museum NIEUWS
24 MAART 2010
Column van Alexander Pechtold
Nieuw licht op oudste Leidse couranten
Politiek in Prent te zien vanaf 12 maart
Onbekend illegaal blad De Brug
pagina 3
pagina 4/5
pagina 6
pagina 7
Wolf: Makkelijk zaken doen met De Telegraaf Bijzonder boek over de geschiedenis van de grootste krant door Bert
Steinmetz
Televisie, radio, kranten enorm was de mediabelangstelling voor Het geheim van De Telegraaf, waar Mariëtte Wolf 14 oktober vorig jaar op promoveerde. Het is dan ook een bijzonder boek: voor het eerst een studie naar de geschiedenis van de grootste krant van het land, bovendien een riant uitgevoerd en kloek werk van meer dan 560 bladzijden met veel illustraties. Maar nu is het wat stilletjes geworden rond het standaardwerk. Goed moment om met de schrijfster en voormalig directeur van het Persmuseum terug te blikken.
Zwart gat ,,Ja, je valt echt in een zwart gat’’, merkt Mariëtte Wolf. ,,Ik heb er vijfeneenhalf jaar aan gewerkt, vier jaar fulltime. Zoveel jaar heb je een vaste koers gehad: het boek, de promotie, en ook nog een druk gezin.’’ (Wolf kreeg tijdens dit project haar derde kind.) ,,En als het eindproduct er dan ligt, is alles op de presentatie gericht, met publiciteit en een leuk feest. Maar na een paar weken ben je wel met je voetjes terug op aarde, hoor.’’ Ze moest haar werkruimte op de Universiteit van Amsterdam
Goed voorbeeld van de glamour en bravoure van De Telegraaf na de oorlog is deze foto uit 1953: misdaadverslaggever Wim van Geffen met zijn Cadillac, gefotografeerd door Anton Veldkamp.
leegruimen en ook de kamer die ze in het Telegraafgebouw ter beschikking had. ,,Die vormden zo’n beetje mijn tweede huis.’’ Zelfs het abonnement op De Telegraaf dat ze had gekregen, is per 1 februari stopgezet. Zo af en toe houdt ze een lezing over het onderwerp dat haar leven jarenlang beheerste, maar dat mogen er van Wolf wel wat meer zijn. En als er nieuws over De Telegraaf is, wordt ze meteen als expert te hulp geroepen voor commentaar in de media. Vervolg op pagina 2
Collectie Wim van Geffen (foto uit het boek)
Word nu Vriend en krijg het boek cadeau Geïnteresseerd in Het Geheim van De Telegraaf? Het boek over ’de grootste krant van Nederland’, geschreven door Mariëtte Wolf, leest volgens recensenten als een ‘boeiende roman’. Wie zich als nieuwe Vriend van het Persmuseum aanmeldt voor € 50,- of meer óf als Vriend voor het leven, krijgt het boek cadeau. De Vrienden die mogelijk hun jaarlijkse bijdrage van € 25,- al hebben overgemaakt, kunnen
dit interessante boek bij een extra bijdrage van minimaal € 25,- ook tegemoet zien. Deze speciale actie van de Stichting Vrienden van het Persmuseum wordt mede mogelijk gemaakt door Koninklijke Boom Uitgevers in Meppel. Direct aanmelden? Dat kan telefonisch bij het Persmuseum, 020 692 88 10, of via de website www.persmuseum.nl. Deze actie geldt alleen voor het Vriendenjaar 2010.
museum
pagina 2
Bij Sigmund op de divan Op 20 mei opent in het Persmuseum de tentoonstelling ‘Nederland volgens Sigmund’ in samenwerking met het Stripmuseum in Groningen, waar de expositie in een andere vorm eerder te zien was.
onze maatschappij geworden. Inmiddels is er een flinke stapel Sigmundstrips verschenen met veelzeggende titels als ‘Sigmund weet wel raad met kinderen’ en ‘Sigmund weet wel raad met vrouwen’.
De strip van Peter de Wit, over de onconventionele psychiater die niet zo zachtzinnig met zijn patiënten omspringt, is alweer zestien jaar in de Volkskrant te vinden. Sigmund houdt er zo zijn eigen methoden en behandelwijzen op na voor de problemen van zijn patiënten. Tussendoor worstelt hij ook zelf met allerlei dilemma’s op het gebied van werk, seks en relaties.
Behalve veel tekeningen omvat ‘Nederland volgens Sigmund’ een speciale ruimte waar je als bezoeker plaats kan nemen in een therapiemachine voor een consult. In deze interactieve behandelkamer komen bezoekers te zitten tegenover een sprekende en bewegende Sigmund om er door verschillende vragen achter te komen over wat voor persoonlijkheid ze beschikken: krijgen ze het predicaat slimmerik, perfectionist of levensgenieter?
De psychiater met het ooglapje is niet meer weg te denken uit de Nederlandse cartoonwereld en de strip is zelfs een spiegel van
Peter de Wit ontving in 1999 de
© PETER DE WIT
Stripschapprijs voor zijn gehele oeuvre. Naast Sigmund is hij bekend van de Boerkababes en van S1ngle, de dagelijkse strip in Het Parool die hij samen met Hanco Kolk maakt en waar
onlangs een televisieserie van is gemaakt. Bij de tentoonstelling is het boekje ‘Nederland volgens Sigmund’ te koop.
‘Tijdens project directie van De Telegraaf niet meer gezien’ Vervolg van pagina 1 Verder is het uitkijken naar een nieuwe klus waar ze zich weer zo intens en met zoveel plezier op kan werpen.
Via Persmuseum Het was niet eens haar eigen idee geweest een boek over de Telegraafgeschiedenis te schrijven, vertelt Wolf. ,,Ik ben via het Persmuseum bij De Telegraaf terechtgekomen. De plek van die krant in de vaste opstelling in het museum heeft veel bijgedragen aan het contact: eindelijk eens aandacht voor de beginjaren en de positie van de krant tijdens de Eerste Wereldoorlog, terwijl die altijd met de Tweede Wereldoorlog werd geassocieerd.’’ ,,Na de opening van het Persmuseum in het IISG-gebouw wilde ik iets anders gaan doen. Een paar maanden later al benaderde de leiding van De Telegraaf mij. Ze wisten niet wat ze met hun archief moesten doen. En of ik hun geschiedenis wilde beschrijven.’’ ,,Ik heb ze nooit durven vragen waarom ze juist mij wilden. Het zal wel te maken hebben met gebrek aan kennis van het
media-historische veld; ik was hun enige lijntje met de persgeschiedenis. Maar ze wisten niet eens of ik wel kon schrijven!’’ ,,Meteen heb ik Frank van Vree in de arm genomen, hoogleraar journalistiek en cultuur aan de UvA. Die gaf me het goede advies eerst een vooronderzoek te doen. Drie maanden was ik vervolgens zo op het onderwerp gefocust, dat ik besloot: dit wil ik niet meer uit handen geven.’’ Misschien is dat wel het opmerkelijkste: dat De Telegraaf, zo lang een gesloten bolwerk dat onder geen beding naar buiten wilde treden, een buitenstaander vroeg haar geschiedenis op te tekenen. ,,Ik denk dat het heel veel met de personen te maken had’’, zegt Wolf. ,,Johan Olde Kalter, toen hoofdredacteur, wilde naar buiten. En directeur Willem Kolk, achterkleinzoon van eigenaar Hak Holdert, moest zich altijd verantwoorden als Telegraaftelg.’’
Geen dubbele agenda’s ,,Het was ongelooflijk gemakkelijk zaken met hen te doen. Simpel: een man een man, een woord een woord; geen sprake van dubbele agenda’s. Tijdens het hele project heb ik de directie niet meer gezien. Ik nam
mijn werk alleen door met de begeleidingscommissie en met mijn promotor Van Vree.’’ In de begeleidingscommissie zaten naast de historici Jan Bank, Hans Blom en Huub Wijfjes twee vertegenwoordigers uit de leiding van de Telegraafredactie: Kees van der Wild en Kees Lunshof, na diens dood in 2007 Eef Bos. ,,Ik had me van tevoren ingesteld op veel gelazer’’, herinnert Wolf zich nog goed, ,,zeker met de Telegraafleden in de commissie. Je schrijft tenslotte letterlijk over hun krant. Ik was op het ergste voorbereid.’’ ,,Er was wel discussie natuurlijk. Het hoofdstuk over het foute gedrag ná de oorlog was het moeilijkste; dat bleek nog gevoeliger te liggen dan ‘fout ín de oorlog’. Maar mijn tekst is overeind gebleven.’’ ,,Het is trouwens grappig dat ik van anderen telkens de vraag kreeg: kun je wel in onafhankelijkheid werken? Dat intrigeerde me, dat ik me steeds weer moest verantwoorden. Terwijl ze bij De Telegraaf ook wel weten wat redactionele onafhankelijkheid is.” Als iets Wolf gefrappeerd heeft, is het wel de continuïteit, het constante in de Telegraaf-
geschiedenis. ,,Die bluf, die branie, dat vond ik het meest verrassende wezenskenmerk van de krant. Natuurlijk, je kunt die naar links afwijkende ongerichte projectielen van de begintijd niet vergelijken met de hardwerkende mannen en vrouwen van nu. Maar veel is hetzelfde gebleven: het op nieuws jagen, maar ook het gebrek aan deemoed, aan introspectie. Ze zullen niet snel uit zichzelf een fout toegeven.’’
Begintijd De meest favoriete periode uit de Telegraafschiedenis ligt voor Wolf in die begintijd, zo tot de jaren twintig van de vorige eeuw. ,,Legendarische journalisten als Alexander Cohen en Kick Schröder alias Barbarossa, dat waren ongepolijste mannen naar mijn hart. En weinig mensen weten dat toen Herman Heijermans voor die krant schreef, en Aletta Jacobs.’’ ,,Ik heb een soort heimwee gekregen naar vroeger, naar die romantiek van het krantenmaken. Ik word er heel weemoedig van.’’ Het Geheim van de Telegraaf. Mariëtte Wolf. Koninklijke Boom Uitgevers te Meppel, 2009. € 39,95
museum
pagina 3
Gastcolumn Alexander Pechtold Essentie van een politieke prent Ze kunnen je ontroeren, bevestigen in je standpunt, verrassen en vooral ook aan het lachen maken. Politieke tekeningen hebben, ondanks hun kleine omvang, een belangrijk aandeel in dagbladen en geven vaak net die andere kijk op de actualiteit. Of het nu gaat om een nieuw wetsvoorstel, het penibele optreden van een minister of de val van een kabinet. Politieke prenten drukken je met de neus op de feiten, soms op het gênante af. In de veranderende maatschappij en de roerige tijd waarin we verkeren zie je een opleving van politieke prenten. De economische crisis en het maatschappelijke debat rondom onder andere integratie vormen
daarvoor een goede voedingsbodem. Maar niet alleen binnenlandse gebeurtenissen dienen als inspiratiebron. Juist internationale kwesties, denk aan de wederopbouw van Afghanistan en het rapport van de commissie-Davids over Irak, vormen geregeld aanleiding voor een cynisch getinte tekening. Begin dit jaar zat ik in de jury voor de Inktspotprijs 2009, de prijs voor de beste politieke spotprent van het afgelopen jaar. Jos Collignon was de winnaar met zijn prent over de DSB-bank. Een prent met een doeltreffende boodschap die in één oogopslag duidelijkheid bood en bovendien zeer bepalend was voor het afgelopen jaar. Ik vind het belangrijk dat je in een politieke tekening de bredere betekenis herkent, dus in het geval van de DSB-bank niet alleen de economische
betekenis (de crisis), maar ook de politieke (commissie Kredietcrisis) en de maatschappelijke betekenis (burgers zonder werk en schaatsers zonder sponsor). Naast die verschillende betekenissen en lagen vind ik dat je bij een prent direct moet zien waar het om gaat. En, een goede prent moet tijdloos zijn. Over een aantal jaren moet de boodschap nog steeds overkomen. Zo spreken sommige prenten uit het begin van de twintigste eeuw (spoorwegstaking van 1903) of uit de tijd van de Vietnamoorlog nog steeds tot de verbeelding. Politieke tekeningen vormen naar mijn idee de randvoorwaarden voor een levendige democratie. In een democratie waar het parlement de regering controleert onder het kritische oog van de media, is de factor
Ieder jaar kiest het Nederlands Debat Instituut in samenspraak met de toernooipartners een
Alexander Pechtold is fractieleider van D66 in de Tweede Kamer
12 maart – 2 mei Politiek in Prent 2009 De beste politieke tekeningen van het voorgaande jaar met de bekendmaking van de winnaar van de Junior Inktspotprijs.
Het winnende team van het VMBO Debattoernooi in actie tijdens het finaledebat. ©Nederlands Debat Instituut FOTO BAS EVERS
Het toernooi werd gehouden op 12 februari op het Scala College in Alphen aan de Rijn. 28 teams van 21 VMBO-scholen uit het hele land streden onder toeziend oog van vele supporters en een deskundige jury om de titel ‘VMBO Debatkampioen 2010’. De vijf debaters van het Midden Brabant College namen het in de finale op tegen het Haarlemmermeer Lyceum uit Hoofddorp. Het finaledebat ging over de stelling ‘Een politieagent in Nederland moet er tegen kunnen dat hij/zij wordt uitgescholden’.
Een politieke prent is een machtsmiddel en zegt veel meer dan een tekst. Helemaal in deze tijd waarin beeld een heel bepalend medium is, zijn prenten van essentieel belang. Ze leggen een ander accent en brengen, zelfs jaren na publicatie, de geschiedenis op unieke wijze in beeld.
Agenda
Midden Brabant College wint het VMBO Debattoernooi Het Midden Brabant College uit Tilburg heeft dit jaar het VMBO Debattoernooi gewonnen. Dit toernooi wordt, vooruitlopend op de Dag van de Persvrijheid, georganiseerd door het Nederlands Debat Instituut, onder andere in samenwerking met het Persmuseum.
humor minstens zo van belang. Een politieke prent kan een maatschappelijk probleem in een ander perspectief plaatsen en even doen relativeren. Een prent kan het kritische denkvermogen van mensen aanwakkeren, omdat het een andere kijk geeft op gebeurtenissen. Een prent kan dus ook het publieke debat stimuleren en misschien wel sturen.
maatschappelijk relevant en actueel thema. Dit jaar was dat ‘Verantwoordelijk gedrag’. Onderliggend en jaarlijks terugkerend thema is ‘Vrijheid’. Het Persmuseum, Stichting Krant in de Klas en het Nederlands Debat Instituut, hebben het toernooi in 2007 ontwikkeld met het doel om het debat als educatieve methode binnen het onderwijs te stimuleren. Debatteren leert jongeren onder andere om een standpunt op een overtuigende manier te presenteren, om te luisteren naar de standpunten van een ander en misschien nog
het meest moeilijke: om los van de eigen mening een helder en onderbouwd standpunt in te nemen. Je wordt in een debat immers ingedeeld als voor- of tegenstander, ongeacht je eigen mening. Het VMBO Debattoernooi 2010 werd mede mogelijk gemaakt door de ministeries van Binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties, Volksgezondheid, welzijn en sport en Jeugd en gezin, door het Persmuseum, Jump, het Voedingscentrum, Convenant Gezond Gewicht, Eigenwijzer en Stichting Krant in de Klas.
3 mei Dag van de Persvrijheid Op maandag 3 mei zal van 13.30 tot 17.30 uur de jaarlijkse dag van de Persvrijheid plaatsvinden. Locatie is het Perscentrum Nieuwspoort in Den Haag. Het thema is Punitive Damages. Ook wordt de Freedomhouse Persvrijheid Barometer weer gepresenteerd door Free Voice en Press Now. Meer informatie is binnenkort te vinden op www.persmuseum.nl. 20 mei – 26 september Nederland volgens Sigmund Een tentoonstelling over de eigenzinnige psychiater Sigmund, een schepping van tekenaar Peter de Wit.
Persmuseum op Twitter Het Persmuseum gaat met zijn tijd mee en is sinds kort te volgen op Twitter! Via www.twitter.com/persmuseum blijf je op de hoogte van alle nieuwtjes, wetenswaardigheden en curiositeiten.
museum
pagina 4
Nieuw licht op oudste Leidse couranten Oude nummers opgedoken en teruggevonden door
zijn overlijden in 1685. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Anthony, die in 1723 als redacteur een van de getalenteerde telgen uit een fameus Leids Hugenotengeslacht aantrok: de zeventienjarige Etienne Luzac.
René Vos
Na Anthony’s overlijden in 1738 werd de courant door zijn dochter en schoonzoon, die niet geïnteresseerd waren in voortzetting, verkocht aan de Luzacs, tegen een jaarlijkse vergoeding van f. 1500,-. Etienne was ongehuwd en kinderloos en zo werd na 34 jaar de redactie in 1772 voortgezet door zijn neef Jean. Deze voerde, naast een hoogleraarschap en andere functies, 35 jaar lang de redactie, tot hij in 1807 om het leven kwam bij de Leidse kruitramp.
We kennen weliswaar een Courante der Stadt Leyden uit 1618 en een Leydtsche Courante uit 1633, maar dat waren eenmalige nieuwsbulletins. Pas in 1677 kreeg Leiden een echte courant, een Franse, en in 1686 een Nederlandse. Over beide is ongeveer 140 jaar geleden gepubliceerd door W.P. Sautijn Kluit, maar aangevuld met de laatste jaren in binnenen buitenland opgedoken en teruggevonden exemplaren kan het plaatje nu worden geactualiseerd. Zestig jaar na Amsterdam en ook voorafgegaan door Haarlem, Den Haag, Utrecht en Rotterdam kreeg Leiden in het voorjaar van 1677 een courant. Opmerkelijk genoeg een Franse, met de lange titel Traduction libre des gazettes flamandes et autres, die aangeeft dat het om vertalingen van artikelen uit andere kranten ging. In 1679 werden de redactionele bakens verzet en werd de naam gewijzigd in Nouvelles extraordinaires de divers endroits. Dat extraordinaires moet dan worden begrepen als ‘exclusief nieuws’. Dat was vaak ook zo en daarmee verwierf die courant, in de wan-
Reputatie
Jean Alexandre de la Font met de Gazette ordinaire d’Amsterdam van 5 december 1667, waarvan hij toen de redacteur was. Uit: M. Welke en J. Wilke, 400 Jahre Zeitung, Bremen 2008, t.o. p. 175
deling wereldwijd bekend als Gazette de Leyde, een grote internationale faam, tot in de Verenigde Staten toe.
Oprichter en redacteur was de Franse Hugenoot Jean Alexandre de la Font, die vanaf december 1667 in Amsterdam de Gazette Ordinaire d’Amsterdam had geredigeerd. Waarschijnlijk omdat de Amsterdamse markt met zeven couranten, waaronder twee Franse en een Italiaanse, danig overvoerd was, zocht De la Font zijn toevlucht tot Leiden. Net als de andere Franstalige couranten van toen, richtte de GdL zich op de grote en veelal hoogopgeleide Hugenootse populatie in de Nederlanden en op lezers in Frankrijk, waar de kranten veel minder vrijheid kenden dan hier. Dat is de belangrijkste verklaring voor het feit dat van de GdL buiten Nederland veel meer is bewaard gebleven dan in eigen land.
Het oudst bekende nummer van Traduction libre des gazettes flamandes & autres, 31 augustus 1677 (in 1910 nog in het Public Record Office, Londen).
De la Font leidde de krant tot
Op de hedendaagse krantenlezer, hoewel inmiddels meer en meer gewend aan kranten op tabloidformaat, moet de GdL met zijn afmetingen van 14 x 20 cm welhaast de indruk maken van een klein blaadje. Maar schijn bedriegt, want het was, zeker in de tweede helft van de 18de eeuw een krant met een grote internationale reputatie en verspreiding. Dat blijkt overduidelijk uit News and politics in the age of Revolution/Jean Luzac’s Gazette de Leyde (1980) van Jeremy Popkin. Hij becijfert de oplage midden jaren 1780 op 4.200 exemplaren en acht 5.000 tot 7.000 rond 1790 waarschijnlijk. Een groot deel daarvan werd afgezet in Frankrijk: in 1767 nog slechts 287 exemplaren, in 1.778 toegenomen tot 2.560, ruim de helft van de totale oplage. De facto
Vier eeuwen pers? Overzie ze in het Persmuseum
museum
pagina 5
Vroeg exemplaar van de Opregte Leydse Courant, 9 juni 1692
©Persmuseum
was het bereik nog veel groter, want gedurende vele decennia werden er op meer plaatsen in Frankrijk en elders zg. contrefaçons (nadrukken) vervaardigd, in de regel met lokale advertenties.
danks zitten er in de eerste vijftig jaargangen nog steeds aanzienlijke lacunes. Hopelijk wordt een deel van die gaten ooit opgevuld met nieuwe vondsten ergens ter wereld.
Bijna anderhalve eeuw na Kluit is de balans aan bezit in eigen land: 1678-1679: enkele tientallen exemplaren in de Universiteitsbibliotheek Leiden, oorspronkelijk in familiebezit van Sautijn Kluit. 1713-1715: 24 nummers in het Persmuseum Amsterdam. 1748-1798: diverse grotere maar incomplete reeksen in het Regionaal Archief Leiden, de Universiteitsbibliotheken Leiden en Amsterdam en de Koninklijke Bibliotheek. De belangrijkste (her)ontdekking is die van het, sinds 1912 spoorloze complete familieexemplaar van de Luzacs (17381817) dat sinds de jaren ‘20 blijkt te sluimeren in de bibliotheek van … het Scheepvaartmuseum in Amsterdam, waar niemand het zoekt.
In 1686, negen jaar na de start van de ’Gazette de Leyde’ kreeg Leiden ook een Nederlandse courant: de Opregte Leydse Courant, uitgegeven door de toen tot stadscourantier benoemde Daniel van Gaesbeek, net als De la Font afkomstig uit Amsterdam.
Lacunes Daarnaast zijn van de GdL, verspreid over tientallen bibliotheken en archieven, van Moskou tot Washington en van Rome tot Stockholm, tienduizenden exemplaren bewaard, maar deson-
Daarmee vertoonde de OLC, tot ver in de 19de eeuw, inhoudelijk een grote mate van overeenkomst met de stadscouranten van Amsterdam, Haarlem, Den Haag, Delft, Rotterdam en Utrecht, die overigens flink onder elkaars duiven schoten.
Archief Leiden - plus een kleine honderd losse maar in meerderheid unieke nummers (1690-1698) in Museum Enschedé, Persmuseum Amsterdam en bibliotheken en archieven in Stockholm, Moskou en Londen
Toen Kluit in de jaren 1860-1870 zijn bevindingen publiceerde waren verreweg de meeste jaargangen/exemplaren van de OLC nog in verspreid particulier bezit van voornamelijk verzamelaars en uitgevers. Anderhalve eeuw later vinden we die bestanden gelukkig zowat allemaal terug in openbare bewaarplaatsen:
Straks op uw PC
- 1686, vanaf nr. 1 van 31 maart: compleet in de Universiteitsbibliotheek Leiden - 1690-1710: ruim 1.100 (nagenoeg alleen maandag)nummers in het Regionaal Archief Leiden, de Universiteitsbibliotheek Leiden en Museum Enschedé in Haarlem - 1720-1798: samen vrijwel compleet in de Universiteitsbibliotheek en het Regionaal
Tot nu toe moest eenieder die deze couranten wilde inzien naar Leiden, Den Haag en Haarlem en eventueel zelfs naar Parijs, Londen, Rome of Moskou. Binnen afzienbare tijd zal dat niet meer nodig zijn. In de loop van dit jaar lanceert de Koninklijke Bibliotheek de website van de Digitale Databank Dagbladen (DDD). Daarop zullen, met afronding in 2011, portiegewijs acht miljoen Nederlandse en koloniale kranten vanaf 1618 digitaal te doorzoeken zijn, waaronder de beide Leidse. Dan kunt u thuis vanachter uw pc naar hartenlust snuffelen in al die kranten naar de informatie waarnaar u op zoek bent, voor studie, hobby of anderszins.
Opregte Leydse Courant
De stadscourantier (vaak tegelijk ook stadsdrukker) was, ook in andere steden, een particulier ondernemer met een zekere bescherming. Voor het recht van uitgave moest jaarlijks een recognitie worden betaald in ruil voor bescherming tegen lokale concurrentie. Daartoe voerde de courant net als onder meer de Haarlemse courant (tot 1720) in de titel het adjectief Opregte. Dat had overigens geen betrekking op het waarheidsgehalte maar op de status van ‘de enige echte’. Het overwegend buitenlandse nieuws werd op neutrale wijze gebracht, al was zelfs dat wel eens tegen het zere been van buitenlandse mogendheden. Over de ‘geheime saeken van Staet’ (en dat was toen zowat alles) en over het doen en laten van het Leidse stadsbestuur mocht niet worden geschreven.
Nouvelles extraordinaires de divers endroits, 5 januari 1790
©Persmuseum
museum
pagina 6
Expositie Politiek in Prent 2009
vanaf 12 maart in Persmuseum De tentoonstelling Politiek in Prent 2009, in het Persmuseum te zien van 12 maart tot en met 2 mei, biedt een overzicht van de beste politieke tekeningen van 2009 van 27 politiek tekenaars. Thema’s die de revue passeren zijn de economische crisis, de ondergang van de DSB-bank, perikelen rond het koningshuis, de Mexicaanse griep en de politieke situatie in Iran. Op 11 maart wordt de expositie in het Persmuseum geopend door politiek tekenaar én winnaar van de Inktspotprijs 2009, Jos Collignon. Collignon won de Inktspotprijs, de prijs voor de beste politieke spotprent die het afgelopen jaar is gepubliceerd in de landelijke en regionale pers, voor de eerste keer. De winnende prent over de DSB-bank verscheen op 3 oktober 2009 in de Volkskrant, twee dagen na de oproep van Pieter
Lakeman aan rekeninghouders om hun geld bij de bank weg te halen. ‘Collignon symboliseert op kunstige wijze met de val van de schaatser het onvermijdelijke lot van de bank’, oordeelde de jury. ‘In één oogopslag is duidelijk waar het over gaat, de prent is cynisch en in vorm alleszeggend.’ Collignon ontving de prijs op 12 januari in Perscentrum Nieuwspoort in Den Haag uit handen van juryvoorzitter Alexander Pechtold. Naast Pechtold bestond de jury uit kunsthistorica Caroline Rhodius en journalist Max Westerman.
Wie wint de Junior Inktspotprijs 2009? Voorafgaand aan de opening van de tentoonstelling Politiek in Prent 2009 in het Persmuseum op 11 maart zullen twee leden van de jongerenjury, afkomstig van het Murmellius Gymnasium
De winnende tekening van Jos Collignon over de val van de DSB Bank
in Alkmaar, de winnaar van de Junior Inktspotprijs 2009 bekend maken. De Junior Inktspotprijs is de prijs voor de beste politieke tekening van het voorgaande jaar en wordt gekozen door ruim 800 jongeren van verschillende middelbare scholen in Nederland. De samenwerkende organisaties, het Persmuseum en Stichting Pers & Prent, willen met dit educatieve programma jongeren stimuleren om politieke tekeningen als volwaardige nieuwsbron te zien en te gebruiken. De jongerenjury bestaat uit leerlingen van de volgende scholen: Murmellius Gymnasium (Alkmaar), Dr. Nassau College (Beilen), IVKO College (Amsterdam), Hermann Wesselink College (Amstelveen), Gerrit van der Veen College (Amsterdam), Het Amsterdams Lyceum (Amster-
@ JOS COLLIGNON
dam), St. Vituscollege (Bussum), Stedelijk Gymnasium (Leiden), Chr. College Schaersvoorde (Aalten), OSG De Meergronden (Almere), Da Vinci College (Leiden).
Publicaties Te koop in het Persmuseum of te bestellen via www.persmuseum.nl Politiek in Prent 2009. Hans IJsselstein Mulder & Ariane de Ranitz. Stichting Pers en Prent, 2009. € 19,50 Het Geheim van de Telegraaf. Mariëtte Wolf. Koninklijke Boom Uitgevers, 2009. € 39,95 Heiho, heiho, het land verandert zo. Jos Collignon. Uitgeverij De Harmonie, 2003. € 12,50 De 250 leukste musea van Nederland. Editie 2010. Mo’Media, 2009. € 14,95
Educatieve activiteiten Kinderworkshops (8-12 jaar) - Je eigen tienertijdschrift - Jij, een ontwerper! - Flitsende Nieuwsfoto’s Leerlingen van het Gerrit van der Veen College in Amsterdam beoordelen de tekeningen op school.
FOTO GEMMA MARX
Altijd op de Loer te zien in Zutphen Tot en met 24 mei is in het Stedelijk Museum Zutphen de door Koos van Weringh en het Persmuseum samengestelde tentoonstelling Altijd op de Loer te zien, over het beeld van Duitsland in de Nederlandse karikatuur van 1871 tot 2010. Tekeningen van onder anderen Albert Hahn, Leen Jordaan,
Opland en Joep Bertrams geven een bijzonder beeld van hoe Nederlandse tekenaars het grote buurland door de jaren heen verbeeld hebben. De tentoonstelling is in Zutphen speciaal uitgebreid met een aantal tekeningen van Jo Spier. Rozengracht 3, Zutphen, www.museazutphen.nl
Basisonderwijs - Nieuwsflits! (groep 7 en 8, museumprogramma) Voortgezet onderwijs - Workshop Censuur - Workshop Krant maken (basisvorming VMBO) - Workshop Cartoontekenen (alle niveaus, afgestemd per groep) - Workshop Journalistiek (derde en vierde leerjaar VMBO en bovenbouw HAVO/VWO)
- Workshop Fotojournalistiek (derde en vierde leerjaar VMBO en bovenbouw HAVO/VWO) - De politieke tekeningen van Peter van Straaten (bovenbouw HAVO/VWO, digitale les) MBO - Europe 4U lessenpakket, digitales en digitale kranten maken over Europa Meer informatie over de inhoud van de lesprogramma’s is te vinden op: www.persmuseum.nl onder educatie
museum
pagina 7
Twee exemplaren onbekend illegaal blad in bezit van het Persmuseum Het Persmuseum is in het bezit gekomen van twee afleveringen van een illegaal blad van 3 mei 1945, waarover geen enkele vermelding is te vinden in het standaardwerk De ondergrondse pers 1940-1945 (1989) van Lydia E. Winkel. Eén aflevering draagt de titel ‘DE BRUG’ met linksboven als ondertitel Voorbode van een nieuwe tijd en rechts de vermelding RadioLonden, 3 mei 1945. Het tweede exemplaar heeft alleen linksboven de naamsvermelding ‘DE BRUG’, 2e editie, 3 mei 1945. Beide blaadjes (22x34 cm) zijn gestencild.
De voorpagina van de De Brug. Voorbode van een Nieuwe Tijd, 3 mei 1945
De eerste aflevering, met tekst op beide zijden, bericht over de geallieerde opmars, de capitulatie van de Duitsers in Italië en de overgave van Berlijn: ‘Het is thans
duidelijk, dat het officieele einde van de oorlog in Europa onmiddellijk voor de deur staat. De eene capitulatie volgt op de andere (…)’ In de tweede editie wordt gewag
gemaakt van de Nederlandse oorlogscorrespondent A.C. van Beers (1908-1991), die met de geallieerden optrekt naar het westen van Nederland. Het ziet ernaar uit dat De Brug. Voorbode voor een nieuwe tijd een uitgetypte berichtgeving is van Radio Oranje vanuit Londen. Er is echter geen enkele indicatie te vinden in welke regio dit blad is gestencild en verspreid. De exemplaren zaten in een boek, samen met Paraat van 6 mei
Collectie Persmuseum
1945 (L.E. Winkel 640) en V.N. Nieuws, speciaal bulletin van Vrij Nederland nummer 127, 11 mei 1945 (L.E. Winkel 967). Beide zijn uitgegeven in Amsterdam, waaruit we heel voorzichtig zouden kunnen concluderen dat ook De Brug in Amsterdam is uitgegeven. Meer informatie over dit blaadje is welkom. E-mail:
[email protected] Telefoon: 020 692 8810
Schenking van Hans de Witte Onlangs kwam het Persmuseum door een schenking van oudVolkskrantjournalist en oudadjunct-directeur van het Holland Festival Hans de Witte in het bezit van twee originele tekeningen van WiBo (Wim Boost, 1918-2005). Boost tekende
tussen 1953 en 1983 duizenden tekeningen voor de Volkskrant. Beide tekeningen waren een geschenk van collega’s van De Witte bij de Volkskrant in de jaren ’60. De schenking bestond daarnaast uit een klein persoonlijk archief.
Voorblad van het manuscript Romantiek om een Kranten-Koning. Karakterschets uit de Perswereld, geschreven door J.C. Fraenkel.
Collectie Persmuseum
Manuscript J.C. Fraenkel Begin februari ontving het museum een belangwekkend manuscript met betrekking tot de geschiedenis van De Telegraaf. Het manuscript, getiteld Romantiek om een Kranten-Koning. Karakterschets uit de Perswereld, werd geschreven door J.C. Fraenkel. Fraenkel was in 1918 speciaal door Telegraafdirecteur H.M.C. (Hak) Holdert aangesteld als
secretaris van de hoofdredactie van De Telegraaf. Van juni 1942 tot en met oktober 1944 vervulde Fraenkel de functie van ‘waarnemend’ hoofdredacteur. Hij gold al die jaren als speciale vertrouweling van Holdert, de ’Krantenkoning’ waar het stuk om draait. Het manuscript is een geschenk van de kleinzoon van de auteur, ir. B. Fraenkel.
Een van de twee door Hans de Witte geschonken originele tekeningen.
Collectie Persmuseum
museum nieuws
pagina 8
Bezoekersinformatie
Routebeschrijving
Persmuseum
Bus
A Zeeburgerkade 10, 1019 HA Amsterdam T 020-692 88 10 F 020-468 05 05 E
[email protected] W www.persmuseum.nl
Beste verbinding: Bus 43: Vanaf Centraal Station richting Borneo Eiland, halte Cruquiusweg (ieder kwartier) Bus 65: Vanaf Station Zuid via Amstel Station, richting KNSM-eiland, halte Cruquiusweg (ieder kwartier).
Openingstijden Persmuseum
Tram
Dinsdag – vrijdag 10.00 – 17.00 uur Zondag 12.00 – 17.00 uur Het museum is gesloten op zaterdag, maandag en op feestdagen
Tram 14 naar het Javaplein (5 minuten lopen), tram 10 naar de Van Eesterenlaan (5 minuten lopen) of tram 7 naar de Molukkenstraat (10 minuten lopen).
Studiezaal / Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
Trein
A Cruquiusweg 31, 1019 AT Amsterdam T 020-668 58 66 F studiezaal: 020-663 03 49 E studiezaal:
[email protected] Online publiekscatalogus: www.iisg.nl/opc-nl.php search.iisg.nl
Auto
Vanaf de rondweg (A10) afslag Zeeburg (S114). De borden Zeeburg volgen. Voor de Piet Heintunnel linksaf, richting Indische Buurt. Bij de eerste stoplichten na de brug rechtsaf. Vervolgens de tweede rechts. Bij de rotonde de tweede afslag nemen (= doodlopend) om op de Zeeburgerkade te komen. Deze geheel uitrijden (ca. 400 m.), aan het einde bevindt zich het Persmuseum.
Openingstijden studiezaal Maandag – vrijdag 09.00 – 17.00 uur De studiezaal is gesloten op zaterdag, zon- en feestdagen
Naar het IISG
Toegangsprijzen Persmuseum Volwassenen 13 - 18 jaar, 65+, groepen vanaf 10 personen Stadspas Cultuurkaart / CJP Studenten met collegekaart XXXS-kaart 0 - 12 jaar, Museumkaart, ICOM, Vrienden
Onderwijs
€ 4,50 € 3,25 € 2,50 € 2,75 € 2,25 € 2,25 gratis
Vanaf de rondweg (A10) afslag Zeeburg (S114). De borden Zeeburg volgen tot in de Piet Heintunnel. Aan het eind van de tunnel bij de stoplichten naar links. Eerste straat links, met de bocht mee naar links en vervolgens rechtdoor. NB: door werkzaamheden kunnen er omleidingen zijn! BO
E AV
N
DE KA US UI UQ CR
N AA GL
AN
Toegankelijkheid
UR
G IIS
G WE US UI UQ CR
Het Persmuseum is goed toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Het museum beschikt over een aangepast toilet en de expositieruimte bevindt zich op 0-niveau.
H OT
A EL VE
N AA AL AM
45,00 55,00 32,50 45,00 67,50
EP
M SEU MU GERKADE S R PE ZEEBUR
N
N PA
Rondleidingen
R NT
IJB
AN LA EO RN BO
€ € € € €
EO
NEL NTUN
A LA EN TER EES
€ 45,- per groep, incl. lesmateriaal afhankelijk van educatief programma (zie www.persmuseum.nl)
volwassenen (Nederlands en Engels) andere taal Universiteit/HBO Voortgezet Onderwijs VO met opdracht
RN
E HEI PIET
N VA
Basisonderwijs Voortgezet onderwijs
Vanaf Centraal Station: één van de hierboven genoemde bussen. Vanaf station Muiderpoort: lopend (ca. 15 minuten) of met bus 22, halte Zeeburgerdijk
G UR EB ZE
D PA ER
G UR EB ZE
JK DI ER
Word of maak een Vriend(in)
Colofon
De Stichting Vrienden van het Persmuseum stelt zich ten doel de bloei en de naamsbekendheid van het Persmuseum te bevorderen en extra inkomsten te verwerven ten behoeve van collectieaankopen en activiteiten.
Het PersmuseumNieuws is een uitgave van het Persmuseum en wordt mede mogelijk gemaakt door de Stichting Vrienden van het Persmuseum. Redactie:
Leen de Ruiter (eindredactie) Servaas Smulders Bert Steinmetz Persmuseum
Redactieadres:
Persmuseum Zeeburgerkade 10 1019 HA Amsterdam T 020-6928810
[email protected]
U bent al Vriend(in) met een bijdrage van minimaal € 25,- per jaar. Een vriend(in) van het Persmuseum krijgt: - gratis toegang tot het Persmuseum - 10% korting op uitgaven van het Persmuseum - uitnodigingen voor openingen en andere speciale activiteiten - driemaal per jaar de nieuwsbrief het PersmuseumNieuws Voor minimaal € 50,- per jaar krijgt u tevens: - een gratis publicatie/catalogus
Aan dit nummer werkten mee:
U kunt ook Vriend voor het leven worden door eenmalig een bedrag van € 500,- te doneren. U geniet dan altijd van alle voordelen die een Vriend(in) van het Persmuseum heeft. Word of maak nu een Vriend! Zelf Vriend worden? Vul het aanvraagformulier in op www.persmuseum.nl onder het kopje ‘Vrienden’. U kunt telefonisch (020-6928810) of per e-mail (
[email protected]) het aanvraagformulier ‘Word of maak een Vriend’ opvragen. Een donatie is ook altijd welkom! Postbank 5761042 t.n.v. Stichting Vrienden van het Persmuseum o.v.v. ‘donatie’ Het Persmuseum is hét levendige en herkenbare landelijke centrum van de Nederlandse pers en de politieke prent, met een breed scala aan activiteiten. Het Persmuseum is uniek in Nederland. Al meer dan honderd jaar beijvert het Persmuseum zich om de geschiedenis, het heden en de toekomstige ontwikkelingen van de Nederlandse pers te documenteren, te bestuderen en toegankelijk te maken.
Niels Beugeling Anouk Custers Ineke Eisma Alexander Pechtold Sjoukje Posthuma Job Schouten Angelie Sens Alma Sihman Diaz René Vos Mariëtte Wolf
Oplage:
2.000 verschijnt tenminste driemaal per jaar
Druk:
Drukkerij Bakker, Roelofarendsveen
Uitgever:
Persmuseum
ISSN nummer:
1569-0318
Het PersmuseumNieuws wordt gratis verstrekt aan Vrienden en relaties van het Persmuseum. In het Persmuseum zijn exemplaren kosteloos te verkrijgen. © Persmuseum
