NATIONAAL SOLAR TRENDRAPPORT2016 EEN CONCEPT VAN IN CO-PRODUCTIE MET

NATIONAAL

SOLAR TRENDRAPPORT

2016

EEN CONCEPT VAN

IN CO-PRODUCTIE MET

Solar Solutions Int.

Solar MAGAZINE

PARTNERS | TKI Urban Energy, UNETO-VNI, Bouwend Nederland, Holland Solar, ODE Decentraal, Dutch Heat Pump Association (DHPA), KvINL EN Sterkin

COLOFOn Het Nationaal Solar Trendrapport 2016 is mogelijk gemaakt door:

Hoofdsponsoren:

Sponsoren:

Partners:

TKI URBAN ENERGY

Topsector Energie

KvINL

Kwaliteit voor Installaties Nederland

Kennispartners:

Idee, concept, research en projectcoördinatie:

Rolf Heynen, Peter Groot en Henriette Vrisekoop Good!/GVCC Communicatie en Realisatiespecialisten heeft een succesvol trackrecord met 1. Events: Solar Solutions Int., LED Expo Benelux, Solar Business Day en Smart Storage Solutions. 2. Publicaties: Nationaal Solar Trendrapport, Nationaal 3. LED Trendrapport en Schaliegas in 1 uur en 43 minuten. 4. Project- en beleidsadvies overheden en scholen.

(Eind)Redactie en vormgeving:

Edwin van Gastel en Bette van Loenen (De duurzame uitgeverij EG Media) De duurzame uitgeverij EG Media is uitgeverij van 3 vaktijdschriften in het segment van duurzaamheid en uitvoerder een groot aantal communicatie-opdrachten zoals het beheer van website NederlandElektrisch.nl: 1. LED Magazine: multimediaplatform over led-verlichting. 2. Solar Magazine: multimediaplatform over zonne-energie. 3. Smart E-Mobility: multimediaplatform over elektrisch vervoer en smart grids.

COLOFON | 3

DE OVERtREFFEnDE tRAP 2016 EEN bETER JAAR DAN 2015?

Voor u ligt de derde editie van het Nationaal Solar Trendrapport (NST). Een rapport waar meer partijen dan ooit aan samenwerkten. Een rapport dat u het meest volledige beeld geeft van de status en ontwikkelingen in de Nederlandse zonne-energiesector. Zonne-energie vormt de belangrijkste driver voor de transitie van ons huidige energiesysteem naar een echt duurzaam systeem. Aan deze transitie werken u, wij en ruim 10.000 anderen in Nederland iedere dag mee. Nooit eerder werd er zoveel nieuw zonne-energievermogen in Nederland geplaatst als in 2015. In 2015 hoorde Nederland bij de drie snelst groeiende zonne-energiemarkten in Europa. En als we ons realiseren dat dit grotendeels gefinancierd is door burgers en ondernemers is dat niets minder dan indrukwekkend te noemen. Het jaar 2016 zou 2015 weleens kunnen gaan overtreffen, mede door stimuleringsregelingen vanuit de Nederlandse overheid: 8 miljard euro SDE+ subsidie, 70 miljoen euro subsidie voor zonneboilers, warmtepompen en pelletkachels, subsidie voor het verwijderen van asbestdaken (asbest eraf, zonnepanelen erop), de subsidieregeling Energiebesparing en Duurzame energie Sportaccommodaties (EDS), fiscale regelingen zoals de EIA, MIA en VAMIL en de salderingsregeling. Daarnaast zijn er ook nog eens verschillende soorten subsidies voor onderzoek- en ontwikkeling, innovatie- en demonstratieprojecten. Ondanks dat veel bedrijven de Nederlandse zonne-energiesector niet innovatief genoeg vinden, zijn velen betrokken bij innovaties. Meer samenwerking onderling en binnen de TKI Urban Energy

zullen de betekenis, het belang, de zichtbaarheid en de integratie van de Nederlandse zonnestroom en zonnewarmtesector verder vergroten. Van al deze overheidsmaatregelen is de salderingsregeling tot nu toe het meest effectief gebleken. Voortdurende onduidelijkheid en onzekerheid met betrekking tot de salderingsregeling zijn echter een grote bedreiging voor de verdere ontwikkeling van de zonne-energiemarkt in Nederland en daarmee voor het verduurzamen van het Nederlandse energiesysteem. Diverse belangenorganisaties gaven recent een heel duidelijke boodschap aan de overheid: geef stabiliteit en duidelijkheid tot minimaal 2025 want we staan nog steeds beschamend onderaan in Europa met de implementatie van duurzame energie in ons land. Ook in deze editie van het Nationaal Solar Trendrapport wordt de Nederlandse overheid weer gezien als de grootste bedreiging voor verdere groei en ontwikkeling. Aan de andere kant wordt juist van de overheid een heel actieve rol verwacht. De angel zit hem met name in de uitwerking van regelingen zoals de SDE+, postcoderoos, subsidie voor kleine warmtesystemen en het uitblijven van duidelijkheid over salderen. De markt wil graag meer betrokken worden bij het ontwerp van de stimuleringsregelingen en een volwaardig partner zijn van de overheid. Maar… hier moet ook een kritische noot naar de sector zelf worden geplaatst want, hoewel onze sector makkelijk klaagt, is zij onvoldoende zichtbaar en betrokken bij de belangrijke belangenvertegenwoordigers als Holland Solar, de Nederlandse Vereniging voor Duurzame Energy (NVDE), de stichting ZON en FME. Een grotere betrokkenheid bij deze organisaties zal ons allemaal helpen. Veel leesplezier,

‘De grote paradox uit het onderzoek dit jaar is de stevige kritiek op de overheid: de overheid wordt gezien als grootste bedreiging voor verdere groei en ontwikkeling en aan de andere kant verwacht dezelfde markt een hele actieve rol van de overheid’ 4 | VOORwOORD

Rolf Heynen, Solar Solutions Int. Wijnand van Hooff, TKI Urban Energy Edwin van Gastel, Solar Magazine Peter Groot en Henriette Vrisekoop, Solar Solutions Int.

VOORwOORD | 5

inHOuDSOPGAVE

Colofon

3

Voorwoord

4

Inhoudsopgave

6

Leeswijzer

7

Hoofdstuk 1

De solar branche voor politici en beleidsmakers

8

Hoofdstuk 2

Zonnestroom; branchecijfers historisch

10

Hoofdstuk 3

Prijsontwikkeling zonnestroomsystemen historisch

17

Hoofdstuk 4

Energiemarkt kengetallen

20

Hoofdstuk 5

Wet- en regelgeving zonnestroom & zonnewarmte

24

Hoofdstuk 6

Zonnewarmte; branchecijfers historisch

27

Hoofdstuk 7

Warmtepompen; de marktcijfers

29

Hoofdstuk 8

Douane importgegevens zonnepanelen

31

Hoofdstuk 9

Elektrisch vervoer; de markttrends in Nederland

32

Hoofdstuk 10

Trendonderzoek algemene gegevens

35

Hoofdstuk 11

Zonnestroom; de markttrends in Nederland

38

Hoofdstuk 12

Zonnewarmte; de markttrends in Nederland

54

Hoofdstuk 13

Externe bijdragen Meer zon voor die plek onder de zon (Bouwend Nederland) De zon breekt nu écht door (UNETO-VNI) Boeren en tuinders als regionale energieleveranciers (LTO Nederland) Zon op eigen huis niet afremmen, maar aanzwengelen (Eigen Huis) Op weg naar 100% zon in allerlei gedaantes (Holland Solar) Zon cruciaal voor doelstellingen energieakkoord (Stichting ZON) Meer zon voor die plek onder de zon (Bouwend Nederland) Kwaliteit essentieel in volwassen zonne-energiemarkt (KvINL) Help Nederland de verduurzaamheid door (Sterkin)

63

Verantwoording

72

Hoofdstuk 14

6 | INHOUDSOPgAVE

LEESWiJZER

In het Nationaal Solar Trendrapport is dit jaar een duidelijk onderscheid gemaakt tussen zonnestroom en zonnewarmte. Ook nieuw ten opzichte van voorgaande jaren is aandacht voor technologieën die aanverwant zijn aan zonne-energie en in toenemende mate integreren, denk daarbij aan warmtepompen en elektrisch vervoer. Daarnaast is dit jaar ook aandacht voor algemene cijfers van de Nederlandse energiemarkt om alle trends in het juiste perspectief te plaatsen. Denk daarbij aan energieverbruik, energieprijs, Nederland ten opzichte van andere Europese landen, duurzame energie ten opzichte van fossiele energie (zogenaamde ‘Levelised Cost of Energy’ – LcoE), de verrassend snelle energetische terugverdientijd van een pv-paneel (Energy Payback Time) en de top 10 van de grootste zonnestroomprojecten 2015. Ook biedt het rapport houvast met achtergrond informatie over veiligheid, salderen, het totale aanbod van stimuleringsmaatregelen en de voortslepende discussie over het werkelijk geïnstalleerd vermogen in Nederland. Daarnaast zijn drie categorieën van externe bijdragen. Allereerst komen enkele experts aan het woord over zonnestroom en zonnewarmte en trends van deze sectoren rond energieopslag, smart grids, innovatie en warmtepompen. Daarnaast een visie van Nederlandse grootste zonne-energie expert Wim Sinke. Het trendrapport eindigt met bijdragen van voorzitters en directeuren van de belangrijkste brancheverenigingen: Maxime Verhagen (Bouwend Nederland), Claudia Reiner (UNETO-VNI), Cindy van de Velde (Vereniging Eigen Huis), Albert Jan Maat (LTO Nederland), Erik Lysen (Holland Solar), Peter Desmet en Hans Cornuit (stichting ZON), André Derksen (KvINL / ISSO), Pascal Plaisier (Sterkin / Stroomlijn).

Opbouw Nationaal Solar Trendrapport bestaat in 2016 uit:

1. Branchecijfers zonnestroom 2. Prijsontwikkeling zonnestroom: panelen, omvormers en systemen 3. Branchecijfers zonnewarmte 4. Douane importcijfers zonnestroom 5. Kengetallen Nederlandse energiemarkt 6. Aanverwante sectoren 7. Trendonderzoek zonnestroom 8. Trendonderzoek zonnewarmte 9. Branchebijdragen 10. Expert bijdragen

LEESwIJZER | 7

1

De zonne-energiesector wil graag partner zijn van de overheid in meedenken met beleid en over beleidsuitvoering. De sector ziet immers wisselvallig overheidsbeleid en onzekerheid voor de (middellange) termijn als grootste bedrijfsrisico

DE SOLAR BRAnCHE VOOR POLITICI EN bELEIDSMAKERS

“Zonne-energie gaat een nog grotere rol spelen” Maxime Verhagen, voorzitter Bouwend Nederland

Zonne-energiesector

Van 2014 naar 2015

9.053 2.600 +7% +5%

334

WERKGELEGENHEID

OMZET & WINST (x miljoen)

500 MW Laadinfrastructuur

Het grootste project van 2015 heeft een omvang van 6MW, oftewel 23.000 zonnepanelen

90% 8 | SOLAR VOOR POLITICI

WERKGELEGENHEID

OMZET

oftewel 0,5% duurzame stroom aan het net toegevoegd tegenoverNieuw300MWeninombouw 2014

23.000 van de in zonne-energie actieve ondernemers verwacht in 2016 groei ten opzichte van 2015 WERKPRODUCTIE GELEGENHEID (x miljoen)

“Als het aan UNETO-VNI ligt, wordt decentrale energie de standaard. Daar hoort een verplichte toepassing van zonnepanelen in de nieuwbouw bij én handhaving van de salderingsregeling” Claudia Reiner, vicevoorziter UNETO-VNI “… zonne-energie biedt volgens Vereniging Eigen Huis volop mogelijkheden en heeft de interesse van de consument. Politiek Den Haag doet er goed aan deze ontwikkelingen verder aan te zwengelen in plaats van af te remmen.” Cindy van de Velde, algemeen directeur Vereniging Eigen Huis “Stel: ieder agrarisch bedrijf in Nederland legt 2.500 vierkante meter zonnepanelen aan. Op 26.000 bedrijven zou dat 6.500 hectare aan zonnepanelen betekenen. Omgerekend zou dat 6.500 megawatt aan stroom opleveren. En daarom is het zo jammer dat onze overheid onduidelijkheid laat bestaan over het verdienmodel na 2020 (wanneer de salderingsregeling formeel ophoud te bestaan). Boeren en tuinders worden daardoor terughoudend om te investeren, terwijl ze kunnen uitgroeien tot regionale energieleveranciers.” – Albert Jan Maat,voorzitter van LTO Nederland Bijna 80% van de zonne-energiesector is voor behoud van salderen. Salderen is géén subsidie, het is een belastingmaatregel. Salderen kost de overheid daarmee geen geld, maar levert de overheid hooguit minder geld op (net als fietsende burgers minder belasting betalen dan autorijders). Maar het verminderen van inkomsten wordt sterk betwijfeld, aangezien de salderingsregeling heeft gezorgd voor een binnenlandse markt van ruim 1,5 miljard euro per jaar en bijna 10.000 fte. SOLAR VOOR POLITICI | 9

2

De totale omzet van Nederlandse bedrijven actief in de hele keten van zonnestroom is in 2015 gegroeid naar ruim 2,5 miljard euro (een groei van 5% ten opzichte van 2014). De bedrijven hebben in 2015 percentueel meer omzet in Nederland gegenereerd ten opzichte van hun bedrijfsactiviteiten in het buitenland.

ZOnnEStROOM

Omzet Nederlandse zonnestroomsector die valt in Nederland

bRANCHECIJFERS HISTORISCH 2.000

0 2012

2015

Winst Nederlandse zonnestroomsector totaal

400 300

€ 52.000.000

100

€ 334.000.000

Figuur 3 | De winst van de zonnestroomsector (totaal) van 2012 tot en met 2015 (x miljoen euro).

€ 45.000.000

Figuur 1 | De omzet van de zonnestroomsector (totaal) van 2012 tot en met 2015 (x miljoen euro).

2014

In Nederland wordt ruim 1,9 miljard euro omzet gegenereerd in de gehele zonnestroomsector. Dat is een groei van 13% ten opzichte van 2014.

200

Omzet Nederlandse zonnestroomsector totaal

2013

€ 144.000.000

Correctie werkgelegenheidscijfers In 2016 is een correctie gemaakt op de werkgelegenheidscijfers van de voorgaande jaren. De werkgelegenheidscijfers van de installateurs wijken dusdanig af dat een berekening op basis van het geïnstalleerd vermogen is gemaakt. Aangezien het Nationaal Solar Trendrapport 2015 verscheen in januari, was het geïnstalleerd vermogen nog niet bekend. Daardoor is een te hoge aanname gedaan op basis van de voorspellingen uit de enquêteresultaten, de trend van voorgaande jaren en op basis van de hoge douane importcijfers. Voor het jaar 2013 bleken de cijfers juist te laag. Meer uitleg hierover treft u in hoofdstuk 14 Verantwoording.

€ 1.915.000.000

500

De onderstaande branchecijfers zijn tot stand gekomen doordat deze bedrijven (uit de hele zonnestroomketen) hun omzet, winst (let op: brutowinst) en werknemers (in fte’s) hebben doorgegeven aan een notaris (notaris Feikema in Castricum). De notaris heeft deze gegevens geanonimiseerd aangeleverd voor analyse. Meer informatie over het onderzoek, de respons, de statistische foutmarge en bronvermeldingen vindt u in hoofdstuk 14 Verantwoording.

€ 879.000.000

1.000

€ 1.665.000.000

1.500

€ 742.000.000

Figuur 2 | De omzet van de zonnestroomsector in Nederland van 2012 tot en met 2015 (x miljoen euro).

0 2012

3.000 2.500 2.000

€ 2.424.000.000

€ 2.563.000.000

500

€ 1.825.000.000

1.000

€ 1.815.000.000

1.500

2012

2013

2014

2015

2013

2014

2015

De zonnestroomsector worstelt al jaren met matige winstcijfers en lijkt in 2015 de koers omhoog te hebben gevonden. Een sectorwinst van 331 miljoen euro is een groei van 84% ten opzichte van het voorgaande jaar. Redenen hiervoor kunnen zijn: de totale omzet is gegroeid en de bedrijven hebben meer grip op de kosten en de algehele bedrijfsvoering gekregen, de marges op andere producten, diensten en projecten zijn hoger, de inkoopkosten zijn lager en de marges hoger door producten uit andere landen en van andere leveranciers te betrekken, etc.

0

10 | ZONNESTROOM HISTORISCH

ZONNESTROOM HISTORISCH | 11

Werkgelegenheid zonnestroomsector Figuur 4 | De werkgelegenheid van de zonnestroomsector (totaal) van 2012 tot en met 2015 (x miljoen euro).

Geïnstalleerd zonnestroomvermogen per kalenderjaar Figuur 6 | Geïnstalleerd vermogen zonnepanelen in Nederland (in megawattpiek, MWp) (bron: Polder PV / CBS)

10.000 8.000

1.000

Spread 2016: 260

800

2016: scenario hoog 2015: scenario hoog CBS

6.000 600

Spread 2015: 150

4.000

450

8.339

7.448

8.352

8.974

2012

2013

2014

2015

2.000

490

377

400

302 220

0

200

De groei in werkgelegenheid is meegegroeid met het totaal geïnstalleerd vermogen en de omzetten. De zonne-energiesector als geheel (zonnestroom en zonnewarmte) passeert de 9.000 fte (na correctie tov vorig jaar). Alleen al de zonnestroomsector houdt bijna 9.000 fte aan het werk. De groei in werkgelegenheid tov vorig jaar komt met name door de grotere groep installateurs die het gegroeide geïnstalleerd vermogen realiseerde.

0

2

1

4

11

21

58

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Geïnstalleerd zonnestroomvermogen cumulatief Figuur 5 | Geïnstalleerd vermogen zonnepanelen in Nederland (in megawattpiek, MWp) (bron: Polder PV / CBS)

2.500 Spread 2016: 315 2.000

2016: scenario laag en hoog 2015: scenario laag en hoog CBS

1.500

1.498 Spread 2015: 150 1.048

1.000

746 369

500 53

54

59

69

90

149

0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

12 | ZONNESTROOM HISTORISCH

ZONNESTROOM HISTORISCH | 13

GROOt, GROtER, GROOtSt...

BLiJVEnDE OnDuiDELiJKHEiD

DE gROOTSTE PROJECTEN VAN 2015

OVER HET wERKELIJK gEÏNSTALLEERD VERMOgEN

Figuur 7 | Grootste nieuwe singlesite zonnestroom projecten in 2015. Onder voorbehoud van nakomende correcties en nog niet gekende nieuwe projecten.

Naam project

MWp

Modules Leverancier/installateur

1

Zonnepark Vliegveld Ballum [AEC + partners], Ameland (Fr.)

5,99

23.000

2

Wehkamp [Warehouses de Pauw], Zwolle (Ov.)

2,51

9.800

3

ThyssenKrupp, Veghel (NB)

1,75

10.300

4

Zuidberg staalservice (Emitech), Ens (Fl.)

1,71

6.700

Zonnegilde

5

Hoofdkantoor Alliander, Duiven (Gld)

1,50

6.150

VolkerWessels / HOMIJ

6

Zuivelfabriek Royal A-Ware, Heerenveen (Fr.)

1,38

5.500

Kromwijk Elektro

7

Bunnik Plants grootste deel lokatie, Bleiswijk (ZH)

1,34

5.750

SolSolutions

Engie (GDF-Suez) Centrale Gelderland, Nijmegen (Gld)

1,05

Koepon / Energiepon, Feerwerd (Gr.)

0,93

3.700

Herbo Groenleven

10 Engie (GDF-Suez) Centrale Harculo, Zwolle (Ov.)

0,89

3.350

Engie (GDF-Suez)

8

9

Eneco / Solarcentury

Al jaren is er discussie in Nederland over het werkelijk geïnstalleerd zonnestroom vermogen. In het genereren van eenduidige gegevens loopt Nederland hopeloos achter ten opzichte van andere landen. Peter Segaar van PolderPV vergelijkt jaarlijks alle bronnen met elkaar en zoekt in het PIR register naar grote installaties. Dankzij zijn inspanningen komen we jaarlijks tot een ‘best estimate’.

IZEN

KiesZon / Ikaros Solar

Solar Solutions heeft in het belang van nog betere cijfers voor het Nationaal Solar Trendrapport op 20 augustus 2015 alle stakeholders bij elkaar gebracht voor een rondetafeloverleg. Daarbij waren aanwezig: Netbeheer Nederland, PolderPV, CBS, Rijkswaterstaat, Stichting Monitoring Zonnestroom (SMZ), Holland Solar, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Tennet, CertiQ, ECN en Solar Magazine. Hoe wordt het geïnstalleerd vermogen in kaart gebracht? Het geïnstalleerd vermogen wordt gebaseerd op primair drie bronnen, namelijk: 1. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) 2. De Klimaatmonitor van Rijkswaterstaat en 3. Het Productie Installatie Register (PIR) (o.a. energieleveren.nl) van de netbeheerders; welke voor een deel de input vormt voor Klimaatmonitor van RWS. Naast deze bronnen is er CertiQ dat de grotere projecten uit oude subsidieregelingen en de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE en SDE+) registreert.

3.950

Engie (GDF-Suez) Is salderen vrijblijvend? Wat weinigen zich realiseren is dat bij gebruikmaking van salderen het verplicht is de installatie te registreren bij het PIR-register (www.energieleveren.nl). Door het ontbreken van handhaving gebeurt dat niet of te weinig. Zolang niet iedere installatie geregistreerd wordt, blijft er onduidelijkheid over het geïnstalleerd vermogen. In sommige landen is registratie een voorwaarde voor salderen of wordt iedere installatie eerst gekeurd (en geregistreerd) alvorens opgeleverd te worden. Hoe worden de statistieken verbeterd? Tijdens het ronde tafel overleg bleek dat niet alle betrokkenen elkaar kenden of samenwerkten. Er zijn toezeggingen gedaan onderling meer data uit te wisselen voor onderzoeksdoeleinden. Daarnaast wordt ook gekeken of de data van de douane kan worden meegenomen in de statistieken. Wordt vervolgd…

14 | gROOTSTE PV-PROJECTEN 2015

gEÏNSTALLEERD PV-VERMOgEN | 15

3 VEiLiGHEiD VAn inStALLAtiES

PRiJSOntWiKKELinG ZONNESTROOMSySTEMEN HISTORISCH

Uit de enquête van het Nationaal Solar Trendrapport blijkt dat de zonne-energiesector bezorgd is over veiligheid van de installaties. Van de zonnestroomsector maakt 55 procent zich zorgen over veiligheid en bij de zonnewarmtesector 35 procent. De respondenten die hadden nagedacht over een oplossingen, suggereerden nagenoeg allen om een verplichte keuring van of handhaving op opgeleverde installaties. Naar aanleiding van onder andere deze cijfers is vanuit het Nationaal Solar Trendrapport een ronde tafel over veiligheid georganiseerd tijdens Solar Solutions op 17 maart. Daar waren aanwezig: Holland Solar, UNETO-VNI, KvINL, Sterkin, BDA, Guidion, Delta Lloyd, Libra Energy, Rexel Nederland en Zonneplan.

Resultaten overleg • Veiligheid is nog teveel een onderbelicht aspect in de zonne-energiesector. Weinig installateurs maken gebruik van certificeringen of erkenningsregelingen. Daar staat tegenover dat sommigen een eigen opleidingstraject hebben. • De basis voor de huidige erkenningsregeling is een voldoende geschoolde installateur, terwijl een grote groep ongeschoold bezig lijkt te zijn. Ook deze groep moet betrokken worden bij het belang van scholing over veiligheid. • Tussen de grote erkenningsinstanties vindt overleg plaats over de inhoud van erkenningsregelingen. De regelingen zijn redelijk vergelijkbaar. Zowel Sterkin als KvINL zijn non-profit Stichtingen. • Toch worden tijdens het overleg organisaties met erkenningsregelingen en opleidingen bekritiseerd om hun commerciële belangen en onderlinge concurrentie die er mede voor zorgen dat het voor installateurs en eindklanten onduidelijk is welke regelingen er zijn, hoe deze verhouden tot elkaar en welke relevant zijn. • Het huidige kwalificatiesysteem waarin wordt samengewerkt kan de totale branche promoten om versplintering met eigen systemen tegen te gaan. • Een eenmalige opleiding of erkenning voor een installateur is niet voldoende. Een regelmatige ‘zon-apk’ kan het niveau blijvend hoog houden net als het (geregeld) keuren van installaties. • Er moet meer aandacht komen voor werkvoorbereiders en ondersteuning daarvan. Daarnaast moeten alle installaties gecontroleerd worden door het eigen bedrijf in de vorm van een kwaliteitscontrole systeem. • Vanuit de verzekeraars valt op dat bij grote installaties het vaak de omvormers zijn die uitbranden, dat oa. bij grote projecten kabels door stalen daken worden gevoerd zonder afscherming en dat brandbeveiliging niet altijd op orde is. • Volgens de aanwezigen zijn alle ingrediënten aanwezig voor een goede regeling voor de markt, maar moeten de partijen met elkaar tot een gepaste oplossing komen. Het is belangrijk dat de betrokken organisaties niet voorbij gaan aan bedrijven die een goed kwalitatief intern borgingssysteem en eigen opleidingen hebben. Anderzijds moet een antwoord gevonden worden voor de ongeschoolde mensen die nu wel installeren. • Meermalen is verwezen naar het ‘OK-CV’ label van de w-installatiebranche als marketingtool waar de zonne-energie sector van kan leren (hoewel ook kritiek is op het ‘OK-CV’ label).

Figuur 8 | De aanschafkosten van zonnepanelen waarvoor belastingkorting is aangevraagd via de Energie-investeringsaftrekregeling (EIA), 2008-2014 (CBS)

Figuur 9 | Gemiddelde module prijs in Nederland (€ per Wattpiek inclusief btw, bron: Stichting Monitoring Zonnestroom)

Jaar investeringsbeslissing

Aanschafkosten per kilowattpiek (euro) 5.000 3.200 2.700 2.300 1.600 1.300 1.200

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 €3,50 €3,00 €2,50 €2,00 €1,50 €1,00 €0,50 €0,00

Februari 2016

April 2014

Januari 2014

Oktober 2013

Juli 2013

Maart 2013

Decem. 2012

Oktober 2012

Juli 2012

April 2012

16 | VEILIgHEID

Prijs zonnepanelen explosief gedaald sinds 2008

Oktober 2011

De Ronde Tafel Veiligheid krijgt naar aanleiding van het overleg opvolging. Geïnteresseerden die een bijdrage willen leveren aan het verhogen van de veiligheid van installaties in de zonne-energiesector kunnen zich melden bij Solar Solutions of Holland Solar.

Met dank aan dr. Wilfried van Sark van Universiteit Utrecht en Stichting Monitoring Zonnestroom voor het aanleveren van de gegevens uit dit hoofdstuk. Noot: let bij het lezen van de grafieken goed op de schaal. De stap tussen april 2014 en februari 2016 is onevenredig groot en vervormt het beeld, aangezien voorgaande stappen steeds ongeveer 3-6 maanden zijn. De rode lijnen in de grafieken is de standaard deviatie (SD). Alle kosten zijn exclusief installatie.

PRIJSONTwIKKELINg ZONNESTROOM | 17

Bedrijven bieden vooral Chinese en Duitse modules aan Figuur 10 | De herkomst van de modules die in Nederland verkrijgbaar zijn (bron: Stichting Monitoring Zonnestroom)

8%

Figuur 13 | Gemiddelde systeemprijs voor platte daken (€ per Watt inclusief btw, exclusief installatie, bron: Stichting Monitoring Zonnestroom)

1,5% 3% China Duitsland Japan Overige niet-Europa Amerika/Canada Overige Europa Onbekend

9% 45% 13%

22%

Systeemprijs platte daken daalt, prijs net boven schuin dak

€2,50 €2,00 €1,50 €1,00 €0,50 €0,00 Maart 2013

Juli 2013

Oktober 2013

Januari 2014

April 2014

Februari 2016

Decem. 2012

Maart 2013

Juli 2013

Oktober 2013

Januari 2014

April 2014

Decem. 2012

Oktober 2012

Juli 2012

April 2012

Aanbod typen zonnepanelen Figuur 11 | De moduletechnologie die bedrijven in Nederland aanbieden (bron: Stichting Monitoring Zonnestroom)

Omvormers dalen in prijs

1% 4%

44%

Mono kristallijn silicium Poly kristallijn silicium CI(G)S Anders

51%

Figuur 14 | Gemiddelde omvormer prijs in Nederland (€ per Watt inclusief btw, bron: Stichting Monitoring Zonnestroom)

€0,70 €0,60 €0,50 €0,40 €0,30 €0,20

Systeemprijs schuine daken daalt

€0,00 Februari 2016

Oktober 2012

€2,00

Juli 2012

€2,50

April 2012

Oktober 2011

Figuur 12 | Gemiddelde systeemprijs voor schuine daken (€ per Watt inclusief btw, exclusief installatie, bron: Stichting Monitoring Zonnestroom)

€0,10

€1,50 €1,00 €0,50 €0,00 Februari 2016

April 2014

Januari 2014

Oktober 2013

Juli 2013

Maart 2013

Decem. 2012

Oktober 2012

Juli 2012

April 2012

18 | PRIJSONTwIKKELINg ZONNESTROOM

PRIJSONTwIKKELINg ZONNESTROOM | 19

4

Energieprijs elektra daalt; gas stijgt Figuur 17 | Energieprijs huishoudens in Nederland, elektriciteit (per kilowattuur, kWh) en gas (per kubieke meter, m3) (bron: CBS)

EnERGiEMARKt KENgETALLEN

€0,70 €0,60

Elektra Gas

€0,50 €0,40 €0,30 €0,20 €0,10

Energierekening huishoudens laatste jaren gedaald

€0,00 2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

Figuur 15 | Energierekening huishoudens in Nederland, elektriciteit en gas in €, inclusief btw per jaar (bron: CBS)

2.000 1.500

Aandeel duurzame energie neemt gestaag toe

Elektra Gas

1.000

Figuur 18 | Elektriciteitsproductie naar energiebron in Nederland, (in miljard kilowattuur, kWh) (bron: CBS)

500 0

125 100

2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

75 50

Energieverbruik huishoudens laatste jaren gedaald

0 2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

Wind, zon en water Biomassa Kernenergie en overig

2004

2003

2002

3.000

2002

Elektra Gas

2001

3.500

2000

4.000

1999

1998

Figuur 16 | Energieverbruik huishoudens in Nederland, elektriciteit (in kilowattuur, kWh) en gas (in kubieke meter, m3) (bron: CBS)

25

Andere fossiele brandstoffen Steenkool Aardgas

2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2016

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

20 | KENgETALLEN ENERgIEMARKT

KENgETALLEN ENERgIEMARKT | 21

LCoE van hernieuwbare energietechnieken Figuur 19 | De levelised cost of electricity (LCoE) van hernieuwbare energie op utiliteitsschaal (2010 en 2014) in Amerikaanse dollar per kilowattuur (USD/kWh, bron: IRENA Renewable Cost Database)

Nederland bungelt in Europa onderaan

0,4 Capaciteit in MWe 1 100 200 >300

0,3

0,2

Figuur 21 | Aandeel duurzame energie in totale energiemix Europa en Europese landen (bron: Eurostat)

100% 80%

2005 2014

60% 40%

0,1 2,5%

0,0

5,5%

20%

Fossil fuel power cost range

0% Luxemburg

Malta

Nederland

Verenigd Kon.

België

Duitsland

Frankrijk

EU-28

Spanje

Italië

Finland

Letland

Zweden

Noorwegen

Wind (land)

IJsland

2014

Wind (zee)

2010

2014

CSP

2010

2014

Zon-pv

2010

2014

Hydro

2010

2014

Geo

2010

2014

2010

2014

2010

Wind

De energy payback time van zonnepanelen in Nederland Figuur 20 | De energy payback time van zonnepanelen in Nederland voor een opdaksysteem, uitgaande van een zoninstraling van 1.200 kilowattuur per vierkante meter per jaar en optimaal georiënteerde zonnepanelen (bron: Mariska de Wild-Scholten, SmartGreeenScans)

3,0

Omvormer Montage & kabels Framing Laminatie Zonnecel Ingots en wafer Grondstof silicium

2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 mono-Si multi-Si a-Si μm-Si CdTe 2011 2011 2008-11 2013 2010-11

CIGS 2011

De energy payback time is weergegeven voor achtereenvolgens de volgende type zonnepanelen: mono-kristallijn silicium, multi-kristallijn silicium, amorf silicium, micromorf silicium, cadmium telluride en koper-indium-galliumselenide.

22 | KENgETALLEN ENERgIEMARKT

KENgETALLEN ENERgIEMARKT | 23

5

(inclusief belastingen: energiebelasting, opslag Duurzame Energie en BTW) voor de teruggeleverde energie als die hij betaalt voor de energie die hij op een ander tijdstip van de energieleverancier afneemt. De salderingsregeling wordt vanaf 2017 geëvalueerd en u kunt volgens minister Kamp minimaal blijven salderen tot 2020. Als u energie produceert en u wilt salderen dan bent u verplicht dit te melden. U kunt dit doen bij www.energieleveren.nl. En meld ook bij uw eigen energiemaatschappij dat u energieproducent bent. Anders kan het zijn dat de energiemaatschappij niet kan salderen, omdat de gegevens in de administratie ontbreken.

WEt- En REGELGEVinG ZONNESTROOM & ZONNEwARMTE Postcoderoos

De postcoderoosregeling is per 1 januari 2016 verruimd. Deze coöperaties hoeven in de eerste schijf van de energiebelasting geen belasting meer te betalen voor hun gezamenlijk opgewekte hernieuwbare energie. Ook de definitie van een postcoderoos is aangepast waardoor de productie-installatie ook buiten het centrale postcodegebied kan liggen.

SDE+

De SDE+ staat open voor fotovoltaïsche zonnepanelen (zon-PV) met een vermogen ≥ 15 kWp en een grootverbruikersaansluiting. Bij ‘Zon-PV’-projecten van meer dan 500 kWp subsidie, is een haalbaarheidsstudie verplicht. Ook de grootverbruikersaansluiting is hier verplicht. • De SDE+ voorjaar 2016 is geopend van 22 maart, 9.00 uur tot 28 april 2016, 17.00 uur. De voorjaarsronde heeft een budget van 4 miljard euro en kent vier fases. U kunt uw aanvraag nu officieel indienen via het eLoket. • SDE+ najaar 2016 zal plaatsvinden in oktober 2016.

Investeringsregelingen

• EIA: de Energie-Investeringsaftrek (EIA) levert gemiddeld 14% voordeel op. U kunt 58% van de investeringskosten aftrekken van de fiscale winst, boven op uw gebruikelijke afschrijving. U dient EIA binnen 3 maanden na het geven van de opdracht aan te vragen. Het budget voor 2016 is €161 miljoen. • KIA: als u in een boekjaar investeert in bedrijfsmiddelen, dan kunt u in aanmerking komen voor de kleinschaligheidsinvesteringsaftrek (KIA). • MIA: met de Milieu-Investeringsaftrek (MIA) kunt u profiteren van een investeringsaftrek die kan oplopen tot 36% van het investeringsbedrag. Dat komt bovenop uw gebruikelijke investeringsaftrek. • VAMIL: de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil) biedt u de mogelijkheid om 75% van de investeringskosten op een door uzelf te bepalen tijdstip af te schrijven.

Subsidieregeling verwijderen asbestdaken

De subsidie bedraagt €4,50 per m2 verwijderd asbestdak met een maximum van €25.000 per adres. U kunt alleen in aanmerking komen voor de subsidie als de oppervlakte van het geïnventariseerde asbestdak meer dan 35 m2 bedraagt. Dakbeschot komt niet in aanmerking voor deze regeling. De Subsidieregeling verwijderen asbestdaken richt zich op particulieren, (agrarische) bedrijven, non-profit organisaties en overheden.

Subsidieregeling Energiebesparing en duurzame energie sportaccommodaties (EDS)

Deze regeling is gericht op investeringen in energiebesparing en toepassing van duurzame energie. De hoogte van de subsidie is een bepaald percentage van de subsidiabele kosten. De subsidiabele kosten bestaan uit de kosten voor de aanschaf van een installatie of apparatuur; arbeidskosten zijn niet subsidiabel. Het subsidiepercentage voor sportverenigingen bedraagt 30% en voor sportstichtingen 15%. Het verschil in subsidiepercentage komt doordat rekening is gehouden met BTW-plicht. Er kan maximaal € 125.000,- subsidie per aanvrager per jaar worden aangevraagd. Subsidieaanvragen, waar de subsidiabele kosten minder bedragen dan € 3.000, komen niet in aanmerking.

Het overzicht van de wettelijke regelingen zonne-energie betreft een verkorte en onvolledige samenvatting van de regelingen. Let op dat veel regelingen niet en sommige wel te combineren zijn. Wij verwijzen u naar de websites van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), de Belastingdienst en TKI Urban Energy voor een volledig overzicht.

Innovatiesubsidies Topsector Energieregelingen (TSE) - TKI Urban Energy (voorheen TKI Solar Energy)

Regeling Demonstratie energie innovatie (DEI)

Binnen een TKI werken onderzoeksorganisaties en bedrijven samen aan een privaat-publiek gefinancierd, meerjarig TKI-programma. Een TKI-programma omvat fundamenteel onderzoek, industrieel onderzoek, experimentele ontwikkeling of een combinatie van deze soorten onderzoek. Het TKI zorgt voor regie, netwerkvorming en kennisdeling. De vijf programmalijnen van TKI Urban Energy zijn: 1. Zonnestroomtechnologieën (PV) (6,45 miljoen euro). 2. Warmte en koude installaties (3,38 miljoen euro). 3. Multifunctionele bouwdelen utiliteit, woning en civiele infra (3,4 miljoen euro. 4. Flexibele energie infrastructuur (3,36 miljoen euro). 5. Energieregelsystemen en -diensten (4,1 miljoen euro). In Nederland een ‘etalage’ van energie-innovaties creëren waardoor Nederlandse bedrijven gemakkelijker de sprong naar internationaal succes kunnen maken met producten, processen of diensten die zij ontwikkeld hebben. Dat is de doelstelling van deze tender onder Demonstratie energie innovatie (DEI). Deze komt voort uit het Energieakkoord. Voor Nederland nieuwe (toepassingen van) apparaten, systemen of technieken, die energie besparen of die het gebruik van hernieuwbare energiebronnen bevorderen, worden door het bedrijfsleven in de praktijk toegepast. In 2016 is er via 2 tenders een budget van circa 36 miljoen euro.

Zonnestroom Salderen

24 | wET- EN REgELgEVINg

Salderen is het verrekenen van verbruikte stroom met de over diezelfde aansluiting zelf geleverde stroom. Hierdoor ontvangt de afnemer dezelfde prijs

wET- EN REgELgEVINg | 25

Zonnewarmte SDE+

Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE)

De SDE+ staat open voor zonthermische installaties met apertuuroppervlakte ≥ 200 m², waarbij uitsluitend gebruik wordt gemaakt van afgedekte collectoren. De ondergrens van de categorie ‘Zonthermie’ is aangepast van 100 m² naar 200 m² apertuuroppervlakte. • De SDE+ voorjaar 2016 is geopend van 22 maart, 9.00 uur tot 28 april 2016, 17.00 uur. De voorjaarsronde heeft een budget van 4 miljard euro en kent vier fases. U kunt uw aanvraag nu officieel indienen via het eLoket. • SDE+ najaar 2016 zal plaatsvinden in oktober 2016. Met de Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE) kunt u een tegemoetkoming krijgen voor de aanschaf van zonneboilers, warmtepompen, biomassaketels en pelletkachels. De regeling is voor zowel particulieren als zakelijke gebruikers. In 2016 is er € 70 miljoen subsidie beschikbaar. De hoogte van het subsidiebedrag per apparaat hangt af van het soort zonneboiler, warmtepomp, biomassaketel of pelletkachel en de energieprestatie. De exacte bedragen staan in de apparatenlijsten op de website van RVO.

6 ZOnnEWARMtE bRANCHECIJFERS HISTORISCH

Onderstaande branchecijfers zijn tot stand gekomen doordat deze bedrijven (de leveranciers van zonnewarmtesystemen) hun omzet, winst (let op: brutowinst) en werknemers (in fte’s) hebben doorgegeven aan een notaris (notaris Feikema in Castricum). De notaris heeft deze gegevens vervolgens geanonimiseerd aangeleverd voor analyse. Meer informatie over het onderzoek, de respons, de statistische foutmarge en bronvermeldingen vindt u in hoofdstuk 14 Verantwoording. Inschatting installateurs zonnewarmte De inschatting van het aantal zonnewarmte installateurs is niet gebaseerd op cijfers uit het brancheonderzoek, maar is gemaakt op basis van een berekening. De inschatting is dat ongeveer 8.000 nieuwe zonnewarmtesystemen zijn geïnstalleerd in 2015. Gemiddeld zijn 20 manuren nodig voor de plaatsing van een systeem. Dat is 10 fte op basis van 16.000 manuren en 1.600 uur voor één fte. Uitgaande van inefficiënties in planning, werk en tegenslagen hanteren we een ruime marge van 20%. Totaal komt dat neer op 12 fte in installatie-uren. Daarbij komt het aantal fte in de zonnewarmtesector op basis van de leveranciers en installateurs gezamenlijk uit op 79 fte.

Omzet leveranciers zonnewarmtesector

Zonnewarmtesector

Van 2015 naar 2014

67 13,1 +7% +5%

3,5

WERKGELEGENHEID

26 | wET- EN REgELgEVINg

OMZET & WINST (x miljoen)

WERKGELEGENHEID

OMZET

ZONNEwARMTE HISTORISCH | 27

De hiervoor genoemde cijfers hebben betrekking op alléén de leveranciers van de zonnewarmtesector. Hierbij is door een gebrek aan data geen volledig beeld voor omzet, winst en werkgelegenheid van de zonnewarmtesector als geheel. Data ontbreekt met name over de volgende doelgroepen: installateurs, onderzoekers en adviseurs. De zonnewarmtesector heeft aan de kant van de leveranciers 67 fte aan het werk. De schattingen zijn dat enkele honderden installateurs werkzaam zijn met zonnewarmte. Hierbij moet opgemerkt worden dat een installateur per paneel meer werk heeft aan een zonnecollector dan aan een pv-paneel.

7 WARMtEPOMPEn DE MARKTCIJFERS

Geïnstalleerd zonnewarmtevermogen cumulatief Figuur 22 | Geïnstalleerd vermogen zonnewarmte in Nederland (in megawatt, MWth) (bron: CBS en Holland Solar)

500

Aantal warmtepompen in Nederland groeit explosief

400 316

339

359

380

398

Figuur 24 | Ontwikkeling totaal aantal warmtepompen in Nederland (x 1.000)

285

300 226

239

255

300 250 200

200

Totaal aantal warmtepompen Aantal warmtepompen in woningen Aantal warmtepompen utiliteit, stal en kas

150 100 100 0

50 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Geïnstalleerd zonnewarmtevermogen per kalenderjaar Figuur 23 | Geïnstalleerd vermogen zonnewarmte in Nederland (in megawatt, MWth) (bron: CBS en Holland Solar)

Geïnstalleerd vermogen warmtepompen groeit explosief

30

25

Acol ≤ 6 m2 Acol > 6 m2

20

Figuur 25 | Geïnstalleerd vermogen warmtepompen in Nederland (in megawatth)

3.000 2.500

th

th

2.000 15

Totaal warmtepompen (in MW ) Warmtepompen woningen (in MW ) Warmtepompen utiliteit, stal en kas (in MW ) th

1.500 1.000

10

500 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

28 | ZONNEwARMTE HISTORISCH

MARKTCIJFERS wARMTEPOMPEN | 29

8

Jaarlijkse verkopen sinds 2010 fors gegroeid Figuur 26 | Aantal nieuwe warmtepompen per jaar

50.000

Totaal warmtepompen Warmtepompen woningen Warmtepompen utiliteit, stal en kas

40.000

30.000

DOuAnE IMPORTgEgEVENS ZONNEPANELEN

20.000

10.000

0% 2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

Importvolume zonnepanelen in 2015 met 2 procent gedaald Figuur 27 | Importvolume van zonnepanelen in € x 1.000.000 Noot: let op schaal!

€ 1.420

-2,0%

€ 1.300

€ 1.390.169.924

€ 1.340

€ 1.418.865.508

€ 1.380

2014

2015

€ 1.260

Singapore en Taiwan na China belangrijkste leveranciers Figuur 28 | Importvolume van zonnepanelen per land in procenten

60% 50% 40%

2014 2015

30% 20% 10% 0%

Overige landen

Vietnam

India

Turkije

Zuid-Korea

Maleisië

Taiwan

Singapore

China

30 | MARKTCIJFERS wARMTEPOMPEN

IMPORTgEgEVENS ZONNEPANELEN | 31

9

Belastingvoordelen voor 2016 en verder Voor bedrijven gelden ook in 2016 nog fiscale voordelen die elektrisch rijden aantrekkelijk maken. De bijtelling voor alle leaseauto’s gaat tot en met 2020 geleidelijk naar 22 procent en enkel volledig elektrische auto’s krijgen een extra stimulans door een bijtelling van 4 procent. Logischerwijs is er allereerst de 21 procent btw die men als ondernemer niet hoeft te betalen. Verder leveren de Milieu Investeringsaftrek (MIA) en de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil) een fiscaal voordeel op voor investeringen in milieuvriendelijke producten of bedrijfsmiddelen die op de Energielijst en Milieulijst 2016 staan.

ELEKtRiSCH VERVOER DE MARKTTRENDS IN NEDERLAND

Recordverkoop van elektrische personenauto’s in 2015 Figuur 29 | Groei van het aantal elektrische personenvoertuigen (x 1.000)

100.000

Totaal elektrische personenvoertuigen Plug-in hybride personenvoertuigen Volledig elektrische voertuigen

80.000

60.000

Elektrische auto’s komen in 2016 als volgt in aanmerking voor MIA (noot: plugin hybride auto’s met een dieselmotor zijn uitgesloten voor de MIA): • Volledig elektrische auto’s met een CO2-uitstoot van 0 gram per kilometer komen in aanmerking voor 36 procent MIA. • Plug-in hybride auto’s met een CO2-uitstoot van meer dan 0 tot 30 gram per kilometer komen in aanmerking voor 27 procent MIA. • Plug-in hybride auto’s met een CO2-uitstoot van meer dan 30 tot 50 gram per kilometer komen in aanmerking voor 13,5 procent MIA. • De laadpaal kan apart worden gemeld als het investeringsbedrag groter is dan 2.500 euro. Verder zijn elektrische voertuigen tot en met 2017 vrijgesteld van belasting op aanschaf, de zogenaamde Belasting van Personenauto’s en Motorrijwielen (BPM). Volledig elektrische voertuigen zijn ook vrijgesteld van belasting op bezit, de zogenaamde Motorrijtuigenbelasting (MRB).

40.000

20.000

Nederland op weg naar 2020-doelstelling

0 2012

2013

2014

2015

De registratie van elektrische personenauto’s – te weten volledig elektrische (BEV) en plug-in hybride voertuigen (PHEV) – verdubbelde in 2015. De PHEV’s groeiden met 112 procent relatief het sterkst. Over heel 2015 bestond 9,7 procent van de nieuw geregistreerde voertuigen uit volledig elektrische en plug-in hybride voertuigen. In 2014 was slechts 3,9 procent van de totale registraties een volledig elektrisch of plug-in hybride voertuig. Begin 2015 zijn er 45.915 elektrische voertuigen (noot: dit is inclusief bussen, bestel- en vrachtwagens en driewielers) geregistreerd in Nederland. Eind 2015 is dit aantal gegroeid naar 90.007 voertuigen. Dit is een toename van 15.829 elektrische voertuigen, oftewel een groei van 96 procent. In een automarkt die in 2015 met 15 procent gegroeid is, is het marktaandeel van elektrische auto’s meer dan verdubbeld. De sterke groei in 2015 is mede te verklaren door het per 1 januari 2016 ten nadele van plug-in hybride voertuigen veranderde stelsel van bijtelling. In december hebben de Nederlandse autodealers als direct gevolg maar liefst 69.156 nieuwe auto’s verkocht, het hoogste aantal ooit dat in een decembermaand bereikt werd.

32 | MARKTTRENDS ELEKTRISCH VERVOER

In januari 2015 heeft het Formule E-Team, een publiek-private samenwerking tussen het bedrijfsleven, kennisinstellingen en de overheid, in samenwerking met de voornaamste stakeholders uit de sector van elektrisch vervoer, de actieagenda en het statusdocument ‘Wegverkeer elektrisch vervoer 20152020’ gepubliceerd. In de actieagenda is een groot aantal ambities voor Nederland voor het jaar 2020 verwoord: 200.000 elektrische personenauto’s, 32.000 elektrische bestelwagens, 1.000 elektrische vrachtwagens, 500 elektrische bussen, 150.000 light electric vehicles, 2.200.000 elektrische fietsen en 10.150 voltijdbanen. Dat elektrisch rijden aan een onstuitbare opmars bezig is, werd recent door Tesla bewezen. Op 31 maart 2016 ging de Tesla Model 3 – een elektrische auto voor 5 personeen met een actieradius van 345 kilometer voor een prijs vanaf 35.000 euro – in de voorverkoop. In 3 dagen tijd mocht de Amerikaanse fabrikant 276.000 reserveringen verwelkomen, begeleid met een aanbetaling van 1.000 dollar per afnemer. Topman Elon Musk heeft mensen inmiddels verzocht zo snel mogelijk te reserveren omdat de wachttijden al oplopen. Het concern verwacht op korte termijn de productie te kunnen opvoeren naar een 500.000 voertuigen per jaar. Ter vergelijking: wereldwijd werden er in 2015 zo’n 539.000 elektrische auto’s verkocht door alle autofabrikanten samen.

MARKTTRENDS ELEKTRISCH VERVOER | 33

Werkgelegenheid elektrisch vervoer in Nederland met 25 procent gegroeid Figuur 30 | De werkgelegenheid en toegevoegde waarde van de productie per marktsegment (bron: Rapportage Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer, RVO.nl)

Diensten

Aandrijftechnieken en andere componenten

10 tREnDOnDERZOEK ALgEMENE gEgEVENS

WERKPRODUCTIE GELEGENHEID (x miljoen)


Bedrijven steeds meer actief met zonnestroom én -warmte Laadinfrastructuur

Nieuw- en ombouw

Figuur 31 | In welk marktsegment is uw bedrijf actief?

3%

7%

32% 58%


Zonnestroom Beide, maar meer zonnestroom Zonnewarmte Beide, maar meer zonnewarmte


De werkgelegenheid van de sector elektrisch vervoer is in Nederland van het jaar 2013 op 2014 met 25 procent toegenomen. Dit blijkt uit de rapportage ‘Verzilvering Verdienpotentieel Elektrisch Vervoer’ van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl). Het aantal voltijdbanen (FTE’s) is gestegen tot 3.200. De bruto toegevoegde waarde van de sector is 260 miljoen euro. Met name op het gebied van nieuwbouw van maatwerkvoertuigen, laadinfrastructuur en smart grids vindt veel ontwikkeling plaats. Bedrijven in de elektrisch vervoer (EV-)sector waren daarbij in 2014 goed voor 820 miljoen euro aan productie.

Nationaal Solar Trendrapport 2016 telt 306 respondenten voor marktonderzoek. Een kleine 10 procent is primair of alleen actief met zonnewarmte en 90 procent volledig of vooral actief met zonnestroom.

34 | MARKTTRENDS ELEKTRISCH VERVOER

SOLAR TRENDONDERZOEK | 35

ZONNESTROOM

ZONNEWARMTE

Gehele zonnestroomketen reageert Figuur 32 | Hoe is uw organisatie in de zonnestroomsector actief?

2% 2%

23%

Gehele zonnewarmteketen reageert

Leverancier apparatuur productie PV-systeemcomponenten Leverancier PV systeemcomponenten Leverancier modules, overige PV-systeemcomponenten en complete PV-systemen Installateur, aannemer en systemintegrator R&D-instituut, adviseur en niettechnische dienstverlening

25%

48%

Figuur 35 | Hoe is uw organisatie in de zonnewarmtesector actief?

17%

Leverancier apparatuur productie zonnewarmtecomponenten Leverancier zonnewarmtesysteemcomponenten Leverancier collectoren, overige systeemcomponenten en complete zonnewarmtesystemen Installateur, aannemer en systemintegrator R&D-instituut, adviseur en niettechnische dienstverlening

23%

3% 30% 27%

Zonnestroombedrijven: 53 procent omzet zonnestroom

Zonnewarmtebedrijven: 42 procent omzet zonnewarmte

Figuur 33 | Mijn omzet komt verhoudingsgewijs uit (verdeel 100 procent)?

Figuur 36 | Mijn omzet komt verhoudingsgewijs uit (verdeel 100 procent)? Omzet in zonnestroom Overige omzet 47%

Omzet in zonnewarmte Overige omzet

53%

58%

Consultancy, warmtepompen en led dragen bij aan omzet Figuur 34 | Mijn bedrijf is tevens actief met?

50%

40%

40%

30%

30%

20%

20%

10%

10%

0%

0% Elektrische opslag

Isolatie

Bio-energie

Windenergie

Smart home / domotica (grote projecten)

Smart home / domotica (particulieren)

Led-verlichting

Warmtepompen

Advieswerk

Niets anders

Isolatie

Bio-energie

Windenergie

Smart home / domotica (grote projecten)


Energiemonitoring

Led-verlichting

Warmtepompen

Advieswerk

Niets anders

36 | ZONNESTROOM TRENDONDERZOEK

Consultancy, warmtepompen en led dragen bij aan omzet Figuur 37 | Mijn bedrijf is tevens actief met?

50%

42%

ZONNEwARMTE TRENDONDERZOEK | 37

11

Belangrijkste klanten: consumenten, woningbouwcorporaties en bedrijven Figuur 40 | De belangrijkste klantengroep(en) (in termen van omzetgroei voor uw onderneming) liggen bij welke markt/toepassing?

ZOnnEStROOM DE MARKTTRENDS IN NEDERLAND

70% 60% 50% 40%

Tot 2020 Na 2020

30% 20% 10% 0% Veldopstellingen

40%

Industrie

60%

Overheid

Mijn omzet groeit fors Mijn omzet groeit Mijn omzet blijft gelijk Mijn omzet daalt Mijn omzet daalt fors

Agrarische sector

80%

-Woningbouwcorporaties

100%

Bedrijfspanden

Figuur 38 | Wat verwacht u van de zonnestroommarkt de komende jaren?

Consumenten

Ook in 2020 blijft de zonnestroommarkt groeien

Vraag naar kennis over opslagsystemen het grootst Figuur 41 | Ik heb de grootste behoefte aan meer kennis over?

20%

60% 50%

0% 2016

2017

2018

2019

2020

40% 30%

BIPV, energieopslag, led en elektrische auto kansen

10% 30% 0% Seizoensopslag


Warmte-pompen

Thermische opslag

Building integrated PV (BIPV)

10%

Zonnepanelen

15%

Wet- en regelgeving

Tot 2020 Na 2020

Subsidieregelingen

20%

Elektrische opslag

Figuur 39 | De grootste newbusinesskansen (in termen van omzetgroei voor uw onderneming) liggen bij welk product?

20%

5% 0%


Zonnecollectoren

Elektrisch vervoer

PVT (combisysteem PV en thermisch)

Dunne film zonnepanelen

Energiemonitoring

Wamrtepompen

Elektrische opslag

Led-verlichting

Building integrated PV (BIPV)

38 | MARKTTRENDS ZONNESTROOM

80%

MARKTTRENDS ZONNESTROOM | 39

Aanbod gekwalificeerd personeel; gemengd beeld

Veiligheid door gebrekkige kennis een probleem Figuur 42 | Is veiligheid (van installaties) een probleem in de zonnestroomsector?

Figuur 43 | Is er voldoende gekwalificeerd personeel beschikbaar op de arbeidsmarkt?

15%

55% 30%

58%

42%

Ja, veiligheid is een probleem in de zonnestroomsector Nee, veiligheid is geen probleem in de zonnestroomsector Weet ik niet

De oorzaak ligt bij de gebrekkige kennis bij de installatie De oorzaak ligt de prijsdruk vanuit de markt

7%

37%

56%

Ja er is voldoende gekwalificeerd personeel Nee er is onvoldoende gekwalificeerd personeel Weet ik niet

Tot 2020: beleid overheid grootste bedrijfsrisico Figuur 44 | De komende vijf jaren (tot 2020): de grootste zonnewarmte businessrisico’s zijn: (in termen van omzetdaling) voor de zonnewarmte sector zijn?

4% 5%

4%

8% 51%

27%

Onzeker overheidsbeleid Marge/prijzen PV-prijsverlaging Gebrekkige kwaliteit Lage algemene energieprijzen Weet ik niet

10% De oplossing ligt bij verplichte handhaving De oplossing ligt bij scholing en overige maatregelen

Omzet groeide in 2015 90%

Figuur 45 | Mijn zonne-energie gerelateerde omzet in 2015 ten opzichte van 2014?

50% 40% 30% 20%

Mijn omzet groeide fors Mijn omzet groeide Mijn omzet bleef gelijk Mijn omzet daalde Mijn omzet daalde fors

10% 0%



“Een ruime meerderheid van de respondenten is voorstander van het behoud van salderen ná 2020. Daarbij opmerkend dat salderen wettelijk géén subsidie is. Velen stellen dat de salderingsregeling de overheid onder aan de streep geld oplevert door omzet, werkgelegenheid en verhoogde koopkracht”

Ook de winst groeide in 2015 Figuur 46 | Mijn zonne-energie gerelateerde winst in 2015 ten opzichte van 2014?

50%

Mijn winst groeide fors Mijn winst groeide Mijn winst bleef gelijk Mijn winst daalde Mijn winst daalde fors

40% 30% 20% 10%

Het is belangrijk dat er snel duidelijkheid kom wat er na 2020 gaat gebeuren. Met name de onzekerheid, niet alleen over het salderen, maar over de algehele weten regelgeving rond zonne-energie zit veel ondernemers dwars. In het licht van het nog lang niet behalen van de duurzame doelstellingen door Nederland, stellen veel respondenten dat salderen en overige stimuleringsmaatregelen ook na 2020 behouden zouden moeten blijven. Dat deze regeling geen open einde heeft tot in het einde der tijden wordt ook begrepen, maar zoals één respondent stelt: ‘de verduurzaming wordt gerealiseerd dankzij de zonne-energiesector die straks ook opslag zal helpen realiseren: gooi niet het kind met het badwater weg’. Ook zou de overheid nu al moeten kijken naar kleinschalig stimuleren van opslagsystemen zoals bijvoorbeeld in Duitsland.

0%

88 procent van de markt verwacht groei in 2016 Figuur 47 | Verwacht u groei of stagnatie in 2016 in Nederland van het geïnstalleerd zonnestroomvermogen ten opzichte van 2015?

12% Ik verwacht in 2016 groei van het geïnstalleerd vermogen Ik verwacht in 2016 stagnatie van het geïnstalleerd vermogen

Voor- en tegenstanders importheffing in balans Figuur 49 | Wat vindt u van de importheffing op zonnepanelen?

88%

13%

46%

77 procent voor behoud van salderen na 2020 Figuur 48 | Met de volgende stellingen ben ik het...

100% 80%

Volledig eens Eens Neutraal Oneens Volledig oneens

60% 40% 20% 0% Ik ben bereid behoud salderen actief te steunen

Maximaal inzetten voor behoud salderen

Salderen afschaffen? Nooit!

Salderen kan makkelijk behouden

Salderen versoberen? Pas na 2025

Salderen mag na 2020 versoberd

Salderen is na 2020 onhoubaar


41%

Ik ben tegenstander van de importheffing Ik ben voorstander van de importheffing Weet ik niet

De markt is na enkele jaren importheffing (MIP) nog steeds sterk verdeeld. De argumenten van de tegenstanders leunen vooral op het argument van de vrije markt, dat het verduurzaming in de weg staat, dat de prijzen nu stabiel blijven terwijl deze internationaal nog steeds dalen en dat de eindklant nu teveel voor zijn zonnepanelen betaalt. De voorstanders geven aan dat dumping niet goed is voor de Europese markt, dit de groei niet in de weg staat, dit de kwaliteit van de zonnepanelen op de markt ten goede is gekomen, geeft de Europese markt ten goede is gekomen en geeft de Europese markt een goede kans nu de marges hoger zijn. Diverse respondenten geven aan dat de huidige regeling een halve maatregel is, zolang hier niet op wordt gehandhaafd.


Zonnestroommarkt positief over subsidie zonnewarmte Figuur 50 | Wat vindt u van de subsidie voor eindgebruikers van kleine warmtesystemen zoals zonneboilers, warmtepompen en biomassaketels van 70 miljoen euro in 2016?

13% 5% 5% 10% 67%

Zonne-energiemarkt als denktank voor overheid De zonne-energiesector is positief dat de markt groeit mede dankzij diverse maatregelen zoals de SDE+-regeling, de salderingsregeling en de btwteruggaveregeling. Om de zonne-energiesector verder te doen ontwikkelen en groeien stelt de sector de volgende maatregelen voor: 1. vervuiler betaalt door de belasting op fossiele energie te verhogen en grootverbruikers meer energiebelasting te laten betalen; 2. EIA-regeling verruimen, aangezien de drempel nu ligt bij relatief grote installaties (vanaf 25 kilowattpiek); 3. meer duurzaamheidsleningen op lokaal, regionaal en landelijk niveau en hier ook breed over communiceren; 4. soepeler vergunningstraject door gemeenten voor vrijeveldopstellingen; 5. ontwerp een zonne-energieregeling voor VvE’s zodat zij gemakkelijker in zonne-energie kunnen investeren; 6. meer investeringen in R&D voor duurzame energie door de centrale overheid en dit niet alleen overlaten aan het bedrijfsleven; 7. de EPC-eisen verduidelijken en concretiseren voor zonne-energie.

Ik vind de subsidie voor eindgebruikers positief Ik vind de subsidie voor eindgebruikers negatief Ik vind de subsidie voor eindgebruikers onnodig Ik vind de subsidie onzin, zonnestroom heeft een beter rendement Weet ik niet

Uitwerking SDE+ kan beter Figuur 51 | Wat vindt u van de SDE+-regeling en de verruiming van het budget naar 8 miljard euro in 2016?

Zonnestroom kan een stuk innovatiever

12% 9%

De SDE+-regeling is positief De SDE+-regeling is onnodig Weet ik niet

Figuur 53 | Is de zonnestroomsector innovatief genoeg?

15%

79% 51% 34% Diverse respondenten zijn ontevreden over de SDE+-regeling in zijn uitvoering. Dat heeft te maken met allereerst het gegeven dat de huidige opzet ervoor zorgt dat de pot overtekend wordt en vervolgens niet leeg komt. Daarnaast zijn zij van mening dat een onevenredig groot deel allereerst naar biomassa en windenergie gaat en dat met name de consument en kleine bedrijven de boot missen.

Postcoderoos verbeterd, maar nog steeds complex Figuur 52 | Wat vindt u van de verbeterde postcoderoosregeling?

Ja, de zonnestroomsector is innovatief genoeg Nee, de zonnestroomsector is niet innovatief genoeg Weet ik niet

De realiteit in de markt is dat deze nog steeds te veel prijs gedreven is. Investeren in innovaties is op dit moment lastig in verband met de lage marges. De sector zou meer moeten innoveren in het uiterlijk van zonnepanelen. Daarvoor zou de sector als geheel meer in gesprek moeten gaan met de bouwsector en met architecten. Dat gaat nog te langzaam. Toch wordt bij veel individuele bedrijven geïnvesteerd in innovaties, hoewel de return-on-investment (ROI) matig is. De overheid zou meer kunnen investeren in innovatie. Het ontbreekt in Nederland aan een industriepolitiek voor duurzame energie.

23% 38% 13%

Postcoderoosregeling is positief Postcoderoosregeling is positief, maar kan beter Postcoderoosregeling is negatief Weet ik niet

26%



Ruim helft van bedrijven betrokken bij innovaties Figuur 54 | Bent u betrokken bij innovaties in zonnewarmte?

44%

56%

Ja, ik ben betrokken bij innovaties Nee, ik ben niet betrokken bij innovaties

De innovaties of technologische ontwikkelingen die het meest interessant zijn voor de sector zijn vooral gericht op hogere rendementen van zonnepanelen, bipv, smart-home oplossingen in combinatie met monitoring, de koppeling van pv, opslag en elektrisch vervoer en de koppeling tussen pv, zonnewarmte en warmtepompen. Opvallend is dat accu’s en elektrische opslag veruit het meest genoemd worden. Daarnaast worden in toenemende mate technieken genoemd zoals het uitrollen van een gelijkstroomnet, waterstof/brandstofcellen, kleuren vormflexibiliteit van zonnepanelen, off-grid systemen, (lokale) slimme netten. Bij de vraag ‘welke rol zou de overheid bij innovaties moeten spelen?’ valt het op dat het merendeel van de sector wel degelijk een actieve rol van de overheid verwacht. Dit ondanks alle kritiek op de overheid rond de weten regelgeving, uitvoering van de SDE+ regeling en onduidelijkheid over de salderingsregeling. De sector verwacht van de overheid vooral een actieve en stimulerende opstelling gericht op: het investeren in R&D, een voorlichtingsfunctie in publiekscampagnes, subsidiëren, een lange termijn duurzame visie met daaraan gekoppeld beleid en een actieve rol bij het waarborgen van kwalitatieve en veilige installaties. Het is van belang dat iedere vorm van overheidsbeleid gericht is op stabiel meerjarenbeleid waarbij de sector en eindgebruikers duidelijkheid krijgen. Dit is belangrijk voor investeringen in duurzame energie en een sterk innovatieklimaat.

Kansen voor TKI Solar Energy / TKI Urban Energy Figuur 55 | Bent u bekend met de TKI Solar Energy (TKI Urban Energy vanaf 2016)? Zo ja, wat vindt u van de bijdrage die de TKI levert aan het innovatiever maken van deze sector?

8% 28%

5% 59%


Ja / Ja, positief Ja, negatief Nee Weet ik niet

ZEGEninGEn VAn OVERSCHOt DE TOEKOMST VAN ZONNESTROOM IN NEDERLAND

Professor Wim C. Sinke is werkzaam bij ECN Solar Energy, Universiteit van Amsterdam en FOM-Instituut AMOLF.

Langzamerhand begint het door te dringen dat zonnestroom ook in Nederland een substantiële bijdrage kan leveren aan de energievoorziening. En dan niet pas in 2050, maar al op veel kortere termijn. Een hardnekkig misverstand blijft echter dat zonnestroom ons alleen gaat helpen om de elektriciteitssector te verduurzamen. Vandaar dat er al snel wordt gesproken over een plafond in het vermogen aan systemen dat we zinvol in het net “kwijt kunnen”. In die gedachtegang blijft de bijdrage van zonnestroom beperkt tot hooguit enkele tientallen procenten van het huidige elektriciteitsgebruik en daarmee ruim minder dan tien procent van het totale energiegebruik. Voor een bron met zo’n groot technisch potentieel als zonne-energie is dat natuurlijk nogal teleurstellend. Nu de mondiale ontwikkelingen op het gebied van zonnestroom zo snel gaan als in de afgelopen jaren wordt het tijd om na te denken over veel ambitieuzere scenario´s dan tot nu toe. Wie op 13 maart jl. heeft gekeken naar VPRO´s prachtige Tegenlicht-aflevering “De doorbraak van duurzaam” (en wie dat niet heeft gedaan moet hem beslist alsnog zien) heeft kunnen constateren dat de aardverschuiving is begonnen. Opwekkosten van 5 tot 6 dollarcent per kilowattuur in zonnige gebieden nú en mogelijkheden voor verdere kostenverlaging tot ergens tussen de 1 en 2 cent maken zonnestroom een echte game changer. Natuurlijk, in Nederland zal het altijd wat meer kosten, maar ook hier liggen ultra-lage kosten in het verschiet. We moeten daarom juist streven naar grote “overschotten” in de productie van zonnestroom in plaats van ze te proberen te vermijden. Met die overschotten kunnen we via warmtepompen met compacte warmteopslag de gebouwde omgeving van lage-temperatuur warmte voorzien, elektrische auto’s laden, de industrie van proceswarmte voorzien en, op termijn, misschien zelfs zonnebrandstoffen produceren. Op die manier kan (zonne)stroom op een elegante wijze andere vormen van energiegebruik vervangen. De natuur heeft het naar verhouding makkelijk gemaakt om op efficiënte en betaalbare wijze duurzame elektriciteit te maken. Laten we daarvan dankbaar gebruik maken. Zonnestroom kan dus een prominente plaats krijgen in het korte lijstje van duurzame-energieopties die écht verschil kunnen maken. Velen zullen mij een fantast vinden. Nog vorig jaar rekende het CPB voor dat het met zonnestroom in Nederland en Europa nooit veel kan worden. Ik heb geen kristallen bol, maar ben in de afgelopen decennia keer op keer aangenaam verrast door de spectaculaire ontwikkelingen op het gebied van technologie. Ik zie een stralende toekomst voor zonnestroom, ook in Nederland, en laat me graag opnieuw verrassen.

bIJDRAgE wIM SINKE | 47

innOVAtiES

SMARt GRiDS

VAN gROTE bETEKENIS

wELKE VRUCHTEN PLUKKEN wE?

Wijnand van Hooff is programmadirecteur van de TKI Urban Energy, een onafhankelijke stichting van en voor organisaties in Nederland die zich richten op groene groei door samenwerking en innovatie van (duurzame) energieoplossingen in de gebouwde omgeving.

De energietransitie is in volle gang maar, zeker in Nederland, gaat het nog niet snel genoeg. Nederland loopt achteraan als het gaat om het verduurzamen van zijn energiesysteem en een forse inhaalslag is nodig. Toch speelt Nederland op dit moment een vooraanstaande rol in de wereldwijde zonne-energiesector. In een aanzienlijk deel van alle zonnepanelen die wereldwijd worden geproduceerd zit Nederlandse technologie verwerkt. Innoveren is voor de Nederland zonneenergiesector essentieel om zijn huidige positie te behouden en zijn bijdrage wereldwijd waar mogelijk nog verder uit te kunnen breiden. Innovatie bestaat uit het slim samenvoegen van bestaande kennis en/of het ontwikkelen van nieuwe kennis en het naar de markt brengen van de resultaten. Een mooi voorbeeld van nieuw ontwikkelde kennis is de door ECN in Petten ontwikkelde achterzijdecontacttechnologie voor silicium zonnecellen en –panelen. Hiermee wordt de stroomopbrengst verhoogd en ontstaan geheel nieuwe mogelijkheden om panelen vorm te geven. Deze technologie vormt inmiddels voor een aantal Nederlandse bedrijven de basis om zich te onderscheiden in een wereldwijd zeer competitieve zonne-energiesector. Een voorbeeld van innoveren door slim samenvoegen van bestaande kennis is de ontwikkeling van energetische bouwdelen; multifunctionele bouwdelen waarbij aan basisfunctionaliteiten als constructieve stevigheid en wind- en waterdichtheid, functies als energiebesparing, duurzame energieopwekking, of energieopslag worden toegevoegd. Innovaties zijn voor Nederland economisch van grote betekenis omdat ze werkgelegenheid en export kunnen creëren. Het is daarbij van belang om innovatieactiviteiten te focussen op die gebieden waarin Nederland voorop kan lopen en dus wereldwijd concurrerend kan zijn. Daarbij moeten we ons realiseren dat innoveren tijd nodig heeft, wat vandaag bedacht wordt is niet morgen commercieel beschikbaar. Voordat een innovatie rendabel is zijn vaak jaren, soms zelfs decennia, aan ontwikkeling nodig. Pas als financiers het commerciële voordeel van een innovatie zien volgt versnelling en komt het vliegwiel echt op gang. Samenwerking in de gouden driehoek van bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid, met aandacht voor maatschappelijke organisaties, is belangrijk voor een goed werkend nationaal innovatiesysteem. Dit wordt in Nederland georganiseerd door de Topsector Energie met TKI’s die actief de vorming en uitvoering van innovatieprojecten ondersteunen. Op innovatiegebied is dit één van de sterke punten van Nederland en ik zou iedereen willen aanmoedigen daadwerkelijk gebruik te maken van de mogelijkheden die de TKI Urban Energy biedt.

48 | bIJDRAgE TKI URbAN ENERgy

Olivier Ongkiehong is projectadviseur Energie Innovatie bij Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl)

Vanaf 2011 lopen er tientallen experimenten met smart grids en smart energy systems onder realistische omstandigheden. Consumenten, grotere energiegebruikers, energiecoöperaties, bedrijven, netbeheerders en kennisinstellingen doen hier aan mee. Daarbij worden PV-panelen, elektrische auto’s, warmtepompen, slimme huishoudelijke apparaten, opslagsystemen en onderstations op intelligente wijze met elkaar verbonden en energiediensten aan elkaar geleverd. In 2012 verscheen namens een EZ Taskforce een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA). Daaruit bleek, dat, in een duurzaam energiescenario met een groot aandeel decentrale opwekking, intelligente netten en intelligente energie systemen tot 2040 een positief saldo bieden van € 7,9 miljard netto contant. Waarbij baten ontstaan uit vermeden investeringen voor netverzwaring, energieopwekking en opslag, minder onbalans en energiebesparing. Hoe staat het anno 2016 met het perspectief uit 2012? Enkele resultaten: • Uitzicht op een netto contante waarde van € 1 - 3,5 miljard voor het energiesysteem als consumenten (exclusief grotere gebruikers van energie) bereid zijn hun energievraag in de tijd te verschuiven ofwel flexibiliteit aanbieden. Dat is € 21 - 28 per jaar per huishoudelijk apparaat, voor een elektrische auto € 58 per jaar. • Verlaging van de avondpiek in een wijk met 5% door de vraag te verschuiven naar momenten van PV opbrengst overdag. Dat lijkt niet veel, maar bij het experiment was alleen nog witgoed apparatuur betrokken, er is uitzicht op meer. En kleine beetjes helpen: in ‘Power to the people’ toont Vijay Vaitheeswaran aan, dat de energiecrisis in Californië voorkomen had kunnen worden als de vraagpieken die de crisis veroorzaakten 2,5% lager zouden zijn. • Energiebesparingen van 5 tot 20%. • Enthousiasme bij de betrokken consumenten en bedrijven. • Potentiële kostenverlaging van 30% met standaard platforms voor grootschalige toepassing van meetinstrumenten in onderstations. Met uitzicht op verdere verlaging. De experimenten tonen aan dat het in 2012 verwachte positieve saldo realistisch is. Maar ze benoemen wel uitdagingen: verdere kostenverlaging voor smart grids en smart energy systems apparatuur en de introductie van spelregels om de waarde van flexibiliteit te verzilveren. Met de partijen in het ‘eco systeem’ gaat TKI Urban Energy de uitdagingen aan. Zie ook de TKI kennis- en innovatieagenda 2016-2019.

bIJDRAgE RVO.NL | 49

OPSLAG TOEKOMST VAN ELEKTRISCHE OPSLAg IN NEDERLAND

Erik De Leeuw is algemeen directeur van Solarwatt Benelux. SOLARWATT is een van de Duitse pioniers in zonne-energie en ontwikkelt sinds 1993 zonnepanelen. Met hoogwaardige zonnepanelen en intelligente energiesystemen richt SOLARWATT zich op de particuliere en zakelijke markt. Sinds 2014 is SOLARWATT met de overname van Centrosolar in de Benelux actief als pionier met de eerste geïntegreerde energiesystemen. SOLARWATT is via investeringsbedrijven voor 90 procent in handen van Stefan Quandt, tevens grootaandeelhouder van BMW.

De prijzen van zonne-systemen en opslag-technologie dalen dusdanig snel, dat er sprake is van een disruptive technology voor het huidige elektriciteitssysteem. Nog maar weinig mensen zijn zich bewust van de implicaties. Het bedrijfsleven en de politiek moeten daarom afscheid gaan nemen van de gemakken van steenkool, aardgas en olie. Het rijksbeleid zit gevangen in het bestaande systeem van fossiele belangen, technologieën, infrastructuur en instituties, wetten en regels. Hierdoor wordt de energietransitie geremd. Een commercieel gebruik van energieopslag wordt alom gezien als een mogelijke doorbraak voor het elektriciteitssysteem van het komende decennium. Energieopslag kan zeer uiteenlopende voordelen bieden voor o.a bedrijven, consumenten en netbeheerders. Bedrijven kunnen opslagsystemen gebruiken voor het reduceren van de piekbelasting. Een voordeel voor netbeheerders is dat energieopslag ook kan bijdragen aan het verminderen van stroompieken binnen het elektriciteitsnetwerk en van lokale spanningsfluctuaties. Particulieren kunnen voordeel hebben bij het tijdelijk opslaan van elektriciteit. Particulieren kunnen overtollige energie opslaan wanneer ze minder energie nodig hebben, of deze gebruiken wanneer dit economisch gezien het voordeligst is. De grootste winst wordt behaald in de combinatie en integratie van systemen zoals zonnepanelen , opslagsystemen en electische auto’s. De thuisaccu voor consumenten die over zonnepanelen en elektrisch auto’s beschikken heeft twee grote voordelen. ‘Prosumenten’ - die zowel stroom produceren als gebruiken - kunnen de stroom die ze zelf opwekken opslaan en slim gebruiken. Aangezien elektrische voertuigen (EV’s) eveneens gebaseerd zijn op een effectieve vorm van energieopslag, kan een hoog marktaandeel in EV’s van invloed zijn op de dagelijkse stroomcurve. Vanaf de laadpalen kunnen elektrische auto’s bijvoorbeeld direct stroom leveren aan omliggende huizen. Door accu’s van elektrische auto’s te gebruiken kunnen netbeheerders schommelingen in de levering opvangen. Dankzij kostendalingen en een verbeterde schaalbaarheid zullen intensieve opslagsystemen naar verwachting in de komende vijf jaar commercieel worden. Een echte driver voor het opwekken van zonnestroom en de toepassing van stroomopslag - zijn energiebedrijven niet: hun bedrijfsmodel en productie is voor ruim 90% gebaseerd op de verbranding van fossiele brandstoffen in centrales. De echte driver komt uit een andere hoek, die van de automotive branche. Vanwege steeds strengere Europese milieuregelgeving worden

50 | bIJDRAgE SOLARwATT

steeds meer elektrische auto’s gefabriceerd. Die produceren geen kooldioxide en fijnstof, een toenemend probleem in de wereldsteden. En laat de‘motor’ van een dergelijke elektrische auto nu een batterijpakket zijn; batterijen die de laatste jaren steeds compacter, veiliger en krachtiger zijn geworden. Het is daarom logisch dat de wereldwijde wedloop naar betaalbare stroomopslagsystemen door autofabrikanten is ingezet. BMWi - in samenwerking met Solarwatt- en Tesla zijn slechts enkele van de vele bedrijven die een belang hebben in energieopslagsystemen. In zijn totaliteit gaat het hier om een snel groeiende sector, waarvan GTM Research de marktwaarde voor 2019 op $1,5 miljard inschat. Deze groei, die zich kenmerkt door een voortdurende ontwikkeling van nieuwe productietechnologieën op het gebied van zonne- en windenergie, alsmede andere groene energietechnologieën, komt niet uit de lucht vallen. Volgens het Quadrennial Energy Report, is bijna de helft van alle recentelijk geïnstalleerde elektrische opwekcapaciteit in 2014 direct afkomstig van duurzame energiebronnen. De wereldwijde markt in accu’s als geheel bedraagt meer dan $50 miljard. De groei bedroeg tot 2006 6%. Maar als volledig elektrisch aangedreven voertuigen een substantieel marktaandeel in de transportsector zullen veroveren en huishoudens gaan beschikken over hun eigen thuisaccu en zonnepanelen, zal de groei in de komende jaren explosief stijgen. Uit het Energie-opslag onderzoek van AECOM, kwam naar voren dat energieopslag op basis van accutechnologie rond 2020 een prijsdaling van 40 tot 60 procent zal laten zien. Energieopslag zal een belangrijke rol gaan spelen om de EU in staat te stellen een koolstofarm elektriciteitssysteem te ontwikkelen. Voordelen genoeg, maar de overheid dient dan wel een consistent en integraal beleid te voeren ter bevoordering van duurzame energie. Daarom moet er een sterkere nadruk komen te liggen op klimaatbeleid in combinatie met de opslag van energie. Om mensen te stimuleren zelf energie op te wekken moet het salderingsysteem lonend blijven. Energieopslag moet worden geïntegreerd in en worden ondersteund door alle relevante, reeds bestaande en toekomstige energie- en klimaatmaatregels en -wetgeving. Een gecoördineerd samenspel van diverse opslagvormen zal ertoe bijdragen dat het aandeel van zonne-energie in het stroomaanbod zal blijven groeien. Naast een enorme milieuwinst levert dit een enorme positeve bijdrage aan de werkgelegenheid. De hoogste tijd dus om de mouwen op te stropen!

bIJDRAgE SOLARwATT | 51

SALDEREn IN HET KORT

Tijdens de jaarlijkse Solar Business Day op 19 januari 2016 is een plenair debat gevoerd over salderen. In de wetenschap dat 63% van de zonneenergiesector tegen versobering van de salderingsregeling na 2020 is, werd de vraag gesteld ‘is salderen subsidie?’ Daaruit bleek dat zelfs tussen zonne-energie experts onduidelijkheid is over wat salderen nu precies is en of het wel of geen subsidie is. Wat is salderen? Volgens de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) is salderen: “…. het verrekenen van verbruikte stroom met de over diezelfde aansluiting zelf geleverde stroom. Hierdoor ontvangt de afnemer dezelfde prijs (inclusief belastingen: energiebelasting, opslag Duurzame Energie en BTW) voor de teruggeleverde energie als die hij betaalt voor de energie die hij op een ander tijdstip van de energieleverancier afneemt.” Is salderen subsidie? Salderen is géén subsidie, het is een belastingmaatregel. De overheid heeft 3 instrumenten om de duurzame energiemarkt op gang te krijgen: zaken afdwingen via weten regelgeving, subsidie oftewel geld weggeven en via belastingmaatregelen stimuleren. Salderen kost de overheid daarmee geen geld, maar levert de overheid hooguit minder geld op (denk daarbij aan de eigen moestuin ipv groenten kopen of fietsen ipv autorijden). Maar ook de vermindering van inkomsten voor de staat wordt sterk betwijfeld aangezien de salderingsregeling heeft gezorgd voor een binnenlandse markt van ruim 1,5 miljard euro per jaar en ruim 10.000 fte. Zorgt zonnestroom voor problemen op het energienet? De mogelijke overbelasting van lokale netten wordt regelmatig genoemd als knelpunt. Op dit moment is het geïnstalleerd zonnestroom vermogen in Nederland ongeveer 1,5GW. Volgens een studie van het Planbureau van de Leefomgeving (augustus 2014) is overbelasting de komende jaren geen probleem (probleemloos tot 16 à 20GW). Dat betekent niet dat op lokale plaatsen het net niet overbelast kan raken, maar onderhoud en verzwaring valt onder de kerntaken van netbeheerders.

in de discussie om acties in de toekomst te vermijden. Het net fungeert als batterij en de burger neemt daardoor minder (hoog belaste) kilowatturen af van het energiebedrijf. Dit levert een financieel voordeel op en dat is meteen het voornaamste aanschafcriterium voor een PV-installatie. Het is surreëel dat de overheid de burger op termijn weer wil dwingen om meer belasting te betalen op energie en daarmee (zoals in België, Spanje en Engeland) de PV-revolutie in één keer de nek gaat omdraaien. De salderingsregeling is geen subsidie, maar in de basis een zaak tussen burgers, energiebedrijven en netbeheerders. Dat er op termijn een ‘batterijvergoeding’ of ‘inkoop-onbalans vergoeding’ komt, valt met argumenten goed te verdedigen. Het afschaffen van de salderingsregeling om belastinginkomsten op te krikken is een farce, aangezien dit tegelijkertijd snijdt in 1,5 miljard euro omzet en 10.000 fte. Afschaffen is tevens een klap in het gezicht van burgers en ondernemers die (spaar)geld in zonnestroom hebben geïnvesteerd. Wat is de status van de salderingsregeling? Minister Kamp heeft aangekondigd dat hij de huidige regeling in 2017 wil evalueren met mogelijke aanpassingen daarvan na 2020. Reden dus om vóór 2017 voorstellen te formuleren die de toekomstbestendigheid garanderen. Wie zijn de gesprekspartners voor de overheid namens de zonne-energiesector? De belangrijkste discussie over salderen wordt gevoerd bij de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) werkgroep Decentrale Stroomopwekking. De leden daarvan zijn zonne-energiebedrijven, netbeheerders, energiebedrijven, ODE Decentraal en andere NVDE leden, en wordt geleid door branchevereniging Holland Solar. Deze werkgroep strijdt voor een blijvende stabiele terugverdientijd van PV systemen voor de burgers, zoals ook door de werkgeversorganisatie Zonne-energie Ondernemers (stichting Z.O.N.) wordt bepleit en door ECN nader is uitgewerkt. Holland Solar, NVDE en stichting ZON praten met de overheid over salderen. Het Nationaal Solar Trendrapport is een belangrijk instrument bij hun gesprekken met Kamerleden, Bewindspersonen en verschillende betrokken ministeries, zoals Economische Zaken en Financiën.

Is salderen subsidie? Het burgerperspectief De transitie naar zonne-energie wordt voor een groot deel gefinancierd door de burgers. Het is onvermijdelijk dat het burgerperspectief betrokken wordt

52 | SALDEREN IN HET KORT

SALDEREN IN HET KORT | 53

12

Warmtepompen, PVT en smart home belangrijk Figuur 58 | De grootste newbusinesskansen (in termen van omzetgroei voor uw onderneming) liggen bij welk product?

ZOnnEWARMtE

20%

Tot 2020 Na 2020

15% 10%

DE MARKTTRENDS IN NEDERLAND

5% 0% WKO warmte-opslag

Led-verlichting

Centrale verwarming

Isolatie

Zonnestroom


Energiemonitoring

Esthetische oplossingen


Warmtepompen

Zonnewarmtesector groeit komende jaren door Figuur 56 | Wat verwacht u van de zonnewarmtemarkt de komende jaren?

Belangrijkste klanten: consumenten, woningbouwcorporaties en bedrijven

100% 80%

Mijn omzet groeit fors Mijn omzet groeit Mijn omzet blijft gelijk Mijn omzet daalt Mijn omzet daalt fors

60% 40%

Figuur 59 | De belangrijkste klantengroep(en) (in termen van omzetgroei voor uw onderneming) liggen bij welke markt/toepassing?

60% 50% 40%

20%

Tot 2020 Na 2020

30% 0% 2016

2017

2018

2019

2020

20% 10%

Subsidies belangrijk voor zonnewarmte

Veldopstellingen

Agrarische sector

54 | MARKTTRENDS ZONNEwARMTE

Overheid

80%

Industrie

Ja, subsidie speelt voor zonnewarmtemarkt een positieve rol Nee, subsidie speelt geen rol voor zonnewarmtemarkt Weet ik niet

Sauna’s, thermen en zwembaden

13%

Bedrijfspanden

7%

Woningbouwcorporaties

Consumenten

Figuur 57 | Welke rol speelt het verlenen van subsidie voor de zonnewarmtemarkt en voor uw onderneming?

0%

‘Warmte maakt het belangrijkste deel uit van zowel de energierekening als -verbruik. De aandacht die minister Kamp heeft voor duurzame warmte is daarom belangrijk in de transitie naar een duurzame energiehuishouding

MARKTTRENDS ZONNEwARMTE | 55

Vraag naar kennis over thermische opslag en subsidies Figuur 60 | Ik heb de grootste behoefte aan meer kennis over?

Rol overheid bepalend voor groei sector Figuur 62 | De komende vijf jaren (tot 2020): de grootste zonnewarmte businessrisico’s zijn: (in termen van omzetdaling) voor de zonnewarmte sector zijn?

40% 30% 20%

17% 7% 47%

7%

10%

Onzeker overheidsbeleid Marge/prijzen PV-prijsverlaging Verlaging gasprijs Weet ik niet

0% Smart home / domotica (particulieren)


Installatietechnieken

Elektrische opslag

Marketing / sales

Warmtepompen

Wet- en regelgeving

Subsidieregelingen

Thermische opslag

23%

Omzet groeit gestaag 33% respondenten ziet veiligheid als probleem Figuur 61 | Is veiligheid (van installaties) een probleem in de zonnewarmtesector?

Figuur 63 | Mijn zonne-energie gerelateerde omzet in 2015 ten opzichte van 2014?

17% 33%

40% 30% 20%

Ja, veiligheid is een probleem in de zonnewarmtesector Nee, veiligheid is geen probleem in de zonnewarmtesector Weet ik niet

10%

Mijn omzet groeide fors Mijn omzet groeide Mijn omzet bleef gelijk Mijn omzet daalde Mijn omzet daalde fors

0%

50%

Winst groeide in 2015 Figuur 64 | Mijn zonne-energie gerelateerde winst in 2015 ten opzichte van 2014?

‘De temperaturen van zonnewarmtesystemen kunnen behoorlijk oplopen, voldoende kennis bij de ontwerper van het systeem en de installateur is cruciaal. Daarnaast is niet altijd voldoende kennis aanwezig voor het werken op het dak.’


40% 30% 20% 10%

Mijn winst groeide fors Mijn winst groeide Mijn winst bleef gelijk Mijn winst daalde Mijn winst daalde fors

0%


83% respondenten verwacht groei in 2016 Figuur 65 | Verwacht u groei of stagnatie in 2016 in Nederland van het geïnstalleerd zonnewarmtevermogen ten opzichte van 2015?

17%

In de ogen van de zonnewarmtesector zijn de volgende innovaties of technologische ontwikkelingen het meest interessant: PVT-panelen, warmtepompen, energiemonitoring en domotica en (kleinschalige) warmte-opslag. Daarnaast wordt gepleit voor kostprijs verlagende technologie, nieuwe sensortechnologieën en gezocht naar zonnewarmte-oplossingen voor hoogbouw toepassingen.

Ik verwacht in 2016 groei van het geïnstalleerd vermogen Ik verwacht in 2016 stagnatie van het geïnstalleerd vermogen

83%

Markt overwegend positief over subsidies Figuur 68 | Wat vindt u van de subsidie voor eindgebruikers van kleine warmtesystemen zoals zonneboilers, warmtepompen en biomassaketels van 70 miljoen euro in 2016?

7% 13%

Ik vind de subsidie voor eindgebruikers positief Ik vind de subsidie voor eindgebruikers negatief Weet ik niet

Zonnewarmtesector niet innovatief genoeg 80% Figuur 66 | Is de zonnewarmtesector innovatief genoeg? 23%

23% Ja, de zonnewarmtesector is innovatief genoeg Nee, de zonnewarmtesector is niet innovatief genoeg Weet ik niet

SDE+ goed; uitwerking kan beter Figuur 69 | Wat vindt u van de SDE+-regeling en de verruiming van het budget naar 8 miljard euro in 2016?

54%

Doordat op dit moment de marges en omzetten relatief laag zijn, is het lastig te investeren in innovaties. Daarnaast kent de sector weinig innovaties en is van zichzelf tamelijk conservatief. Het kan in de keten ook efficiënter. Nederland ligt met innovaties achter op andere landen. Het is zinvol te investeren om rendementen per vierkante meter te verhogen en oplossingen mooier te maken.

73% respondenten betrokken bij innovaties Figuur 67 | Bent u betrokken bij innovaties in zonnewarmte?

27% 50% 10%

De SDE+-regeling is positief De SDE+-regeling is positief, maar de uitwerking voor zonnewarmte is onvoldoende De SDE+-regeling is negatief Weet ik niet

13%

De zonnewarmtesector ziet verschillende hindernissen voor de verdere ontwikkeling van de zonnewarmte markt waaronder: de financiële concurrentie met de zonnestroom-sector, het gegeven dat de installatie aan zonnewarmte een stuk complexer is dan een zonnestroom installatie en dat marges continu onder druk staan.

27% Ja, ik ben betrokken bij innovaties in zonnewarmte Nee, ik ben niet betrokken bij innovaties in zonnewarmte

De hand wordt ook in eigen boezem gestoken, doordat installateurs vaak onvoldoende kennis bezitten. Ook de relatief lage gasprijs staat snelle uitrol van zonnewarmte in de weg. Daarnaast kan het imago van zonnewarmte wel wat verbeteren, zeker ten opzichte van zonnestroom. Het wordt als positief ervaren dat de overheid ook zonnewarmte eindelijk lijkt te omarmen.

73%



ZOn

DOORBRAAK

wARM AANbEVOLEN

80% RENDEMENT EN 12 KwH ACCU

Lianda Sjerps-Koomen is programmadirecteur van TKI Urban Energy, de topsector Energie stichting van en voor bedrijven en onderzoeksorganisaties gericht op groene groei door innovatie en samenwerking in energie in de gebouwde omgeving. Zij begeleidt consortia en het nationale innovatieprogramma.

Naast de explosieve groei van zonnestroom groeit ook de toepassing van zonnewarmte gestaag. Passief via daglicht en actief via zonneboiler/combi’s of zonnekoelers. De nieuwe ISDE subsidieregeling geeft een extra impuls. In de bestaande bouw staan flinke energierenovaties op stapel. Gunstige omstandigheden voor zonnewarmte, waarbij innovatie voor verdere groei zorgt. De populariteit van zonnestroom leidt tot ruimteconcurrentie op daken. Vooralsnog zijn er daken genoeg. Toch werken onderzoekers en bedrijven al aan het gebruik van allerlei alternatieve oppervlakken. Denk daarbij aan gebruik van de daknok en verschillende geveldelen. In tegenstelling tot zonnestroompanelen zijn warmtecollectoren minder gevoelig voor partiële beschaduwing. In het TKI Urban Energy programma wordt gewerkt aan “onzichtbare” zonnefaçades: door het ontwikkelen van coatings voor gevelelementen die zelfs bij lichte kleuren flink zonnewarmte kunnen invangen. Het combineren van zonnewarmte en zonnestroom in zogenaamde “PVT”-systemen blijft ook mogelijk, maar het valt niet mee met die systemen de snelle prijsontwikkelingen in de separate PV-markt bij te benen om een economisch aantrekkelijk product te krijgen. Naast integratie in multifunctionele gevels is ook opslag een groeiroute. Warmteopslag kan veel compacter in andere materialen dan in een regulier watervat. Opslag met thermochemische materialen (TCM) verliest daarnaast nauwelijks warmte: de warmte is opgeslagen door gebruik te maken van een materiaalverbinding. De opslag wordt opgeladen met toevoeren van zonnewarmte, waarmee watermoleculen uit het TCM worden gescheiden. Wanneer het water met het TCM in verbinding komt ontstaat een exotherme reactie en komt er weer warmte vrij voor ruimtes of tapwater. De compactheid en “tijdloosheid” zorgt ervoor dat met dit materiaal in hetzelfde volume langere periodes met zonnewarmte worden overbrugd. Het principe is aangetoond en de eerste materialen en apparaten zijn gebouwd. Er is nog verder ontwikkelwerk nodig, maar dan biedt het ook veel potentie voor verdere groei en inzet van zonnewarmte. Duurzame warmte neemt sterk toe als gevolg van de noodzaak tot het verminderen van het aardgasgebruik in de gebouwde omgeving. Warmtewijken en all electric lijken misschien een bedreiging, gezien vanuit de bekende toepassing van een zonneboiler in combinatie met een gasketel. Warmteopslag, hotfill, combinaties met warmtepompen en lage temperatuur warmte bieden echter kansen. De aandacht voor duurzame warmte leidt tot meer inzet van nieuwe innovatieve oplossingen voor zonnewarmte op huishoud- en op collectief niveau de komende jaren. Zonne-energie, daar word je warm van!

60 | bIJDRAgE TKI URbAN ENERgy

Robbert van Diemen is commercieel manager bij de Nederlandse fabrikant van zonneboilersystemen HRsolar B.V. en daarnaast sinds 2015 actief als bestuurslid bij branchevereniging Holland Solar.

Een samenwerking van diverse fabrikanten, gerenommeerde onderwijsinstellingen en testinstituten hebben een doorbraak bereikt. Ze hebben een zonneenergie paneel ontwikkeld met een omzettingsrendement van >80%. Dit betekent een vermogen van 850 wattpiek per m2. Naast een werkgroep voor de panelen is er ook groot resultaat van de werkgroep ‘opslag’ binnen hetzelfde consortium. Het is gelukt een accu te ontwikkelen welke een opslagcapaciteit heeft van 12 kWh met een onbeperkt aantal laadcycli met een levensuur van minimaal 25 jaar. Het allermooiste; de verwachte prijs zal circa €900 bedragen waardoor decentrale opslag voor de massa bereikbaar wordt. Toekomst? Nee hoor, sterker nog we doen het al meer dan 30 jaar met een zonnewarmtesysteem. Een beetje flauw misschien maar niet minder waar. De zonnewarmtemarkt is na 30 jaar wederom aan een opmars begonnen. Het kan u niet zijn ontgaan; er is sinds 1 januari 2016 de ISDE-aanschafsubsidie voor onder meer zonnewarmtesystemen met als doel behalve wind en zonnestroom ook duurzame warmte te stimuleren. Warmte zorgt immers voor meer dan 50% van ons energieverbruik. Daarnaast is sinds begin dit jaar ook de energiebelasting op gas met 31% verhoogd. Behalve dat het de business case voor zonnewarmte aantrekkelijker maakt is het alleen voor de naamsbekendheid van zonnewarmte al een fantastische marketingtool en dat bij elkaar biedt kansen. Voor nu liggen er veel kansen in de particuliere markt en wooncorporaties. Vanuit de particuliere sector zien we als branche een sterk groeiende vraag. Slimme leveranciers en installateurs zetten in op een combinatiedeal met PV en zonneboiler. Daarbij zien en horen we ook veel vraag door de ‘green BOOM generatie’. Een generatie die al heeft geïnvesteerd in een duurzame maatregel zoals zonnepanelen, is aangestoken met het ‘bespaarvirus’ en na die eerste investering bewust is geworden hoe hoog die gasrekening eigenlijk is. Nogmaals bij dezelfde klant verkopen is daarbij een stuk effectiever dan nieuwe klanten werven. Voor de iets langere termijn is er noodzaak tot verdere ketenintegratie met andere technieken zoals warmtepompen en pellet kachels gecombineerd met zonnecollectoren, PV en WTW units. Er is weinig politieke duurzame zekerheid, maar we weten wel dat we duurzamer gaan bouwen en renoveren al dan niet gedwongen door regelgeving. Verder zien we ook dat na diverse pilots voor Nul op de meter en < EPC 0,0 concepten we het niet gaan redden met alleen een dak vol PV met een lucht/water warmtepompje. De kans en uitdaging is om vanuit de verschillende specialisaties een ideale totaaloplossing te bieden. Zonnewarmte is daarbij al 30 jaar verreweg de meest rendabele manier om tapwater te bereiden.

bIJDRAgE HRSOLAR | 61

13 ZOnniGE tOEKOMSt

MEER ZOn

VOOR wARMTEPOMPEN IN NEDERLAND

VOOR DIE PLEK ONDER DE ZON

Peter Wagener is voorzitter van de Dutch Heat Pump Association (DHPA). De DHPA is de brancheorganisatie voor fabrikanten en importeurs van warmtepompen in de woningbouw en utiliteit.

Vanaf begin 2016 komen warmtepompen, net als zonneboilers en pelletkachels, in aanmerking voor de investeringssubsidie duurzame energie (ISDE). De overheid wil met deze subsidie stimuleren dat Nederlandse huizen en bedrijven minder door gas en meer door duurzame warmte en elektriciteit worden verwarmd. Zo kan energie worden bespaard en CO2-uitstoot worden teruggedrongen. Het is een meerjarige regeling en loopt in ieder geval tot en met december 2020. Dit biedt stabiliteit aan consumenten, maar ook aan leveranciers en installateurs. De kans dat investeringen in opleiding en materiaal om bijvoorbeeld warmtepompen te kunnen produceren en installeren zich zullen terugverdienen is zodoende beter gewaarborgd. Voor 2016 is er €70 miljoen subsidie beschikbaar, eind maart was hiervan ca €10 miljoen geclaimd. Ruimte genoeg dus voor meer aanvragen! Daarnaast heeft er een verschuiving plaatsgevonden in de energiebelastingtarieven voor elektriciteit en aardgas, waardoor verwarming met elektrische warmtepompen aantrekkelijker is geworden in vergelijking met gasgestookte HR-ketels. De verhoging van de energiebelasting op aardgas, van circa € 0,19 naar €0,25 per kubieke meter aardgas (1ste schijf), is een toename van ruim 30% en mag daarmee flink genoemd worden – tegelijk is daarmee ook zon-geproduceerde warmte meer waard. De verlaging van de belasting (energiebelasting) op elektriciteit van circa € 0,12 naar €0,10 per kilowattuur elektriciteit (1ste schijf) is bijna 20% en is ook ruim. Deze belastingverschuiving maakt de investering lucratiever. Ook zien we vanuit de Dutch Heat Pump Association (DHPA) steeds meer productcombinaties ontstaan, zoals warmtepompboilers die direct worden aangedreven door elektriciteit van zonnepanelen. Of installaties waarbij de warme lucht achter de zonnepanelen wordt gebruikt voor ruimteverwarming eventueel in combinatie met een warmtepomp. De komende jaren verwachten we echter vooral een groei in de toepassing van hybride warmtepompen. Een hybride warmtepomp is een combinatie van een elektrische warmtepomp, die in de basislast van de verwarming voorziet, en een gasgestookte HR-ketel die de resterende pieken voor zijn rekening neemt. Deze combinatie is ook uitermate geschikt voor de bestaande bouw: vrijwel elke woning kan ermee worden uitgerust. Door deze beleidsmatige, fiscale en technische ontwikkelingen voorziet de DHPA daarom ook een sterke groei van het aantal warmtepompen in de gebouwde omgeving in Nederland in de komende jaren. In 2020 verwacht de DHPA circa 500.000 warmtepompen in de woningbouw ten opzichte van circa 100.000 nu; een enorme groei, en daar komt de utiliteit nog bij. Kortom: De toekomst voor warmtepompen in Nederland ziet er zonnig uit!

62 | bIJDRAgE DUTCH HEAT PUMP ASSOCIATION

Maxime Verhagen is sinds juli 2013 voorzitter van Bouwend Nederland. Daarvoor was hij vanaf 1984 actief in de politiek. In het vierde kabinet Balkenende was hij minister van Buitenlandse Zaken en in het kabinet RutteVerhagen was hij minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie.

Nog nooit was er zo veel aandacht voor duurzaamheid in de gebouwde omgeving. Van windmolens tot en met ecologische bouwmaterialen, van warmtepompen tot zonnepanelen. En die aandacht gaat nog verder groeien. Iedereen weet dat de wereld duurzamer moet worden, te beginnen bij je eigen plek onder de zon. Daarom ook wordt er ook in de bouw volop geïnnoveerd, om ook de gebouwde omgeving zeer energiezuinig te maken. Technisch kan er al veel. Per woning kan de eigenaar één of meerdere labelstappen zetten, of zelfs door naar Nul-op-de meter. In de nieuwbouw zijn er al energieléverende gebouwen. Een gebouweigenaar die wil investeren, heeft heel wat te kiezen. WKO, windenergie, biogas, of voor energie uit waterbewegingen, zeewier – of zonne-energie? Als je om je heen kijkt, dan zie je op de Nederlandse daken een stevige opmars van zonnepanelen, met aan de horizon al een koppeling aan energie-opslag plus – straks betaalbare – elektrische auto’s. Zonne-energie gaat dus een nog grotere rol spelen, verwacht ik. Waar liggen dan de belemmeringen en waar de kansen? Het is indrukwekkend hoeveel er in de zonne-energie ontwikkeld wordt. Zowel voor nieuwbouw als renovatie geeft dat interessante kansen voor duurzame gebouwconcepten, als we kijken naar de ontwikkelingen in de BIPV (Building Integrated Photovoltaics). Dakpannen, of bijvoorbeeld gevelplaten met zonnecellen maken bovendien visueel aantrekkelijke duurzame gebouwen mogelijk. Ook is de prijs van belang. Uiteindelijk moeten bouwbedrijven een gebouw opleveren dat de klant wil betalen. Om die afwegingen goed te kunnen maken, is kennisontsluiting nodig. Bouwbedrijven willen relevante objectieve informatie over alle onderdelen van het gebouw. Dus ook over zonnepanelen of BIPV-producten, als het gaat om constructieve eisen, energie-rendementen, onderhoudseisen, veiligheidsconsequenties, garanties, etc. Juist omdat de ontwikkelingen in de zonne-energie zo snel gaan, en er zo veel verschillende aanbieders van zonne-energie producten zijn, is duidelijkheid en centrale toegang zeer wenselijk. Vanuit Bouwend Nederland stimuleren we innovatie in verduurzaming. Een voorbeeld is het Platform ZEN (Zeer Energiezuinige Nieuwbouw), dat we samen opgericht hebben met NEPROM, NVB en Aedes. De vijftig bedrijven die nu meedoen, ontwikkelen binnen 2 jaar een woongebouw dat voldoet aan de energie-eisen van januari 2021. Wat ze daarbij leren, delen ze breed. We hebben vertegenwoordigers uit de BIPV ook uitgenodigd hun kennis te delen binnen ZEN. Want we willen objectieve, toegankelijke kennis over producten in de zonne-energie – vanuit één centrale plek – graag verder verspreiden. Wie zorgt er voor die mooie, centrale plek onder de zon, voor kennis over zonne-energie?

bIJDRAgE bOUwEND NEDERLAND | 63

DE ZOn

BOEREn En tuinDERS

bREEKT NU ÉCHT DOOR

ALS REgIONALE ENERgIELEVERANCIERS

Claudia Reiner is vicevoorzitter van UNETO-VNI, ondernemersorganisatie van installatiebranche.

Dit jaar breekt zonne-energie in Nederland naar verwachting nieuwe records. Woningcorporaties, woningeigenaren en vastgoedbezitters kiezen steeds vaker voor de zon als energiebron. Zowel zon-pv (elektriciteit uit zonne-energie) als thermische zonne-energie (warm water uit zonne-energie) groeien razendsnel. En dit is nog maar het begin. De doorbraak van zonne-energie komt niet uit de lucht vallen. Allereerst nemen de rendementen snel toe. Discussies over terugverdientijden zijn achterhaald en in 2020 heeft niemand het daar meer over! De elektriciteit die onze zonnepanelen opwekken, gaat dan namelijk niet langer verloren. Met slimme opslagsystemen laden we onze elektrische auto op en laten we ’s avonds het licht branden. Zo worden we steeds minder afhankelijk van fossiele energiebronnen én van grote energiebedrijven. Nieuwe technieken maken het mogelijk zonnepanelen te integreren in daken en gevels. Over ‘lelijke’ zonnepanelen hoor je straks niemand meer. Ook snelwegen en fietspaden wekken in de toekomst groene stroom op. Ondertussen richten woningbezitters energiecorporaties op en delen ze hun duurzaam opgewekte energie met elkaar. En smart grids (slimme energienetwerken) geven zonneenergie nog een extra impuls. Zonne-energie is onmisbaar voor een duurzame energiemix. In zogenaamde nul-op-de-meterprojecten dragen zonnepanelen standaard bij aan energieneutrale woningen. Woningbezitters en corporaties die een lagere energierekening willen, investeren vooral in zonne-energie. Dus zonne-energie is één groot succesverhaal? Nee. Nog niet. Miljoenen woningen in de koopsector kunnen energiezuiniger worden. Vooral bij woningen met een energielabel E,F of G (dat zijn er zo’n 1,35 miljoen!) is veel winst te behalen. Met behulp van onder meer zonnepanelen kunnen die woningen een flinke ‘labelsprong’ maken. Helaas is de financiële drempel voor de meeste eigenaren nog te hoog. Om huizenbezitters in beweging te krijgen, zijn voortvarende fiscale maatregelen nodig. UNETO-VNI wil het energielabel van de woning belangrijker maken. Nu is het label alleen interessant voor de eigenaar wanneer hij of zij de woning verkoopt. Maar waarom zou een groener energielabel de huidige eigenaar geen voordeel opleveren? Met een eenmalige korting op de inkomstenbelasting maken we investeren in een energiezuinige woning een stuk aantrekkelijker. Zonnepanelen zullen met zo’n maatregel in één klap nóg populairder worden. Als het aan UNETO-VNI ligt, wordt decentrale energie de standaard. Daar hoort een verplichte toepassing van zonnepanelen in de nieuwbouw bij én handhaving van de salderingsregeling. Voegen we daar de juiste fiscale maatregelen en een ruimer energiebesparingsfonds aan toe, dan breekt de zon pas echt door.

64 | bIJDRAgE UNETO-VNI

Albert Jan Maat is voorzitter van LTO Nederland. De Landen Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO) is het samenwerkingsverband van LTO Noord, ZLTO en LLTB. LTO vertegenwoordigt bijna 50.000 agrarische ondernemers en maakt zich sterk voor hun economische en maatschappelijke positie.

We bevinden ons in een bijzonder tijdsgewricht: terwijl de energieprijzen zich op een ongekend laag niveau bevinden, dringt tegelijkertijd breed het besef door dat we op korte termijn onze consumptie van gas, steenkool, bruinkool, olie en schaliegas drastisch moeten verminderen. Niet alleen omdat deze energievoorraden eens zullen opraken, maar ook omdat doorgaan met het verbranden van fossiele energie onomkeerbare gevolgen zal hebben voor ons klimaat. Boeren en tuinders beseffen dat als geen ander: ze ervaren de gevolgen van de klimaatverandering nu al aan den lijve. Zo teistert steeds vaker heftige regenval de gewassen, met alle gevolgen voor opbrengst en kwaliteit van dien. Ondertussen voltrekt de omschakeling naar duurzame energie zich nergens zo snel als juist in de landen tuinbouw. Even wat cijfers op een rij. Bij 42% van de initiatieven op het terrein van duurzame energie zijn boeren en tuinders betrokken, vaak samen met andere partners. Dan gaat het om windmolens, zonnepanelen, biomassa-installaties en geothermiek (aardwarmte). Zestien procent van de boeren en tuinders beschikken over zonnepanelen. En 71 procent van de windmolens in Nederland staat op boerenland. Inspanningen waarbij Nederland als geheel nogal schril afsteekt. Ook specifiek op het gebied van zonne-energie staat onze sector in de frontlinie. Zo slaat een melkveebedrijf in Vierakker de energie die opgewekt wordt met zonnepanelen, op in een grote batterij. Zodat ook in de nacht gebruikgemaakt kan worden van eigen, groene energie. Ander voorbeeld: de tuinbouw werkt aan een kas die per saldo geen energie meer vergt, maar juist energie oplevert (www. kasalsenergiebron.nl). Het potentieel van de sector is nog lang niet uitgeput. Alle vormen van duurzame opwekking zijn hard nodig, inclusief zonnepanelen. Stel: ieder agrarisch bedrijf in Nederland legt 2.500 vierkante meter zonnepanelen aan. Op 26.000 bedrijven zou dat 6.500 hectare aan zonnepanelen betekenen. Omgerekend zou dat 6.500 megawatt aan stroom opleveren. En daarom is het zo jammer dat onze overheid onduidelijkheid laat bestaan over het verdienmodel na 2020 (wanneer de salderingsregeling formeel ophoud te bestaan). Boeren en tuinders worden daardoor terughoudend om te investeren, terwijl ze kunnen uitgroeien tot regionale energieleveranciers. Duurzame energie is niet alleen een must met het oog op onze kinderen en kleinkinderen, het is óók een geweldige stimulans voor de economie op het platteland én voor de leefbaarheid van het buitengebied. Het ministerie van EZ moet aan de slag en vóór 2017 helderheid verschaffen. Aan de inzet van LTO Nederland zal het niet liggen. En aan de ambities van Nederlandse boeren en tuinders al helemaal niet!

bIJDRAgE LTO NEDERLAND | 65

ZOn OP EiGEn HuiS

OP WEG nAAR 100% ZOn

NIET AFREMMEN, MAAR AANZwENgELEN

IN ALLERLEI gEDAANTES

Cindy van de Velde is algemeen directeur van Vereniging Eigen Huis waarbij ruim 700.000 huiseigenaren aangesloten zijn.

Als het aan de consument ligt dan gaat energie-opwek uit zon een belangrijke rol spelen in de veranderende energiewereld. Zonne-energie biedt volop mogelijkheden om de consument direct aan huis van energie te voorzien. Dit zonder tussenkomst van andere partijen die er wat van opstrijken. Ook andere vormen van energie-opwek, minder direct afgeleid van de zon, zoals warmtepompen, hebben de interesse. Het komt er eigenlijk op neer dat de consument meer baas wil worden over zijn eigen energievoorziening. Maar het wordt de consument niet makkelijk gemaakt om zijn nieuwe rol als prosument te pakken. Goede stimulansen vanuit de overheid ontbreken. Er is, op het terrein van zonne-energie veel zwabberbeleid gevoerd. En ook nu weer, met de evaluatie van de salderingsregeling voor de deur, is er onzekerheid voor mensen die zonnepanelen hebben of de intentie hebben deze aan te schaffen. Ondanks het zwabberbeleid zien we gelukkig dat er volop ontwikkeling is in zonnestroomland. Het tipping point is al bereikt, waardoor stroom van je dak goedkoper is dan van een energiebedrijf. Nog even en onze dakpannen of andere onderdelen van onze woning wekken zelf stroom op. De mogelijkheden worden legio. Te meer als elektrische auto’s als tijdelijke energieopslag gaan fungeren. Vereniging Eigen Huis stimuleert deze ontwikkelingen en waakt voor meer gezwabber, want dat maakt het onnodig ingewikkeld en duur. Wij vinden het belangrijk dat de beleidsmakers in Den Haag de weg vrij maken voor duurzame lokale opwek. Ook de mogelijkheid om deze flexibel te beprijzen hoort daarbij. Zodat vraag en aanbod op ieder moment van de dag een mooie match vormen. Vanuit maatschappelijk oogpunt en in het belang van onze 730.000 leden draagt Vereniging Eigen Huis zelf bij aan deze transitie. Zo ontzorgen we onze leden collectief bij de aanschaf en installatie van zonnepanelen. Daarbij worden hoge kwaliteitscriteria gesteld. Inmiddels hebben onze leden meer dan 150.000 panelen met hulp van de vereniging geïnstalleerd. Daarnaast is onder de naam ‘Slimme Energieservice’ een pilot gestart waarbij de vereniging haar leden helpt hun woning stapsgewijs naar nul-op-de meter te brengen. Naast slim energie inkopen, is het verduurzamen van de woning en het zelf opwekken van energie met zonnepanelen hier een essentieel element in. Kortom, zonne-energie biedt volgens Vereniging Eigen Huis volop mogelijkheden en heeft de interesse van de consument. Politiek Den Haag doet er goed aan deze ontwikkelingen verder aan te zwengelen in plaats van af te remmen.

66 | bIJDRAgE VERENIgINg EIgEN HUIS

Erik Lysen is voorzitter van Holland Solar. Dit is de brancheorganisatie van Nederlandse experts in zonne-energie met circa 130 leden, waaronder leveranciers, fabrikanten, installateurs, adviseurs en architecten.

Zonne-energie wordt de grootste energiebron. Sterker nog, het ís al de grootste energiebron, want al onze olie, kolen en gas zijn gestolde zonnestralen, en windenergie, waterkracht en vooral biomassa worden dagelijks via de zon geproduceerd. Allemaal met rendementen van 1 of 2%, maar dat maakt de natuur niet uit, met zulke overvloed. Daarin schuilt ook meteen de uitdaging die ons de komende decennia te wachten staat, want we zullen de overal aanwezige zonne-energie op allerlei intelligente en efficiënte manieren moeten gaan omzetten en korter of langer opslaan. Met zonnestroom doen we dat al steeds vindingrijker, en batterijopslag begint aantrekkelijk te worden. Bij zonnewarmte ook, want zonneboilers slaan de warmte al dagenlang op. Het wordt pas echt spannend, als we de hele energievoorziening op zonne-energie willen laten draaien. Een simpel rekenvoorbeeld: wat wordt de bijdrage van zonnestroom? Onze Nederlandse (finale) energievraag is ruim 2100 PJ/jaar, en we verwachten dat die komende decennia ongeveer gelijk blijft, als de groei wordt bijgehouden door efficiencyverbeteringen. Er staat nu ruim 1,5 GWp zonnestroomvermogen opgesteld, die produceert ongeveer 5 PJ/jaar. Naar verwachting halen we het tienvoudige rond 2025, dus 50 PJ. Het potentieel ligt op het honderdvoudige, 150 GWp (NAZ), tegen 2075. Met ruim 500 PJ dus een kwart van de vraag. Vermoedelijk zal dan tussen de 100 en 200 PJ rechtstreeks door gebruikers of in het net kunnen worden opgenomen, de rest moet worden omgezet en opgeslagen, dus de effectieve finale bijdrage zal tussen de 300 en 400 PJ liggen. Dus zal ruim 1700 PJ uit zonne-energie in allerlei gedaantes moeten komen: vooral zonnewarmte, windenergie en biomassa, en mogelijk deels uit kunstmatige brandstoffen via elektrolyse of andere slimme omzettingen: waterstof, methaan, ammoniak, et cetera. Dan is er de klimaatdoelstelling van Parijs. Zoals in de discussienotitie van Turkenburg c.s. wordt gesteld: we kunnen alleen de 2 graden doelstelling halen als broeikasemissies verregaand verminderen. Daarvoor zijn energiebesparing en hernieuwbare bronnen absoluut noodzakelijk, maar onvoldoende en zal actieve verwijdering van CO2 uit de atmosfeer noodzakelijk zijn, via mondiale inzet van biomassa met CCS. Ook ik denk dat dat (helaas) nodig zal zijn, maar vanuit Holland Solar en de zonnesector blijven wij ons best doen om zonnestroom en zonnewarmte zo snel mogelijk honderdvoudig te laten groeien. En voor zonnestroom betekent dat: een vervolg op de salderingsregeling na 2020 is zeker nodig. Daar werken we hard aan in de NVDE werkgroep Decentrale Stroomopwekking.

bIJDRAgE HOLLAND SOLAR | 67

ZOn CRuCiAAL VOOR DOELSTELLINgEN ENERgIEAKKOORD

Zonne-energie Ondernemers Nederland (ZON) is een werkgeversorganisatie van Nederlandse ondernemers die actief zijn in zonnestroom. ZON is een organisatie voor én door Nederlandse ondernemers uit de zonne-energiesector. Zij geeft hen een stem en is gesprekspartner voor politiek, sector en bedrijfsleven. De organisatie wil een bijdrage leveren aan de totstandkoming van een stabiel meerjarenbeleid voor zonnestroom en het creëren van gezonde voorwaarden daartoe.

De bewustwording over de klimaatproblematiek wordt steeds groter en de vraag over hoe we daar mee omgaan wordt in steeds bredere kringen gesteld. De wereldleiders hebben in Parijs een duidelijk akkoord gesloten en ook in Nederland is er brede steun voor het Energieakkoord. Ook steeds meer “gewone mensen” beginnen zich zorgen te maken over de opwarming van hun aarde en de gevolgen daarvan voor henzelf en hun (klein)kinderen. Het onderwerp zal een zeer belangrijk item worden bij de eerstvolgende verkiezing voor een nieuwe Tweede Kamer. Maar waar staan we nu eigenlijk echt? Het Energieakkoord geeft aan dat als alle stimuleringsmaatregelen hun werk doen er in 2023 voor 17 PetaJoule (PJ) aan energie uit zonnestroom moet komen. Thans is er sprake van 7 PJ. Binnen de mix aan stimuleringsregelingen voor zonnestroom levert Saldering duidelijk de belangrijkste bijdrage. Op basis van het salderen neemt het aantal huishoudens, bedrijven, sportclubs en scholen met zonnepanelen jaarlijks met meer dan 100.000 toe en dat zou nog jarenlang zo door kunnen gaan. Het lijkt er echter op dat lang niet alle doelen uit het Energieakkoord zullen worden behaald en er gaapt sowieso nog een gat van minstens 45 PJ. Nederland bungelt ondertussen nog steeds onderaan het Europese lijstje landen van duurzaam energiegebruik. Alleen Luxemburg en Malta doen het nog beroerder. Het rijke Nederland is bezig om zich in dit opzicht ‘onsterfelijk belachelijk ‘te maken. Zon wordt daarbij nog sterk in haar potentie onderschat maar zou zeker een belangrijk deel van die 45 PJ kunnen vullen. Zekerheid ten aanzien van salderen, ook na 2020, is daarbij cruciaal. Voor particulieren, maar zeker ook voor bedrijven en de huursector. Ook daar groeit immers de wens om bij te dragen aan de oplossing voor het klimaatprobleem, zeker als dat nog voordelig is ook.

Bovendien zal met een verdere groei van zonnestroom ook de werkgelegenheid doen toenemen. Eind 2014 waren er al 10.000 banen in de sector. Nederlandse banen welteverstaan. Eén van de doelen van het Energieakkoord is dat er 15.000 banen uit zouden voortkomen. Alleen al zonnestroom, grotendeels gedragen door de salderingsregel, lijkt deze doelstelling in zijn geheel te gaan verwezenlijken. Gezien het bovenstaande mag saldering voorlopig niet ter discussie staan. ‘Gewone mensen’ baseren er hun besluit op om zonnepanelen op hun dak te leggen en Nederland heeft deze groei meer dan nodig om aan z’n afspraken te voldoen. Op termijn moet er zeker gedacht worden aan verbeteringen van de regeling, met name om ervoor te zorgen dat huishoudens efficiënter omgaan met de energie die ze zelf opwekken. De regeling zal ook moeten gaan aansluiten bij de behoefte van energiebedrijven aan verdere flexibilisering van tarieven. Dit alles kan echter hand in hand gaan en Z.O.N. heeft daar uitgewerkte ideeën over (zie ook Solar Magazine maart 2016). Maar nu eerst moet er keihard aan gewerkt worden om het aandeel elektriciteit uit zonne-energie verder te vergroten van (nu) 1,5% naar ruim 5% (in 2023).Met het huidige pakket aan stimuleringsmaatregelen is dat –tenminste- mogelijk. Het ware prettig als ook de politieke leiders meer doordrongen raken van het belang van zon. Hun kiezers zijn het al. De nieuwe voorzitter van ZON, Hans Cornuit, zal hier veel aandacht aan gaan geven.

‘Nederland bungelt ondertussen nog steeds onderaan het Europese lijstje landen van duurzaam energiegebruik. Alleen Luxemburg en Malta doen het nog beroerder. Het rijke Nederland is bezig om zich in dit opzicht “onsterfelijk belachelijk” te maken’ 68 | bIJDRAgE STICHTINg ZON

bIJDRAgE STICHTINg ZON | 69

KWALitEit

HELP nEDERLAnD

ESSENTIEEL IN VOLwASSEN ZONNE-ENERgIEMARKT

DE VERDUURZAAMHEID DOOR

Ingenieur André Derksen is verbonden aan KvINL en is projectcoordinator bij ISSO. ISSO is het Kennisinstituut voor installatietechniek. Derksen is verder onder andere projectcoördinator van het Handboek Zonne-energie. Begin 2016 is een herdruk van het Handboek Zonne-energie verschenen.

Zonne-energie zal in de toekomst een grote (de grootste?) rol spelen in de energievoorziening. We zullen zien dat er in steeds meer gebouwen geïntegreerde oplossingen komen waarbij het systeem bijna niet meer zichtbaar is. Met name voor deze installaties is het van belang de ze 25 tot 30 jaar probleemloos kunnen functioneren. Het probleem bij zonne-energie installaties is dat je niet ziet of hij het “doet”. Bij zonne-energie installatie grijpen een aantal disciplines in elkaar en elke discipline is essentieel om de installatie goed te laten functioneren. In tegenstelling tot omringende landen kent Nederland nog geen verplichte certificering voor installatiebedrijven die zich met zonne-energie bezig houden. Volgens de Consumentenbond en Vereniging Eigen Huis gaat er nog veel mis bij de installatie van zonnepanelen in Nederland. Daardoor lopen bezitters van zonnepanelen geld mis, wordt onveilig gewerkt op de daken en ontstaan gevaarlijke situaties met stroom. Als mogelijke oplossing om betere installaties te krijgen stellen ze een verplichte certificering van installatiebedrijven voor. Op dit moment wordt er helaas niet altijd gevraagd naar een gecertificeerde of erkend installateur. Met name bij collectieve inkoopacties zou vaker naar een gecertificeerd bedrijf gevraagd moeten worden. Een certificaat is niet zaligmakend, maar is wel noodzakelijk voor de kwaliteit. Gecertificeerde en erkende bedrijven zullen zich moeten blijven bewijzen. Ze zijn terug te vinden via het kwaliteitsregister voor de bouwen installatietechniek; qbisnl.nl

In tegenstelling tot omringende landen kent Nederland geen verplichte certificering voor installatiebedrijven die zich met zonne-energie bezighouden. Een certificaat is niet zaligmakend, maar is wel noodzakelijk voor de kwaliteit. 70 | bIJDRAgE ISSO

Pascal Plaisier is verbonden aan Sterkin en consultant HSE bij HSE-Advies. Plaisier geeft advies over kwaliteit, arbeidsomstandigheden en veiligheid van machines en explosiegevaarlijke gebieden. Hij is deskundig in veiligheid van elektrotechnische installaties, waaronder NEN 1010, NEN 3140 en ATEX 137. Ook is hij redactielid van het vakblad StroomLijn van Sterkin, een onafhankelijke beheerder van diverse erkenningsregelingen.

Verduurzamen, hét sleutelwoord van de tegenwoordige tijd. Als we de beleidsmakers en politici mogen geloven zal het percentage duurzame energie in 2020 zo’n 14% zijn. Nu staan we op ongeveer 5%. Dus voor de komende 5 jaar staat er nog een hoop te gebeuren. We zullen er dus met z’n allen hard aan moeten trekken om deze doelstelling te realiseren. Natuurlijk is zonne-energie niet de enige soort duurzame energie die we kennen. De andere belangrijkste vormen zijn windenergie, bio-energie, aardwarmte en groene stroom. Al ontstaat groene stroom vaak door de andere vormen van duurzame energie. Zonne-energie is echter wel de drijvende kracht voor het kunnen behalen van de doelstellingen. Zonne-energie is relatief snel te realiseren en doordat de prijs per Wp de afgelopen tijd is gedaald door de verdere ontwikkeling van zonnepanelen, is de populariteit er ook naar. Bedrijven met voldoende dakoppervlak zien in zonnepanelen een goede investering om een duurzame bijdrage te leveren. Denk bijvoorbeeld aan de agrarische sector, maar ook eigenaren van vastgoed die hun daken van bijvoorbeeld kantoorpanden volleggen. Met de vervanging door zonnepanelen slaat men hiermee twee vliegen in één klap. Een andere drijfveer is de verplichting om alle asbesthoudende daken te vervangen voor het jaar 2024. De meeste asbesthoudende daken (75%) liggen bij agrarische bedrijven. Voor het vervangen door zonnepanelen voor zowel deze bedrijven als particulieren, overige bedrijven, non-profit organisaties en overheden gelden momenteel subsidieregelingen. Zolang er maar een voldoende stimulans aanwezig is, zal zonne-energie ook een grotere rol gaan spelen in de verduurzaming van de energiemix. We moeten wel, de resterende tijd is kort en zoals gezegd is zonne-energie snel te realiseren. Deze sector is nog zeker niet uitontwikkeld; de energie opwekking per m2 groeit nog steeds, de variatie in en de toepassing van zonnecellen is groot (verschillende kleuren, buigbaar, lichtdoorlatend, overrijdbaar, etc.) en er kan steeds meer worden geïntegreerd in constructies. Hier liggen dus zeker kansen voor allerlei sectoren, maar ook voor (lokale) overheden en de energieproductiebedrijven. Belemmeringen zijn er echter ook en die zullen zoveel mogelijk uit de weg moeten worden geruimd. Denk bijvoorbeeld aan de langlopende vergunningstrajecten om een project te realiseren. Meer opwekken van zonne-energie heeft ook nadelen. Het opwekken van de energie is stap 1, maar het goed kunnen distribueren van de energie is stap 2. Met de toename van decentrale opwekkers, zijn de energiestromen ook veranderd. Op een zonnige dag kan door de opwekking van zonne-energie het lokale distributienetwerk worden overbelast. Een verdere integratie van energieopwekkers en het lokaal kunnen opslaan van energie zal dan ook meer en meer noodzakelijk worden.

bIJDRAgE STERKIN | 71

14

tatieve groep van 'leveranciers/importeurs' (categorie C) en niet-technische dienstverleners (E) en heeft gereageerd. Uw input Van deze ‘top-prospectlijst’ hebben in totaal elf bedrijven gereageerd. Door de lage respons uit deze ‘top-prospectlijst’ is het aannemelijker dat de respondenten meer representatief zijn voor de gehele branche, dan voor alleen de bedrijven met de hoogste omzet. Vijftig van de ruim tweeentwintighonderd van de zonne-energiesector hebben gereageerd op het onderzoek. Ten opzichte van vorig jaar heeft een relatief kleine groep op leveranciers/producenten (categorie A&B) gereageerd. Vandaar dat deze cijfers gebaseerd zijn op afgelopen jaar.

VERAntWOORDinG

Respons De respons op de enquête voor de branchegegevens was als volgt:

2014

2015

Respons onderzoek

Respons (%)

Statische foutmarge*

33

30

42

3

7,5

0,684

B. Leverancier van PV-systeemcomponenten (w.o. materialen, grondstoffen, cellen en panelen)

144

132

120

110

2

1,8

0,483

175

175

175

185

11

5,9%

0,202

1.500

1.500

1.500

1.600

19

1,2%

0,187

200

225

250

250

7

2,8%

0,366

2.055

2.065

2.075

2.185

40

ZONNEWARMTE

Respons (%)

Statische foutmarge*

72 | VERANTwOORDINg

36

Respons onderzoek

Opzet brancheonderzoek Via de partners TKI Solar Energy, Holland Solar en Solar Magazine is aan de zonne-energiebedrijven gevraagd naar cijfers over omzet, winst en voltijdsbanen (fte’s) aan te leveren bij notaris Feikema in Castricum. De notaris anonimiseerde de gegevens en retourneerde deze aan ons. Als controlemechanisme is voor de vier categorieën in de zonnestroomsector een ‘top-prospectlijst’ toegevoegd waarvan een inschatting is gemaakt dat zij ruim tachtig procent van de omzet zouden vertegenwoordigen. Van deze ‘top-prospectlijst’ hebben in totaal tien bedrijven gereageerd. Door deze respons uit de ‘top-prospectlijst’ is het statistisch aannemelijk dat de respondenten meer representatief zijn voor de gehele branche, dan voor alleen de bedrijven met de hoogste omzet. Een statistische represen-

2013

Opzet Enquête Hoofdstukken 10, 11 en 12 zijn gebaseerd op gegevens die door de sector middels een enquête zijn aangeleverd. De enquête is dit jaar opgebouwd uit twee delen, namelijk een deel voor zonnestroom en een deel voor zonnewarmte. In totaal is de enquête 306 keer volledig ingevuld. Van de respondenten werkt 90% volledig of grotendeels met zonnestroom en 10% volledig of grotendeels met zonnewarmte.

A. Leverancier van apparatuur voor de productie van PV systeemcomponenten

2012

Nationaal Solar Trendrapport 2016 Het Nationaal Solar Trendrapport 2016 (NST) wordt uitgebracht door Solar Solutions Int., Solar Magazine, TKI Urban Energy en wordt geproduceerd in samenwerking met Holland Solar, UNETO-VNI, Bouwend Nederland, KvINL, Sterkin en de DHPA. Het belang van het NST wordt steeds groter. Dagelijks worden besluiten genomen over onze sector rond salderen, subsidies, belastingen en ontwikkeling van wetgeving. Alleen met keiharde cijfers over werkgelegenheid, omzet en trends kan onze sector goed vertegenwoordigd worden in Den Haag.

ZONNESTROOM

2012

Woord van dank Allereerst gebruiken wij hier de ruimte om alle betrokkenen te bedanken voor hun bijdragen. Tientallen mensen hebben bijgedragen aan het Nationaal Solar Trendrapport 2016. De betrokkenen zijn de solar professionals die de enquête hebben ingevuld, de branchegegevens aan de notaris hebben aangeleverd of een inhoudelijke bijdrage hebben geleverd. Daarnaast hebben we input ontvangen van (kennis)partners en bijdragen van branche-, lobby- en kennisverenigingen.

Leverancier

30

8

23%

0,330

C. Leverancier van complete PV systemen (w.o. groothandel) D. Installateur, aannemer en system integrator** E. (Niet-)Technisch dienstverlener (w.o. R&D organisaties, adviesbureaus en financiers)

VERANTwOORDINg | 73

* De foutmarge bij een betrouwbaarheidsniveau van vijfennegentig procent. Als voorbeeld, bij een foutmarge van 22,6 procent geldt dat wanneer de vraag was beantwoord aan álle zonneenergiebedrijven en de gemiddelde omzet uit 2014 van een producent is twintig miljoen euro, dat tussen de twintig miljoen euro - 22,6 procent en twintig miljoen euro + 22,6 procent (dus tussen de 15,5 en 24,5 miljoen euro) datzelfde antwoord gekozen zou hebben. Om deze foutenmarge te verlagen is een grotere steekproef nodig, dus een hogere respons op dit onderzoek. Ondanks herhaalde oproepen, nabellen en een laatste noodoproep via de verschillende partners is dit helaas niet gelukt. ** De respons van de eerste twee categorieën A en B is na een herhaalde oproep niet hoger gekomen dan een totale respons van 5 bedrijven. De cijfers zijn daardoor niet representatief, waardoor gebruik gemaakt is van de cijfers van vorig jaar, welke een relatief hoge representativiteit hadden. Gezien de groei van deze markt afgelopen jaar is de inschatting dat de totaalomzet eerder conservatief benaderd is, dan optimistisch. *** De respons van installateurs op het marktonderzoek is buiten beschouwing gelaten, aange-

Fotogebruik • Pagina 4-5 | IKEA Zwolle, copyright Esdec • Pagina 6-7 | Amsterdam, copyright Amsterdam • Pagina 10 | Exasun, copyright Edwin Wiekens • Pagina 14-15 | ThyssenKrypp, copyright KiesZon • Pagina 20 | Netbeheerder Stedin, copyright Stedin • Pagina 24 | Zonnefietspad Krommenie, copyright SolaRoad • Pagina 32 | Ladende elektrische auto, copyright ElaadNL • Pagina 48 | Productiemachine zonnecellen, copyright Tempress Systems • Pagina 49 | Powermatcher, copyright TNO • Pagina 53 | Zoneiland Almere, copyright Nuon • Pagina 67 | Zoneiland Almere, copyright Nuon • Pagina 67 | Zonnepanelen Karpack, copyright Loyalty Solar • Pagina 67 | Zonnecarport Apenheul, copyright KiesZon

zien de cijfers dusdanig afweken, dat deze onbruikbaar bleken. Om de werkgelegenheid in fte’s toch te kunnen berekenen is op basis van het geschatte geïnstalleerd vermogen een inschatting gemaakt van de arbeidstijd per Wattpiek. Daarbij is gebruik gemaakt van een gemiddelde installatie van 9 panelen (2.250Wattpiek), 16 uren per systeem, 1.600 werkuren per jaar per fte en een gemiddeld zonnepaneel vermogen van 250Wattpiek.

Bronnen • Amerongen, Gerard, Geïnstalleerd vermogen Zonnewarmte, Holland Solar, april 2015 • Belastingdienst, http://www.belastingdienst.nl/wps/wcm/connect/bldcontentnl/belastingdienst/zakelijk/ondernemen/bedrijfskosten_en_investeren/ investeringsregelingen/. • CBS StatLine, http://statline.cbs.nl/StatWeb/?LA=nl. • Dutch Heat Pump Association & CBS StatLine, Warmtepompen; aantallen, thermisch vermogen en energiestromen, 17 december 2015. • Eurostat, Energy from renewable sources, http://ec.europa.eu/eurostat/ statistics-explained/index.php/Energy_from_renewable_sources • Nationale Energieverkenning 2015, Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), Petten 2015. • Nederlandse Douane, importcijfers, januari 2016 • Planbureau voor de Leefomgeving & DNV GL, PV Potentieelstudie, Het potentieel van zonnestroom in de gebouwde omgeving van Nederland, augustus 2014. • Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) • Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), Senternovem databank Jive • Segaar, Peter, Geïnstalleerd vermogen Zonnestroom, Polder PV, april 2015. • Segaar, Peter, Grootste zonnestroom projecten Nederland, Polder PV, april 2015. • Stichting Monitoring Zonnestroom, Inventarisatie PV markt Nederland, februari 2016.

74 | VERANTwOORDINg

Disclaimer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Solar Solutions. De uitgever kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor enige eventueel geleden schade door foutieve vermelding in dit rapport. De organisatie van het Solar Trendrapport 2016 is niet verantwoordelijk voor de inhoud van externe bijdragen.

VERANTwOORDINg | 75

NATIONAAL SOLAR TRENDRAPPORT2016 EEN CONCEPT VAN IN CO-PRODUCTIE MET

Recommend Documents