HELDER NUMMER 6 • JAARGANG 2 • OKTOBER 2007
Duurzaamheid en drinkwater
INHOUD
4 Het Kader Gesprek met hydroloog Theo Olsthoorn | 6 De Peiling Beleggen in duurzaamheid. Is er sprake van een hype? | 8 Ter Plekke Bodemdaling in Langerak. De heer Bassa, lokaal bestuurder van de LTO, vertelt. | 11 Waterdicht Infographic | 12 Interview Dr. ir. B.G. Temmink | 15 In Beeld Koude-warmteopslag in de bodem en ons grondwater. | 16 Column Maarten Gast Het milieu wordt ons milieu.
H
REDACTIONEEL
4
et milieu is ‘hot’. Al Gore heeft met de documentaire ‘An incovenient truth’ het milieu weer hoog op de agenda gekregen. In de film wordt gesteld dat door de opwarming van de aarde Nederland voor de helft onder water zou verdwijnen. Al Gore roept de kijkers op om het globale doemscenario tegen te gaan door politici aan te spreken op ander beleid.
De drinkwatersector heeft een reputatie hoog te houden op dit vlak. In de jaren zeventig van de vorige eeuw vroegen we aandacht voor de kwaliteit van de Rijn, die verontreinigd werd door het bestrijdings middel bentazon. En met succes, want lozer BASF besloot daarop de lozingen te stoppen en zijn bedrijfsstructuur ingrijpend aan te pakken.
6
Geohydroloog Theo Olsthoorn vindt dat de lobby voor de rivieren niet moet verslappen, het is tenslotte dé bron van ons drinkwater (zie pagina 4 en 5). De drinkwatersector houdt zich al lange tijd bezig met duurzaamheid. Alhoewel het produceren van drinkwater nauwelijks energie kost, zoals u op pagina 11 kunt lezen, proberen drinkwaterbedrijven door bijvoorbeeld het gebruik van innovatieve pompen energie te besparen. Afvalstoffen die vrijkomen bij de zuivering van drinkwater worden
8
zoveel mogelijk hergebruikt en lokaal worden oplossingen met boeren gezocht voor de bodemdaling als gevolg van de grondwaterwinning (zie pagina 8 en 9). Voor de drinkwatersector speelt echter niet alleen de invloed die zij zelf hebben op hun omgeving, maar ook de invloed van de omgeving op haar primaire proces, het maken van drinkwater. Daarom houdt de drinkwatersector bijvoorbeeld de toename van prioritaire stoffen in het milieu scherp in de gaten. De hoeveelheden door de mens gemaakte stoffen die tot het drinkwater doordringen zijn verwaarloosbaar klein, en dat moet natuurlijk vooral zo blijven.
12 11
Betrekkelijk nieuw is de strijd die we voeren om de diepe ondergrond te beschermen tegen invloeden van buitenaf. Daarbij komen we op een gebied waarin we milieuvervuiling moeten afzetten tegen milieu winst. Met Koude Warmte Opslag kun je energie besparen. Alleen is het risico op vervuiling van het door de natuur zo mooi beschermde grondwater dermate groot, dat Koude Warmte Opslag in grondwater beschermingsgebieden niet zou mogen plaatsvinden. Op pagina 15 kunt u de laatste ontwikkelingen op dat gebied lezen.
15
Als er een keuze zou bestaan tussen milieu en volksgezondheid, dan kiezen we als drinkwaterbedrijf altijd voor het laatste. Het borgen van de kwaliteit van het drinkwater is immers van levensbelang. De lange termijn speelt hierin een belangrijke rol. Resten van verontreinigingen van het rivierwater, zoals het eerdergenoemde bentazon, zien we nu nog in ons grondwater terug. Oasen investeert daarom veel in nieuwe zuiveringstechnieken en we hameren als drinkwaterbedrijf op het belang van een visie en maatregelen voor de lange termijn. De Kader richtlijn water die in 2000 van kracht is geworden is hiervan een goed
Colofon
16
voorbeeld. De Europese richtlijn moet ervoor zorgen dat de kwaliteit van het oppervlakte en grondwater in 2015 op orde is. Tegelijkertijd weten we ook dat een termijn van 15 jaar het minimum is. We moeten dus vooruit blijven kijken, ver vooruit. En ons bewust zijn dat ons
Helder is een uitgave van drinkwaterbedrijf Oasen | Aan dit nummer werkten mee Jeroen Schmaal (hoofdredacteur), Barbara Brian, Maarten Gast,
handelen van vandaag gevolgen heeft voor een toekomst die nu nog
Rolf Hermsen, AnneMarie Kaandorp, Joline Korthoven, Joost van Luijt, Mark van der Schaaf, Inge Sijpkens, Edo Visser (cover), Jeannette Kaptein (infographic),
ver weg lijkt. Dat is immers de kern van het begrip duurzaamheid.
Yvonne van de Wal, Annette Zeelenberg | Eindredactie en vormgeving Total Identity bv, Amsterdam | Fotografie Duo, Amsterdam | Druk Crezée, Meerkerk | www.oasen.nl HELDER 2|3
De redactie
HET KADER Tekst Yvonne van de Wal
Als we terugblikken op de zomer van 2007, dan denken we dat we veel water hebben, maar dat is niet zo. Nederland is eigenlijk een land met waterschaarste, alleen hebben we daar geen last van omdat de grote rivieren ons land binnenkomen. Hadden we die rivieren niet, dan hadden we altijd watertekort. Aan het woord is Theo Olsthoorn, hydroloog. ‘Ik denk dat we veel meer aandacht moeten vragen voor de kwaliteit van de Rijn en de Maas.’
H
ij doet er maar meteen een schepje
millimeter. Van onder meer kwelwater vanwege de
klein beetje in het grondwater en een minimale
zonder dat de bodem duurzaam wordt verontreinigd.
bovenop. Al Gore heeft gelijk: het klimaat
bodemdaling en verzilting door zout water wat naar
hoeveelheid in het drinkwater, zo weinig dat het
Dit water levert de grondstof voor de productie van
het zeewater steeds dieper het land binnen. De
verandert. De extremen over een periode
boven komt. Toch is er ook ruimte voor relativering,
absoluut niet schadelijk is voor de gebruiker ervan.
drinkwater. Olsthoorn: ‘Ook al is het rivierwater al
oplossing was vrij rigoureus: niet meer het diepe
Omdat de duinen werden leeggepompt drong
van 30 jaar laten dat zien. Hele droge
grondwater aanboren, maar gebruik maken van
want watertekort heeft weinig gevolgen voor het
Maar toch: gaan we de veroorzakers aanspreken of
drastisch verbeterd, het blijft zaak om aandacht te
jaren wisselen hele natte jaren af. De zomer van
maken van drinkwater omdat we daar feitelijk maar
juist flink investeren in het achteraf zuiveren voor
blijven vragen voor de kwaliteit ervan.
voorgezuiverd rivierwater. Olsthoorn verwacht
2003 was daarvan een voorproefje. Als ons klimaat
kleine hoeveelheden voor gebruiken. Het heeft
ons drinkwater? Olsthoorn heeft daar een
Drinkwaterbedrijven moeten op tijd aan de bel te
overigens op de langere termijn dat de
verandert, dan moeten we de landinrichting aan
echter wel gevolgen voor het milieu: verder
uitgesproken mening over: ‘Voor mensen in de
trekken, niet alleen omdat hun grondstof in het
Bethunepolder zal gaan verzilten. ‘Het kan nog
passen. De recente overstromingen in Engeland zijn
reikende zoutwatertongen door het oppompen van
drinkwatervoorziening is het natuurlijk heel
geding is, maar ook ten behoeve van het milieu.’
wel tweehonderd jaar duren voordat het zover is,
daar een treffend voorbeeld van: aanhoudende
grondwater of het toelaten van gebiedsvreemd
interessant om met high tech-innovaties bezig te
regenval in combinatie met een verouderd afvoer
water zorgen ervoor dat flora en fauna veranderen.
zijn. Maar voor de maatschappij als geheel is het
Rigoreuze oplossingen
meegevoerd wordt. Daar moeten we onderzoek
veel beter om de vervuilers aan te spreken. Ik denk
Olsthoorn is als senior-onderzoeker hydrologie
naar doen.’ Oasen maakt veel gebruik van oever grondwater. Met de stijging van de zeespiegel of
systeem hadden tot gevolg dat delen van Engeland onder water stonden. Prof. dr. ir. Theo N. Olsthoorn is professor geohydrologie aan
Ruimte voor de rivieren
Ruimte voor relativering
maar op grote diepte zit zout water, dat op termijn
Aandacht voor kwaliteit
dat we veel meer aandacht moeten vragen voor de
werkzaam bij drinkwaterbedrijf Waternet, dat
De invloed van klimaatveranderingen op het milieu
kwaliteit van de Rijn en de Maas. In het verleden
gebruik maakt van water uit de Amsterdamse
met minder afvoer van rivierwater in de zomer,
wordt steeds evidenter. Daarnaast is er steeds meer
hadden we daar een sterke lobby voor; de laatste
Waterleidingduinen om drinkwater van te maken.
reikt de zoutwatertong in de rivieren verder dan
de Technische Universiteit
De bedreigingen komen vanuit het westen, het
belangstelling voor zogeheten ‘emerging
tijd verslapt die aandacht.’ Doordat het Rijnwater
De tweede bron voor Waternet is kwelwater uit de
in het verleden. Het risico bestaat dan dat op
Delft en senior-onderzoeker
oosten, van boven en van onder. Het westen brengt
substances’ in het water, tot nu toe ‘onbekende
de afgelopen 30 jaar zoveel schoner is geworden,
Bethunepolder bij Loosdrecht. In die zin is de
een zeker moment zout water infiltreert met het
hydrologie bij Waternet. ‘Als
het risico van de zee, en de verzilting die de rivieren
stoffen’ die als nieuwe microverontreinigingen
voldoet het nu aan veel kwaliteitseisen en volstaat
milieuproblematiek waar Oasen mee te maken
oevergrondwater. Olsthoorn: ‘In zoverre zit Oasen
ons klimaat verandert, dan
opkomt. Vanaf het oosten stromen rivieren met
gemeten worden. Een voorbeeld hiervan zijn
beperkte zuivering bij de inlaat van infiltratiewater.
heeft, anders dan die van Waternet. Verzilting
eigenlijk dichter op het klimaat dan Waternet.
moeten we de landinrichting
grote hoeveelheden water – of tekorten – ons land
medicijnresten, afkomstig van met name
Juist ook de oevergrondwaterwinning heeft daar
bijvoorbeeld. Bij Waternet speelde dat probleem
Oasen moet daarom eerder en verder vooruitkijken
aanpassen.’
binnen met het gevaar van overstromingen. Van
grootverbruikers als ziekenhuizen. Een klein deel
baat bij. Het rivierwater dat door de oevers sijpelt
vijftig jaar geleden. De duinen verziltten toen
hoe om te gaan met klimaatveranderingen.’ ■
boven de stortbuien: in juni 2007 lokaal tot 200
daarvan komt terecht in het oppervlaktewater, een
wordt dan op natuurlijke wijze voldoende gezuiverd
doordat er teveel grondwater werd opgepompt.
‘Drinkwaterbedrijven moeten op tijd aan de bel trekken als hun grond stof in het geding is.’
HELDER 4|5
DE PEILING Tekst Barbara Brian i.s.m. Annette Zeelenberg
De hype voorbij Duurzaam beleggen wordt volwassen Duurzaam beleggen is hot. Steeds meer mensen zien geld niet meer als een doel, maar als middel voor maatschappelijke verandering. Is er sprake van een hype? Onzin, vinden Triodos Bank en ASN Bank, die al jaren niet anders doen. ‘Trends maken beleggingen in de drinkwatersector interessant’, zegt Robeco. De heren Rüter (Triodos Bank), Goudswaard (ASN Bank) en Wilders (Robeco) over duurzaam beleggen en de aandacht daarbinnen voor drinkwater.
T
Bas Rüter, directeur
Ewoud Goudswaard, Algemeen
Ruud Wilders, directielid van de
beleggingsfondsen Triodos Bank
Directeur van de ASN Bank
Zwitserse SAM Group van Robeco
riodos Bank werd in 1980 opgericht,
Robeco, dat in 1999 als eerste grote vermogens
Investeren in drinkwater
initiatieven in ontwikkelingslanden en biedt zij
Zowel Triodos Bank als ASN Bank waren betrokken
ASN Bank in 1960. Pioniers op het gebied
beheerder een duurzaam aandelenfonds intro
Het thema drinkwater profiteert ook van de op
venture capital. Zo investeert ASN Bank in het
bij de succesvolle fiscale groenregeling van 1995,
van duurzaam beleggen, en overtuigd
duceerde en onlangs het SAM Sustainable Water
gekomen interesse in duurzaam beleggen. Rüter
Japanse bedrijf Kurita dat technologieën levert
die bedoeld is om het beleggen in milieuvriendelijke
van het belang ervan. De banken
Fund lanceerde. Wilders erkent dat bij Robeco
vergelijkt het met de markt voor duurzame energie:
om zeewater te zuiveren en ondersteunt de ASN
projecten en natuur aantrekkelijk te maken en zo
plaatsen aandacht voor mens en aarde niet tegen
rendement boven morele verantwoordelijkheid
‘Twaalf jaar geleden was de markt voor windenergie
Foundation de drinkwatervoorziening in een
‘groene investeringen’ te bevorderen. De rol van de
over een goed financieel rendement op de korte
gaat: ‘Bij het Sustainable Water Fund gaat het puur
minder dan 10 miljoen euro en hadden wij een
Nepalees vluchtelingenkamp.
overheid blijft daarin belangrijk, vindt Goudswaard:
termijn, maar geloven dat deze op de lange termijn
om rendement. We zijn immers een vermogens
marktaandeel van 100%. Nu is er sprake van een
elkaar juist versterken. Milieudefensie riep Triodos
beheerder. Maar we zijn er wel van overtuigd dat
markt van 6 miljard euro voor duurzame energie
Duurzaamheid stimuleren
Bank dit jaar uit tot de meest klimaatvriendelijke
bedrijven die duurzaam opereren het niet alleen
en biologische landbouw en is ons Groenfonds goed
Ook Triodos Bank investeert in watergerelateerde
bank, gevolgd door de ASN Bank.
op lange termijn beter kunnen doen, maar ook als
voor 460 miljoen euro.’
bedrijven via het beursgenoteerde Groenfonds.
Rol pensioenfondsen
Om goed waterbeheer te stimuleren, worden de
Het tv-programma Zembla zond onlangs een
gedragsverandering bij partijen te versnellen.’
‘Kost niks, voelt beter’
hun mensen. We hebben met de keuze voor onze
Robeco investeert in binnen- en buitenland in
bedrijven beoordeeld op aspecten als waterwinning
De vraag naar duurzaam beleggen stijgt, ook omdat
themafondsen wel duurzaamheid als absolute focus.
bedrijven uit de waterketen, die worden getoetst op
en een schoner grondgebruik. In het kader van de
het rendement zich heeft bewezen. ‘Kost niks, voelt
Morele verantwoordelijkheid speelt overigens zeker
duurzaamheidsaspecten als milieu en de omgang
groenregeling zijn er specifieke thema’s benoemd
beter’, is het credo van de belegger volgens Rüter.
een rol. We leven in een mondiale economie, met
met mensen in het bedrijf. Wilders legt uit waarom
zoals het realiseren van schonere binnenvaart
‘Je ziet dat bedrijven steeds ontvankelijker documentaire uit die aan het licht bracht dat pensioenfondsen investeren in niet erg maat zijn voor onze schappelijk verantwoord handelende bedrijven. adviezen.’ In een vervolg op die documentaire moesten ook
Hij staat vrij neutraal tegenover de schijnbaar
problemen van wereldformaat. Het oplossen van die
beleggen in drinkwater interessant is voor Robeco:
schepen (door innovaties te realiseren met
Nederlandse grootbanken als ABN Amro, ING,
plotselinge belangstelling van de grote banken
problemen kunnen we niet overlaten aan overheden
‘We zien een aantal trends die een belegging in de
betrekking tot de vaak nog erg vervuilende
Fortis en de Rabobank het ontgelden. Investeringen
voor duurzaam beleggen. ‘Klassieke grootbanken
alleen. We moeten er ook zelf wat aan doen.’
drinkwatersector interessant maken. Zo zijn
motoren), het aanpakken van diffuse bronnen van
in bedrijven die betrokken zijn bij de productie van
handelen natuurlijk vanuit een heel andere
demografische veranderingen een belangrijke reden
watervervuiling, het upgraden van de riolering en
clusterbommen of landmijnen, of die het niet zo
intrinsieke motivatie dan Triodos Bank,’ meent hij.
om in de watersector te beleggen. Er komen steeds
het stimuleren van integrale gebiedsontwikkeling in
nauw nemen met zaken als het milieu en kinder
‘Zij investeren in innovaties en technologieën
meer mensen en de industrialisering neemt toe.
het volle Nederland.
arbeid, kwamen aan het licht. Goudswaard voorziet
bedrijf beter omgaan met bijvoorbeeld het milieu of
waarop het verwachte rendement groot is. En ja, innovaties vinden nu vaak duurzaam plaats. Maar
‘Morele verantwoordelijkheid speelt zeker een rol.’
Hierdoor groeit de vraag naar drinkwater, terwijl
voor de pensioenfondsen een grotere rol dan dat zij
de hoeveelheid drinkwater beperkt is en ook op de
Daarnaast belegt Triodos Meerwaardefonds in beurs
nu spelen in het veld van duurzaam beleggen: ‘Die
drinkwatervoorziening nog veel verbeterd kan
genoteerde bedrijven, ook in watergerelateerde
uitzending heeft wel wat in beweging gebracht. De
worden. Investeringen in infrastructuur blijven
bedrijven, die voorop lopen in duurzaamheid.
pensioenfondsen hebben veel geld in beheer en
wereldwijd achter. Er zijn zelfs gebieden waar 30
Tevens selecteert het fonds bedrijven op basis
roepen tot nu toe veel, maar doen weinig. Met name
tot 40 procent van het water de eindbestemming
van een duurzaamheidstoets en geeft gevraagd en
PGGM en ABP worden duidelijk transparanter en dat
grote financiële instellingen. Zo investeren zij
niet bereikt door lekkages. Daar is nog wel wat te
ongevraagd advies aan de onderzochte bedrijven
is weer een stap voorwaarts. Ook zij zullen zich
bijvoorbeeld in het minst vervuilende bedrijf in
doen.’
over de verduurzaming van hun bedrijfsvoering.
bezig gaan houden met duurzaam beleggen en dat
Voor beursgenoteerde drinkwaterbedrijven telt
is prima. Dat sluit keurig aan bij ons streven naar duurzaamheid.’ ■
duurzaamheid is voor hen een middel om rende ment te behalen, geen doel op zich.’ Goudswaard vult daarop aan: ‘De criteria van ASN Bank gaan een stuk verder dan die van de
HELDER 6|7
‘Zij zijn met zo’n regeling in staat gebleken om een
de olie-industrie terwijl wij überhaupt niet in de
De interesse van bedrijven als Robeco in duurzaam
olie-industrie investeren.’
beleggen juicht Goudswaard toe: ‘Het heeft
ASN Bank belegt via het Milieu- en Waterfonds in
bijvoorbeeld de mate waarin zij actief bijdragen
geholpen de markt voor duurzaam beleggen
beursgenoteerde bedrijven; ongeveer de helft
aan de beschikbaarheid en betaalbaarheid van
Rendement boven moraal
volwassen te maken, uit de niche-sfeer te halen.
daarvan is water gerelateerd. Zij stellen criteria
drinkwater voor iedereen en hoe zij omgaan met
Nu bewezen is dat het rendement van duurzaam
Daar profiteren wij van.’ Rüter voegt daaraan toe:
op het gebied van milieu, mens en maatschappij.
milieuaspecten, zoals het vrijkomen van CO2 bij
beleggen niet lager is dan van ‘gewoon’ beleggen
‘En het geeft een bank als Triodos de kans om zich
Tevens financiert de bank uit het spaartegoed
waterzuivering, lekkage, afvalverwerking etcetera.
en de klant er zelf om vraagt, verschijnen er ook
op nieuwe markten te begeven, waarininvesteringen
duurzame projecten van de waterleidingbedrijven
‘Je ziet dat bedrijven steeds ontvankelijker zijn voor
andere financiële instellingen op deze markt. Zoals
misschien nog wel veel harder nodig zijn.’
en de waterschappen in Nederland, steunt zij
onze adviezen.’
TeR Plekke
RUBRIEK
Tekst Joline Korthoven • Foto Duo
Tekst Xxx Xxx • Foto’s Xxx Xxx
D
In Langerak wint Oasen drinkwater. Zowel diep, op tachtig meter onder de grond, als ondiep, op 15 tot 40 meter. Als gevolg van de waterwinning zijn de landbouwgronden verzakt. Tevens is er ongelijkheid opgetreden in die verzakking. Hoe kijkt de belangen vereniging van boeren daar tegenaan? Een gesprek met de heer Bassa, lokaal bestuurder van de Land en Tuinbouw Organisatie, die bemiddelde namens de boeren.
afhangt van de grondsoort. Wij hebben hier veengrond, al of niet met een kleilaag erop. Veengrond is levend land. In de zomer oxideert het door de e diepe waterwinning, waarmee
warmte, planten nemen water
werd gestart in 1992, zou geen
op dat verdampt en in de winter
bodemdaling veroorzaken, zo was
zuigt het veen zich als een spons
de inschatting van de vergunning
vol water. De kleilaag die op het
verlener vooraf. Dat veranderde
veen ligt verschilt in dikte. Als er
in 2001, toen ook werd gestart
één meter klei ligt heb je minder
met de ondiepe waterwinning.
zetting (red. het samendrukken
Enige bodemdaling zou wel het
van de grond) maar wordt die
gevolg kunnen zijn van de beide
laag dunner dan dertig centi
waterwinningsactiviteiten, was
meter, dan kan de grond be
toen de verwachting. Nu, 15 jaar
hoorlijk zakken.’
na de start, blijkt er dus inderdaad sprake van verzakking
Alert
van landbouwgronden. Bassa: ‘Al
‘Het waterpeil in de polder is van
vanaf de vergunningverlening zijn
groot belang voor het land. Het
we door de provincie betrokken
slootwater staat gemiddeld zestig
bij deze drinkwaterwinning. Met
centimeter onder de kant. Op dat
de gemeenten en natuur-
peil heb je een goed opbrengend
organisaties zaten wij als land
vermogen van deze grond en is er
bouw in een klankbordgroep.
ook voldoende wateropvang bij
We zien natuurlijk het
regen. Als de grond inklinkt en je
gemeenschappelijk belang van
past het peil niet aan, zit je zo op
drinkwaterwinning en staan daar
maar twintig, dertig centimeter.
positief tegenover. Er werd over
Dan neemt de groei van de ge
en weer goed geluisterd en zo
wassen af, dus daar zijn we altijd
zijn de voorwaarden vastgelegd.
alert op. Dat peil wordt eens in
De rol van de provincie in deze is
de tien jaar volgens een
aangeven waar metingen moeten
uitgebreide procedure met >>
worden verricht, wat dan opgepakt wordt door drinkwaterbedrijven. Zodra die extra bodemdaling vaststellen en de landbouw hiervan schade ondervindt, moet die vergoed worden. Dat gebeurt nu ook.’ Ongelijkmatige inklinking ‘Bodemdaling was vooraf moeilijk te voorspellen. Door de grote diepte van de winning leek het redelijk veilig. Maar het land zakt
De nuchtere aanpak
toch meer dan de 2 tot 2,5 millimeter die we sinds de ontginning van dit gebied elk jaar inklinken. Dat is verdubbeld, maar de bodem zet bovendien ongelijkmatig en dat is eigenlijk wat nu voor schade zorgt. Lager liggende delen komen onder water te staan en dan gaat het gras kapot. Zakt de polder gelijkmatig, dan kun je het waterpeil aanpassen, maar aan kuilen doe je niks met gemalen.’ Levend land ‘Het is moeilijk te zeggen waardoor het komt, maar we merken dat de inklinking ook
HELDER 8|9
‘Waterwinning dient een groot belang, maar als individuele boer mag je er geen schade van ondervinden.’
WATERDICHT metingen door de waterschappen
Standpunt Waterschap
herzien. Maar vanwege de extra
Rivierenland
daling hier vroegen de boeren
De laatste jaren blijkt de
eerder om een herpeiling in het
maaivelddaling in de
waterwingebied. Het waterschap
omgeving van de grondwater
heeft nu de herpeiling voor de
onttrekking te Langerak (De
hele Alblasserwaard vervroegd,
Steeg) in de Alblasserwaard
zodat we een goede meting van
aanzienlijk groter dan de
de hele omgeving krijgen.’
gemiddelde 2 à 3 mm per jaar. Onderzoek van Waterschap
Nuchtere kijk
Rivierenland en Oasen liet een
‘Tot nog toe verloopt de schade
daling zien van circa 14 mm
afwikkeling bij de boeren wel
per jaar. Daarom sluit het
goed. Een onafhankelijk bureau
Waterschap met Oasen dit
stelt de schade vast en de boeren
jaar nog een overeenkomst
hebben vervolgens een keuze in
om – specifiek voor
de afhandeling. Ze kunnen de
bemalingsgebied Middelbroek,
schade direct herstellen en dat
Ameide en Tienhoven –
vergoed krijgen, of voor een
waterhuishoudkundige
aantal jaren een vergoeding
maatregelen te treffen die
vooruit ontvangen voor
het agrarische gebied van
opbrengstderving. Het herstellen
het bebouwde gebied
van een groot stuk beschadigd
scheiden. Oasen als
grasland kost al gauw een
belangrijke veroorzaker van
halfjaar productie; het is
de maaivelddaling zal dit
technisch lastig. Sommige boeren
grotendeels financieren.
verwachten daarbij dat het land
Verdere maaiveldanalyses
nog verder zal zakken en zij
moeten tonen of voor andere
wachten daarom liever met het
bemalingsgebieden
tijdsintensieve herstel. Maar de
maatregelen nodig zijn.
schade is zeker nog te overzien, er is geen reden voor paniek. We kunnen veel met techniek,
Standpunt Oasen
maar voor landbouw blijf je
Dat waterwinning enige
afhankelijk van de natuur, van
schade veroorzaakt is geen
het weer. Voor je gras kunt kuilen
reden om de drinkwater
(red. ingedroogd gras conser
voorziening stop te zetten.
veren als wintervoer) heb je
Een samenleving heeft nu
bijvoorbeeld drie dagen mooi
eenmaal drinkwater nodig.
weer nodig. Is het te nat, dan
Oasen vindt dat alle schade
moeten de koeien ook ’s zomers
die door de waterwinning
op stal, anders trappen ze het
optreedt, moet worden
gras kapot. Zorgt de drinkwater
vergoed. Die vergoeding
winning voor problemen op je
wordt betaald uit de
land, dan ga je met de verant
opbrengsten voor het
woordelijken praten en pas je er
drinkwater. In het geval van
een mouw aan. Waterwinning
de ongelijke bodemdaling
dient weliswaar een groot
bij de waterwinning De Steeg
maatschappelijk belang, als
te Langerak bestaan er
individuele boer mag je daar
twijfels of de schade geheel
geen schade van ondervinden.
veroorzaakt wordt door de
Zo simpel is het.’ ■
winning. Wij willen echter niet in een situatie van langdurig onderzoek en discussie ver zeild raken. Een deel van de daling zal zeker aan de winning zijn toe te schrijven. Die ‘winningsschade’ vergoedt Oasen volledig.
HELDER HELDER 10|11 10|11
Tekst Inge Sijpkens • Illustratie Jeannette Kaptein
uitstoot van CO2 KG per gezin per JAAr
INTERVIEW Tekst Rolf Hermsen Foto Duo
De formule 1-functie Als je tegenwoordig ‘milieu’ zegt, zeg je al snel ‘klimaat’. Maar de gevolgen van de klimaatverandering voor de Nederlandse drinkwatervoorziening lijken beperkt te blijven en technisch goed hanteerbaar. Misschien wordt micro verontreiniging een lastiger kwestie – of is dat een luxe probleem? Dr. ir. Hardy Temmink vraagt zich hardop af of we niet bezorgder moeten zijn over het basale tekort aan drinkwater in Afrika en Azië.
T
Grijs en zwart Volgens Temmink moeten we naar decentrale zuivering van afvalwater. Dan kun je ‘grijze’ en ‘zwarte’ waterstromen gescheiden houden. Grijs water (denk aan douchewater) is een verdunde stroom die na een lichte behandeling opnieuw bruikbaar is. Zwart water (toilet) is sterk veront reinigd. Als dat met behulp van vacuümtoiletten sterk concentreert, zijn er energie en meststoffen zoals fosfaat uit te winnen. Fosfaaterts is over een jaar of vijftig misschien wel op, dus winning kan nog zeer belangrijk worden. Temmink: ‘Decentrale zuivering kost meer, aan onderhoud bijvoorbeeld. Maar als je energie kunt terugwinnen, water her gebruiken en meststoffen kunt produceren, dan heb je netto toch een voordeel.’ En er blijft meer drinkwater over om daadwerkelijk te drinken. Wat dat betreft is terugdringing van het zogeheten virtuele watergebruik ook belangrijk. ‘Virtueel water’ is de hoeveelheid water die nodig is voor de totstandkoming en het transport van een product. De fabricage van één auto, bijvoorbeeld, kost vijftig keer zijn gewicht aan water. Het is verbazingwekkend, maar ‘virtueel gesproken’ is Nederland netto een importeur van water. Anders
emmink is werkzaam als onderzoeker
gezegd: de hoeveelheid water die gebruikt wordt
aan de Wageningse Universiteit en bij
voor wat wij importeren, opgeteld bij ons eigen
Wetsus. Hij houdt zich voornamelijk
waterverbruik, overstijgt de Nederlandse
bezig met afvalwater en benadrukt
watercapaciteit.
dat hij geen drinkwaterexpert is. Aan de andere kant: of het nou drink-, afval-, regen- of ander
Dr. ir. B.G. (Hardy) Temmink
water is, het vormt toch één verbonden waterketen
is onderzoeker bij de Sectie
waarvan de schakels elkaar vergaand beïnvloeden.
Milieutechnologie van de
‘Van een dreiging voor het drinkwater is geen sprake.’
Wageningen Universiteit en
Zout en zoet
bij Wetsus, centre for
Door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel.
sustainable water technology,
Dat betekent dat er bij de kust wat meer zout uit het
in Leeuwarden. Als expert in
water moet worden gezuiverd, maar daarvoor zijn
aërobe waterzuivering,
technieken voorhanden die al worden gebruikt.
xenobiotica en nutriënten
Droge zomers kunnen problemen opleveren. In
verwijdering richt hij zijn
Zuid-Engeland is een paar jaar geleden, tijdens een
‘Er verschijnen regelmatig berichten over de
onderzoek vooral op de
extreem droge voorzomer, zelfs serieus overwogen
mogelijke schadelijke gevolgen van restanten van
behandeling van afvalwater.
ijsbergen de Thames op te slepen om de drinkwater
medicijnen en dergelijke in het oppervlaktewater,’
Daarbij gaat het om de
voorziening te garanderen. ‘Drinkwater is dus niet
aldus Temmink. Die stoffen zijn ontworpen om goed
biologische, chemische en
enkel een probleem van ontwikkelingslanden,’
oplosbaar en slecht afbreekbaar te zijn. ‘Stoffen die
fysische processen die nodig
constateert Temmink, al wil hij niet de indruk
voor microverontreiniging zorgen, zijn moeilijk te
zijn om duurzame oplossingen
wekken dat droge zomers voor Nederland
analyseren. De techniek om zulke stoffen te vinden
te ontwikkelen voor zuivering
problemen gaan opleveren. ‘Er zijn landen waar nu
wordt steeds verfijnder. Dus we vinden ook steeds
en hergebruik.
geen drinkwatertekort is, die daar in de toekomst
meer stoffen, tot in duizendste of zelfs miljoenste
wel mee te maken krijgen. Bijvoorbeeld omdat het
milligrammen. Maar dat wil nog niet zeggen dat die
in de zomer droger wordt, terwijl door het toerisme
stoffen dan ook verwijderd moeten worden.
de behoefte aan water dan het grootst is. Bij een
Misschien moeten we dat ook niet willen. Het kost
veranderend klimaat wordt het terugdringen van
enorm veel geld om die stoffen op te sporen en te
het waterverbruik voor deze landen belangrijk –
verwijderen. En of ze ook daadwerkelijk schadelijk
en daar ligt een link met afvalwater. In Nederland
zijn voor de gezondheid is onwaarschijnlijk. De
bestaan misschien niet direct tekorten aan
drinkwatersector houdt een oogje in het zeil als het
drinkwater, toch zegt Temmink: ‘We verspillen te
om microverontreiniging gaat. Van een dreiging
veel. Ons gezamenlijk sanitair verbruikt nu het
voor het drinkwater is dan ook geen sprake. Er
meeste huishoudelijke drinkwater. Dat afvalwater
komen nog maar minieme hoeveelheden in het
is wel te recyclen, maar dan moet het geconcen
grondwater en onze geavanceerde zuiverings
treerder. Dus niet negen liter water per toiletgang,
systemen sluiten risico’s uit. Kunnen wij ons dan
maar één of twee.’ Absurd hoeveel water verspild
niet beter richten op échte problemen? We doen
wordt! En dan wordt er ook nog regenwater gebruikt
hier ons best om één milligrammetje stikstof uit
om het riool door te spoelen.’
het water te verwijderen, terwijl ze in Afrika en Azië
HELDER 12|13
IN BEELD schreeuwen om drinkwater. Je zou kunnen zeggen
Ondergronds erfgoed
Tekst Joost van Luijt • Illustratie Rob Fabriek
dat wij een soort formule 1-functie hebben wat betreft het testen van verfijnde en dure technieken. Het lijkt me echter een uitdaging om te proberen onze standaardtechnologie op een goedkope manier elders te krijgen. Dat is onderzoekswaardig, denk ik.’ Professor Jules van Lier, collega van Temmink bij de sectie Milieutechnologie van WUR, gaf eind vorig jaar bij zijn inaugurele rede een aardig voorbeeld van de scheefgroei van kosten en baten: ‘In de Verenigde Staten lopen de kosten van het tegen gaan van het risico dat één inwoner hepatitis A oploopt op tot jaarlijks drie tot dertig miljoen dollar
‘We moeten de waterketen meer als één geheel bekijken.’ aan zuiveringslasten. Dat bedrag staat in geen verhouding tot de kosten om een patiënt met deze ziekte te behandelen.’
‘Jorritsma pompt illegaal grondwater op’ kopten de kranten eind vorig jaar. Voor veel drinkwaterbedrijven is de toename van systemen die grondwater gebruiken voor koude-warmteopslag al jarenlang een bron van zorg. Ze vrezen dat deze systemen de kwaliteit van hun gekoesterde grondwater aantasten.
Twee werelden Drinkwater en afvalwater zijn twee gescheiden werelden. Toch raken die twee elkaar steeds meer. Daarom pleit Temmink ervoor de waterketen meer als één geheel te bekijken. ‘Die twee werelden praten nog veel te weinig met elkaar. Bij Wetsus
WARMTE VRAAG
AFSLUITENDE GRONDLAAG
met die microverontreinigingen? En moet je wel
goed te kunnen zuiveren, moet die temperatuur weer omlaag, van 60 naar 30 graden. Dan wordt het water gezuiverd en vervolgens weer opgewarmd voor de fabricage. Het energieverbruik daarvan is gigantisch! Dus moet je een zuiveringstechniek ontwikkelen die ook bij hogere temperaturen werkt. Die fabriek voelde daar wel voor. Maar het Water schap zei: als je gewoon blijft lozen, dan hoef je voortaan iets minder te betalen. En dus ging het hele project niet door. Want het is de core business van het Waterschap om water te zuiveren!’ ■
hebben gebouwd, dan had ze de benodigde ver
professioneel gebeurt. ■
verbruikt. De opgeslagen energie wordt gebruikt
gunning wellicht makkelijker verkregen. Voorlopig
voor koeling tijdens de zomer en voorverwarming
kunnen provincies nog hun eigen beleid formuleren,
Een grondwaterbeschermingsgebied is een zone
van ventilatielucht tijdens de winter. Hierdoor wordt
waarbij de meeste provincies, waaronder Zuid-
rondom het waterwingebied die als buffer dient
bespaard op stroom- en stookkosten.
Holland, in elk geval de grondwaterbeschermings
voor de bescherming van het grondwater in het
Drinkwaterbedrijven vrezen voor de kwaliteit van
gebieden behoeden voor koude-warmteopslag. De
waterwingebied. Dit gebied kan gewoon worden
het grondwater en zien het liefst alle systemen
provincies Noord-Holland, Gelderland, Utrecht en
gebruikt voor wonen, werken en verkeer, alleen
verdwijnen uit de grondwaterbeschermingsgebieden
Limburg daarentegen staan de aanleg van KWO-
gelden er wel beperkingen voor onder andere
in hun voorzieningsgebied. Voorlopig ontbreken
systemen in grondwaterbeschermingsgebieden wel
mestgebruik, de inzet van bestrijdingsmiddelen
echter in de meeste provincies duidelijke richtlijnen
toe. De verwachting is dat er over een paar jaar een
en grondboringen.
voor de toepassing van koude-warmteopslag.
landelijke regeling komt die KWO in grondwater
ondergrond in Nederland in toenemende mate voor het winnen en opslaan van thermische energie.
nieuwe woning. De provincie Flevoland verleende haar die vergunning niet, omdat Jorritsma in een Flevoland niet mag worden geboord in zo’n gebied. Een bezwaarschrift van de burgemeester werd door het provinciebestuur afgewezen.
Temmink zelf toen hij eens voor een project bij een werken ze met zeer warm water. Om het afvalwater
verwijderd. De voorwaarde is dan wel dat dit
systeem dat grondwater gebruikt, maar niet
grondwaterbeschermingsgebied woont en er in WATERVOEREND PAKKET
gewerkt door tegenstrijdige belangen, zo ervoer papierfabriek werd gevraagd. ‘In de papierfabricage
waterbeschermingsgebied van een andere provincie
het koude-warmteopslagsysteem onder haar
zichte van de productie van afvalwater? Zijn er
Er zijn sterke staaltjes van hoe er niet wordt samen
veel drinkwaterbedrijven op den duur worden
voerende lagen (grondwater). Het werkt als een
zonder vergunning grondwater oppompte voor
vragen: hoe zit het met het watergebruik ten op
Werking van een KWO in de winter: relatief
Drinkwaterbedrijven voorzichtig
warm grondwater wordt uit een diepe laag
Provincies hebben in hun grondwaterbeleid vast
opgepompt, geeft zijn warmte af aan het gebouw
gelegd of en onder welke voorwaarden een KWO-
en wordt als koud water weer terug naar de
systeem mag worden geplaatst. Niet alleen de
diepe laag gepompt. In de zomer wordt dit
bodemstructuur is hierbij bepalend, ook het
proces herhaald: het koude grondwater geeft
zogeheten thermisch evenwicht: er mag niet meer
koeling aan het gebouw.
koude of warmte de grond in dan eruit gaat. In de Grondwaterwet is precies bepaald wat er wel en niet
Grondwater zit geïsoleerd van de bovengrond in
mag, maar het beleid per provincie verschilt nogal.
watervoerende lagen onder dikke kleilagen. Die
En daarom bekijken vrijwel alle drinkwaterbedrijven
beschermende kleilagen worden bij KWO
de toename van KWO-systemen met argusogen.
doorboord. Een grondboring gaat tot wel
Hun grootste angst zijn afgedankte KWO-systemen
honderd meter diep. Daardoor wordt de
in grondwaterbeschermingsgebieden. Als die niet
natuurlijke bescherming weggenomen en kan
goed worden afgesloten en daardoor een open
het grondwater zelfs verontreinigd raken.
verbinding met het grondwater houden, kunnen schadelijke stoffen van boven de grond in het van
HELDER 14|15
beschermingsgebieden zullen tot opluchting van Zou Jorritsma haar KWO-systeem in een grond
gebouw en slaat dit op in de water
meester van Almere, in opspraak omdat zij
het afvalwater te halen. Toch spelen vooral andere
alles eruit willen halen?’
die al in gebruik zijn in grondwater
warmte uit de omgevingslucht in een
Eind 2006 raakte Annemarie Jorritsma, burge
zuivering zijn nodig om het laatste beetje vuil uit
niet meer hergebruikmogelijkheden? Hoe zit het
beschermingsgebieden verbiedt. KWO-systemen
komen.
Zowel bedrijven als particulieren gebruiken de
Wetsus wordt het topinstituut voor water samenwerken, want technieken uit de drinkwater
nature zo goed beschermde grondwater terecht
beschikbare winterkoude en zomer
Jorritsma
gaan we wel meer op drinkwatergebied doen. technologie, met KIWA en IHE erbij. En je moet wel
K
oude-warmteopslag (KWO) haalt de
column Tekst Maarten Gast Foto DUO
Ons milieu
et milieu, een begrip om even bij
zeventig was daar ineens het woord ‘milieu’.
stil te staan... In de landen om
De studierichting ging toen Milieukunde heten.
ons heen gebruikt men dit woord namelijk niet zo. Daar spreekt
Het milieu werd een gebied van steeds meer meten
men van de omgeving: the
en steeds meer waarnemen. Zowel in de diepte als
environment, l’environnement,
in de breedte. Wat dat laatste betreft, werd de
die Umwelt. Margreet de Boer,
hinder van geluid gehoord, bleken windmolens ook
ooit minister van VROM, stelde
de horizon te vervuilen en zal veel licht uitmoeten
Maarten Gast (1948) is
zich in Frankrijk voor als ‘ministre du milieu’. Dat
als we in ons land weer sterrenhemels willen zien.
oud-directeur van waterleiding
bleek het criminele circuit te zijn.
In de diepte manifesteerden wij ons als drinkwater
bedrijf Amsterdam en voormalig
Toen ik in 1960 aan de Landbouwhogeschool in
bedrijven. Onze laboratoria vonden in de Lek en in
president-directeur van Water
Wageningen ging studeren, bestond het woord
ons drinkwater bentazon toen er een nieuwe
transportmaatschappij Rijn-
nog niet in deze betekenis. Een studie in de
analysemethodiek ontwikkeld was, waar BASF niet
Kennemerland.
Milieukunde was er nog niet. Afvalwaterzuivering,
op gerekend had. Voor dit chemieconcern was dit de
de studierichting die ik koos, was een nieuwe
aanleiding tot een grote interne sanering, en voor
specialisatiemogelijkheid binnen de studierichting
bedrijven als Oasen, Waternet of PWN de reden om
Cultuurtechniek. Dat is nu weer een woord dat niet
actieve kool-, dan wel hyperfiltratie in te bouwen in
meer bestaat.
het systeem van bereiding van betrouwbaar
Jo Cals was in die tijd minister van Onderwijs
drinkwater. Dat bleek uiteindelijk pas een begin.
en Wetenschappen. In 1963 of 1964 was hij
Een ander denken kwam op gang. Voorkomen werd
uitgenodigd een toespraak te houden op de Dies
belangrijk, preventie van ongelukken, analyse van
Natalis, in goed Nederlands de verjaardag van de
risico’s. U herkent het ongetwijfeld.
Landbouwhogeschool. Dat instituut viel niet onder hem, maar onder zijn collega voor Landbouw en
Ik mag het woord milieu wel. Meer dan het woord
Visserij, een situatie die hem een doorn in het oog
omgeving geeft het mij het gevoel ergens middenin
was. Onderwijs dat niet onder zijn ministerie
te staan, ergens deel van uit te maken en dus
ressorteerde – dat kon niet veel zijn.
medeverantwoordelijk te zijn. Het milieu wordt dan
‘Cultuurtechniek,’ brieste hij zijn gehoor toe, ‘van
ons milieu. ■
zo’n woord begrijp ik helemaal niets. Techniek studeer je in Delft, voor cultuur ga je naar Amsterdam, Den Haag of Arnhem. Arnhem is voor jullie Wageningers niet zo ver.’ De dames en heren hoogleraren lachten als de spreekwoordelijke boeren. Ik denk niet dat Jo Cals nog heeft mogen meemaken dat in een volgende periode deze studie werd omgedoopt in Landinrichting, dat rechte waterlopen weer mochten gaan meanderen en dat het woord cultuurtechniek werd geschrapt, althans voor de westerse gebieden. Ondertussen was gebleken dat naast water verontreiniging ook de vervuiling van de bodem en de lucht aandacht behoefden. En begin jaren HELDER 16
