MORE THAN
HONEY
ok Bekijk o ale de digit e via filmfich es.be lmfich w w w.fi
MORE THAN
Inhoudstafel Infofiche _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Technische kaart Synopsis Palmares Officiële website Wat vindt de pers? Vóór je naar de film vertrekt Regie en productie_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Regisseur Markus Imhoof Historie, mysterie en de aanvang van een reis Documentaire-film: een verhaal vertellen Contrastmontage. Handig trucje ‘Je moet gewoon geduld hebben’ Wist je dat? Reacties verzamelen bij de leerlingen _ _ _ _ _ _ _ _ _ Thematiek_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Pesticiden Domesticatie en antibiotica Consumptie, massaproductie en industrialisering Globalisering, kapitalisme en duurzaamheid Focus op … camera(werk) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Filmsnelheid Macro-/microfotografie Camera’s Achtergrond _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Bijen Kasten en kolonie Dansen en bestuiven
HONEY Film en educatie…
... in het vertoningscircuit van Lessen in het donker, in het kader van Filmfestival MOOOV, ter gelegenheid van een workshop verzorgd door Jekino of van een film in de klas... Het medium film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen, daarom zorgen wij graag voor een degelijke programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30-tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen met kant-en-klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap streven we naar een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en focussen we op één filmterm.
www.jekino.be www.mooov.be www.lesseninhetdonker.be
Doelgroep MORE THAN HONEY: 2e en 3e graad SO
Filmfiche op het smartboard! www.filmfiches.be De digitale en visuele filmfiche bij MORE THAN HONEY is ideaal om de filmbespreking klassikaal via je smartboard te starten! Je vindt er de filmtrailer, interviews, beelden en interessante quotes! Een ideale aanvulling op de lesmap. (je vindt een fiche bij alle films uit het aanbod).
2
3
7 8
13
16
Infofiche 1
Kopieer de infofiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling! Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan dit een handige leidraad zijn.
infofiche
d’Environnement 2013 was dit dan weer de openingsfilm. Verder werd MORE THAN HONEY opgenomen in de Officiële Selectie van het Toronto International Film Festival 2012 en won daar de prijs voor Beste Documentaire op de Bavarian Film Award 2013.
Technische kaart
Officiële website
Zwitserland/Duitsland/Oostenrijk, Duits en Engels gesproken, 96 min., 2012
www.morethanhoney-film.be Maak er kennis met de cast en je ziet meteen welke verschillende visies in de film aan bod zullen komen. Verder is de buzz-pagina gevuld met links naar interessante en soms grappige informatie over bijen. Zeker een bezoekje waard dus!
Regie & Scenario: Markus Imhoof Montage: Anne Fabini Camera: Jörg Jeshel & Attila Boa Geluid: Dieter Meyer Sound Design: Nils Kirchhoff Mixage: Bernhard Maisch Muziek: Peter Scherer Producenten: Pierre-Alain Meyer, Markus Imhoof, Thomas Kufus & Helmut Grasser Distributie in België: Imagine Met: Fred Jaggi, John Miller, Fred Terry
Wat vindt de pers?
Als de honingbij uitsterft zullen we binnenkort het verhaal van de bloemetjes en bijtjes niet meer aan onze kinderen kunnen vertellen. Het beeld dat Mark Imhoof ons schetst met zijn documentaire ‘More than Honey’ is surrealistisch en tegelijkertijd zo reëel. Cobra.be More Than Honey’ is in ieder geval een puike documentaire: omdat hij u meevoert naar een wonderbaarlijke, mysterieuze wereld; omdat de close-ups van de bijen – sierlijke, slimme, scherpe wezentjes! – behoorlijk indrukwekkend ogen; en omdat hij u op overtuigende wijze bewust maakt van een fenomeen dat echt wel als onrustwekkend mag worden bestempeld. Humo
Synopsis Al jaren doet zich een angstaanjagend fenomeen voor. Honderduizenden kolonies bijen lijken van de aardbodem te verdwijnen. Virussen? Pesticiden? De industrie en globalisering? Een eenduidig antwoord blijft uit. Maar een ding staat vast: het lot van de bijen hangt nauw samen met dat van de mensen. Met MORE THAN HONEY neemt Marcus Imhoof ons mee op een fascinerende reis om het diertje te leren kennen en zijn lot te ontdekken...
Vóór je naar de film vertrekt
Palmares De film werd opgenomen in het programma van verschillende festivals, zoals op het Locarno International Film Festival 2012, waar hij het festival mocht afsluiten. Op het Festival International du Film
2
Iedereen praat erover. Er is iets mis met de bijen. Ze sterven massaal en we weten niet goed waarom. MORE THAN HONEY belicht dit feit, maar bovenal belicht de film veel meer. Hij toont ons het leven van de bij. Wat ze doet en hoe ze dat doet. We maken kennis met een aantal imkers die elk een andere manier van werken tonen. Ze leren ons dat bijen belangrijk zijn voor de mens: ze zijn immers meer dan leveranciers van lekkere honing. MORE THAN HONEY toont werkelijk meer dan honing.
Regie en productie
Regisseur Markus Imhoof Markus Imhoof werd geboren in 1941 in het Zwitserse Winterthur. Hij studeerde Letteren en Wijsbegeerte aan de Universiteit van Zurich en was enige tijd assistent van Leopold Lindtberg in het theater van Zurich. Momenteel woont hij in Berlijn en geeft hij les aan de filmacademies van Milaan, Berlijn en Zurich. Zijn eerdere films vielen reeds in de prijzen op verschillende festivals. Van Cannes over Berlijn, naar Venetië tot de Oscars! Met DAS BOOT IST VOLL uit 1980 behaalde hij de Zilveren Beer op de Berlinale en sleepte hij een Oscarnominatie voor Beste Buitenlandse Film in de wacht. Verder creëerde hij DIE REISE (1986), DER BERG (1991) en LES RAISONS DU COEUR (1996). Ook coregisseerde hij een documentaire over Zwitserse cinema, LE FILM DU CINEMA SUISSE (1991). Aan het begin van de film krijgen we te horen hoe dicht Imhoof wel bij het onderwerp van zijn documentaire staat. Van zijn grootvader erfde hij de liefde voor de bij. Later ontdekken we dat ook de volgende generatie op een positieve manier door bijen werd ‘gestoken’. Dochter Barbara Baer-Imhoof en schoonzoon Boris Baer, zijn beiden biologen die zich specialiseerden in bijen. De aanhoudende berichtgeving over bijensterfte in de hele wereld, en het feit dat zo veel mensen niet eens weten dat een derde van ons voedsel afkomstig is van het werk van bijen, brachten Imhoof ertoe zich aan dit verhaal te wagen.
“Ik moest deze film maken. De kwestie is zeer dringend! Daarom riepen de bijen mij.” - Markus Imhoof 3
Vandaag de dag gaat het niet goed met de bijen. Niet alleen bij ons, over de hele wereld sterven ze. De media staan vol van berichten over dit mysterie. En dat is het ook, een mysterie. Er zijn verschillende elementen die de zaken deels verklaren. Toch blijft een totaalbeeld uit. Met MORE THAN HONEY wil Imhoof het verhaal van de bijen zorgvuldig bekijken en vertellen. Hij begint een lange reis om zo veel mogelijk over het beestje te leren en hij neemt ons erin mee. Opdracht! De titel van de film is MORE THAN HONEY. Bespreek met de klas wat dit zou kunnen betekenen en wat specifiek met ‘meer’ zou kunnen bedoeld worden. Vijf jaar duurde Imhoofs reis. Van onderzoek, prospectie, mensen ontmoeten, schrijven en filmen tot afwerken. Op verschillende continenten bekeek hij hun leven. Gespreid over een periode van twee jaar, werd 100 dagen gefilmd. Best veel voor een documentaire! Met echte bijen werken is dan ook niet gemakkelijk. Alles gebeurt slechts eenmaal. Ben je niet op tijd, dan wordt het een jaar wachten.
Historie, mysterie en de aanvang van een reis
Documentaire-film: een verhaal vertellen
Imhoofs grootvader bezat een conservenfabriek waarvoor hij peren, abrikozen, en komkommers verbouwde. Fruitgewassen die wel gebruik kunnen maken van een bijtje. Dus bezat grootvader Imhoof 150 bijenkolonies. Hij had ze ondergebracht in een eigenhandig gebouwd huisje. Grootvader hield vele dieren, maar het waren de bijen die de jonge Markus het meest betoverden. Grootvader had hem uitgelegd hoe belangrijk de bijen voor zijn gewassen waren. Planten zitten in de bodem vastgehecht. Ze kunnen dus niet naar elkaar toe rennen om elkaar te omhelzen. Op hun eentje kunnen ze ook al geen kinderen krijgen. Ze hebben dus nood aan een ‘liefdesboodschapper’: een bij. De planten lokken de bijen met zoete nectar. De bij drinkt van de bloem en vliegt naar de volgende. Ze neemt daarbij de mannelijke pollen mee in haar vacht. Zo bevrucht ze de bloem en zo kan er een vrucht ontstaan.
De regisseur had getwijfeld of hij zijn persoonlijke interesse en biografie in de film mocht laten zien. Uiteindelijk werd besloten dat die betrokkenheid hem net de vrijheid verschafte een beetje subjectief te zijn. MORE THAN HONEY zou niet enkel een educatieve film worden. Er moest plaats zijn voor eigen observaties en bedenkingen. Ook de toeschouwer wordt de vrijheid gelaten zijn eigen mening te vormen. Op geen moment is Imhoof belerend. Hij vertelt slechts.
4
• • •
Wat was typisch of eerder atypisch aan deze documentaire? Vind je dat deze film zich onderscheidt van andere documentaires? Waarom wel/niet? Kan je voor- en nadelen aanduiden van een dergelijke vorm van documentaire?
De kijker wordt geïnformeerd, zoals een documentaire dat doet. Eveneens worden we volledig meegesleurd in het verhaal, zoals we dat van een speelfilm mogen verwachten.
“Dit verhaal wilde ik zo graag vertellen, maar niet op een journalistieke manier, niet als een reportage. Ik wilde het als een film vertellen en dat is gelukt dankzij de ervaring die ik eerder heb opgedaan.” - Markus Imhoof
Op die manier is de film ook het verhaal van een persoonlijke reis geworden. Een ontdekkingsreis, waarbij verschillende mensen en visies ons pad kruisen. Bijna een roadtrip-movie zonder echte roadtrip. Toch is en blijft de bij het hoofdpersonage. De meeste aandacht werd dan ook besteed aan het vertellen van de echte verhalen van deze fascinerende wezentjes. Wezentjes die wel van een andere planeet lijken te komen - zoals de regisseur ze omschrijft. Bij de verhalen krijgen we telkens sterke, sprekende en zintuiglijke beelden. In sommige scènes primeert deze beeldende esthetiek zelfs op het documentaire gedeelte. Denk maar aan de paringsscène.
Contrastmontage. Handig trucje We vernemen de mening van de regisseur niet letterlijk in de film. Subtiel, maar toch duidelijk, geeft hij ons een inkijk in zijn visie. Gretig maakt hij daartoe gebruik van het principe van de ‘contrasterende montage’. Herhaaldelijk plaatst hij verschillende leefwerelden of houdingen tegenover elkaar. Zo volgt op de uitspraak van de Duitse wetenschapper Randolf Menzel dat bijen intelligente dieren zijn, bijvoorbeeld de opmerking van de Amerikaanse grootimker Miller, die bijen niet bepaald slim vindt. Millers reactie op het verlies van 91 bijenkorven, wordt dan weer meteen gecontrasteerd door een beeld van de Zwitser Jaggi, die oprecht de dood van één enkele korf betreurt en zijn bijen zelf begraaft. In hoeverre mag een documentaire subjectiviteit laten zien? Vind je dat dit kan of moet de regisseur te allen tijde objectief blijven?
Deze elementen maken van MORE THAN HONEY een documentaire die haast als een speelfilm oogt en voelt.
5
Alle andere scènes werden in de natuur gefilmd. Ook daar kwamen geduld en inventiviteit mooi van pas. Neem de paringsscène. De crew wist dat de darren elke namiddag tussen 14 en 16 uur samenkwamen in de bergen. Ze wachtten op de koninginnen, 30 meter boven de grond. Het team kon dus een toren bouwen om op hun niveau te komen. Nu, het was al eng genoeg daar in de bergen, dus verkozen ze de darren naar beneden te halen. Ze brachten de geur van koninginnen aan op een ballon, die vervolgens 30 meter de lucht in werd gelaten en traagjes weer naar beneden werd gehaald om de mannetjes te lokken. Dertig seconden duurt deze scène. Twee weken waren nodig om ze te filmen! Je kan bijen moeilijk regie-orders geven. Wachten is dus het enige wat je kan doen. Met geur kan je ze af en toe wat manipuleren. Maar ook daar zijn de opties beperkt. Voor Imhoof was het zeer belangrijk dat alle bijen in de film echte bijen waren. De toeschouwer moest de kans krijgen een emotionele band op te bouwen met de wezentjes. Dit zou nooit gelukt zijn als het er ‘plastiek’ uitzag, meent Imhoof.
‘Je moet gewoon geduld hebben’
Wist je dat...
Voor de perfecte ‘inside view’ in het leven en werken van de bijen, bouwde de crew in Wenen een bijenstudio met een groot bijenveld waar 15 kolonies van verschillende rassen huisden. Twee maanden waren nodig om de beelden van de bijen in de kasten vast te leggen. Om de beestjes te verzorgen en de crew te helpen de juiste momenten vast te leggen, was permanent een bijenfluisteraar aanwezig. Elke dag werd voorbereid wat gefilmd moest worden. Daarna was het zoeken in welke kast deze gebeurtenis aan de gang was. De bijendans bijvoorbeeld. De bijen-fluisteraar wist dat dit nooit vroeg in de ochtend kon worden gefilmd. De bijen moeten namelijk eerst uitvliegen, iets vinden, en terugkeren om de anderen te vertellen waar ze iets vonden. Vanaf ongeveer 10 uur kon het dus voorvallen dat een bij ging dansen. De fluisteraar observeerde de bijen die terugkwamen en riep de ploeg erbij wanneer hij er een zag dansen. En het moest snel gaan. Twintig seconden heb je. Dan is het moment voorbij! Wachten, observeren en dan snel snel reageren!
… de producers liever een 3D-bij wilden bouwen in plaats van overal en altijd met echte bijen te werken? Zo’n bij zou alles kunnen en - nog interessanter - niet steken. Imhoof moest er echter niet van weten! … Jörg Jeshel, de cameraman die het documentaire-gedeelte filmde in Arizona, werd aangevallen door de ‘killer’-bijen? En dit op een van zijn eerste filmdagen! … de crew voor de scène met de cactus en de rotswand tweemaal naar Arizona moest vliegen, totdat die erop stond? Op de koop toe stortte de camera nog neer en moesten specialisten in Nederland de opnames op de harde schijf redden! … de scène van de bijen tijdens hun vervoer in Amerika eveneens in de Weense studio werd opgenomen?
6
Reacties verzamelen bij de leerlingen
Vijf startvragen… … die je meteen heel veel info geven voor de verdere bespreking. 1. Was er iets dat je goed vond aan de film? 2. Wat trok je aandacht in de film? 3. Was er iets dat je niet goed vond aan de film? 4. Wat er iets waarvan je onder de indruk was? 5. Heb je een bepaald patroon ontdekt in de film? Probeer vervolgens om de film in één zin te beoordelen.
Maak een schema! De film geeft veel informatie. Het kan handig zijn om samen met de leerlingen een schema op te stellen met wat nu precies allemaal aan bod kwam. Welke vragen stelt de film over de problematiek van het bijenkweken? Wat klaagt de film precies aan? Je kan je schema op verschillende manieren aanvatten. Je kan thematisch werken, maar je kan ook een wereldkaart tekenen en via de verschillende locaties de specifieke problemen aanduiden. Is de film moraliserend? Hoe eindigt de film? Met welk gevoel blijf je als kijker achter?
7
thematiek
In MORE THAN HONEY komen verschillende thema’s aan bod die tot interessante klasdiscussies kunnen leiden. Milieuthema’s in relatie tot bijen, maar ook overkoepelende thema’s, zoals massaproductie, industrialisering en globalisering. “Dat bijen massaal sterven is geen mysterie. Ze sterven niet gewoonweg door pesticiden, mijten, antibiotica, incest of stress. Het is de som van dit alles: de bijen sterven als gevolg van onze succesrijke beschaving. Ze sterven door mensen, die van wilde bijen tamme huisdieren hebben gemaakt en van wolven poedels die vatbaar zijn voor ziektes. Maar waarom laten de bijen dit toe?” De film gaat op zoek naar de oorzaken van de massale bijensterfte. Het gebruik van pesticiden is één aspect. Maar evenzeer de monoteelt en de ‘domesticatie’ van de bij zorgen ervoor dat de natuur een beetje wankelt. Daarnaast toont MORE THAN HONEY hoe ook de industrialisering en globalisering bijdragen tot de bijensterfte. In vele documentaires die handelen over voedsel - zoals We Feed The World, Let’s Make Money, Our Daily Bread, Plastic Planet of Bulb Fiction - hebben we al kunnen zien hoe onze consumptiedrang en kapitalistische ingesteldheid leiden tot een onnatuurlijke productie op grote schaal, waarbij de band met het product een beetje verloren gaat. Als consument zijn we het gewoon op elk moment van het jaar gelijk wat te kunnen eten. Denk maar hoe je je voelt als je in de supermarkt staat, en je net dat ene wil kopen dat die dag volledig is uitverkocht. We doen dus aan overproductie en laten ons voedsel de halve wereld afreizen voor het op ons bord komt. Dit overstijgt in veel opzichten de natuurlijke gang van zaken, en het kan haast niet anders dan dat de natuur een beetje tegensputtert.
8
Bespreek de volgende quote van grootimker John Miller: “Er zijn slechts twee motivaties in het leven: hebzucht en angst. Als ik mijn bedrijf of mijn levensstandaard zou moeten terugdraaien, zou ik niet gelukkig zijn. Dat zit in mijn genen. We zijn kapitalisten, wij willen groei. Totale wereldmacht.” • Wat zouden de gevolgen kunnen zijn van de commerciële bijenhandel en grootschalige honingproductie op de mens en zijn omgeving? Maak eventueel een lijst en schematiseer.
Opdracht! Er was de laatste tijd veel te lezen over bijensterfte. Laat de leerlingen op zoek gaan naar enkele krantenberichten hieromtrent en de info met elkaar uitwisselen en bespreken. Geef hen vervolgens de opdracht een opiniestuk of column te schrijven over dit thema. Lees misschien samen enkele columns of opiniestukken om een idee te geven van wat van hen wordt verwacht. Bij het schrijven kunnen heel uiteenlopende richtingen worden gekozen. Willen ze de zaak grappig aanbrengen of net heel serieus?
der de mussen ontstond een ware insectenplaag en die werd bijgevolg met pesticiden bestreden. Zo zwaar dat alle bijen het leven lieten. Nu moeten in deze regio’s alle bevruchtingen door de mens gebeuren. In het noorden worden bloemen met de hand geplukt; die dienen dan om bloemen in het zuiden manueel te bestuiven. We ontmoeten Zhang Zao terwijl ze kleine hoeveelheden pollen verdeelt in zakjes waarop een rode appel staat afgebeeld. Ze verkoopt ze aan 5 yuan per stuk. Met wattenstaafjes en bamboestokjes worden de pollen op de bloemen aangebracht. Honderden mensen kruipen in de bomen om de taak van de bijen op zich te nemen. Liefst kleine en lichte vrouwen, zodat de takken minder kans lopen op beschadiging.
Pesticiden Vraag in de klas wat volgens de leerlingen de oorzaak is van bijensterfte, en het eerste wat waarschijnlijk bij hen opkomt is ons gebruik van pesticiden. Logisch. We konden de laatste tijd in de media volgen hoe een grote groep mensen ijverde voor een Europees verbod op pesticiden die neonicotinoïden bevatten. Gelukkig zagen we uiteindelijk een beperking ingevoerd worden. In de film kunnen we zien hoe in sommige regio’s van China alle hulp te laat is. Er zijn gewoon geen bijen meer. Toen Mao aan de macht was, heerste een mussenplaag. Hij gaf daarop het bevel alle mussen te doden. Helaas had deze beslissing fatale gevolgen. Zon-
“Geen enkel ander land ter wereld kan zich de vraag stellen die men momenteel aan de Universiteit van Peking behandelt. Wie bestuift beter, de mens of de bijen? Het antwoord van de wetenschap is eenduidig. Het zijn niet de mensen.”
9
Domesticatie en antibiotica Om rustig met bijen te kunnen werken - we willen ten slotte vooral hun lekkere honing - zijn we de dieren gaan ‘domesticeren’. We zijn verschillende variëteiten gaan kruisen, om zo een tam diertje te verkrijgen. Deze beestjes zijn enerzijds handig, omdat ze minder gevaarlijk zijn. Echter, de keerzijde van onze manipulatie is dat deze bijen minder resistent zijn aan ziektes en dus preventief antibiotica toegediend krijgen. De grootste natuurlijke vijand van de bij is de varroamijt of verroa destructor. Deze uitwendige parasiet zuigt de diertjes langzaam leeg. Ter vergelijking, deze parasiet is zo groot, dat ze op ons lichaam de grootte van een konijn zou hebben. Bij tamme diertjes kan die parasiet enkel met insecticiden vernietigd worden. Wil je dat niet gebruiken en je diertjes zijn geïnfecteerd, dan zit er niets anders op dan de hele kast uit te roken en te verbranden. Honingbijen die in het wild leven, die dus niet ‘gedomesticeerd’ zijn, kunnen daarentegen zelf de parasiet overwinnen, ze gaan er dus niet aan ten onder.
De regisseur stelt zich de volgende vraag met betrekking tot het fenomeen van de ‘killerbijen’: “Slaan de bijen eindelijk terug of zijn zij net redders in nood?” • Wat is jouw mening? • Waarom zouden zij redders kunnen zijn? Voor wie?
“Ik sta met m’n rug tegen de muur en ik vecht terug met wat ik heb: chemicaliën” - John Miller We ontmoeten Fred Terry, een imker uit Arizona, die nu nog slechts met de zogenaamde ‘killerbij’ werkt. Deze bijen, eigenlijk ‘geafrikaniseerde honingbijen’, ontstonden in de jaren ’90 van de vorige eeuw in een laboratorium in Sao Paulo, en ze konden zich sindsdien ongehinderd verspreiden. Terry ontdekte dat deze bijen weliswaar een pak agressiever zijn en je dus ten allen tijde moet vermijden ze te provoceren, maar dat ze uiteindelijk veel beter zijn om mee te werken.
Consumptie, massaproductie en industrialisering De mens is een consumptiebeestje, dat weten we al langer. Om onze massaconsumptie bij te houden gaan we op grotere schaal produceren, komen er steeds meer, steeds grotere bedrijven, gebruiken we zo veel mogelijk machines… Kortom, wordt alles een industrie. Er is nog weinig sprake van een natuurlijk evenwicht. Al moet gezegd dat er op vele plaatsen en in vele sectoren - zeker in de voedingssector - tegenreacties opkomen!
Deze bijen zijn veel sterker, meer resistent, zoals de wilde bijen. Ze zijn dus niet afhankelijk van antibiotica. Terry’s honing is daardoor van de zuivere soort, vrij van schadelijke stoffen.
10
Maar we hebben het over industrie, en ook bijen zitten onderhand in dit proces. We hebben ze nodig. Liefst in groten getale en snel! Dit betekent dat bijenkorven gemanipuleerd moeten worden om steeds meer koninginnen, en dus volledig nieuwe generaties, voort te brengen. In MORE THAN HONEY maken we kennis met het Oostenrijks familiebedrijfje van Heidrun en Liane Singer, waar zorgvuldig koninginnen worden gekweekt, om ze vervolgens met FedEx de hele wereld rond te sturen.
“Mijn grootvader zou waarschijnlijk verstoord wegwandelen van dit bedrijf, wanneer hij zag hoe we vandaag de dag bijen houden. Hij zou denken, ‘my god’, je bent je ziel verloren.” - John Miller Millers bijen hebben ondertussen zelfs geen kans te overleven zonder antibiotica. Ze worden kunstmatig voorbereid op ziektes en bedreigingen van ongedierte. Als bijen op een kleine oppervlakte samen moeten leven, zijn dit de voornaamste oorzaken van hun sterfte. Deze afhankelijkheid maakt ze tam en zwak, en de honing die ze produceren bevat schadelijke stoffen. Miller heeft wel degelijk zijn twijfels, maar als hij zijn omzet wil zien blijven stijgen, kan dat niet door alles op geheel verantwoorde wijze te blijven doen.
We ontmoeten ook de Amerikaanse industriële imker John Miller. Kijk hoe hij met zijn bijen omgaat. Hij is van generatie op generatie imker. Hij heeft het familiebedrijf steeds groter gemaakt, om meer en op kortere tijd te produceren. Zo trekt hij jaarlijks het hele land rond met zijn kolonies, om telkens op het juiste moment aanwezig te zijn voor de bestuiving aldaar. 15 000 bijenkorven houdt hij. Steeds sneuvelen er een aantal onderweg, maar dat hoort er onderhand al bij. Hij is er nog door aangedaan, maar vergeet dat al snel wanneer hij de rekening maakt. Winstmaximalisatie en rendement. Daar draait het uiteindelijk om. Zo zegt hij: “Hoor je dat (gezoem van de bijen)? Het geluid van geld… vers geld!”
11
Globalisering, kapitalisme en duurzaamheid
Maar de methode van de sympathieke imker Fred Jaggi, op zijn ilyllische bergwijde in Zwitserland, heeft ook zijn keerzijde. Jaggi wil koste wat het kost vermijden dat bijen van andere kasten zich met de zijne vermengen. Deze raszuiverheid via inteelt is uiteindelijk ook levensgevaarlijk voor het diertje!
Inderdaad, we zijn veelal uit op winst. En we willen altijd alles ter beschikking hebben. Het deert ons niet dat wat we eten de wereld is rondgegaan. Enerzijds omdat het niet altijd hier gekweekt kan worden, of hier zelfs helemaal niet kan groeien. Anderzijds omdat de prijs van bepaalde schakels in het productieproces in het ene land goedkoper is dan in het andere.
Bespreek met de klas hoe de Zwitserse imker Fred Jaggi wordt vergeleken met de grootimker John Miller. Hoe worden hun beide werkwijzen geschetst? We zien dat uiteindelijk niemand met de vinger wordt gewezen. De film wil gewoon de verschillen laten zien. Nergens duidt de film een eenduidige oplossing aan, hij toont slechts hoe alles onderling met elkaar is verbonden.
“Deze amandelbomen zijn bestoven door bijen van Australische origine, de amandelen zijn gegroeid op Amerikaanse bodem en nu sturen we ze naar Spanje, waar ze gepeld en geroosterd zullen worden. Vervolgens worden ze op het vliegtuig naar Japan gezet, waar ze verwerkt worden in een traditioneel dessert. Er zijn dus vier continenten nodig om een taart in elkaar te steken.” - John Miller
MORE THAN HONEY laat ons zien hoe de mens met zijn omgeving omgaat en welke gevolgen dat kan hebben. En dit alles heeft een grote impact op de bij. Verder kunnen we gaan nadenken welk effect deze thema’s hebben op ons eigen leven.
Opdracht! Debatteren De thema’s in MORE THAN HONEY geven mooie onderwerpen om over te debatteren. Het debat is een discussiespel waarbij twee partijen tegen elkaar optreden om via argumenten de ander van jouw mening te overtuigen. Het kan interessant zijn eens een andere mening dan de jouwe te vertolken in deze oefening. Vergeet niet een moderator aan te duiden die het gesprek in goede banen leidt. Je kan een partij de argumenten van grootimker Miller laten voordragen. De andere partij kan spreken vanuit het standpunt van een milieuactivist, een socialist, iemand als Fred Terry, de bijen zelf…
12
Om de bijen goed in beeld te brengen, is bij deze documentaire veel aandacht besteed aan het filmwerk. We moeten van de diertjes gaan houden, vertelt de regisseur. Sommige mensen zijn bang van bijen, of vinden het maar vieze beestjes. Imhoof wil de perceptie van die mensen veranderen door ze op een zo mooi mogelijke manier aan ons voor te stellen. Mooi, en ook vertraagd. Zodat we heel goed kunnen zien wat ze eigenlijk allemaal doen.
Focus op … camera(werk)
“Mijn bedoeling was om de kijker de mogelijkheid te geven het drama te vatten dat zich vandaag de dag afspeelt. Daarom hebben we willen werken met sterke, sprekende beelden die enorm zintuiglijk werken.” - Markus Imhoof
Filmsnelheid Bewegend beeld is eigenlijk een snelle opeenvolging van foto’s, frames, die, wanneer ze snel genoeg op elkaar volgen, door ons oog en onze hersenen als een vloeiende beweging worden waargenomen. Onze hersenen zijn zodanig geweldig dat ze beelden ‘uitvinden’ als ons oog er geen doorgeeft. Bij 24 fps (frames per seconde) ervaren we de beeldjes als een vloeiende beweging. We zien dus eigenlijk in één seconde 24 foto’s. Nu weet je waarom de wielen van een auto in een film soms achteruit lijken te draaien. Als het wiel op zo’n snelheid draait dat het tegen elke nieuwe foto net geen volledige toer heeft gemaakt, lijkt het voor ons oog alsof het achteruit beweegt. Zou het in die tijd precies een volledige toer maken, dan zou het lijken stil te staan. • • • •
13
Zijn er je dingen opgevallen? Filmtechnisch dan? Zouden er speciale technieken gebruikt zijn bij deze film? Hoe denk je dat zo’n film tot stand komt? Denk je dat er trucage aan te pas kwam?
Macro-/microfotografie
De beelden van de bijen in MORE THAN HONEY werden opgenomen in 70 frames per seconde, dus bijna drie keer zo snel als normaal. Door vervolgens de beelden op het normale tempo van 24 fps af te spelen, creëer je een slowmotion. Je kent het principe wel van veel andere films, maar hier valt het niet op en dat was ook de bedoeling. Bijen bewegen zo veel sneller dan mensen! Nu kunnen we goed zien wat er allemaal gebeurt, omdat ze aan een gelijkaardige snelheid bewegen als mensen. De vliegende bijen zijn zelfs in 300 fps opgenomen! Hun vleugels slaan zo’n 280 keer per seconde. Om het voor ons het meest waarneembaar en toch natuurlijk te doen lijken, was dit tempo nodig.
Macrofotografie betekent op korte afstand fotograferen, met de bedoeling details zichtbaar te maken. Afhankelijk van de vergrotingsfactor wordt macrofotografie in verschillende disciplines opgedeeld. Bij waarden tussen 0,1 en 1 - wat overeenkomt met iets kleiner dan ware grootte, tot ware grootte - spreken we doorgaans van macro. Van micro spreken we wanneer we te maken hebben met vergrotingsfactoren die lopen van 1 tot ongeveer 10x. Uiteindelijk worden de termen macro en micro wel eens door elkaar gebruikt. Voor de volledigheid, er bestaat ook nog zoiets als fotomicrografie. Daarbij wordt een microscoop gebruikt, om zo vergrotingsfactoren tot zo’n 1500x te behalen.
Het enige probleem dat deze techniek met zich meebrengt is dat op hoge snelheid filmen veel meer licht vraagt. Hoe meer frames per seconde, hoe meer licht nodig is. En dat licht brengt warmte met zich mee. Je kan je voorstellen dat dit in een bijenkast waar levende wezentjes en was aanwezig zijn, niet optimaal is. Wanneer mogelijk werd buiten gefilmd, met spiegels om het zonlicht te leiden. Zonlicht geeft namelijk net iets minder warmte dan lampen.
14
Camera’s Om ons de mooie beelden te leveren, werden verschillende soorten camera’s gebruikt. Veelal werd met de Phantom HD-camera gefilmd. Dit is een digitale hoge snelheidscamera, die tot 1000 frames per seconde kan maken. Dit soort camera’s gebruikt de militaire wereld om explosies te analyseren! Voor het filmwerk binnenin de kasten werd steeds gebruik gemaakt van een endoscoopcamera. Deze camera, ook wel inspectiecamera genoemd, komt eigenlijk uit de medische wereld. Endoscopie betekent letterlijk ‘binnenin kijken’, afgeleid van de Griekse woorden ‘endon’ en ‘skopein’. Deze camera’s bezitten een flexibele buis tussen lens en ‘zoeker’ alsook een klein verlichtingssysteem. Een ideale camera dus om tussen de bijen te filmen! Voor de scènes in de lucht werden minihelikopters ingezet. Gemotoriseerde ‘drones’ zoals dat heet, met een kleine camera. ‘Drone’ is trouwens het Engelse woord voor dar! Hiermee kan Imhoof ook het typisch cinema-trucje van de ‘point-of-view shot’ toepassen, waarbij de camera het standpunt van, in dit geval, de bij, aanneemt.
Opdracht! Laat de leerlingen een korte reportage maken over een aspect dat hun is opgevallen in de film. Het resultaat kan ofwel een korte film, een radiobijdrage of krantenbericht zijn. Laat hen daarbij iemand interviewen. Dit kan een imker zijn, maar ook een milieuactivist, de gewone man in de straat, een moestuinier… laat hen creatief zijn. In klas kunnen ze vragen voor het interview opstellen en nadenken hoe ze het verder zullen aanpakken. Zorg ervoor dat ze goed voorbereid op pad gaan.
15
Bijen
achtergrond
De honingbij is de bekendste van de bijensoorten. Binnen een bijenvolk heb je een koningin, werksters en darren. De koningin is het zeldzaamst. Zij houdt het nest in stand door dagelijks grote hoeveelheden eitjes te leggen. Wanneer de eitjes bevrucht zijn, ontstaan daaruit werksters. Zijn ze onbevrucht, dan kunnen daar darren uit voort komen. De koningin wordt door de werksters opgekweekt in een speciale cel en gevoed met koninginnengelei. Daardoor wordt zij groter dan de anderen. Gebeurt er onverwacht iets met de koningin, dan zal het volk een nieuwe koningin maken. De werksters zijn het belangrijkst binnen de kolonie. Zij zijn evenals de koningin vrouwelijk. Ze hanteren een strikte taakverdeling. Meteen nadat ze uit haar cel kruipt, begint de bij haar werkleven. Sommige zoeken naar voedsel, andere maken honing, ruimen op, verjagen vijanden, bouwen nieuwe raatcellen, dichten openingen, ventileren het nest en nog veel meer. Haar taken veranderen doorheen haar leven. Dit verhoogt de efficiëntie, want dagelijks komen er vele exemplaren bij. In de zomer komen de mannelijke bijen tevoorschijn. Deze darren zijn voornamelijk van belang voor de paring. Verder spelen ze een rol bij de temperatuurregeling in de kolonie. Een dar haalt zelf geen voedsel, maar moet door de werksters worden gevoed. In de nazomer is er minder stuifmeel beschikbaar en houden de werksters op ze te voederen. Ze verzwakken en worden vervolgens het nest uitgejaagd, waarna ze sterven van honger of koude.
Kasten en kolonie Een bijenvolk opereert als een groot organisme. Elke kolonie heeft een onderkomen nodig. In de natuur vestigen ze zich in holle bomen of rotswanden. Omdat de mens graag de honing van de bijen at, is hij zelf een onderkomen voor hen gaan bouwen, in de vorm van korven en kasten.
16
Opdracht! Verdeel de klas in kleine groepjes. Geef elk groepje een woord zoals ‘dansen’, ‘honing’, ‘imker’, ‘pollen’, ‘koningin’, ‘dar’, ‘werkster’, ‘raat’, ‘kast’… en laat hen opzoeken hoe dit woord precies in verband staat met de bij. Geef hen ook de opdracht een passende foto te vinden. Laat ze vervolgens kort aan de andere leerlingen vertellen wat ze geleerd hebben. De foto’s kunnen achteraf verzameld worden op een groot prikbord, dat het leven van de bij visueel samenvat.
Wat kan ik zelf doen? Een groot probleem is de monocultuur. Bijen vinden steeds moeilijker bloemen en daardoor wordt ondervoeding een probleem. Plant daarom bijvriendelijk! Probeer in de tuin of in plantenbakken net die bloemen en planten te zaaien die aantrekkelijk zijn voor de bij. Let op dat de stuifmeeldraden bereikbaar zijn voor de bij, en dat ze niet verstopt zitten. Gebruik ook geen chemische producten in je tuin! Probeer te zoeken naar biologische alternatieven wanneer je met plaagjes zit. Wanneer je andere insecten wil bestrijden, hebben die middelen vaak eveneens een negatief effect op bijen. Het is belangrijk dat je goed uitkijkt wat je in je tuin spuit.
Tegenwoordig gebruiken imkers meestal houten kasten. Deze bevatten honingramen waarin bijenraten zitten. Imkers kunnen die dan van kast gaan verwisselen. Zo kan men makkelijker oogsten, broed uitwisselen, enzoverder.
Ten slotte, wat zeer goed is voor de bij en ook erg leuk voor jezelf: bouw eens een slaapplaats voor de diertjes.
Dansen en bestuiven
Holle stengels en gaatjes vinden ze fijne plaatsen om zich tijdens de winter te nestelen. Maak zelf een bijenhotel door bamboetakken bijeen te bundelen en op een droge plek te bevestigen. Je kan ook gaatjes boren in een stuk boomstronk. Als er een beetje tuin is in de buurt van de school kan je dit misschien samen met de leerlingen doen. Ga af en toe een kijkje nemen om te zien of er bijtjes zitten!
Bijen gaan op zoek naar voedsel in bloemen, dus vliegen ze van bloem naar bloem. Ondertussen bevruchten ze die bloemen. Het stuifmeel dat zich op de achterste poten van het diertje vasthecht, kan bij een andere bloem een bevruchting teweegbrengen. Wanneer een werkster een goede voedselbron heeft gevonden, keert ze naar de kolonie terug. Daar ‘vertelt’ ze de anderen door middel van een dans waar die bron te vinden is. Door volgens een bepaald patroon te bewegen kunnen de anderen weten hoe ver ze moeten vliegen en in welke richting de bron ligt. De ‘rondedans’ geeft aan dat de bron zich binnen de 50 meter bevindt. De ‘kwispeldans’ geeft een voedselbron aan van meer dan 50 meter ver, met eventueel de juiste richting.
Fiche voor de leerlingen: Op de volgende pagina vind je een fiche voor de leerlingen. Daarop staan een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Je kan deze fiche gebruiken als leidraad tijdens de bespreking van de film.
17
Als de honingbij uitsterft zullen we binnenkort het verhaal van de bloemetjes en bijtjes niet meer aan onze kinderen kunnen vertellen. Het beeld dat Mark Imhoof ons schetst met zijn documentaire ‘More than Honey’ is surrealistisch en tegelijkertijd zo reëel. - Cobra.be
Wist je dat de crew voor de scène met de cactus en de rotswand twee maal naar Arizona moest vliegen, totdat die erop stond? Op de koop toe stortte de camera nog neer en moesten specialisten in Nederland de opnames op de harde schijf redden!
Vind je dat deze film zich onderscheidt van andere documentaires? Waarom wel/niet?
Debatteer over de inhoud van de film. Wat is jouw mening over deze thematiek? Welke beelden van de film blijven je bij?
“Mijn grootvader zou waarschijnlijk verstoord wegwandelen van dit bedrijf, wanneer hij zag hoe we vandaag de dag bijen houden. Hij zou denken, ‘my god’, je bent je ziel verloren.” – imker John Miller
“Hoor je dat (gezoem van de bijen)? Het geluid van geld… vers geld!” – imker John Miller
Wat betekent de titel More Than Honey?
“Dat bijen massaal sterven is geen mysterie. Ze sterven niet gewoonweg door pesticiden, mijten, antibiotica, incest of stress. Het is de som van dit alles: de bijen sterven als gevolg van onze succesrijke beschaving. Ze sterven door mensen, die van wilde bijen tamme huisdieren hebben gemaakt en van wolven poedels die vatbaar zijn voor ziektes. Maar waarom laten de bijen dit toe?”
Bibliografie
We haalden veel informatie uit: •
http://www.morethanhoney-film.be/images/Dossiers/ Pedagogisch-dossier-NL.pdf
•
http://www.morethanhoney-film.be/images/Dossiers/DPMore-than-honey-NL-EN-FR.pdf
Aanvullende informatie
19
•
http://focusmedia.nl/portfolio/microfotografie.html
•
http://www.fwdmagazine.be/fwd/138934/hoe-doet-thehobbit-het-met-48-fps-/
•
http://cineuropa.org/ff.aspx?t=ffocusinterview&l=en&tid =2484&did=224811
•
http://www.exberliner.com/culture/film/the-bee-whisperer-was-very-busy/
•
http://www.cinema.nl/artikelen/10131201/bijen-in-nood
•
http://www.morethanhoney-film.nl/interview
