen van het Van Limburg Stirumkanaal.

Schelvissen leven echter in diep water, de

Op sommige plaatsen vond ik bonken klei van

wervels zouden ook kunnen duiden op een aan-

meer dan 15 cm dik, die nu nog steeds kneed-

gespoelde dode schelvis. Als laatste mogelijkheid

baar waren. Ik zou er zo een pot uit kunnen

zouden de visresten afkomstig kunnen zijn van

boetseren. Hoogst waarschijnlijk hebben de

de toenmalige bewoners van de Van Stirumvallei,

bewoners uit de vroegere nederzettingen in de

die nadat ze een maaltje vis gevangen hadden,

Van Limburg Stirumvallei tot meer dan 1800 jaar

deze ter plaatse hebben opgegeten. Er werden

geleden hier hun klei vandaan gehaald.

op deze plek echter geen andere vondsten

Moeder de vrouw heeft deze klei gemagerd De bruine pot blijkt na lijmen bijna compleet,

(is vermengd) met kwarts en soms met grof zand

het is een ‘grape’

of schelpengruis. Hier werden met de hand potten van gevormd, die waarschijnlijk in een

Akkers

gezamenlijke oven werden gebakken. De kogel-

Vlak bij de plaats waar de bruine pot gevonden

potten die hier gemaakt werden, hadden een

werd, stoven op nog een aantal plaatsen

ronde bodem en konden alleen goed in de as

humeuze bodems bloot. Dit was ca 1 meter

van een vuur blijven staan.

onder het voormalige maaiveld, op een plaats waar geen stort was. Ik heb inmiddels van Wim

Oude zijarm van de Rijn?

Meer in detail: in het verticale profiel is duidelijk

Bosman, dé archeoloog uit Velsen, geleerd om

Er gaan wat verhalen rond, over een mogelijke

te zien dat het om gekeerde plaggen gaat, dit zijn

aan een gestoken profiel te zien of de grond

oude zijarm van de Oude Rijn, die ergens door

ploegsporen; VLS februari 2005

door mensen bewerkt was. Op meerdere

de AWD gelopen zou hebben. Om hier achter te

plaatsen vond ik op een diepte van 30-50 cm,

komen heb ik 2 liter klei verzameld. Deze klei

gedaan van menselijke activiteiten. Deze plaats

donkere humeuze lagen die dakpansgewijze in

heb ik aan Wim Kuijper gegeven met het verzoek

ligt ca. 1 meter onder het huidige maaiveld.

het blonde zand zichtbaar waren. Nadat Wim

of hij dit wilde nakijken op zout- of zoet-water-

Het is wel bijzonder, om op een plaats te lopen

Bosman de plaatsen gezien had, constateerde hij

organismen. Wim vond alleen schelpfragmenten

waar mogelijk vele duizenden jaren geleden de

dat het akkers waren, geploegd met een

van in zoutwater levende dieren. De klei is dus

branding van de Noordzee nog klotste. In een

keerploeg.

afkomstig uit de Noordzee (en dus niet uit een

volgend artikel zullen de vondsten uit het noor-

Op één plaats kwamen blootgestoven veen-

zijtak van de Rijn). Mogelijk betreft het hier een

delijke deel van het Van Limburg Stirumkanaal

plaggen aan de oppervlakte. Ik was in de

oude slenk die regelmatig in contact stond met

vermeld worden.

veronderstelling dat deze plaggen uit een

zee, zodat zich een kleilaag kon vormen. De slenk

• Hans Vader

diepere laag uit het Van Limburg Stirumkanaal

zal van zee zijn afgesneden door de vorming van


10 Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen

In memoriam Guus Kaijadoe Op 13 september jl. is tot onze grote spijt één van onze langst actieve vrijwilligers Guus Kaijadoe overleden. Guus Kaijadoe was een erudiet man, een bevlogen nachtvlinderaar en taxonoom. Meer dan dertig jaar heeft hij in de Amsterdamse Waterleidingduinen nachtvlinders gevangen en op naam gebracht. Hij is 79 jaar geworden. Op zijn crematieplechtigheid heeft Siem Langeveld de volgende woorden gesproken. ‘Onze eerste kennismaking was tijdens een

langstelling voor de allerkleinsten. Juist daartus-

excursie in zomer van 1974. Een mijnheer met

sen was soms nog wat nieuws te ontdekken.

blauwe alpino kwam naar me toe; “Ik ben Kai-

Een enkel klein beest waar hij niet zeker van was,

jadoe”, zei hij. “Ik denk dat ik maar eens met jul-

nam hij mee. Terwijl hij met zijn neus boven het

lie mee wandel.” Al snel werd duidelijk dat deze

laken speurde naar onbekende soorten, mom

man voor elke vlinder die we zagen een naam

pelde hij aan één stuk door namen van alles wat

Foto: Guus Kaijadoe

wist. Het draaide onbedoeld uit op een bijzonder

er op af gekomen was. Een avond met zo’n

(uit: jaarverslag Gemeentewaterleidingen 1998)

geanimeerde vlinderexcursie. Dit was de eerste

tachtig soorten vond hij redelijk geslaagd.

aanzet van onze samenwerking. Mijnheer

Tevens was hij sinds jaren een enthousiast lid van

Kaijadoe veranderde in Guus en als vrienden

Overdag en in de nacht heeft hij de duinen

de Sectie Snellen, een werkgroep die studie

gingen we af en toe samen op zoek naar

doorkruist. De eerste resultaten van deze

maakt van de kleine vlinders, Microlepidoptera.

vlinders.

ontdekkingstochten zijn beschreven in zijn ver slag “Tien jaar vlinderonderzoek in de Amster-

Met zijn geduld en gevoel voor fotografie

Een van deze excursies was naar een schapen

damse Waterleiding Duinen”, dat is verschenen

maakte hij fraaie dia’s die regelmatig zijn ver-

weitje. Hij had er het jaar daarvoor een land

in de jaren tachtig, een document met de

toond bij verenigingen en op vrijwilligers-

kaartje gezien, in die tijd nog een zeldzame ver-

waarnemingen van 725 soorten. Door mensen

avonden van de Amsterdamse Waterleiding.

schijning in het gebied. De dag was gunstig.

bij Waternet wordt nu gewerkt aan een verslag

Guus was een gedreven vlinderman.

Alsof het was afgesproken, kwam er één langs

met al zijn waarnemingen van rond 850 soorten

Dit enthousiasme heeft hij op anderen weten

en bleef op een bramenstruik zitten. Guus zijn

in dit duingebied. Aan dit verslag heeft hij eerst

over te brengen. Uit zijn eenmansonderzoek in

dag was goed. Het werd verder een gezellige

zelf gewerkt, maar het werd te veel.

de AWD is een solide werkgroepje ontstaan dat

middag struinen in de duinen. Vrolijk wees hij

Hij was blij dat Waternet dit voor hem ging

met veel enthousiasme zijn werk voortzet.

me naast vlinders ook op allerhande kevers en

doen. In zijn laatste uren hebben mensen uit zijn

Zijn voorbeeld is voor mij en veel andere mensen

vliegen. Naar die andere beesten moest eigenlijk

naaste omgeving hem verteld over de voor-uit-

de inspiratie geweest aan insectenonderzoek te

ook iemand gaan kijken, vond hij.

gang van dit werk. Met een ruime glimlach liet

beginnen. Guus, bij onze activiteiten zal je nog

hij merken blij te zijn dat het er toch zou komen.

vaak herinnerd worden. Zelf ben je er niet meer,

Soms gingen we vangen op licht. Een felle lamp

Helaas heeft hij het resultaat van zijn levenswerk

maar in hetgeen je op gang hebt gebracht, leef

boven een laken op een plaats met alleen licht

niet meer kunnen zien.

je voort. Hartelijk bedankt voor alles wat je

van de hemel, trekt op een mooie zomeravond

gedaan hebt.’

honderden vlinders aan. Ook onze kleding werd

Guus was lid van de Nederlandse Entomo

met nachtvlinders bedekt. Voor mij waren de

logische Vereniging sinds 1947, al zestig jaar nu.

grote ligusterpijlstaarten snorrend naast mijn

In deze tijd was hij vijfentwintig jaar secretaris

oren een openbaring, maar Guus had meer be-

van de afdeling Zuid–Holland.

• Siem Langeveld 19 september 2007



Fotorubriek Huppelkanaal 1968 Foto: Jaap Duijve

Huppelkanaal 1968 - 2007 Het Huppelkanaal, dat gelegen is tussen 2e en 3e infiltratiegebied, voert al jaren van oost naar west water af uit deze gebieden. Bij de vernattingsmaatregelen in het kader van project De Zilk gaan de waterstanden in het zuidelijk en oostelijk deel van het Kromme Schusterkanaal omhoog. Hierdoor moet de waterstroom vanuit het zuiden nu via het Rechte Schusterkanaal lopen. En aansluitend (om af te kunnen voeren) zijn de verschillende panden van het Huppelkanaal met circa een halve meter verlaagd. De hoofdwaterstroom uit de voorraad

Huppelkanaal 28 mei 2006 Foto: Joop Hilster

richting Oranjekom gaat nu dan ook niet meer via het Kromme Schuster- en Nieuwkanaal, maar via het Rechte Schuster- en Huppelkanaal. Om dit goed te kunnen reguleren zijn in het Huppelkanaal de afgelopen winter vijf dammen verwijderd en drie stuwtjes aangelegd. Tevens is tussen Rechte Schuster- en Huppelkanaal, en tussen Huppelkanaal en Westerkanaal een nieuwe grote duiker aangelegd. Op bijgaande foto’s (1968-2006-2007) is te zien dat het Huppelkanaal eigenlijk jarenlang weinig is veranderd, en dat ook de nieuwe stuwtjes ogenschijnlijk geen grote verschillen opleveren. In het afgelopen jaar is het Huppelkanaal echter wel ‘opgewaardeerd’ tot belangrijk afvoerkanaal!

Huppelkanaal 15 februari 2007 Foto: Joop Hilster

• Antje Ehrenburg



Korte berichten Gouden Lepelaar 2007 voor Hans Vader

zich altijd ingezet voor natuurbescherming, met name in de duinen. Hij protesteerde bijvoorbeeld tegen de komst van de plezierjacht in de jaren ‘70 en ’80 en pleitte voor restauratie van vinkenbaan Zeerust (uiteindelijk gerealiseerd in 2005). Uit dit alles blijkt wel dat Hans een volhouder is die veel tot stand heeft gebracht op vogelgebied. Dit maakt hem een waardige winnaar van de Gouden Lepelaar 2007. We hopen dat hij nog jaren actief is voor de vogels in de Amsterdamse Waterleidingduinen.

Roodkopklauwier Van half juli tot begin september heeft een vrouwtje-roodkopklauwier in het derde Hans Vader is blij met zijn Gouden Lepelaar

infiltratiegebied in de AWD gebivakkeerd.

(foto: Johan Stuart)

Zij had een vaste stek in de top van een

Zwarte ooievaar in Meertje van de Blauwe Paal, 21 juli 2007 (foto: Wim Kuijper)

Zwarte ooievaar in Meertje van de Blauwe Paal

meidoorn, en jaagde van daaruit op allerlei De Gouden Lepelaar is dit jaar uitgereikt aan

insecten. De roodkopklauwier is een zeldzame

Tijdens mijn onderzoek in het Meertje van de

Hans Vader. Deze hoge onderscheiding wordt

doortrekker/dwaalgast uit Centraal-Europa.

Blauwe Paal (in de zuidelijke AWD) zag ik in

jaarlijks toegekend door Vogelbescherming

In één van de volgende nummers verschijnt een

de verte een vogel lopen die ik nog nooit hier

Nederland aan iemand die zich met bijzondere

uitgebreider artikel over deze zeldzame vogel.

gezien had. Toen het dier achter een eilandje

verdiensten heeft ingezet voor de vogels.

verdween, kreeg ik de mogelijkheid om wat

De uitreiking van de Gouden Lepelaar vond

dichterbij te komen en een foto van de vogel

op 25 augustus plaats tijdens het Vogelfestival

te maken toen hij weer verscheen. Het bleek

in de Oostvaardersplassen in Flevoland.

een zwarte ooievaar te zijn. De waarneming werd

Hans Vader ontving de onderscheiding uit

op 21 juli 2007 gedaan. De vogel liep rustig

handen van Maarten Brabers, voorzitter van

voedselzoekend op de oever van het duinplasje.

Vogelbescherming. De bescherming van vogels

Door de informatie op de websites van

in Nederland drijft voor een belangrijk deel op

dutchbirding.nl en waarneming.nl bleek dat

de inzet van duizenden vrijwilligers. Een van die

de zwarte ooievaar wel zeldzaam is maar toch

vrijwilligers is Hans Vader, die bekend staat om

regelmatig in Nederland wordt waargenomen.

zijn tomeloze energie en inzet.

In onze buurt was dat op 5 augustus

Al meer dan 45 jaar doet hij vogelonderzoek en

(overvliegend Sassenheim), 12 augustus

is hij actief met het beschermen van vogels in

(overvliegend Noordwijk) en 13 augustus

Zuid-Kennemerland, vooral in de Amsterdamse

(overvliegend Oegstgeest).

Waterleidingduinen. Zoals de lezers van deze Nieuwsbrief Natuuronderzoek wel weten, zijn

Roodkopklauwier ♂ (bron: www.ivnvechtplassen.org)

• Wim Kuijper

Hans’ activiteiten bijzonder divers: zo telt hij broed- en watervogels, regelt ringactiviteiten,

Nieuwe telefoonnummers Leiduin

geeft met veel kennis en humor lezingen,

Waternet is een groot bedrijf, met tot nu toe

van Leiduin veranderen begin november 2007:

verzorgt publicaties en exposities en hij

allemaal verschillende vestigingen en

het centrale nummer was (023) 5233636,

coördineert tellingen. Al jaren is hij bestuurslid

telefoonnummers. Op termijn gaan alle

dit wordt: (020) 608 7500, bezoekerscentrum

van de Vogelwerkgroep Zuid-Kennemerland.

buitenvestigingen van Waternet op een

Oranjekom wordt (020) 608 7595.

Ook verzorgde hij jarenlang het blad ‘de Fitis’

020 – 608 nummer over. De telefoonnummers

Let op: voortaan dus geen 023, maar 020 draaien!

van de Vogelwerkgroep. Verder heeft Hans


Natuur. onderzoek. Schelpen en planten uit een veenlaag in Van Limburg Stirumkanaal. Jaargang 17 Nummer 3 Oktober 2007

Recommend Documents