1
Moderne visie op de Bijbel ‘Toetsen aan Gods Woord en blijven bij hetgeen ons geleerd is’
De titel De Bijbel, waarheid en verdichting geeft ons zeer te denken. Bedoelt de titel te zeggen dat beide in de ene Bijbel voorkomen? Of zegt de titel dat de Bijbel het een of het ander is? Of is het louter een aanduiding dat de schrijver in zijn boek tracht te bezien wat de Bijbel in feite is; hebben zij gelijk die de Bijbel als De Waarheid zien, of hebben zij gelijk die de Bijbel als een aantal historische boeken zien waarin mensen hun visies hebben gegeven en waarover heel veel verschillende interpretaties bestaan, die elkaar vaak weerspreken? Geeft de schrijver normen aan en trekt hij grenzen waar het een begint en het ander ophoudt? De schrijver Robin Lane Fox vindt het een ‘verbazingwekkend feit dat de bijbel voor vele honderden miljoenen mensen over de hele wereld een bron van waarheid is.’ Ongerijmdheid Fox vindt namelijk dat ‘het boek overloopt van ongerijmdheden’ en dat vier verschillende versies van het leven van Jezus elkaar zozeer tegenspreken dat de claim dat de Bijbel louter waarheid bevat voor hem onhoudbaar is. Voor deze schrijver komen er allerlei vragen op: Hebben de gebeurtenissen in de Bijbel beschreven daadwerkelijk plaatsgevonden? (‘... als delen van de bijbel fictie zijn, geen geschiedenis, ligt de waarde dan wellicht in de wijze waarop ze verteld worden?’) De schrijver gaat ervan uit dat buitenbijbelse bronnen vanuit de Babylonische tijd of vanuit de Romeinse wereld strijdig zijn met wat we uit bijbelse bron weten, ofwel deze tegenstrijdigheid zou er kunnen zijn. Wat hebben de auteurs bedoeld met het beschrijven van deze geschiedenissen en boeken? Hoe waar zijn de in de Bijbel vervatte normen en waarden? Dat zijn zaken van ontzaglijk belang en het is goed dat er ook in de gereformeerde gezindte zijn, die zich bezighouden met de kritiek die vanuit de wereld op Gods Woord afkomt. Daarbij kan het bestuderen van dit boek zijn waarde hebben, omdat het duidelijk zegt hoe men in de wereld tegen dit alles aankijkt. Historie Juist vanwege de historische twijfels omtrent het echt gebeurd zijn van een aantal zaken die Gods Woord ons mededeelt, komt Fox ‘op een gedurfde manier tot een reconstructie van de ontstaansgeschiedenis van de bijbel in zijn geheel.’ De uitgever van dit boek (Agon B.V., Singel 62, 1016 AC Amsterdam) zegt dat Fox op een meedogenloze wijze analyseert. Drie voorbeelden worden genoemd. 1e. Het Joodse monotheïsme wordt teruggevoerd naar het jaar 622 voor Christus, wanneer het boek in de tempel des Heeren gevonden wordt. 2e. De Heiland zou tussen de 40 en 50 jaar geweest zijn toen Hij op 30 maart van het jaar 36 aan het kruis werd gehecht. 3e. Het Evangelie van Johannes is het meest betrouwbare Evangelie en de drie synoptische zijn van minder gehalte wat betreft de historiciteit. Kruistocht Wanneer Fox’ boek wordt genoemd een kruistocht tegen goedgelovigheid, dan wordt
2
daarmee bedoeld dat men uit goedgelovigheid de Bijbel ‘aanspraak laat maken op enige vorm van waarheid.’ Daarin heeft Fox een uitdagende kijk op de Bijbel. Het is opmerkelijk dat Agon schrijft dat Fox ‘vanuit een ‘heidens’ standpunt de simpele maar te weinig gestelde vraag stelt wat er waar is in de bijbel’. Het zal duidelijk zijn dat we vanuit de gereformeerde theologie dat woord ‘heidens’ onderstrepen. Zo kan en zo mag het niet. Dit lijkt objectief, maar is het niet, want hier is een mens bezig die op zijn eigen subjectieve wijze zich bezighoudt met Gods Woord en dat niet wil accepteren als Gods Woord en er dan ook op zijn manier mee omgaat, zich op zijn manier laat boeien en op zijn manier de waarheid van de Bijbel ondergraaft. Hij staat daarin vanzelf niet alleen. Immers, Fox heeft een plaats in een lange traditie van schrijvers en onderzoekers, die zich kritisch opstellen en uitlaten tegen Gods Woord. Daarbij gaat het om de mens die zich verzet tegen de absolute norm van Gods Woord, wil en wet, en dan komt met eigen visie, die als objectief doorgaat. Ontmythologisering Dit woord is bekend bij hen die theologie studeren, want in de geschiedenis van de uitleg en verkondiging van Gods Woord heeft dit woord een belangrijke plaats gekregen. De historie heeft laten zien dat erudiete geleerden zich gegeven hebben om zich hiermee in te laten. Wat bedoelt men hiermee? Dit, dat de bijbelschrijvers de persoon van Jezus omgeven hebben met allerlei gedachten, ideeën en theologische constructies, zodat de echte en werkelijke Jezus van Nazareth, zoals Hij leefde in Palestina aan het begin van onze jaartelling, onherkenbaar is geworden. Zo hebben we de theologische Christus en de historische Jezus van Nazareth, die zelfs tegenstellingen kunnen vormen; men spreekt dan van de Paulinische Jezus, van de Johanneïsche Jezus enzovoorts; eigenlijk stuit het ons tegen de borst om deze zaken zo op te schrijven, maar de historie leert dat men zo handelt en spreekt en Christus heeft het niet nodig door mensen verdedigd te worden, maar is het wel waard dat we deze kritiek weerleggen. Fox staat in een zekere traditie. Hij erkent dat ook: ‘De meeste kwesties die ik bespreek zijn deskundig en subtiel behandeld door tal van onderzoekers voor mij.’ Naast vele hedendaagse geleerden noemt Fox in zijn dankwoord vooral de denkbeelden van Julius Wellhausen, meer dan een eeuw geleden. Dit ontmythologiserend onderzoeken en bezig zijn met de Bijbel is niet goed. Dat geldt ook voor de historicus Fox. Dan gaat de mens heersen over Gods Woord en datgene inlezen in Gods Woord wat men er zelf in wil hebben, en uitlezen uit Gods Woord wat de mens ongeloofwaardig vindt. Dat is toe- en afdoen aan Gods Woord en daarover is Openbaring 22 duidelijk. Dat betekent dus een keihard ‘neen’ tegen de wijze waarop Fox met de Schrift omgaat. Juist dat relativerende, dat niet buigen voor de absolute normen van Gods Woord tekent ons de rationalist, de mens der Verlichting, de mondige en zelfbewuste mens, die zelf uitmaakt wat waar en wat niet waar is. Dat is de oude Griekse stelling ‘de mens de maat van alle dingen’ en in feite gaan we dan niet ver genoeg terug, want Gods Woord zegt ons dat de mens ‘als God’ wilde zijn … Kájafas Is dat ook niet hetgeen Kájafas wilde? Hij wilde niet buigen voor de Goddelijke autoriteit van Christus. De omslag van het boek van Fox toont een detail van een schilderij van Gerard van Honthorst over Christus voor Pilatus: een gebonden staande Jezus, een hogepriester die waarschuwend zijn vinger opheft naar Jezus, een geopend boek met een ontstoken kaars ...
3
Doet Fox niet hetzelfde? Bindt hij Jezus niet binnen zijn eigen visie ... ? Steekt hij niet een waarschuwende vinger op ... ? Heeft hij ook geen geopende Bijbel voor zich … ? Maar welk kaarslicht gebruikt hij daarbij? Kaft De achterflap van de kaft zegt het volgende: ‘De bijbel vertelt een lang verhaal: van de schepping tot de verbreiding van het christendom. Is het verhaal waar? Het wordt gelezen ‘als het Woord van God’, het wordt bewonderd om zijn literaire waarde, het wordt geïnterpreteerd als één geheel. Er zijn fundamentalisten die geloven dat er geen onjuistheid in staat; tegenstanders kennen de bijbel in het algemeen minder goed of herinneren zich slechts delen ervan.’ Opmerkelijk is het gemis aan hoofdletters, waar een bepaalde visie uit naar voren komt. Ook worden enkele visies naast elkaar gezet, waarbij de ene visie die van de fundamentalisten wordt genoemd; we zouden hierbij willen zeggen dat de gereformeerde gezindte het zo ziet en dat fundamentalisme en gereformeerde gezindte niet zomaar op één lijn gesteld kunnen worden. Voorts wijs ik op het gebruik van het woord verhaal in plaats van het woord geschiedenis; dat is geen toevalligheid. We vinden dat woord terug op blz. 14; en blz. 15 spreekt van de scheppingsverhalen en op blz. 27 gaat het over de geboorteverhalen van het Nieuwe Testament. Op blz. 401 staat: ‘Als we het merendeel van de bijbel vertelling noemen, aanvaarden we dat veel ervan niet waar is, maar we plaatsen het niet buiten het bereik van de historici ...’ De schrijver zegt dan (blz. 408) dat er een waarheidsniveau is dat berust op de eigen wijze van de auteurs om dingen te vertellen, niet op de gebeurtenissen zelf. De schrijver gaat hier diep op in; hij wil de historische waarheid los zien van de vertelling (blz. 425) en toch geven de teksten een menselijke waarheid (blz. 428). Fox werkt dat uit tot het eind van het boek. Het zal duidelijk zijn dat we het fundamenteel oneens zijn met hem en dat we duidelijk uitgaan van historische feiten en gebeurtenissen; dat geldt zowel de schepping en de daarop volgende geschiedenissen, alsook het Nieuwe Testament. We spreken niet voor niets van de heilsfeiten. Deze zijn wezenlijk voor het christelijk geloof, hetwelk deze feiten niet vergeestelijkt, maar wel de duidelijk geestelijke strekking ervan ziet, gelooft en predikt. Apologie Het is duidelijk dat vanuit apologetisch standpunt (en de ware gereformeerden komen meer en meer in een tijd die zich verzet tegen de absolute waarheid van Gods Woord) het goed kan zijn om boeken als deze grondig te bestuderen en te weerleggen. Lacunes in bijbelkennis kunnen op deze manier niet worden opgevuld. Het zou kunnen dat zij die ‘vanzelfsprekende opvattingen’ koesteren over ‘wat de bijbel zegt’ eens zouden opschrikken uit hun sluimering, en welke gevolgen dat zal hebben is een tweede … Atheïst Fox is een historicus die ook schreef over keizer Constantijn en over Alexander de Grote. Maar het grote probleem is dat Fox als atheïst schrijft. Dat blijkt ook uit de inzet van zijn boek: ‘Dit boek is een boek over bewijsmateriaal en historische waarheid en niet over geloof.’ Ik schrijf als atheïst, zegt Fox zelf, en het treurige daarbij is dat hij gelijk heeft wanneer hij zegt dat er Joodse en christelijke geleerden zijn die zeker niet minder ver gaan dan hij ... !
4
Vertaling Opmerkelijk is dat de schrijver in het Engelstalige boek vooral de King James Version gebruikte, terwijl de Nederlandse vertaling uitgaat van de Nieuwe Vertaling van het NBG. Dat lijkt me niet erg consequent. Waarom? De vraag kan rijzen waarom dit boek besproken wordt in een blad van de GBS. Ik wil trachten als antwoord enkele zaken te noemen. 1. Het gaat om Gods Woord en daar gaat het onze stichting ook om en daarom hebben we belang bij al wat Gods Woord aangaat. Daarom nemen we kennis van en bestuderen we boeken en vertalingen, ook die van andere uitgangspunten zijn dan de onze. 2. Hetgeen dit boek biedt, vindt zijn weerklank bij vele theologen en we vinden dat terug in heden en verleden en in de ontkerstenende maatschappij waarin we leven en waarop we een adequaat antwoord dienen te geven, zoals de eerste eeuwen hun apologieën van het Christelijk geloof kenden. 3. Wat hier geboden wordt aan relativering, vinden we terug bij onszelf, ons hart, onze jeugd en in onze gemeenten, waar de vragen over het gelijk van de andere godsdiensten niet van de lucht zijn. 4. We dienen onszelf op te scherpen en ons te hoeden voor vanzelfsprekendheden, die we aannemen, zonder ons bewust te zijn wat we doen en waar we ‘neen’ tegen zeggen. We dienen onze ogen niet te sluiten voor wat er gebeurt in de buitenwereld. Ook op theologisch vlak is heel wat gaande, en het is geen bewijs van ware standvastigheid door principieel te zijn en daarbij de ogen te sluiten voor wat de buitenwacht zegt. 5. Het is ook een kwestie van eerlijk zijn tegenover andersdenkenden. Wanneer we hun mening afwijzen, dan dienen we ook te weten wat zij zeggen en leren, schrijven en publiceren. 6. Op deze wijze wordt nog weer eens duidelijk hoe leeg de wetenschap ons laat en dat de Heere de dingen van Zijn Woord en Geest voor de wijzen en verstandigen verborgen heeft en de kinderkens geopenbaard. Wat laat dit ons leeg. Ik denk aan die evolutionist, die gevraagd werd naar de troost die hij had van zijn evolutionistisch denken, ook in theologische zin, en die toen antwoordde: Deze troost heb ik dat ik een wezenlijk onderdeel in de keten der geslachten ben geweest op weg naar een betere samenleving. Wie dit boek bestuderen wil, zou ik aanraden: neem er kennis van en toets dit alles aan Gods Woord, maar ‘blijf bij hetgeen u geleerd is’, en dan weet de lezer wel wat ik daarmee bedoel ... Formeel Wat betreft de formele zijde wil ik nog het volgende doorgeven. Dit boek telt 508 bladzijden en kost 49,90 gulden. Bij elk hoofdstuk zijn vele aantekeningen, die achterin bij elkaar geplaatst zijn. Er is ook een naamregister, waarin allerlei namen voorkomen; namen vanuit de Bijbel, maar ook vanuit de historie en namen van wetenschappers, zodat dit voor naslag weleens gemakkelijk kan zijn. Jammer is dat een tekstregister ontbreekt, dat is een gemis. Het is een gebonden uitgave van 1991 en de uitgever van historische boeken heeft er een keurige uitgave van gemaakt. Wat illustratiemateriaal zou overigens niet misstaan hebben in onze visueel ingestelde tijd, en iedereen, bewust of onbewust, vindt plaatjes en illustraties aantrekkelijk, vooral ook in een dergelijk boek.
5
Ds. Tj. de Jong (StandVastig maart 1995, p. 14-16)
