Museumnieuws
Afb. 1. De kleine zesbladige wandkaart van de wereld, heruitgave door Reinier en Josua Ottens uit het tweede kwart van de 18e eeuw. Foto UB-Amsterdam.
Wandkaarten van Frederick de Wit (ca 16301706), uitgever te Amsterdam
neusje van de zalm. Ze hebben een bijzondere wetenschappelijke waarde voor velerlei disciplines. De kwetsbaarheid - stof, rook, licht, vocht De tentoonstelling In de Witte Pascaert. Kaarten en en ongedierte hebben in de loop der tijd hun tol atlassen van Frederick de Wit, uitgever te Amsterdam (ca geëist - maakt dit type kaarten, samengesteld uit 1630-1706) is van 23 september tot 4 november diverse bladen en omgeven door decoratieve 1994 te zien in de tentoonstellingszaal van de prent- en tekstranden, tot zeldzame overblijfseUniversiteitsbibliotheek Amsterdam, Singel 425. len uit de Gouden Eeuw. De weinige bewaard geOpeningstijden: maandag t/m vrijdag van 11.00 bleven exemplaren treffen we vaak aan in losse tot 16.00 uur; toegang gratis. bladen of binnen de beschermende band van een atlas. Slechts een zeer klein deel bleef als complete wandkaart gespaard voor de ondergang. Oude wandkaarten vormen een even aantrekkeDe voltooiing van de restauratie van vijf dergelijk als kwetsbaar onderdeel van historische kaarlijke kaarten in de kaartencollectie van de U n i tencollecties. Originele exemplaren die afkomversiteitsbibliotheek Amsterdam vormt de aanstig zijn uit de winkels van gerenommeerde 17eleiding voor een expositie, waarin aan het kartoeeuwse kaartuitgevers uit Amsterdam zijn het grafische werk van Frederick de W i t (ca 1630358
Museumnieuws
Afb. 2.
Detail uit de wandkaart van Amerika uit ca 1700. Foto UB-Amsterdam.
1706) aandacht gegeven wordt. De Wit, die gedurende de tweede helft van de 17e eeuw werkzaam was als prent- en kaartverkoper in Amsterdam, heeft deze wandkaarten uitgegeven als onderdeel van zijn veelzijdige fonds aan atlassen, kaarten en prenten. De gerestaureerde wandkaarten én de restauratie zelf spelen een centrale rol in de tentoonstelling die dit najaar gehouden wordt in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Vijftien jaar geleden kon de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam met de acquisitie van een grote twaalfbladige wereldkaart een set wandkaarten completeren die in de 17e eeuw werd uitgegeven door de Amsterdamse uitgever van atlassen, kaarten en prenten Frederick de Wit. Het complete vijftal bestaat, behalve uit deze wereldkaart, uit vier bijbehorende continentkaarten: Europa, Azië, Afrika en Amerika, die al enkele jaren daarvoor in het bezit van de bibliotheek waren gekomen.
De kaarten van de werelddelen maar ook de wereldkaart zelf waren, ondanks de vrij redelijke staat waarin zij verkeerden, toe aan een grondige restauratie om hun verdere conservering te waarborgen. Met de afronding van die restauratie is weer een aantal wandkaarten voor verdere teloorgang behoed. Van de grote 17e-eeuwse produktie heeft een groot deel de tand des tijds doorstaan. Wandkaarten vormden in de 17e eeuw een bijzonder geliefd en begerenswaardig genre. De talrijke 17e-eeuwse schilderijen, waarop wandkaarten voorkomen, bevestigen die indruk. Praktisch alle grote Amsterdamse uitgevers hadden een aantal van die kaarten in hun fonds. Zij konden voor het samenstellen van deze decoratieve pronkstukken inhoudelijk, technisch en in artistiek opzicht putten uit het beste wat in die tijd in Amsterdam voorhanden was. Frederick de Wit, gevestigd 'inde Witte Pascaert' aan het begin van de Kalverstraat, schuin tegenover het nieuwe stadhuis, vormde geen uit359
Museumnieuws
z o n d e r i n g . Z i j n l a n g e staat v a n d i e n s t - h i j is v a n
en P i e t e r M o r t i e r i n A m s t e r d a m . L a t e r belandde
het e i n d v a n de j a r e n v e e r t i g tot a a n z i j n d o o d i n
er e e n a a n t a l bij R e i n i e r e n J o s u a O t t e n s .
1706 a c t i e f geweest - r e s u l t e e r d e i n e e n e n o r m e
O n d a n k s het feit dat tot o p h e d e n geen fonds- o f
p r o d u k t i e a a n k a a r t e n , w a a r o n d e r m e e r d a n 25
v e i l i n g c a t a l o g u s v a n F r e d e r i c k de W i t z e l f b e k e n d
wandkaarten. H u n o m v a n g varieerde van kleine
is, is het m o g e l i j k o m v i a de c a t a l o g i v a n P i e t e r
t w e e b l a d i g e k a a r t e n v a n de w e r e l d d e l e n v a n 59 x
M o r t i e r e n d i e v a n de f i r m a v a n J o h a n n e s C o v e n s
96 c e n t i m e t e r tot m o n u m e n t a l e p r o d u k t e n als de
e n C o r n e l i s M o r t i e r (een g r o o t d e e l v a n ) het o o r -
t w i n t i g b l a d i g e h e r u i t g a v e v a n de w e r e l d k a a r t v a n
spronkelijke wandkaartenfonds
J o a n B l a e u (171 x 303 c m ) e n de v e e r t i g b l a d i g e
E e n bijzonder groot aandeel v a n D e W i t s w a n d -
te
achterhalen.
kaart van H o l l a n d die oorspronkelijk w e r d uitge-
k a a r t e n k o m e n we u i t e i n d e l i j k tegen i n de Catalo-
geven d o o r J a c o b A e r t s z . C o l o m (162 x 199 c m ) .
gue nouveau des cartesgéographiques,
D e w a n d k a a r t e n v a n F r e d e r i c k de W i t , v a a k o m -
gus d i e tussen 1738 e n 1763 w e r d u i t g e b r a c h t d o o r
geven d o o r a a n t r e k k e l i j k e r a n d s e g m e n t e n
met
C o v e n s & M o r t i e r . Z i j b e m a c h t i g d e n i n 1735 veel
v e r k l a r e n d e tekst i n vele t a l e n e n g e z i c h t e n o p de
k o p e r p l a t e n v a n F r e d e r i c k de W i t v i a P i e t e r v a n
b e l a n g r i j k s t e steden, m o e t e n z e e r i n de
een f o n d s c a t a l o -
smaak
d e r A a , d i e i n 1733 was o v e r l e d e n . D i t m a t e r i a a l
z i j n g e v a l l e n bij het p u b l i e k , w a n t z i j w a r e n tot
k o n , b l i j k e n s d e z e c a t a l o g u s , toegevoegd w o r d e n
d i e p i n tweede helft v a n de 18e e e u w n o g lever-
a a n hetgeen al v i a P i e t e r M o r t i e r i n h u n e n o r m e
baar. D e gegraveerde k o p e r p l a t e n w a a r v a n z i j af-
fonds a a n w e z i g was. D e stijl e n i n h o u d v a n de
g e d r u k t w e r d e n , z i j n t e z a m e n m e t het overige
k a a r t e n m o e t i n d i e t i j d z w a a r v e r o u d e r d z i j n ge-
fonds v a n F r e d e r i c k de W i t i n 1710 g e v e i l d e n
weest. D a t m e n i g e k a a r t v a n het i m p r e s s u m v a n
k w a m e n t e r e c h t bij u i t g e v e r P i e t e r v a n d e r A a i n
C o v e n s & M o r t i e r is v o o r z i e n , t o o n t e c h t e r a a n
L e i d e n e n b i j de k a a r t v e r k o p e r s J o a c h i m O t t e n s
dat zij d a a d w e r k e l i j k aftrek v o n d e n .
A f b . 3. G e z i c h t o p N i e u w - A m s t e r d a m , d e t a i l u i t de w a n d k a a r t v a n A m e r i k a u i t c a 1700. F o t o U B Amsterdam. 360
Museumnieuws
z e s b l a d i g e c o n t i n e n t k a a r t e n w a r e n er o o k k l e i n e re, v a n twee b l a d e n , te k o o p . Z i j p a s t e n b e t e r bij de k l e i n e w e r e l d k a a r t e n . V a n de b e l a n g r i j k s t e l a n d e n v a n W e s t - E u r o p a gaf D e W i t o o k w a n d k a a r t e n u i t . D e S c a n d i n a v i sche l a n d e n w e r d e n i n é é n w a n d k a a r t gevat, een t r a d i t i o n e l e c o m b i n a t i e , w a a r a a n de
baanbre-
k e n d e k a a r t v a n A n d r e a s B u r a e u s u i t 1626 ten g r o n d s l a g l a g . G e w o o n l i j k w a r e n zes o f n e g e n k o p e r p l a t e n v o l d o e n d e o m de l a n d e n v a n E u r o p a o p een w a n d k a a r t a f te b e e l d e n . D e Z e v e n t i e n P r o v i n c i ë n , n o g l a n g n a 1648 e e n p o p u l a i r them a , k r e g e n o m s t r e e k s 1670 een fraaie é n v e r n i e u w e n d e w a n d k a a r t i n n e g e n b l a d e n . D e W i t leverde e c h t e r o o k een k a a r t v a n de Z e v e n P r o v i n c i ë n d o o r b e h o u d v a n v i e r grote b l a d e n v a n v o o r n o e m d e kaart en toevoeging v a n een nieuwe titel e n v i j f n i e u w e r a n d s e g m e n t e n . V o o r het s a m e n stellen v a n de w a n d k a a r t v a n de B r i t s e E i l a n d e n w a r e n o o k wat s p e c i a l e m a n i p u l a t i e s n o d i g . V i e r gelijkschalige, op elkaar aansluitende b l a d e n uit de Atlas Maior v a n F r e d e r i c k de W i t w e r d e n a a n e l k a a r g e m o n t e e r d , w a a r n a zij v e r v o l g e n s g e c o m p l e t e e r d w e r d e n d o o r een a a n t a l a p a r t v e r v a a r digde segmenten van uiteenlopende afmetingen. H i e r m e e w e r d b e r e i k t dat de k a a r t v a n e e n o v e r k o e p e l e n d e t i t e l w e r d v o o r z i e n e n dat de ' r a f e l i g e ' A f b . 4.
D e t a i l u i t de tweede staat v a n de k a a r t
v a n H o l l a n d u i t 1681. F o t o U B - A m s t e r d a m .
r a n d e n gelijk g e t r o k k e n w e r d e n . O v e r e e n k o m stig de h e e r s e n d e t r a d i t i e h a d o o k D e W i t een k a a r t v a n het H e i l i g e L a n d i n z i j n a a n b o d . A l i n 1537 v e r v a a r d i g d e G e r a r d M e r c a t o r , als eerste i n
In regionaal opzicht zijn de wandkaarten i n d r i e n i v e a u s te v e r d e l e n , n a m e l i j k de w e r e l d e n haar continenten, l a n d e n of l a n d e n g r o e p e n en gewestelijke k a a r t e n . D e grootste
'eigen' kaart
een l a n g e reeks, een z e s b l a d i g e w a n d k a a r t v a n Palestina. O p gewestelijk n i v e a u , t e n slotte, z i j n er twee k a a r t e n v a n H o l l a n d e n é é n v a n het H o o g h e e m -
centrale
r a a d s c h a p v a n W o e r d e n bij D e W i t g e d r u k t . D e
s t u k v a n de e e r d e r g e n o e m d e v i e r c o n t i n e n t k a a r -
eerder genoemde reusachtige kaart van H o l l a n d
t e n . D e d a t e r i n g e r v a n k a n gesteld w o r d e n o p c i r -
is o o r s p r o n k e l i j k u i t g e g e v e n d o o r J a c o b A e r t s z .
c a 1660, u i t e r l i j k o p 1663. I n dat laatste j a a r w e r d
C o l o m i n 1639. D e k a a r t is g e d a t e e r d 1681 m a a r
was de t w a a l f b l a d i g e w e r e l d k a a r t , het
samengestelde
w e r d m e t dat j a a r t a l i n twee v e r s c h i l l e n d e staten
r e u z e n a t l a s a a n g e b o d e n a a n F r e d e r i k W i l l e m , de
h e r d r u k t d o o r F r e d e r i c k de W i t . D e k a a r t b e z i t
grote k e u r v o r s t v a n B r a n d e n b u r g . D a a r i n be-
n i e t a l l e e n e e n grote a r t i s t i e k e e n d e c o r a t i e v e
de u i t N e d e r l a n d s e w a n d k a a r t e n
v i n d t z i c h é é n v a n de twee a n d e r e o v e r g e b l e v e n
w a a r d e m a a r v e r t e g e n w o o r d i g t tevens het t o t a a l -
e x e m p l a r e n v a n deze w e r e l d k a a r t . D e g e o g r a f i -
b e e l d v a n de t o p o g r a f i s c h e k e n n i s (ca 1:60.000)
sche i n h o u d v a n d e z e w e r e l d k a a r t is, iets ver-
v a n het gewest H o l l a n d i n de 17e eeuw. D e meest
k l e i n d , e e n rechtstreekse n a v o l g i n g v a n de grote
i n het o o g s p r i n g e n d e t o p o g r a f i s c h e v e r a n d e r i n -
twintigbladige wereldkaart die J o a n Blaeu uitgaf
gen w e r d e n r e g e l m a t i g b i j g e w e r k t , o o k d o o r D e
i n 1648, het j a a r v a n de V r e d e v a n M u n s t e r . O o k
W i t . D e platen k w a m e n uiteindelijk i n bezit v a n
die kaart w e r d trouwens d o o r D e W i t gedrukt v a n
C o v e n s & M o r t i e r , d i e de e n i g e n i e t - z e l d z a m e
de i n m i d d e l s d o o r h e m o v e r g e n o m e n k o p e r p l a -
h e r d r u k v a n de C o l o m - k a a r t v e r z o r g d e n i n het
ten. V e r d e r w a r e n er z e k e r d r i e a n d e r e w a n d k a a r -
tweede k w a r t v a n de
ten v a n de w e r e l d bij D e W i t v e r k r i j g b a a r , v a n
w a n d k a a r t v a n H o l l a n d (ca 1:110.000), g e b a s e e r d
vier, zes e n acht b l a d e n . B e h a l v e de
o p de V a n B e r c k e n r o d e - V i s s c h e r k a a r t , k o n b l i j -
genoemde
18e eeuw. E e n k l e i n e r e
361
Museumnieuws
kens de catalogus van Covens & Mortier op dezelfde wijze worden samengesteld als de wandkaart van de Britse Eilanden. E r waren vier atlasbladen voor nodig, aangevuld met vijf complementaire bladen. Iets kleiner maar nog grootschaliger (ca 1:17.000) is de negenbladige kaart van het Hoogheemraadschap van Woerden, die in 1670 in opdracht van dijkgraaf en hoogheemraden werd vervaardigd door Johannes, Justus en David Vingboons. De W i t gaf die kaart niet uit maar drukte hem i n 1684 en 1690 (4e en 5e druk), kennelijk voor rekening van het polderbestuur. Het impressum luidt: 'Gedruckt tot Amsterdam by Frederick de Witt inde kalverstraat aanden dam inde Witte Pascaart'. De uitgaven van Frederick de Wit zijn in het algemeen minder origineel dan die van zijn illustere vroeg-17e-eeuwse voorgangers. Veel kaarten werden van aangekochte of nagegraveerde koperplaten gedrukt. Niettemin werden de platen regelmatig voor nieuwe drukken aangepast en geactualiseerd, waarmee zijn rol niet als passief gekenschetst kan worden. Omdat vele kaarten waarop hij zich baseerde zeldzaam, zo niet onbekend zijn en juist veel van De Wits werk in de 18e eeuw werd herdrukt, vervulde hij een belangrijke brugfunctie tussen de 17e en de 18e eeuw.
In november 1917 rolde bij drukkerij P.J. Jansen aan de Aalmarkt te Leiden het eerste nummer van een nieuw kunsttijdschrift van de persen. Het droeg de pretentieuze titel De Stijl en had als ondertitel 'Maandblad voor de moderne beeldende vakken'. Redacteur was Theo van Doesburg en zoals het omslag meldde, had deze zich verzekerd van de medewerking van 'voorname binnen- en buitenlandsche kunstenaars'. De eerste zin van het blad luidde: 'Dit tijdschriftje wil zijn eene bijdrage tot de ontwikkeling van het nieuwe schoonheidsbewustzijn.' Het blad maakte in kleine kring van schilders en architecten wel wat ophef, maar kreeg i n het begin niet veel aandacht en al even weinig abonnees. Theo van Doesburg was schilder, dichter, kunstcriticus, onvermoeibaar organisator en propagandist van de nieuwe kunst. H i j had na zijn demobilisatie in 1916 contact gezocht met geestverwanten en zo de schilders Bart van der Leek en Piet Mondriaan ontmoet. Van der Leek schilderde op dat moment abstracte 'Composities' van losse geometrische vlakken in primaire kleuren op een wit fond. Mondriaan had zich sedert 1912 in Parijs ontwikkeld van kubistisch tot vrijwel abstract schilder. Door de Eerste Wereldoorlog verbleef hij noodgedwongen in Nederland. Jan Werner Van Doesburg was sterk onder de indruk van Drs J.W. H . Werner is conservator Kaarten & Athet nieuwe werk van beiden en toen hij in 1917 lassen van de Universiteitsbibliotheek van A m van de architecten J.J. P. O u d en Jan Wils de opsterdam dracht kreeg tot het ontwerpen van gekleurde tegelvloeren en glas-in-lood ramen, begon hij zelf ook in een abstract-geometrische vormentaal te werken. Deze nieuwe kunst zou door De Stijl geMondriaan, De Stijl en de Nieuwe Typografie propageerd worden. De Nederlandse medewerkers van De Stijl van het eerste uur waren de schilders Mondriaan en De tentoonstelling Mondriaan en de Nieuwe Typo- Vilmos Huszar en de architecten O u d , Robert grafie is van 12 november 1994 t/m 15 januari 1995 van 't Hoff en Wils. O p het omslag van het eerste te zien in Rijksmuseum Meermanno Westreeninummer van De Stijl was een 'zuiver beeldende' anum / Museum van het boek, Prinsessegracht compositie' van de hand van Huszar te zien, 30, Den Haag. Het museum is geopend van waarmee het programma van de Stijl-beweging maandag t/m zaterdag van 13.00 tot 17.00 uur. werd gesymboliseerd: de schilderkunst zou niet Bij de tentoonstelling verschijnt een boek van de langer een afbeelding of verbeelding van de nahand van Kees Broos, getiteld Mondriaan en de tuur zijn, maar een zelfstandige, harmonische Nieuwe Typografie. Het is een gezamelijke uitgave 'beelding' van kleurvlakken en lijnen (afb. f). van De Buitenkant in Amsterdam en het RijksDe medewerking van buitenlandse kunstemuseum Meermanno Westreenianum in Den naars bleef vooreerst gering, want op het moment Haag. De vormgeving wordt verzorgd door W i m dat De Stijl verscheen woedde de Eerste WereldCrouwel. oorlog nog in volle hevigheid en was er weinig
362
Museumnieuws
Afb. 1. Omslag eerste jaargang De Stijl, Leiden 1917. Ontwerp van Vilmos Huszar en Thoe van Doesburg. Collectie Haags Gemeentemuseum.
hij zich realiseerde dat zijn ideeën in hoge mate utopisch waren, koesterde hij ze tot zijn dood in 1944 in New York, vijftig jaar geleden. N u wordt hij internationaal gezien als de belangrijkste Nederlandse kunstenaar van de eerste helft van de 20e eeuw. Dat Mondriaans denkbeelden doordrongen tot de wereld van de drukkunst, was in de eerste plaats te danken aan het tijdschrift De Stijl. In f921 verscheen het blad in een typografisch nieuwe gedaante, met een omslag dat niet langer een gesloten, symmetrische vorm had, maar dat open en asymmetrisch was, met veel wit en een enkel rood accent in de linkerbovenhoek (afb. 2). Over dat ontwerp had Van Doesburg met Mondriaan gesproken en gecorrespondeerd en het zou grote invloed uitoefenen op het denken over typografie en grafische vormgeving. De compositie van het omslag loopt parallel met de open, asymmetrische schilderijen die Mondriaan in de jaren twintig en dertig in Parijs maakte en die een hoogtepunt in zijn oeuvre vormen. In 1921 en 1922 verbleef Van Doesburg in het Duitse Weimar, waar het befaamde Bauhaus onder leiding van Walter Gropius de meest vooruitstrevende kunstopleiding was. Naar Van Doesburgs mening was de school echter niet progres-
contact met kunstenaars buiten Nederland. Hoe marginaal het begin ook was, na 1918 zou het tijdschrift geleidelijk aan invloed winnen en internationale bekendheid krijgen. Van Doesburg was steeds de ijverige organisator achter De Stijl, hij reisde nu door Europa, spoorde gelijkgezinden op, hield lezingen en organiseerde tentoonstellingen. Piet Mondriaan in Parijs was de geestelijke vader van de nieuwe kunst. H i j hield zich op de achtergrond, maar bouwde met ijzeren consequentie gestadig zijn schilderkunstig oeuvre op. In De Stijl schreef hij met grote regelmaat over de Nieuwe Beelding, internationaal het 'Neo-Plasticisme' genaamd. Het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum wijdt als Museum van het Boek in de maanden november-december van het 'Mondriaan-jaar' een tentoonstelling aan drukwerk, hoofdzakelijk uit de jaren twintig en dertig, dat de beginselen van Mondriaans Nieuwe Beelding weerspiegelt en daardoor een contrapunt vormt met de klassieke boektypografie. Mondriaan was er van overtuigd dat zijn Nieuwe Beelding geïntegreerd zou worden in de architectuur, de stedebouw en uiteindelijk in onze hele visuele wereld. Hoewel
Afb. 2. Omslag vijfde jaargang De Stijl, Leiden 1922. Ontwerp Theo van Doesburg. Collectie Haags Gemeentemuseum. 363
Museumnieuws
sief genoeg en hij zette daarom in Weimar een eigen 'Stijl-cursus' op. Daarmee had hij bij een aantal Bauhausleerlingen succes en hij vond er trouwe volgelingen die door zijn 'elementaire' kunstvorm meer werden aangesproken dan door de romantiek van Bauhausleraren als Paul Klee of Johannes Itten. In De Stijl werd hun werk afgebeeld en verschillenden van hen - M a x Burchartz, Werner Graeff - zouden de Stijlideeën in hun latere, ook typografische werk toepassen. Het blad trok internationale medewerkers aan; zo werd in 1921 een speciaal nummer gemaakt door de Russische constructivist E l Lissitzky. Naast de strakke Stijl-typografie was er korte tijd ook nog sprake van een ander fenomeen. In heel Europa was er na de wereldoorlog onder kunstenaars een sterk verlangen naar een radicale breuk met het verleden. Korte tijd was het Dadaïsme een kunst- en levensstijl die de gevestigde waarden van de brave burger op hun kop zette. Ook Theo van Doesburg, een veel wispelturiger figuur dan Mondriaan, deed als dichter mee en lanceerde het tijdschriftje Mécano dat zowel inhoudelijk als qua vorm spotte met alles wat heilig was. Samen met de Duitse kunstenaar Kurt Schwitters trad Van Doesburg in 1923 met gedichten en muziek op tijdens de beruchte Dadatournee door Nederland. Schwitters gaf het dadaïstische blad Merz uit en dat tekent de belangrijke rol, die toen werd gespeeld door kleine tijdschriften van progressieve kunstenaars of kunstenaarsgroepen. In Praag was er de groep Devetsil onder leiding van Karei Teige, in Berlijn het blad G van Hans Richter, in Boekarest Zenit, in Warschau Blok. In Groningen drukte H . N . Werkman het Blad voor Kunst en zijn eenmanstijdschrift The next Call. Kunstenaars die vaak de middelen niet hadden om te reizen, onderhielden door middel van ruilabonnementen tussen die tijdschriftjes een netwerk van contacten, waarbij zij artikelen en illustraties uitwisselden. Zo raakte het werk van Mondriaan en van Van Doesburg tot in Amerika en Japan bekend. De kunstenaarstijdschriften lieten een grote vrijheid van vormgeving zien en de samenstellers zetten zich bewust af tegen de traditionele regels van de typografie. Vette en magere letters in grote en kleine korpsen, lijnen, punten en pijlen, felle kleuren - alles was geoorloofd om vorm te geven aan dadaïstische poëzie en om aandacht te trekken voor opruiende manifesten. Dichters en schilders leerden samen met welwillende zetters 364
en drukkers op vrije wijze met het typografisch materiaal om te gaan. Hoewel Van Doesburg er niet in slaagde als leraar tot het Bauhaus door te dringen en zich ten slotte in Parijs vestigde, had hij toch een nuttig contact gelegd. Dat was met de Hongaarse abstracte schilder Laszlo Moholy-Nagy, die experimenteerde met het medium fotografie en door zijn sterke belangstelling voor de drukkunst verantwoordelijk redacteur werd van de invloedrijke serie Bauhaus-boeken. Die reeks behandelde actuele architectuur en schilderkunst, begon vanaf 1925 te verschijnen en muntte uit door revolutionaire vormgeving van omslag, band en binnenwerk. Van Doesburg en Mondriaan kregen elk een deel toegewezen in de reeks (afb. 3). De typografie van tijdschriften en boeken had tot dan toe bijna altijd - met uitzondering van de Jugendstilperiode - in handen van vaklieden gelegen, de zetters en drukkers die werkten met traditionele regels van rustige leesbaarheid, die symmetrische pagina's met brede marges ontwierpen, waarbij zij bescheiden lettertypen toepasten en de illustratie een nevenrol gaven. Het boek werd wel vergeleken met een architectuur die klassieke proporties vertoonde. Toen vanaf het begin van de jaren twintig schilders en architecten zich met de drukkunst gingen bezighouden, werd de typografie opnieuw met architectuur vergeleken, zoals door Van Does1
BAUHAUSBÜCHEB TSOSOt
PIET MOHV,
NEUE GESTALTUNG
NEUE
GESTALTUNG
Afb. 3. Titelpagina van: Piet Mondriaan, Neue Gestaltung, M ü n c h e n 1925, Bauhausbücher 5. Ontwerp Laszló Moholy-Nagy. Collectie Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum.
1
P i e t M o n d r i a a n , Neue Gestaltung ( M ü n c h e n 1925), B a u h a u s b ü c h e r 5; T h e o v a n D o e s b u r g , Gmndbegrijje der neuen gestatlenden Kunst ( M ü n c h e n 1925) B a u h a u s b ü c h e r 6.
Museumnieuws
uit Leipzig, die tussen 1925 en 1938 talrijke invloedrijke essays en boeken schreef, waarvan het belangrijkste Die neue Typographie van 1928 was. Het boek met zijn vele suggestieve illustraties werd de bijbel van een hele generatie jongeren, die zich met de vormgeving van tijdschrift en boek, maar ook van reclame en handelsdrukwerk bezig hielden. Tschichold verwierp het al te nadrukkelijke spel van de dadaïsten en benadrukte het vakmanschap van de typograaf, die echter veel kon leren van de moderne abstracte kunst: evenwichtige, maar dynamische verhoudingen tussen tekstblok, koppen, illustraties en onbeAfb. 4. Twee pagina's uit: Catalogus Nederlandse drukte paginadelen. H i j pleitte welsprekend voor vereenvoudiging, standaardisering en rationaliKabelfabnek, Delft 1928. Ontwerp Piet Zwart. sering van het moderne drukwerk. Helderheid en Collectie Haags Gemeentemuseum. functionaliteit werden de wachtwoorden. De schreefloze letter werd symbolisch voor de nieuburg in een opstel uit 1929. M a a r het nieuwe we tijd. In Nederland waren het vooral Piet Zwart bouwen ging van heel andere beginselen uit: eleen Paul Schuitema die zich met woord en daad inmentaire vormen, asymmetrie, ritme, ruimte en zetten voor een nieuwe, functionele typografie functionaliteit. Dat vond zijn neerslag in het (afb. 4). Naar analogie van de schilderijen van nieuwe drukwerk. Menigeen had de overtuiging Van Doesburg speelde de diagonaal een tijd lang dat de traditionele schilderkunst en illustratieeen sterke rol in hun ontwerpen. Beiden behoortechniek hadden afgedaan, dat de fotografie en den tot de Ring neue Werbegestalter, door Kurt film de media van de toekomst zouden worden en Schwitters opgericht in 1928 met als doel de nieudat daardoor de mens een andere manier van lewe typografische beginselen door internationale zen en kijken zou aanleren. Moholy-Nagy voortentoonstellingen te verbreiden. spelde dat in 1923, in een artikel getiteld 'Die 4
2
3
neue Typographie'. In zijn Bauhausboek Malerei-Fotografie-Film demonstreerde hij de mogelijkheid van de combinatie van tekst en beeld tot een dynamische, filmische compositie. De typografie moest een nieuwe, revolutionaire wereld weerspiegelen, waarin de moderne techniek de hoofdrol speelde. In Nederland kon Moholy-Nagy zijn typografische principes toepassen in de Internationale Revue 1 10 (1927-1929) van Arthur Lehning, een tijdschrift gewijd aan nieuwe architectuur, fotografie en film en - bijna vanzelfsprekend - aan de schilderkunst van Mondriaan. Er was op dat moment één traditioneel opgeleide typograaf die zo sterk onder de indruk raakte van de nieuwe kunst en vormgeving dat hij zijn oude opvattingen radikaal aan de kant zette en zich met hart en ziel wijdde aan het vernieuwen van de grafische vormgeving. Het wasjan Tschichold 2
5
T h e o v a n D o e s b u r g , ' D a s b u c h u n d seine G e s t a l t u n g ' , i n : Die Jorm 4 (1929), 21, p. 566.
3
In 1938 verscheen het meest recente boek van Tschichold i n een Nederlandse vertaling van meestér-drukker Charles Nypels onder de titel Typografische vormgeving. Zoals hij eerder had gedaan, illustreerde Tschichold ook in dit boek aan de hand van een reproduktie van een schilderij van Mondriaan, hoezeer de subtiel op elkaar afgestemde kleur- en vlakverhoudingen in diens schilderijen de moderne typograaf konden inspireren tot het componeren van spannende en toch harmonische pagina's. Hiermee was voor Tschichold de cirkel rond, want onder indruk van de Tweede Wereldoorlog zou hij niet veel later zijn pleidooi voor moderne typografie als een 'Duitse' jeugdzonde betitelen en terugkeren naar de klassieke boektypografie. Toch waren de nieuwe opvattingen niet meer weg te denken. In Zwitserland werden zij door kunstenaars als M a x Bill en K a r l Gerstner gepropageerd. De Nieuwe Typografie zou generaties van grafische vormgevers inspireren, vooral toen na
L . M o h o l y - N a g y , ' D i e neue Typographie', in: W a k e r G r o p i us red., Staatliches Bauhaus im Weimar 1919-1923 ( W e i m a r
4
J a n T s c h i c h o l d , Die neue Typographie ( B e r l i j n 1928; h e r d r u k
5
J a n T s c h i c h o l d , Typografische vormgeving ( A m s t e r d a m 1938).
B e r l i j n 1987).
1923).
365
Museumnieuws
de oorlog - mede door de snelle ontwikkeling van de grafische technieken - het vak steeds zelfstandiger en belangrijker werd. In Nederland werd in de jaren zestig de draad opgepakt door W i m Crouwel, Jurriaan Schrofer en Jan van Toorn. Naast de klassieke vormgeving was het repertoire aan typografische mogelijkheden nu sterk uitgebreid. Drukwerk bestond tenslotte niet alleen maar uit bundels gedichten van J . H . Leopold of Adriaan Roland Holst; ook voor minder verheven taken zou de grafisch vormgever voortaan zijn creativiteit inzetten. Het drukwerk op de tentoonstelling in Rijksmuseum Meermanno stamt voor het overgrote deel uit Haagse collecties. Naast boeken uit de eigen verzameling is veel materiaal afkomstig uit het Prentenkabinet van het Haags Gemeentemuseum, dat in de jaren zeventig zeldzaam en relatief onbekend drukwerk verzamelde. De derde belangrijke collectie is die van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, waar het archief van Theo van Doesburg is ondergebracht, dat veel niet eerder geëxposeerde typografica bevat. Originele ontwerpen van Van Doesburg bevinden zich bij de Rijksdienst Beeldende Kunst. Kees Broos Kees Broos is kunsthistoricus
366
