Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuur onderzoek Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
1 B ericht van overlijden reegeit Trees: een ree-animatie 5 Zwammen en een vlieg 6 Vossenontmoetingen 7 Geen vogelgriep in de AW- duinen! 9 Een zeldzame vangst 10 Korte berichten 12 Fotorubriek
Colofon Redactie: ir. Antje Ehrenburg (hoofdredacteur) dr. Ab Kessler (redacteur) ir. Mark van Til (redacteur) Gerard Scholten (redacteur) Kerstin Vogel (redacteur) Reacties op artikelen zijn altijd welkom. Stuur deze a.u.b. naar: Waternet Afdeling Onderzoek & Projecten / Ecologie Vogelenzangseweg 21, 2114 BA Vogelenzang e-mail:
[email protected] Heeft u nieuws of kopij? Graag inleveren vóór 15 mei 2008. Overname en bewerking van artikelen, gegevens en illustraties uit deze uitgave is alléén toegestaan met bronvermelding en uitsluitend na verkregen toestemming van de redactie en - indien ondertekend - van de auteur(s).
Bericht van overlijden reegeit Trees:
een ree-animatie
In het kader van het onderzoek naar reeën en damherten dat Waternet al jaren uitvoert, is ook een aantal dieren voorzien van een halsband met een zender zodat ze individueel te volgen zijn. Zo ook Trees. Op 12 december jl. werd reegeit Trees (geit 7) dood aangetroffen in het Oosterkanaal. Omdat we deze geit al jaren volgen en ze ons veel heeft geleerd, wil ik daar iets over vertellen. Het is bijna een soap; een verhaal met liefde, gevangen neming, sex, vreemde mannen, kindermoord en een dramatisch einde! Gevangen!
erg weinig. Op basis van schattingen aan gestor
Trees werd op 20 oktober 2000 gevangen bij de
ven reeën denken we dat maar weinigen ouder
Berg van Dorus in het zuidoosten van de AWD,
worden dan 10-12 jaar. Trees bevestigt dus het
wat naar later zou blijken haar vaste woon
algemene beeld.
omgeving was. Haar exacte leeftijd op dat
Trees was altijd vrij makkelijk te observeren,
moment is onbekend, maar ze was minimaal
schuw was ze niet en ze had een vast leefgebied.
2 jaar oud. Dat weten we omdat tegelijk haar kalf
Dit laatste is normaal voor reeën in de AWD.
van dat jaar (bok 9 ofwel bok JP) werd gevangen
Reeën zijn zomer en winter in hetzelfde gebied
en een ree voor het eerst werpt als tweejarige
te vinden. De kern van Trees’ leefgebied (fig. 2)
geit. Boswachter Huub Adank schatte (zonder
strekte zich uit tussen de Diepe del en de Ronde
kennis over haar geschiedenis) aan de hand van
del en was circa 15 ha groot. Rekenen we alle
de gebitsslijtage de leeftijd bij overlijden op
uiterste waarnemingen mee vanaf 2000 dan
‘tenminste 9 jaar’, wat dus prima lijkt te kloppen.
komen we echter op 21 ha. Dit past goed in de
Over de gemiddelde levensverwachting van een
range van 10-24 ha die we meestal meten in de
maal volwassen reeën in de AWD weten we nog
AWD. Uitstapjes maakte ze bijna nooit, slechts
Waternet is de gemeenschappelijke organisatie van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht en de gemeente Amsterdam
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Van de redactie Winter and the birds Winter doth come at the close of the year and the birds fly away. The earth is asleep whilst the air doth weep snowflakes all the year. Wise men tell us in their wisdom: ‘Birds bid us goodbye, frightened by the stormy weather and the wintry sky’. Birds fly away at the close of the year, and then winter appears. The earth is alone, now the birds are flown, Hence, hence her tears.
Figuur 1: Geit 7 in de zomer van 2005 (foto Cindy Kapiteijn).
Thus the poet tells the story: ‘Winter is the sigh of the earth left sad and dreary, at the birds’
3 keer is ze waargenomen in de 70-Bunders ten
op dat moment ‘volwassen’ werd geschat. Het
goodbye’.
noorden van haar vaste leefgebied. De plek van
leefgebied van Rik overlapte dat van Trees en ze
overlijden ligt iets ten westen van haar leefge
leken een echt paar. Heel vaak werden ze samen
Uw redacteur kwam in aanraking met dit
bied, nooit eerder werd ze in deze buurt waar
waargenomen, vooral rond de bronst. De zender
prachtige gedicht, en wilde het u niet
genomen.
van Rik hield er al in november 2002 mee op,
onthouden. Het stamt duidelijk uit de tijd dat
maar hij wordt nog steeds vaak waargenomen.
winters nog echt streng waren. De winter als
Zenders
In augustus 2007 werd door Piet Rotteveel een
de zucht van de aarde die bij het afscheid van
In de loop der jaren heeft Trees verschillende
paring waargenomen tussen Rik en Trees, dus re
de vogels treurig achterblijft… Inmiddels is
zenders gedragen. Haar eerste halsband kreeg
delijkerwijs kunnen we aannemen dat de na
het nu eind januari, en echt koud is het nog
ze op 20 oktober 2000. Op 17 maart 2004 liep
komelingen van Trees, deze Rik als vader heb
niet geweest. Sterker nog, de eerste
ze opnieuw in de netten en is ze voorzien van
ben. Helemaal zeker kunnen we echter niet zijn,
zingende vogels (heggenmus, roodborst en
een nieuwe zender. Deze zender viel echter vrij
want af en toe werd een ‘vreemde man’ waar
zanglijster) zijn al weer gehoord! Kortom, het
wel onmiddellijk weer af (en bleek bovendien
genomen in deze omgeving. Meestal zijn deze
wordt lente, seizoen van de hoop.
niet te werken). We konden haar toch blijven vol
waarnemingen in de winter gedaan, buiten de
gen omdat een van haar kalveren uit 2003
territoriale tijd (die loopt van ca. maart-augustus),
Veel leesplezier in deze nieuwste editie van
(bokkalf 35) ook gezenderd was en nog steeds
maar niet allemaal (zie figuur 4 en 5 uit 2001).
Natuuronderzoek, natuurberichten uit de
bij haar in de buurt bleef. Kalf 35 werd sinds eind
Door een territoriale bok worden zeker in de
Amsterdamse Waterleidingduinen.
maart 2004 echter steeds vaker alleen gesigna
zomer andere mannetjes absoluut niet getole
leerd, waardoor Trees steeds minder vaak met
reerd en verjaagd. Soms wordt een eigen zoon
zekerheid kon worden waargenomen.
geaccepteerd in de omgeving mits hij zich ge
Op 3 januari 2005 is ze echter opnieuw gevan
deisd houdt en op enige afstand blijft. Aan
gen en gezenderd en op 17 november werd ze
nemelijk is dus dat het bij de waargenomen
alweer gevangen en (per ongeluk) wederom van
‘vreemde’ mannen gaat om één of meer na
een nieuwe zender voorzien.
komelingen van Trees (en Rik), maar zekerheid hebben we niet! Niet uit te sluiten is zelfs dat Rik
Partner en onbekende mannen
zelf nog geen territorium had in 2001 en de
Gelijk met Trees werd in oktober 2000 ook vol
‘vreemde’ bok in dat jaar zijn vader is geweest.
wassen bok Rik (bok 8) gevangen en gezenderd.
Of zou Rik gewoon even niet hebben opgelet?
Over de leeftijd van Rik weten we alleen dat hij
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen kalfjes (nrs 72 en 74) van Trees gezenderd 1-2 dagen na hun geboorte. Bokkalf 74 heeft niet lang geleefd. Hij groeide aanvankelijk goed, maar plotseling stopte dat en nam zijn gewicht zelfs weer af. Uiteindelijk, sterk vermagerd en stervend is hij op 2 augustus door een vos ge pakt. Autopsie op de kadaverresten wees uit dat hij een enorme ontsteking had aan zijn heupge wricht. De oorzaak daarvan is onbekend, maar een klap van bok Rik is niet uit te sluiten. Rik had rond die tijd namelijk duidelijk belangstelling (bronst) voor de Trees en mogelijk liep kalf 74 iets te veel in de weg. Zijn zusje geit 72 leeft nog wel en is recent nog waargenomen samen met de één jaar jongere geit 66. Tot voor kort nog al tijd in de directe nabijheid van Trees. Nu moet ze het alleen zien te rooien.
(Achter)kleinkinderen? Opmerkelijk is dat geitkalf 66 steeds samen met 72 werd waargenomen bij Trees. Geitje 66 werd op 16 mei 2006 gezenderd vlak na haar ge boorte, evenals haar zusje 67. Een onbekende
Figuur 2: Leefgebied van Trees in de loop der jaren (in lila). In totaal bijna 21 ha.
geit leek hun moeder te zijn, afgaande op het alarmerende gedrag dat deze geit vertoonde tijdens het zenderen en diverse latere waar
Kinderen en familiedrama’s
hebben gevestigd in het Bos van Verrassing, zo’n
nemingen van hun samen. Dit gezinnetje werd
Van Trees (en dus vermoedelijk ook van Rik) heb
2 km noordelijk van zijn geboorteplaats.
daarna regelmatig samen gezien met Trees en
ben we in de loop der jaren diverse kalveren
In 2001 is een aantal keren een bokkalf waar
haar kinderen. Ook geit 58, gezenderd als ‘vol
kunnen zenderen en volgen. Zoals reeds gemeld
genomen bij Trees en in 2002 werden regelmatig
wassen’ geit in november 2005 werd vaak samen
werd in 2000 behalve Trees ook haar zoon JP
2 kalfjes bij haar waargenomen. Tenminste 1 daar
met dit groepje gezien en soms was er ook een
(bok 9) gevangen en gezenderd (de familieband
van overleefde de eerste winter, getuige diverse
onbekende bok bij. Dit groepsgedrag doet fami
blijkt uit het gedrag). Helaas is de zender van JP
waarnemingen.
liebanden vermoeden, het waren dan mogelijk
inmiddels uitgeput waardoor het zoeken erg las
In 2003 had Trees twee kalveren, één daarvan is
(achter)kleinkinderen van Trees. Over het alge
tig is, maar voor zover bekend leeft hij nog
op 30 mei kort na de geboorte gezenderd
steeds in zijn eigen territorium in het Bos van
(geitkalf 34), de ander (bokkalf 35) op 27 novem
Verrassing, aan de noordwestkant van het
ber 2003. Geitkalf 34 is slechts 2 weken oud ge
Oosterkanaal. Als jonge bok bleef hij dicht bij
worden. Ze vertoonde verschijnselen van diarree
zijn moeder Trees, maar in de loop van 2001 be
en is vermoedelijk aan uitdroging gestorven.
gon hij meer rond te zwerven. Aanvankelijk nog
Bokkalf 35 bleef in de omgeving rondlopen en is
vlak bij het leefgebied van z’n moeder, maar
op een leeftijd van 2 jaar in het voorjaar van
steeds vaker werden uitstapjes in noordelijke
2005 door onbekende oorzaak overleden.
richting (70-Bunders) gemaakt. In de herfst van
Uit 2004 ontbreken gegevens over eventuele kal
2002 wordt JP enige tijd waargenomen in het
veren van Trees, maar in 2005 is ze een aantal
Zegvelderbos, ca 2,5 km noordelijk van het leef
keren waargenomen met een geitkalf. Na okto
gebied van zijn moeder. Met enige regelmaat
ber van dat jaar is het kalf niet meer waargenom
keerde hij echter ook weer even terug naar zijn
en, zodat vermoed kan worden dat ze niet oud is
Figuur 3: Bok Rik beschouwen we als de vaste
geboortegebied. In de zomer van 2003 lijkt JP,
geworden.
levenspartner van wijlen Trees. Hier op een foto in
als driejarige bok, een definitief territorium te
Op respectievelijk 1 en 2 juni 2006 zijn twee
de zomer van 2007 genomen door John Franssen.
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
meen wordt beschreven dat mannelijke na komelingen vrij snel wegtrekken van hun ge boortegrond, vaak gedwongen door de daar heersende territoriale bok, op zoek naar een ei gen territorium (zoals JP heeft gedaan). Dochters blijven meestal echter ‘hangen’ in de buurt van hun moeders leefgebied. Geiten zijn dan ook veel minder strikt territoriaal dan bokken. Vooral in de winter zouden verwanten vaak dicht bij elkaar te vinden zijn in zogenaamde familie sprongen. Bij Trees en haar familie lijkt dat ook te gebeuren, hoewel we niet van alle nakomelin gen zekerheid hebben over de familieband. Kalf
Figuur 4: Trees eind maart 2001 met een onbekende bok
67 is vermoedelijk ten prooi gevallen aan een
(foto: Esmeralda Dols).
vos (we vonden alleen de halsband terug met bijtsporen), maar 66 en 72 worden nog steeds
redt tot volwassenheid. Predatie door vossen
wege de Paardenkerkhofbrug en Vogelenvelder
(januari 2008) samen waargenomen.
speelt daarbij een grote rol, maar ook andere
brug. Dat is circa 100m uit haar vaste leefgebied.
Veel van Trees’ kinderen en (achter) kleinkinderen
doodsoorzaken komen veel voor.
Hoewel ze ontegenzeggelijk is verdronken, werd
was geen lang leven beschoren en ze kenden
toch ‘ouderdom’ als doodsoorzaak ingeschat
verschillende doodsoorzaken. Dit komt volledig
Mysterieuze dood
(mager, ‘scherpe rug’, gebit afgesleten). Mogelijk
overeen met de algemene bevindingen in de
Op 12 december 2007 werd Trees dood
begon Trees sterk verzwakt aan haar laatste uit
AWD dat slechts circa 20% van de kalveren het
aangetroffen in het Oosterkanaal ergens halver
stapje omdat ze het einde voelde naderen en was het zwemmen haar net fataal. Van reeën is,
Figuur 5: JP, de dan 1-jarige zoon van Trees loopt achter een onbekende bok
ook uit de AWD, bekend dat het zwemmen nor
in de zomer van 2001 (Foto: Esmeralda Dols).
maal gesproken geen enkel probleem is. Toch is echter al een aantal keer waargenomen dat als tijdens het zwemmen paniek uitbreekt reeën snel het loodje leggen. Het blijft gissen wat Trees heeft gedreven tot dit uitstapje en wat er uitein delijk precies is gebeurd, maar duidelijk is wel dat haar conditie slecht was. Het einde van een veel bewogen leven van deze soapster…… het wachten is nu op ‘Trees de musical’!
• Leo van Breukelen
Naschrift Iedere gelijkenis met bestaande personen berust op louter toeval. Met dank aan de vele stagiairs (23 stuks!) die de dieren hebben gevolgd en de boswachters en vrijwilligers voor hun inzet bij het vangen van de reeën.
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen Vuurzwammetje en zwartwordende wasplaat duiden op een heischraal milieu (foto: Joop Mourik) lijk ingedroogd. Als het na zo’n droge periode gaat regenen, strekt de hoed van de padden stoel zich wel weer uit, maar de ingedroogde plekken groeien niet mee. En zo komt het dat wij paddenstoelen vonden met kleuren en vormen die soms sterk afweken van wat gebruikelijk is. De jonge vuurzwammen die wij vonden, waren inderdaad vuurrood tot oranje, prachtig fel ge kleurd en sterk afstekend tegen het bleke geel en groen van afstervende witbol en duinriet. Oudere exemplaren echter waren bleekrood tot bijna wit met een kurkdroge, vlakke hoed, kennelijk gebleekt door de zon. Er waren zwart wordende wasplaatjes (gewoonlijk licht tot don ker oranje en zwartwordend bij veroudering of beschadiging) met een groenachtige tint, en
Zwammen en een vlieg, een excursie van de wasplatenwerkgroep
gele of fraaie knotszwammen met bruine topjes.
Elfenwasplaten, aardtongen en schapenkeutels Een leuke vondst was ook de grote plek elfen
De veranderingen in het begrazingsbeheer waren voor de wasplatenwerkgroep in oktober 2007 een reden om een kijkje te nemen in de omgeving van het Haasveld.
wasplaten, gele paddenstoeltjes met een hal fronde hoed. Bij al die kleuren staken de kleve rige aardtongen maar somber af: kleine zwarte dingetjes (tot 2 cm hoog) die verraderlijk veel
Ten zuiden van het naaldbos op het Haasveld ligt
groepjes vuurzwammen, maar toen we de knots
leken op rechtopstaande schapenkeutels. En er
een duingrasland met een proefvlak waar al
zwammen in de gaten kregen, liepen de aantal
lagen heel veel keutels! Je kunt je voorstellen
jarenlang de wasplaten, knotszwammen en aard
len snel op. Bij elkaar hebben we honderden ver
dat het dan lang duurt voor je de aardtongen in
tongen worden geteld. De begrazing met koeien
blekende knotszwammen geteld, en minstens
de gaten hebt. Van de rupsendoder, een oranje
die in 2004 begon, is daar beëindigd, er grazen
zoveel gele of fraaie knotszwammen. De verble
gekleurde verwant van de aardtongen, vonden
nog louter schapen. En konijnen natuurlijk, want
kende knotszwam is in het veld goed te herken
we maar één exemplaar. Maar toch: een rijke
dit deel van het duin levert tegenwoordig bij de
nen aan de oranje kleur, die inderdaad wat bleek
oogst aan waarnemingen van graslandpadden
konijnentellingen hoge aantallen op. Hoe die
kan zijn. Soms is de top zelfs bijna wit. De gele
stoelen die buiten de duinen schaars zijn.
verandering in het beheer verder gaat uitpakken,
en de fraaie knotszwam zijn in het veld niet uit
moeten we nog afwachten, maar de waar
elkaar te houden, beide zijn fel geel. Een aantal
Het onbekende lokt…
nemingen van de excursie op 5 oktober 2007
exemplaren verdween in doosjes voor een mi
Van de proefvlakken is wel zo’n beetje bekend
waren leuk genoeg om er verslag van te doen.
croscopische determinatie thuis, net als diverse
wat er groeit, maar het onbekende lokt. Daarom
satijnzwammen, ook een notoir lastige groep om
togen we met de hele groep naar de Ruigthoek,
in het veld op naam te brengen.
langs de Nieuwe Haasvelderweg, waar de scha
Vegetatie met veel knotszwammen De begroeiing van de graslandjes ten zuiden van
pen al wat langer grazen. De ruigte is in de loop
het Haasvelderbos is laag en bestaat voor het
Afwijkende kleuren en vormen
der jaren veranderd in een grasmat met hier en
overgrote deel uit grassen. De schapen grazen
September en begin oktober 2007 waren afwis
daar grote plekken zeegroene zegge. Ook hier
bepaalde plekken in de grasmat kort af en daar
selend warm en koud, nat en droog. In de natte,
vonden we tientallen vuurzwammen, honderden
vallen de wasplaten en andere paddenstoelen
warme perioden in september zijn veel paddens
verblekende en gele of fraaie knotszwammen, en
het snelst op. Aanvankelijk vonden we een en
toelen opgekomen, maar op de zonnige dagen
zowaar nog een groepje aardtongen.
kele zwartwordende wasplaat en bescheiden
daartussen zijn de jonge paddenstoelen plaatse
lees verder op p.6 >>
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Vossenontmoetingen Vos (foto: Joop Hilster)
Grote roofvlieg Tijdens het speuren naar al dat kleine grut zag Joop Mourik een groot insect, dat op het eerste gezicht sterk aan een hoornaar deed denken. Hoornaars zijn in de zomer van 2007 op diverse plaatsen in de Amsterdamse Waterleidingduinen gesignaleerd, dus dat is geen gekke gedachte. Dit beest was echter behaard en had maar één paar vleugels, terwijl hoornaars twee paar vleu gels hebben. ’t Was dus een vlieg, maar wel een monsterlijk grote: 2,5 cm lang! Siem Langeveld vond de naam van dit dier: Grote roofvlieg, Asilus crabroniformis. ‘Crabroniformis’ betekent ‘met de vorm van een hoornaar’. Toepasselijke naam. Het is de grootste vlieg die in Nederland voorkomt, vooral in droge zandstreken op lage vegetatie (heidevelden). Zelden worden ze op of bij weilanden gevangen (ref. Mark van Veen: De blaaskopvliegen en roofvliegen van Nederland
Oktober 2003, Waterdellen.
Ook deze vos was helemaal niet schuw. Was het
en België, Jeugdbondsuitgeverij, 5e gewijzigde
We hadden onze hokken geïnventariseerd op
dezelfde vos van 4 jaar terug die hier ergens zijn
druk, 1984). Ze planten zich voort in koeienvlaai
wasplaten en zaten lekker in de zon koffie te
burcht had? Toen leek het me een jong beest,
en en andere mest en jagen op insecten die ook
drinken, toen we op ongeveer 5 meter van
en deze groter, ouder, dus dat zou kunnen. Hij/zij
op de mest afkomen. Hier zien we hetzelfde
ons af een vos zagen zitten. Die probeerde
had een opvallend witte bef.
fenomeen als met paddenstoelen zoals de
dichterbij te komen, maar durfde toch ook niet
geringde vlekplaat, die in de duinen talrijk zijn
en bleef daar zitten. We hadden volop tijd om
op koeienmest, maar in de Hollandse productie
opnamen te maken. Toen we daarna wegreden
weilanden ontbreken. Begrazing door vee – mits
zagen we in de spiegel de vos naar ons plekje
goed ingesteld – verrijkt de biodiversiteit van het
komen en daar rondsnuffelen. Was hij (zij?) op
duin, niet alleen met paddenstoelen, maar ook
de koffielucht afgekomen en dacht: Koffie, daar
met grote vliegen.
hoort koek bij?? Is er iets voor mij?
• Kees Langeveld (lid wasplatenwerkgroep)
2 november 2007.
• Agnes Becker
We zijn weer in de Waterdellen onze hokken aan het inventariseren, nu met z’n vieren. Achter in het veldje. Ik was iets achtergebleven, kijk om me heen en zie, weer op enige meters afstand van me (5 – 7 m) een vos! Weer dat twijfelende gedrag: dichterbij, nee, terug, weer komen. De drie anderen stonden een eindje verder al te fotograferen, wat ik óók deed. Maar we waren nog niet aan de koffie en de thermosfles was nog stijf dicht. Zelfs voorbijgangers op het schouwpad achter het riet stonden te kijken.
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Geen Vogelgriep in de AW duinen! Het Vogelringstation AW duinen heeft meegedaan aan het verzamelen van vogelpoepmonsters voor het onderzoek naar influenza A-virus bij wilde vogels. Wat is de relatie tussen vogels en mensen op virusgebied? Hieronder volgt een samenvatting van het rapport “Aviaire influenzavirussen in wilde vogels” waarin dit wordt uitgelegd. Auteurs zijn: V.J. Munster, E. De Wit, A.D.M.E. Osterhaus en R.A.M. Fouchier.
in geen enkel monster het influenza A-virus aan. Voor ons is het onderzoek (voorlopig?) beëin digd. Het Vogelringstation AW duinen heeft een aanzienlijke bijdrage geleverd aan het onderzoek van de Erasmus universiteit. Onze monsters ble ken ruim 16% uit te maken van het totaal aantal verzamelde monsters.
Het influenza A-virus
Bemonstering van wilde vogels
Het influenza A-virus is vooral bekend als veroor
Door gebrek aan kennis in Europa over het
zaker van de jaarlijkse griepepidemieën en inci
voorkomen van influenzavirussen bij wilde vogels
Influenza A-virus in eenden, ganzen en zwanen
dentele pandemieën in de mens. Watervogels
begon de afdeling Virologie van het Erasmus
In totaal werden tussen 1998 en 2006 36796
vormen echter het natuurlijke reservoir van het
Medisch Centrum in Rotterdam in 1998 aan een
monsters verzameld van gezonde wilde vogels.
influenza A-virus. Vanuit dit reservoir kan het vi
nieuw grootschalig onderzoek. Hierbij werd voor
De grootste aantallen monsters waren afkomstig
rus worden overgedragen aan andere gastheren
het verkrijgen van monsters medewerking ge
uit Nederland, maar ook uit Zweden, Finland,
zoals pluimvee, varkens, paarden en mensen. De
zocht bij een groot aantal experts op het gebied
Noorwegen, Estland en Letland. Ook werden
bij vogels voorkomende influenza A-virussen
van de ornithologie, zoals eendenkooikers, gan
monsters verzameld uit de beide poolgebieden,
worden onderverdeeld in lage- en hoge ziek
zen- en goudplevierenvangers en vogelring
Afrika, Noord- en Zuid-Amerika.
teveroorzakers. De hoge staan bekend als vo
stations.
De monsters kwamen van meer dan 300 vogel
gelpest en veroorzaken massale sterfte onder
Met behulp van een steriel wattenstaafje wordt
soorten. Ongeveer 1000 van de 36796 vogels
pluimvee. In wilde vogels komt de lage ziek
een uitstrijkje van de cloaca gemaakt of (bij
waren geïnfecteerd met een influenza A-virus.
teveroorzaker van nature voor, maar als dit wordt
kleine vogels) het poepje verzameld. In kleine
Een derde hiervan kon gekarakteriseerd worden.
overgebracht in pluimvee, dan kan het muteren
buisjes, waar een transportmedium in zit, wordt
Deze monsters waren alle afkomstig van eenden,
naar een hoge ziekteveroorzaker.
het naar het laboratorium van de afdeling Virolo
zwanen, ganzen, strandlopers, alken, meeuwen,
gie verstuurd. Als er een virus wordt vastgesteld,
waterrallen en meerkoeten. In geen van de an
Watervogels als natuurlijk reservoir
dan wordt het monster ingeënt in bebroede kip
dere vogelsoorten werden influenza A-virussen
In meer dan 105 verschillende gezonde vogel
peneieren. In het ei wordt het virus gekweekt,
aangetroffen. Vooral bij grondeleenden waren
soorten is een subtype van het influenza A-virus
waarna hieruit het subtype bepaald kan worden.
grotere hoeveelheden influenza A-virus aanwezig
aangetroffen. Er worden maar weinig subtypen
dan bij alle andere vogelsoorten. Bij de wilde
bij andere diersoorten aangetroffen.
AW duinen
eend waren de hoeveelheden het grootst en
In de mens worden normaal gesproken alleen in
Van 1999 t/m 2006 deed het Vogelringstation
deze piekten in september en oktober.
fluenza A-virussen van de subtypen H1N1 en
AW duinen mee aan het verzamelen van vogel
Bij ganzen en zwanen was het Influenza A-virus in
H3N2 aangetroffen. Hoewel het influenza A-virus
poepmonsters voor het onderzoek naar influenza
mindere mate aanwezig dan bij de eenden
al bij veel verschillende vogelsoorten wordt
A-virus bij wilde vogels. Op het Vogelringstation
soorten. Er werd een proef genomen bij kleine
aangetroffen, komt het toch het meest voor bij
verzamelden wij van zo’n 100 vogelsoorten in
zwanen, zij werden geïnfecteerd met influenza
eenden, ganzen en zwanen, maar ook bij meeu
totaal meer dan 6100 monsters. Onze opdracht
A-virus. Deze geïnfecteerde zwanen kregen een
wen, alken en steltlopers. Zij vormen het belang
was om van zoveel mogelijk zangvogelsoorten
halsband met GPS-zender om. Het bleek dat de
rijkste natuurlijke reservoir. Bij vogels wordt
poepmonsters te verzamelen (per jaar maximaal
infectie wel invloed had op het gedrag van het
aangenomen dat de hoogste concentratie aan
30 monsters per soort). Dat is aardig gelukt.
dier. De terugtrek naar Noord-Rusland werd met
virussen via de uitwerpselen wordt uitgeschei
Daarnaast verzamelden we poep van wilde
meer dan een maand uitgesteld ten opzichte van
den. Dit vormt dan ook de belangrijkste besmet
zwanen, aalscholvers, wilde eenden, krakeenden,
niet geïnfecteerde kleine zwanen. Ook was de li
tingsbron. Influenzavirussen kunnen 4-30 dagen
kuifeenden en steltlopers zoals rosse grutto, wit
chamelijke conditie van de geïnfecteerde zwanen
besmettelijk blijven in oppervlaktewater. Dit
gat, oeverloper en groenpootruiter. Alle mon
slechter.
verklaart waarschijnlijk het belangrijkste
sters werden op de universiteit geanalyseerd.
voorkomen bij vogels uit een nat milieu.
Gelukkig troffen de onderzoekers in Rotterdam
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Influenza A-virus in meeuwen en andere vogelsoorten
methoden en het transport van pluimvee en
Conclusie
producten hiervan.
De studies van influenza A-virussen bij Europese
Bij meeuwen waren de virussen in geringe mate
In 2007 was een nieuwe uitbraak in Hongarije en
wilde vogels hebben geleid tot meer kennis over
aanwezig. Wel werd in 2005 een nieuwe soort in
Engeland. De rol van wilde vogels hierin is on
de ecologie van deze virussen. Bovendien wer
fluenza A-virus subtype vastgesteld. Dit type
duidelijk. Het is echter aannemelijk dat de invoer
den nieuwe gastheren van het virus aangetrof
kreeg de naam H16.
van pluimvee en pluimveeproducten van Hon
fen, zoals zeekoet, kleine zwaan, brandgans, riet
In tegenstelling tot onderzoek in Amerika wer
garije naar Engeland voor de verspreiding van
gans, rotgans en stormmeeuw.
den geen besmette steltlopers aangetroffen.
het virus verantwoordelijk is.
Tot februari 2007 is het H5N1-virus niet in ge
Wel werd voor het eerst influenza A-virus
Tot februari 2007 is het H5N1-virus niet in ge
zonde wilde vogelpopulaties in Nederland
aangetroffen in monsters van zeekoeten uit Zwe
zonde wildevogelpopulaties in Nederland
aangetroffen. De onderzoekuitkomsten van de
den. In alle andere vogelsoorten werd ondanks
aangetroffen. In Europa (buiten Nederland) zijn
virussen worden nu gebruikt in onderzoek naar
het grote aantal onderzochte monsters geen in
echter in 2006 meer dan 700 wilde vogels
evolutie van de virussen en voor vaccinonder
fluenza A-virus aangetroffen.
aangetroffen die geïnfecteerd waren met H5N1.
zoek. Het verdere onderzoek naar wilde vogels
Deze vogels werden dood of ernstig ziek ge
als mogelijke overbrengers van influenza A-virus
Verschillende H5N1-uitbraken
vonden.
sen wordt op een ander niveau voortgezet, zodat
In 1997 werd HongKong getroffen door een
Het is mogelijk dat het niet aantreffen van H5N1
steeds een vinger aan de pols wordt gehouden.
grootschalige uitbraak van H5N1 op markten
bij Europese gezonde wilde vogels het gevolg is
waar levend pluimvee werd verkocht. Het ver
van niet optimale bemonstering. Daarom zal met
schil met vorige uitbraken was dat in HongKong
ingang van 2007 worden begonnen met, be
nu 18 mensen geïnfecteerd raakten, waarvan er
halve het cloaca uitstrijkje, ook een uitstrijkje uit
6 overleden. Deze uitbraak werd gestopt door
de luchtwegen. Bij een aantal vogelsoorten is
voor meer info over vogelgriep zie ook:
het ruimen van meer dan 3 miljoen kippen.
namelijk vastgesteld dat monsters uit de lucht
http://www.volkskrantblog.nl/blog/2138
In 2003/2004 verspreidde het H5N1-virus zich in
wegen een hogere trefkans geven dan monsters
grote delen van Zuidoost-Azië, in 2005 in
uit de cloaca. Het zal duidelijk zijn dat dit bij
Rusland, Kazakstan, Mongolië en Turkije en ver
kleine vogels echter een ondoenlijke methode is.
• Hans Vader
volgens in 2006 in Europa, Afrika en het MiddenOosten. Tot op heden werd het virus aange toond in 300 mensen, waarvan meer dan de helft is overleden. In 2005 vond een uitbraak plaats in wilde vogels (voornamelijk ganzen en meeuwen) rond het Qhinghaimeer in Noord-China. In februari 2006 dook het virus op in Griekenland, Italië, Bulga rije, Duitsland en Oostenrijk. Deze laatste ver spreiding viel samen met trek van zwanen in westelijke richting als gevolg van extreme kou rond de Zwarte Zee, waar uitbraken waren in pluimvee. Deze uitbraken in wilde vogels in Eu ropa waren dus waarschijnlijk het gevolg van wil de vogels die besmet waren met H5N1. De rol die wilde vogels hebben gespeeld in de ver spreiding van H5N1 is nog steeds niet duidelijk. De verspreiding van het virus in grote delen van Azië, Afrika en Midden-Oosten is waarschijnlijk
Zelfs bij de watervogels, zoals eenden werd in de AWD geen vogelgriep aangetroffen
vooral te wijten aan de gebruikte landbouw
(foto: Hans Vader)
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Een zeldzame vangst Uit Nederland verdwenen gewaande schorsloopkever in AWD teruggevonden Op 27 december 2006 zochten we in het Zegvelderbos achter boomschors naar loopkevertjes. Bijna elk jaar zoeken we enkele grove dennen na. Dit gebeurt meest rond de jaarwisseling omdat de schorsbewonende loopkevertjes winterdieren zijn. Van de vijf soorten die achter de schors van grove dennen leven, is er één die landelijk vrij zeldzaam is, maar in de AWD algemeen genoemd kan worden. Op 27 december 2006 was de vangst wat loopkevertjes betreft heel mager. Maar we deden die dag toch een bijzondere ontdekking…
Philorhizus melanocephalus is een ‘neef’ van en lijkt op de in de AWD ontdekte Philorhizus
Eén kevertje zag er wat afwijkend uit, had een
van Nederland. Waarschijnlijk verdwenen.’ De at
hoekiger halsschild en de kop achter de ogen
las “De Nederlandse Loopkevers” van H. Turin is
was meer ingesnoerd. We vermoedden dat dit
wat duidelijker over de vindplaatsen: Den Haag
een andere soort was. Het bleek een kevertje te
1885, Meijendel 1927 en Oisterwijk 1924. On
zijn waarvan men dacht dat het uit ons land ver
danks dat er na deze tijd veel geïnventariseerd
zeer korte afstand ligt en ook veel oud bos
dwenen was: Philorhizus quadrisignatus.
is, werd dit kevertje niet meer gevonden. Het is
bevat, denken wij meer aan een restpopulatie. In
E. Everts schrijft in zijn Coleoptera Neerlandica
dus niet te verwonderen dat werd verondersteld
de schaarse literatuurverwijzingen worden steeds
(1903): ‘Zeer zeldzaam, alleen bij Den Haag
dat hij uit ons land verdwenen was. Omdat de
loofbomen genoemd waardoor de grove den
gevangen’ en als vangplaats werd genoemd
vangplaatsen ver uitéén liggen, veronderstelt
dan een uitzondering lijkt te zijn. Als we in de
‘achter boomschors’. In “De Loopkevers van
Turin dat het waarschijnlijk zwervers waren. In de
gelegenheid zijn zullen we ook eens aandacht
Nederland” door Michiel Boeken et. al. (2002)
ons omringende landen is hij ook zeer zeldzaam
aan loofbomen besteden. De vangst is door
staat ‘Zeer zeldzaam, op stammen van loof
en in Vlaanderen is hij nooit gevonden. Omdat
K. Alders bevestigd.
bomen, ook tussen dode takken op de grond.
onze vangst in een oud gemengd bos plaats
Slechts enige vangsten in het westen en zuiden
vond en het landgoed Huis te Vogelenzang op
quadrisignatus (foto: K. Hall)
• Martien Koning
Boommarter gefotografeerd Op 20 februari 2008 ontdekte vrijwilliger Clarence Wever – op zoek naar eekhoorns - een ander, groter beest hoog in een boom in de AWD: het bleek te gaan om een boommarter. Dit is niet de eerste boommarterwaarneming uit de AWD (deze dateert uit 2003), maar hij had wel het geluk als eerste waarnemer ook een foto te kunnen maken.
Boommarter in AWD, 20 februari 2008 (foto: Clarence Wever)
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
10 Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Korte berichten Groot leermos Chris van Daalen vond een mooie groeiplaats van groot leermos (Peltigera canina) langs het oeverrandje van de toevoersloot. Hij vond op deze locatie op 8 plaatsen leermos op een stuk oever, verdeeld over ca. 20 meter. Het mos overgroeit daar ter plekke via zand grond de betonnen waterkant. Het behoorlijk frequent belopen pad loopt ca. 1 meter langs de vindplaats. Chris heeft contact opgenomen met een deskundige om zijn vondst te laten determi neren (Bert Oving, zie zijn artikel over Leermos sen in “Natura” 2007/6). Navraag bij Niko Buiten leert het volgende: groot leermos is bekend uit de AWD. Hoewel hij als bedreigd op de Rode lijst staat en in Neder land op landelijke schaal zeldzaam is, is hij dat zeker niet in de duinen. In de AWD is hij talrijk. Niko kent hem van niet te grazige, kalkrijke plaatsen. Volgens Niko komt hij al zeer lang in de duinen voor. Voor hem is het een echte duin soort.
Groot leermos tussen Klauwtjesmos, 10 januari 2008
Er is trouwens een sterk gelijkende soort
(foto: Chris van Daalen)
(P. membranacea) met langere, niet vertakte rhizinen.
Zonnedauw Als er ergens gesnoeid, gerooid of geruimd wordt, heb ik er altijd enige moeite mee. Maar soms ontdek je later dat deze acties gunstige gevolgen kunnen hebben. In één van onze terreinen was in 2006 een plas opgeschoond en de opslag verwijderd. Maar in 2007 vonden we langs deze plas nieuw veen mos. Op deze plek groeiden al op 2 augustus aardtongen, wat anders altijd eind november, begin december pas gebeurt. Dit was een leuke vondst, want in dit terrein vonden we zelden aardtongen. De verrassing werd nog groter toen we een week later ontdekten dat er tussen dat veenmos Rond zonnedauw groeide en bloeide. • Agnes Becker
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
11 Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Korte berichten Werkzaamheden dam-
Raten van uitgezwerm
hertwerend raster
de bijen vernield
Op een aantal plaatsen langs de Amsterdamse
Niet ver van de Zandvoortselaan ontdekte Huib
geweest om te kijken of ze de winter toch had
Waterleidingduinen zijn 2,5 meter hoge hek
Koel afgelopen najaar in een meidoorn een
den kunnen overleven. Het hing namelijk best
ken geplaatst. Dit om te voorkomen dat de
zwerm bijen die daar raten hadden gebouwd.
beschut tegen de (zuid)westenwind, ondanks dat
damherten de weg op kunnen springen, wat
Gezien de hoeveelheid raten en het donkere
het niet in een holle boom was gebouwd of in
gevaar oplevert voor de verkeersveiligheid.
geel hing de zwerm er al meer dan twee
een oud spechtennest.
De onderkant van de hekken moet echter nog
maanden. Zo’n zwerm is een afsplitsing van een
worden afgewerkt. Door de sterke hoogtewis
officieel volk van een imker. Huib zag dat ze
selingen in het duin sluiten de hekken nu niet
stuifmeel aan het halen waren, wat betekent dat
Stukgeslagen honingraten in meidoorn
overal goed op de ondergrond aan. Daardoor
er broed is. In Nederland zal zo’n volkje normaal
(foto: Huib Koel)
kunnen er nog dieren onderdoor kruipen. Nor
gesproken niet overleven vanwege de koude.
maal gesproken worden werkzaamheden tijdens
Ook zal de hoeveelheid opgeslagen nectar
het broedseizoen stopgezet. In dit geval gaan
opraken en dan sterft het volk van de honger.
de werkzaamheden aan de hekken door tot na
Tot zijn ontzetting ontdekte Huib niet lang daar
1 maart. Belangrijkste reden hiervoor is dat het
na op 20 november dat vernielzuchtige mensen
maatregelen zijn voor de verkeersveiligheid. Het
de raten hadden stukgeslagen… Er was duidelijk
is niet verantwoord om dit uit te stellen.
met een stok tegen de raten geslagen, precies
De werkzaamheden vinden aan de rand van het
op de plek waar het bijenvolk zich had terug
gebied plaats, waardoor de onrust voor het ge
getrokken om de koude te overleven. Dat is nu
bied beperkt blijft. Volgens de planning zijn de
niet meer mogelijk en het volk is niet meer. Jam
werkzaamheden uiterlijk medio april gereed.
mer, want het zou best een leuk experiment zijn
Nieuwe soort in de AWD: tongvaren In de AWD is een nieuwe soort gevonden, het gaat hier om de tongvaren Asplenium scolopendrium uit het geslacht streepvarens. Het is een liefhebber van vochtige schaduwrijke plaatsen, liefst kalkhoudend, bijvoorbeeld oude stadsmuren. In een schuttersput uit de tweede wereldoorlog in de Amsterdamse Water leidingduinen heeft de tongvaren deze voorwaarden gevonden en zich vervolgens kunnen vestigen. In de wijde omtrek komt hij verder niet voor, de vindplaats is nogal westelijk. Waar die oude bunkers al niet goed voor zijn. • Martin Jonker
Tongvaren: nieuwe groeiplaats in bunker (foto: Joop Hilster)
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
12 Natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen
Fotorubriek
Beuken aan de Oranjekom 1984-2008 Op 21 maart 1984 heeft Jaap Duijve een foto gemaakt van de groep oude beuken die tussen de Blauwe weg en de Oranjekom in staan. De linkergroep is 24 jaar later anno 2008 nog steeds aanwezig en in stamomvang toegenomen. De middelste en rechter beuk zijn inmiddels ter ziele. De middelste is rond de milleniumwisseling al doodgegaan en deze is als dode stam blijven staan (er zijn wel wat takken verwijderd). De rechter is 5 jaar geleden omgewaaid bij de najaarsstorm van 27 oktober 2002. Aan de jaarringen te zien was de boom toen ca. 150 jaar oud. Een deel van de enorme stam ligt er nu nog.
Jaap Duijve 21 maart 1984
In de loop van de afgelopen 5 jaar is deze stam gekoloniseerd (geweest) door zeer vele paddenstoelen van verschillende soorten. Misschien is er wel iemand die deze mycologische successie genoteerd heeft?? We hopen in elk geval dat de beuken die er nu nog staan nog vele jaren zullen meegaan! • Antje Ehrenburg
Joop Hilster 4 februari 2008
Jaargang 18 | Nummer 1 | Maart 2008
