Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent
Academiejaar 2008-2009
MISBRUIK VAN PROCESRECHT
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’
Ingediend door
Hanna Van den Berghe
(studentennummer: 20043661) (major: burgerlijk en strafrecht)
Promotor: Prof. Dr. S. Lust Commissaris: Prof. Dr. P. Taelman
Voorwoord
In dit voorwoord wil ik graag mijn dank betuigen aan enkele mensen zonder wie ik deze masterproef niet had kunnen realiseren.
In de eerste plaats wil ik mijn promotor, Prof. Dr. Sabien Lust, bedanken. Zij stond me met raad en daad bij gedurende de twee jaar dat ik aan deze masterproef heb gewerkt. Dankzij het herhaaldelijk nalezen van mijn werk, bijhorende feedback en motiverende woorden heb ik dit tot een goed einde kunnen brengen.
Ook wil ik graag Alain Coppens bedanken voor het nalezen van het deel in verband met het publiek procesrecht.
In het bijzonder wil ik mijn ouders bedanken voor alle mogelijkheden en onvoorwaardelijke steun die ze mij de voorbije jaren geschonken hebben. Ook gaat mijn dank uit naar Jeroen en alle vrienden die steeds gezorgd hebben voor de nodige ontspanning.
Inhoudsopgave
DEEL 1: INLEIDING ................................................................................................................................... 1 DEEL 2: PROCESRECHTSMISBRUIK IN HET BURGERLIJK PROCESRECHT ................................................ 4 HOOFDSTUK 1: PROCESRECHTSMISBRUIK .......................................................................................... 5 1.
Materieel en moreel element ................................................................................................ 6 a.
Materieel element: het gebruik van de procedure ......................................................... 6
b.
Moreel element: foutief procederen met een onrechtmatig doel ............................... 11
2.
Belangen in het geding ........................................................................................................ 11
HOOFDSTUK 2: GRONDSLAG EN EVOLUTIE ...................................................................................... 12 1.
Romeins recht ...................................................................................................................... 12
2.
Middeleeuwen ..................................................................................................................... 14
3.
Voor 1992: rechtsmisbruik en art. 1382 en 1383 BW.......................................................... 14 a.
Rechtsmisbruik en art. 1382 en 1383 BW ..................................................................... 14
b.
Procesrechtelijke uitwerking ......................................................................................... 17
c.
Evaluatie ........................................................................................................................ 18
d.
Zelfstandige vormen van misbruik van recht ................................................................ 20
4.
1992-2007: art. 1072bis Ger.W: het opleggen van een civiele geldboete .......................... 21 a.
Cass. 14 februari 1992 ................................................................................................... 21
b.
Wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek: art. 1072bis
Ger.W. ...................................................................................................................................... 21 i.
Schadevergoeding en boete .......................................................................................... 23
A.
De vergoeding wegens tergend en roekeloos hoger beroep: art. 1072bis eerste lid Ger.W....... 24
B.
Boete wegens tergend en roekeloos hoger beroep: art. 1072bis tweede lid Ger.W................... 24 ii. c.
Voorwaarden ............................................................................................................. 26 Wet 10 juni 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek,
het Wetboek van Strafvordering en het Wetboek der registratie-, hypotheek-, en griffierechten, inzake onttrekking en wraking: art. 656 en 838 Ger.W. .................................. 28
I
d.
Procesrechtelijke uitwerking ......................................................................................... 30
e.
Evaluatie ........................................................................................................................ 32
HOOFDSTUK 3: VANDAAG: ART. 780BIS GER.W. .............................................................................. 33 1.
Inleiding................................................................................................................................ 33
2.
Wet van 26 april 2007: het nieuwe art. 780bis Ger.W. ....................................................... 36 a.
Art. 780bis Ger.W. ......................................................................................................... 36
b.
Toepassingsgebied ........................................................................................................ 37 i.
Het aanwenden van de rechtspleging ........................................................................... 37
ii.
Voor kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden ....................................... 38
iii.
Tergend en roekeloos geding .................................................................................... 39
iv.
Cassatie...................................................................................................................... 40
v.
Geen toepassing in straf- en tuchtzaken ................................................................... 40
c.
Schadevergoeding en geldboete wegens tergend en roekeloos geding....................... 41 i.
Schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding ............................................. 41
ii.
Geldboete wegens tergend en roekeloos geding ..................................................... 42
iii.
Wisselwerking schadevergoeding en geldboete ....................................................... 44
d.
Procedure ...................................................................................................................... 44
e.
Rechtsmiddelen ............................................................................................................. 45
f. 3.
i.
Hoger beroep................................................................................................................. 45
ii.
Cassatie...................................................................................................................... 46
Inwerkingtreding ............................................................................................................... 46 Evaluatie van de hervorming van de Wet van 26 april 2007 ............................................... 48
HOOFDSTUK 4: VERBAND MET DE WET VAN 21 APRIL 2007 BETREFFENDE DE VERHAALBAARHEID VAN KOSTEN EN ERELONEN VAN EEN ADVOCAAT ........................................................................... 49 1.
Inleiding................................................................................................................................ 49
2.
De Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een
advocaat ....................................................................................................................................... 49 a.
Historiek ........................................................................................................................ 49
II
b.
De rechtsplegingsvergoeding ........................................................................................ 51 i.
Mogelijkheid voor de rechter om af te wijken van de basisbedragen .......................... 53
ii.
Cumul met een vergoeding wegens procesrechtsmisbruik? .................................... 56
DEEL 3: PROCESRECHTSMISBRUIK IN HET PUBLIEK PROCESRECHT .................................................... 59 HOOFDSTUK 1: INLEIDING ................................................................................................................ 59 HOOFDSTUK 2: ART. 37 R.v.St.-WET ................................................................................................. 59 1.
Van Wetsvoorstel tot Wet ................................................................................................... 60
2.
Verband met het recht op toegang tot de rechter .............................................................. 62
3.
Verband met de bestuurlijke dwangsom............................................................................. 62
4.
Toepassingsgebied ............................................................................................................... 63 a.
Welke beroepen? .......................................................................................................... 63
b.
Enkel voor de verzoeker ................................................................................................ 65
5.
Kennelijk onrechtmatig beroep ........................................................................................... 66
6.
Procedure ............................................................................................................................. 70 a.
Algemeen....................................................................................................................... 70
b.
Het initiatief tot de procedure: het auditoraatsverslag ................................................ 71
c.
Hoorzitting ..................................................................................................................... 73
d.
Geen rechtsmiddelen .................................................................................................... 75
7.
De geldboete ........................................................................................................................ 76
8.
Inwerkingtreding .................................................................................................................. 78
HOOFDSTUK 3: HET KORT GEDING EN ART. 93 ALGEMEEN PROCEDUREREGLEMENT .................... 79 1.
Inleiding................................................................................................................................ 79
2.
Rechtspraak.......................................................................................................................... 80
HOOFDSTUK 4: EVALUATIE VAN ART. 37 R.V.ST.-WET ..................................................................... 84 DEEL 4: PROCESRECHTSMISBRUIK IN ANDERE RECHTSTELSELS.......................................................... 87 HOOFDSTUK 1: INLEIDING ................................................................................................................ 87 HOOFDSTUK 2: EUROPA.................................................................................................................... 87 HOOFDSTUK 3: NEDERLAND ............................................................................................................. 89
III
1.
Inleiding................................................................................................................................ 89
2.
Misbruik van recht ............................................................................................................... 89
3.
Misbruik van recht of bevoegdheid in het procesrecht....................................................... 90
4.
a.
Functie van misbruik van processuele bevoegdheden ................................................. 91
b.
Criteria voor misbruik van processuele bevoegdheden ................................................ 91
c.
Gevolg van misbruik van processuele bevoegdheden .................................................. 93 Evaluatie............................................................................................................................... 93
HOOFDSTUK 4: FRANKRIJK ................................................................................................................ 94 HOOFDSTUK 5: LUXEMBURG ............................................................................................................ 95 HOOFDSTUK 6: VERENIGD KONINKRIJK ............................................................................................ 96 HOOFDSTUK 7: DUITSLAND .............................................................................................................. 97 DEEL 5: CONCLUSIE ............................................................................................................................... 99
IV
DEEL 1: INLEIDING
1.
Al te vaak gaan mensen lichtvaardig procederen. Dit dient kost wat kost vermeden te
worden wanneer de gerechtelijke achterstand dezer tijden blijft groeien.
Op 26 april 2007 werd de Wet tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand goedgekeurd.1 Dit is, na de Wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek2, een tweede poging om de gerechtelijke achterstand in te tomen. De Wet van 26 april 2007 streeft een driedubbele doelstelling na. Ten eerste heeft ze tot doel het uitwisselen van argumenten tussen partijen sneller te laten verlopen. Men moet van bij het begin een kalender vastleggen met de belangrijke fases van de procedure. Ten tweede wil ze een betere controle uitoefenen op de termijn die rechters nemen om een vonnis te vellen. En, ten derde, heeft ze tot doel personen die de procedure nutteloos en moedwillig vertragen te sanctioneren door hen tot een boete te veroordelen.3
Men schuift maar al te graag de schuld van de gerechtelijke achterstand in de schoenen van magistraten en advocaten. Uit de parlementaire voorbereiding van de Wet van 26 april 2007 blijkt een groot wantrouwen van de wetgever ten opzichte van advocaten en magistraten. De rechtsleer spreekt over een ‘cynische hervorming’. Het is immers een feit dat men met de Wet van 26 april 2007 vooral advocaten en magistraten viseert, terwijl de wetgever het zelf nalaat om structurele maatregelen te nemen om de gerechtelijke achterstand te bestrijden. Vanuit dit oogpunt kan men het inderdaad cynisch noemen dat de wetgever strengere verplichtingen oplegt aan de partijen en de rechters onder het mom van het indijken van de gerechtelijke achterstand. Het is immers eerst en vooral van belang dat de overheid zelf (geslaagde) structurele maatregelen neemt om een goed kader te vormen waarin partijen, advocaten en magistraten tot een betere en snellere werking kunnen komen.4
1
2 3
4
Wet 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, BS 12 juli 2007. Wet 3 augustus 1992 tot wijziging van het gerechtelijk wetboek, BS 26 augustus 1992. V. TOLLERNAERE, “Wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand”, TVW 2007, afl. 3, (311) 311. B. ALLEMEERSCH en P. VAN ORSHOVEN, “Een wet … om wat te doen? En (vanaf) wanneer?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (1) 6.
1
De bedoeling van de Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand is een responsabilisering van álle actoren van justitie teweeg brengen. Dit geldt ook voor de partijen in het geding. Het is de verantwoordelijkheid van ieder van deze actoren om zich samen in te spannen het proces zo vlot en efficiënt mogelijk te laten verlopen. Hierbij mogen ze zich niet verstoppen achter hun autonomie of lijdelijkheid.5 Wanneer partijen een geding starten betrekken ze hier niet alleen elkaar in, maar ook een rechter. Daardoor staat ook het belang van de rechter en zijn taak om garant te staat voor een goede en efficiënte rechtsbedeling centraal.6
Eén van de bepalingen die de Wet van 26 april 2007 heeft ingevoerd is art. 780bis Ger.W. Art. 780bis Ger.W. veralgemeent de ambtshalve geldboete wegens aanwending van de procedure voor kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden. Het is de bedoeling om in deze masterproef na te gaan of dit een correcte, aangepaste en succesvolle benadering is van het procesrechtsmisbruik.
2.
In het publiek recht werd er reeds in 2002 een wet ingevoerd die de beteugeling van het
kennelijk onrechtmatig beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State op het oog had.7 Art. 37 R.v.St.-wet werd ingevoerd. De wetgever had hier ook de bedoeling om mede door art. 37 R.v.St.-wet de gerechtelijke achterstand bij de Raad van State een halt toe te roepen.
3.
Het procesrechtsmisbruik verdient de nodige aandacht en is de moeite waard om nader te
bestuderen. Naar de toekomst toe, en vooral naarmate de gerechtelijke achterstand toeneemt, kan deze problematiek immers van belang zijn. Vanuit proceseconomisch oogpunt is het namelijk niet altijd opportuun een rechtszaak aan te spannen. In dat opzicht hebben bepalingen zoals artikel 780bis Ger. W. en art. 37 R.v.St.-wet een ontradend en repressief effect op partijen die ondoordacht en lichtvaardig willen procederen.
4.
In deze masterproef wordt eerst en vooral het begrip procesrechtsmisbruik nader
bestudeerd. Het begrip wordt ontleed en er wordt nagegaan welke gedragingen allemaal als tergend en roekeloos beschouwd kunnen worden.
5
6
7
B. ALLEMEERSCH en P. VAN ORSHOVEN, “Een wet … om wat te doen? En (vanaf) wanneer?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (1) 6. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 141. Wet 17 februari 2002 tot beteugeling van het kennelijk onrechtmatig beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, BS 16 maart 2002.
2
De evolutie van het procesrechtsmisbruik in het privaat procesrecht wordt onder de loep genomen: van de grondslag van rechtsmisbruik, artikels 1382 en volgende van het BW, artikel 1072bis Ger. W. tot het nieuwe artikel 780bis Ger.W. Het verband tussen art. 780bis Ger.W. en de Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat wordt aangehaald.8 Er wordt onderzocht hoe men het misbruik van procesrecht in het publiek procesrecht aanpakt, door een studie van art. 37 R.v.St.-wet en de rechtspraak hieromtrent. Tot slot wordt er eens over de grens heen gekeken om na te gaan hoe men het probleem van procesrechtsmisbruik aanpakt in het buitenland. Als conclusie worden deze verschillende systemen tegen elkaar afgewogen en wordt duidelijk welke de voorkeur verdient. Het is de bedoeling na te gaan of het überhaupt wel nodig was om in specifieke bepalingen te voorzien voor het procesrechtsmisbruik. Men kan zich immers de vraag stellen of art. 1382-1383 BW niet al voldoende grondslag bood misbruik van procesrecht een halt toe te roepen. Ook wordt nagegaan of het opleggen van een geldboete wegens tergend en roekeloos procederen wel kan in het licht van art. 6 EVRM. Men zou namelijk kunnen stellen dat het recht op een eerlijk proces, en dan vooral het recht op toegang tot een rechter, hierdoor in het gedrang komt.
8
Wet 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, BS 31 mei 2007.
3
DEEL 2: PROCESRECHTSMISBRUIK IN HET BURGERLIJK PROCESRECHT
5.
Volgens M. STORME kan procesrechtsmisbruik gedefinieerd worden als een misbruik van doel
en middelen. Hij definieerde het als ‘het gebruik zonder enig redelijk belang van de regels van het procesrecht voor een ander doel dan datgene waarvoor het bestemd werd en/of het gebruik van deze regelen op een wijze die naar omstandigheden niet strookt met de proceseconomie’.9 Met een openbare dienst moet zuinig worden omgesprongen. De maatschappij heeft immers nood aan een zo snel mogelijke rechtspleging die met zo weinig mogelijk middelen kan geschieden. De partijen moeten hun processtrategie dan ook op dit principe afstemmen en het proces met een minimum aan geld en tijd voeren. Dit principe van ‘proceseconomie’ geldt voor alle actoren van het geding, zijnde de rechter en de partijen. Van burgers mag verwacht worden dat ze zich in een maatschappij met een minimum aan fatsoen gedragen. Dit wordt ook van hen verwacht in het procesrecht, namelijk wanneer ze partij zijn in een geding.10 ‘Naar omstandigheden’ wijst er op dat de rechter in casu zal nagaan of de partij zich procesrechtelijk heeft gedragen op een manier die al dan niet strookt met het hierboven beschreven beginsel van de proceseconomie.11 6.
Uit recentere rechtspraak van het Hof van Cassatie blijkt dat men soortgelijke definities geeft
aan het procesrechtsmisbruik. In een arrest van 31 oktober 2003 overwoog het Hof van Cassatie het volgende: ‘Overwegende dat een geding niet alleen tergend kan zijn wanneer een partij de bedoeling heeft een andere partij schade te berokkenen, maar ook wanneer zij haar recht om in rechte op te treden uitoefent op een wijze die de perken van de normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon kennelijk te buiten gaat’.12 In een arrest van 12 mei 2005 overwoog het Hof van Cassatie: ‘Attendu qu’un appel est téméraire ou vexatoire au sens de l’article 1072bis du Code judiciaire lorsque l’appelant exerce son droit de recours soit dans une intention de nuire, soit d’une manière qui excède manifestement les limites de l’exercice normal de ce droit par une personne prudente et diligente’.13
9
10 11
12
13
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 75. B. ALLEMEERSCH, Taakverdeling in het burgerlijk procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2007, 617. M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 77. J.-F. VAN DROOGHENBROECK, “L’abus procédural: une étape décisive” (noot onder Cass. 31 oktober 2003), JT 2004, (135) 135. Cass. 12 mei 2005, RABG 2005, 1683.
4
In deze masterproef wordt dan ook de definitie van M. STORME gehanteerd in verband met het procesrechtsmisbruik.
HOOFDSTUK 1: PROCESRECHTSMISBRUIK 7.
Het recht om als eiser, verweerder of tussenkomende partij in een gerechtelijke procedure
op te treden is een grondrecht. Dit blijkt uit art. 6 eerste lid EVRM dat het recht op een eerlijk proces bepaalt en art. 14 eerste lid IVBPR waaruit de gelijkheid voor de rechter, het vermoeden van onschuld en garanties voor de verdachten worden afgeleid. Volgens het beschikkingsbeginsel (ook wel de autonomie van procespartijen genoemd) beslist een partij zelf of hij dit recht al dan niet wil laten gelden. Maar het grondrecht houdt ook in dat elke burger kan eisen dat zijn rechtspleging niet ‘complex, lang en duur’ gemaakt wordt door hindernissen. Dus hoe elementair dit recht ook is, het wil niet zeggen dat men er misbruik van mag maken. Het is dan ook de taak van de rechtbanken om daarop toe te zien.14
8.
Het in rechte optreden wordt als een doelgebonden bevoegdheid beschouwd.15
Het doel van procesrecht is ‘het ordenen van het geding opdat een partij over een passende, rechtmatige en uitvoerbare titel zou kunnen beschikken of opdat een partij zou kunnen verhinderen dat een onrechtmatige titel ten hare nadele tot stand zou komen’. Bovendien moet het procesrecht ook proceseconomisch worden benaderd, namelijk op een zodanige manier ‘dat zij elk gerechtelijk geding op een zoveel als mogelijk snelle, goedkope en eenvoudige wijze naar zijn einddoel brengt’.16
9.
Ook het gebruik van het recht op hoger beroep is een doelgebonden bevoegdheid. Dit geldt
voor het recht op toegang tot de rechter, het uitoefenen van de rechtsvordering, het aanwenden van rechtsmiddelen en het ten uitvoer leggen van een gerechtelijke uitspraak. Het zijn geen absolute rechten.17 Dit wil zeggen dat het doel van het recht op hoger beroep het gebruik ervan beperkt. Het doel van het recht op hoger beroep bestaat uit het privaat belang van een partij die door een rechterlijke uitspraak benadeeld wordt. Het is het belang dat een appellant heeft bij de hervorming van een rechterlijke uitspraak. De bevoegdheid is het recht dat eenieder toekomt die door een
14
15 16
17
P. TAELMAN, “Gebruik en misbruik van procesrecht”, TPR 1988, (89) 90; P. THION, “Deloyale procesvoering- Een toetssteen bij het concluderen”, NJW 2002, (50) 52. W. VAN GERVEN, Beginselen van het Belgisch privaatrecht. Algemeen Deel, Antwerpen, Standaard, 1973, 173. M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 76. P. TAELMAN, Syllabus Gerechtelijk recht, Gent, Universiteit Gent, 2008-09, Deel I, 33.
5
eenzijdige handeling hun eigen of andermans rechtssfeer beïnvloedt.18 Er is dan ook sprake van bevoegdheidsafwending van het recht op hoger beroep wanneer men dit aanwendt voor een ander doel dan het belang van de hervorming van een rechterlijke uitspraak. Dit kan bijvoorbeeld een belang zijn dat niet relevant is of een belang waarvoor men geen bescherming kan verlangen.19 Men kan bijvoorbeeld een hoger beroep instellen om de tegenpartij te pesten. Dit was het geval toen een man hoger beroep instelde tegen een vonnis dat de echtscheiding toestond in het voordeel van de vrouw. Hij meende hierdoor het hoederecht over zijn kind te kunnen vrijwaren, maar er was daarover in het vonnis nog niets beslist. Ondanks het feit dat het hoger beroep voor alle rechtszoekenden wordt gewaarborgd, kan men door gedrag of attitude misbruik maken van dit recht.20 Men kan ook een hoger beroep instellen zonder dat men er enig redelijk belang bij heeft. Zoals een beroep dat tergend en roekeloos is omdat men het enkel instelt om de uitvoering van onderling overeengekomen verplichtingen uit te stellen.21
1. Materieel en moreel element
a. Materieel element: het gebruik van de procedure 10.
Misbruik van procesrecht kan betrekking hebben op het misbruik van de bevoegdheid van
procederen (het feit van procederen), maar ook op het misbruik van de regels van het procesrecht (de wijze waarop men procedeert).22
Een eerste vorm van misbruik van procesrecht bestaat uit een misbruik van bevoegdheid, namelijk misbruik maken door het feit van procederen. Het recht om te procederen heeft immers een bepaald doel: de ene partij wil een uitvoerbare titel verkrijgen om zijn rechtmatige aanspraak af te dwingen, de andere partij wil de afgifte van dergelijke titel verhinderen wanneer hij meent dat de aanspraak
18
19
20 21 22
K. BROECKX, Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 351. K. BROECKX, Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 352. Brussel 30 juni 1960, JT 1961, 45. Brussel 16 december 1958, Pas. 1960, II, 45. P. TAELMAN, “Gebruik en misbruik van procesrecht”, TPR 1988, (89) 91.
6
van de tegenpartij onrechtmatig is.23 De procedure wordt in dit geval aangewend voor een ander doel dan waarvoor ze bestemd is.24
Een tweede vorm van misbruik van procesrecht volgt uit misbruik van de regels van het procesrecht. Het misbruik ontstaat door de wijze waarop men procedeert. Men moet de regels met betrekking tot het hoger beroep, en het procesrecht in het algemeen, hanteren op een wijze die strookt met de proceseconomie. Dit wil zeggen op een zo snel, goedkoop en eenvoudig mogelijke manier.25 De rechtsvordering wordt hier niet van haar finaliteit afgewend, maar wordt wel gerealiseerd op een lichtvaardige of foutieve wijze.26 Men kan bijvoorbeeld laattijdig een middel aanwenden om zo uitstel van de zaak te verwezenlijken.27
In wat volgt worden in een kort overzicht een paar uiteenlopende vormen van misbruik
11.
opgesomd, om aan te tonen dat niet enkel een tergend en roekeloos hoger beroep tot misbruik van procesrecht kan leiden. De volgende gedragingen kunnen evengoed aanleiding geven tot een schadevergoeding en/of boete.28
•
12.
Voorprocessuele onzorgvuldigheid
Men gebruikt het procesrecht, terwijl men redelijkerwijs zou moeten weten dat er geen kans
op slagen bestaat. Dit is een onzorgvuldigheid die aanleiding kan geven tot misbruik van procesrecht wanneer men het proces heeft aangewend voor een ander doel dan waarvoor het dient. Met andere woorden valt men de rechter hier nodeloos lastig. Dit is niet hetzelfde als een proces voeren zonder de absolute zekerheid te hebben dat je het zal winnen. Hier is er geen sprake van procesrechtsmisbruik.29 Er is bijvoorbeeld sprake van voorprocessuele onzorgvuldigheid wanneer men een onredelijk lange termijn wacht om een proces in te leiden. In casu werd een driejarig huurcontract overgedragen aan een derde. De eerste huurder bleef solidair gehouden tot de huurplichten tot het einde van het 23
24
25 26
27
28
29
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 70. P. DEJAEGHERE, “Procederen na de wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, (13) 25. Gent 3 januari 1989, TGR 1989, 12. R. DE CORTE, “Hoe autonoom is het procesrecht? Studie van enkele raakvlakken tussen materieel en gerechtelijk recht”, TPR 1980, (10) 10. P. DEJAEGHERE, “Procederen na de wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, (13) 25. M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 78-82. M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 78.
7
oorspronkelijke contract. De nieuwe huurder betaalde niet en gaf de sleutels twee maand later terug aan de eigenares. Deze verwittigde de eerste huurder niet en wachtte zes maanden om de eerste huurder te dagvaarden. De eigenares maakte misbruik van haar recht, ze had slechts recht op de huurgelden tot de dag waarop de sleutels haar door de tweede huurder werden overhandigd.30 Hetzelfde doet zich voor wanneer men in 1995 voor de eerste keer betaling eist van een factuur die sinds 1988 onbetaald bleef. De schuldenaar-handelaar was niet verplicht zijn archiefstukken langer dan een periode van vijf jaar te bewaren. Hierdoor kon hij zijn rechten van verdediging niet uitoefenen. In casu kon de schuldeiser door het laattijdige proces geen uitvoerbare titel bekomen tegen de schuldenaar.31 Wanneer men toch beslag vordert ondanks een aanbod van betaling, is er ook sprake van een voorprocessuele onzorgvuldigheid.32 Een andere voorprocessuele onzorgvuldigheid kan het gebruik van procesrecht zijn wanneer men het gevorderde eveneens buitengerechtelijk had kunnen verkrijgen. Dit doet zich bijvoorbeeld voor wanneer één van de partijen een geding opstart terwijl de onderhandelingen tussen de partijen nog bezig zijn.33 Volgens een recent arrest is het echter toegelaten om gebruik te maken van een gerechtelijke procedure om zijn positie in het kader van onderhandelingen te versterken of om een minnelijke regeling af te dwingen.34
•
13.
Onevenredigheid
Men voert een geding met een redelijk doch onevenredig belang. Het kan zijn dat het belang
van de ene procespartij geringer is dan de schade die de tegenpartij hiervan ondervindt. Dit doet zich ook voor wanneer het belang via verschillende wegen kan worden bereikt en men de meest schadelijke weg voor de tegenpartij kiest.35 Men kan bijvoorbeeld een uitvoerbare titel lichtzinnig uitvoeren zonder enig nut of noodzaak. Er is hier sprake van misbruik van recht. Een uitvoerbare titel moet immers gehanteerd worden met dezelfde behoedzaamheid als de behoedzaamheid die een voorzichtig en bezorgd persoon hanteert bij de normale uitoefening van een recht.36
30 31 32 33 34 35
36
Vred. Andenne 21 juni 1984, RRD 1984, 275. Kh. Namen 7 maart 1996, RRD. 1996, 598. Rb. Antwerpen 25 april 1957, JT 1957, 423. Rb. Luik 1 september 1976, JT 1977, 102. Kort Ged. Arbrb. Bergen 9 juli 2008, JLMB 2008, afl. 37, 1671 M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 79. Brussel 10 november 1971, RW 1971-72, 911.
8
Gebrek aan belang
•
Er is sprake van een tergend en roekeloos geding wanneer de gedingvoerende partijen geen
14.
redelijk belang hebben.37 Zo zal het hoger beroep tegen een akkoordvonnis als tergend en roekeloos worden beschouwd. Ook een hoger beroep dat gesteund is op middelen die aangevoerd waren voor de eerste rechter wordt als tergend en roekeloos beschouwd wanneer er voor de eerste rechter geen middelen werden ingeroepen en er een vonnis werd gewezen overeenkomstig een akkoord van de partijen.38
Foutieve gedraging
•
Er is sprake van een foutieve gedraging wanneer men op een tergend, roekeloze, lichtzinnige
15.
manier procedeert of procedeert op een manier die in strijd met de proceseconomie is. Wie niet handelt zoals een normaal zorgvuldig persoon begaat namelijk een fout en kan tot een schadevergoeding gehouden zijn.39 De voorbeelden zijn legio. Er was sprake van een tergend en roekeloos geding wanneer een verzekerde zijn verzekeraar in aansprakelijkheid dagvaardde en hij zelf zijn premies niet betaald had. De verzekerde gaf de verzekeraar een wissel als betaling waarop het rekeningnummer van de betrokkene ontbrak. De verzekerde liet na te antwoorden op het verzoek van de verzekeraar om dit mee te delen.40 Hetzelfde gold voor een slachtoffer van een arbeidsongeval dat een deskundigenonderzoek aanvroeg en
de
daaropvolgende
vier
maanden
niet
reageerde
op
de
oproepingen
van
de
gerechtsdeskundigen.41 Er was sprake van een tergend en roekeloos beroep toen iemand hoger beroep aantekende bij de arbeidsrechtbank tegen een beslissing van een medisch inspecteur van het RIZIV en men later niet meer verscheen op de expertises noch op de zitting. Ook deelde men niet mee dat men afstand van geding deed.42 Ook
in
het
geval
van
een
werknemer
die
een
procedure
opstartte
tegen
een
arbeidsongevallenverzekeraar en hierbij de aanstelling van een deskundige bekwam, was er sprake
37
38 39 40 41 42
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 80. Brussel 15 december 1969, RW 1969-70, 1055. Cass. 15 mei 1941, Pas. 1941, I, 192. Brussel 21 januari 1982, Bull.ass. 1982, 439. Arbrb. Luik 5 maart 1981, JL 1981, 330. Arbrb. Luik 5 maart 1981, JL 1981, 330.
9
van een foutieve gedraging. Deze aanstelling bleek immers later gebaseerd op bewust onjuiste verklaringen van de werknemer.43
Het meest extreme geval van fout is overheidsfraude. Dit doet zich voor wanneer een
16.
overheid een wet doet stemmen om de loop van het geding te beïnvloeden, terwijl de zaak aanhangig is.44 De Belgische Staat maakte zich schuldig aan procesrechtsmisbruik wanneer ze zich probeerde te onttrekken aan de gevolgen van het Gravier-arrest van 13 februari 1985 van het Hof van Justitie.45 De Franse Françoise Gravier wou graag een opleiding tot striptekenaar volgen in België en moest hiervoor meer schoolgeld betalen dan de Belgische studenten. Gravier meende dat het vragen van een hoger schoolgeld voor de toegang tot een beroepsopleiding, strijdig was met art. 12 van het EGVerdrag. Art. 12 EG-Verdrag stelt dat discriminatie op grond van nationaliteit verboden is. Het Hof van Justitie gaf haar gelijk.46 De Belgische Staat stelde hoger beroep in tegen een in redelijkheid onbetwistbare uitspraak, namelijk dat de Belgische staat het inschrijvingsgeld dat zij strijdig met het EG-Verdrag verkreeg moest teruggeven. Dit hoger beroep was bovendien gebaseerd op een Wet van 21 juni 1985 die strijdig was met het art. 12 EEG-Verdrag. Op die manier probeerde de overheid zich aan de gerechtelijke controle te onttrekken.47 De rechtbank van eerste aanleg van Luik veroordeelde de Belgische staat tot vergoeding wegens procesrechtsmisbruik: ‘Attendu que l’Etat a tenté avec obstination de se soustraire aux conséquences de ses agissements illicites, escomptant notamment de l’intervention d’une loi conçue à son initiative qui le placerait hors d’atteinte du controle des tribunaux de l’ordre judiciaire; Attendu que le recours exercé contre la décision non sérieusement contestable du magistrat cantonal revêt un caractère téméraire qu’il convient de réprimer en allouant à l’intimé des dommages-intérêts qu’il postule, lesquels répareront adéquatement les incertitudes, tracas et démarches extraordinaires qu’il a du assumer pour faire valoir son bon droit.’.48
•
43 44
45 46
47 48
Oogmerk om te schaden
Arbrb. Nijvel 5 oktober 1990, T.Verz. 1991, 602. M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 81. HvJ 293/83, Gravier v. Luik, Jur.1985, 593. H. COUCKE en P. EECKHOUT, “Art. 12 EG-Verdrag” in E. WYMEERSCH (ed.), Handels- en economisch recht. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1989, (1) 3. Rb. Luik 4 november 1985, JL 1985, 653. Rb. Luik 4 november 1985, JL 1985, 653; M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, StoryScientia, 1986, (67) 82.
10
Wanneer men vorderingen instelt of proceshandelingen stelt met het oogmerk om te
17.
schaden, is er vanzelfsprekend sprake van een vorm van procesrechtsmisbruik. 49 Dit is het geval wanneer men enkel een geding voert om de tegenpartij schade toe te brengen door de openbaarheid van het geding. De rechter oordeelde in die zin wanneer men het recht op eerbied van de persoonlijke situatie niet respecteert.50 Een rechtstreekse dagvaarding voor de strafrechter kan tergend en roekeloos zijn.51 Wanneer men opzettelijk een onontvankelijke hoofdeis inleidt om schade te berokkenen is er eveneens sprake van misbruik van procesrecht.52 In een recentere echtscheidingszaak beschouwde de rechter het als procesrechtsmisbruik om hoger beroep in te stellen tegen de beslissing van de kortgedingrechter. Dit was het geval omdat de moeder de kinderen van school wou doen veranderen om ze te laten vervreemden van hun vader en hun natuurlijke biotoop.53
b. Moreel element: foutief procederen met een onrechtmatig doel Het moreel element van procesrechtsmisbruik bestaat uit het foutief procederen met een
18.
onrechtmatig doel.54 Men oefent zijn recht uit met het opzet om te schaden of op een wijze die de grenzen van de normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam of zorgvuldig persoon kennelijk te buiten gaat.55
2. Belangen in het geding 19.
Eerst en vooral zijn de belangen van de gedingvoerende partijen in het geding. Ook de
belangen van degenen die nauw bij het proces betrokken zijn spelen mee. Hierbij kan men denken aan de gerechtsdeurwaarder, de deskundige, de advocaat, ... Ieder van hen heeft baat bij een zo snel, goedkoop en efficiënt mogelijke oplossing. Ook aan het belang van de rechterlijke macht, in casu de overheidsrechter, moet worden aandacht besteed. Een rechter mag in tijden van gerechtelijke achterstand niet nodeloos worden 49
50 51 52 53 54
55
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 82. Cass. 15 mei 1941, Pas. 1941, I, 192. Corr. Luik 23 februari 1979, JL 1979, 301. Antwerpen 8 januari 1962, RW 1961-62, 1305. G. VERSCHELDEN, noot onder Antwerpen 13 december 2006, NjW 2007, afl. 163, (464) 464. P. DEJAEGHERE, “Procederen na de wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, (13) 25. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1687.
11
aangesproken. Evenmin mag hij worden aangesproken voor geschillen die nodeloos te ingewikkeld worden gemaakt. Daarenboven speelt ook het belang van de behoorlijke en efficiënte rechtsbedeling. Het is niet de bedoeling dat men voor eender wat een rechtsgeding begint. Er is sprake van een ‘vergerechterlijking’ van de maatschappij: omdat men niet weet hoe men een andere oplossing moet bewerkstelligen stapt men maar naar de rechter.56
20.
Maar bovenal speelt het algemeen belang een grote rol. Het procesrecht ‘dient’ het
materiële recht. Het doel van het procesrecht is een tegensprekelijk debat verzekeren tussen de verschillende partijen. Dit debat moet aan de rechter de ‘gerechtelijke waarheid’ onthullen.57 Juist dit dienende karakter van het geding toont aan dat het procesrechtsmisbruik een eigen aanpak nodig heeft. Het is geen geval van klassiek rechtsmisbruik, aangezien het juist gaat over misbruik van een rechterlijke macht.58 Hier wordt later dieper op ingegaan.59
HOOFDSTUK 2: GRONDSLAG EN EVOLUTIE
1. Romeins recht 21.
De termen ‘tergend’ en ‘roekeloos’ zijn afkomstig van het Romeinsrechtelijk tijdperk. 60 In de
Instituten van Gaius, het Digestenfragment van Ulpinianus en in de Instituten van Justinianus kan men de beginselen van het begrip tergend en roekeloos proces terugvinden.61
22.
In de Instituten van Gaius waren er instrumenten om de kwade trouw en de roekeloosheid
van gedingvoerende partijen te beteugelen. Eerst en vooral was er het sacramentum. Iedere procespartij moest een som geld betalen aan de pontifices. De som van de verliezende partij werd in beslag genomen en in de staatskas gestort. Deze som werd dan aangewend voor de openbare eredienst, vandaar de naam sacramentum.62
56
57
58 59 60 61
62
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 74. J. ENGLEBERT, “Abus de droit de la procédure. L’argument de procédure est-il juridiquement correct?” in P. TAELMAN en M. STORME (eds.), Tien jaar toepassing Wet 3 augustus 1992 en haar reparatiewetgeving, Brugge, die Keure, 2004, (151) 151. P. THION, “Deloyale procesvoering- Een toetssteen bij het concluderen”, NJW 2002, (50) 52. Infra 19-20, nr. 35-36. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 46. J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSEN (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 114. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 52.
12
De meest gebruikte vordering was echter de actio de calumnia. Men veroordeelde de eiser ter kwader trouw tot een boete, een poena. Dit bedrag was een schadevergoeding voor de in het gelijk gestelde verweerder. De schadevergoeding was forfaitair vastgesteld op één tiende van het bedrag dat men ten onrechte van de verwerende partij had geëist. De voorwaarde hiervoor was wel dat men altijd de kwade trouw van de eisende partij moest kunnen aantonen. Volgens Gaius was er sprake van kwade trouw wanneer men zijn tegenstander wil kwellen (vexandi adversarii gratia) en men hoopt het proces te winnen eerder door vergissingen of de onrechtvaardigheid van de rechter dan door de rechtvaardigheid van zijn zaak (potuisque ex iudicis error vel inquitate victoriam spereat quam ex causa veretatis). In uitzonderlijke gevallen was ook een straf voorzien voor verweerders die hun schuld ten onrechte ontkenden.63
23.
In het Digestenfragment van Ulpinianus vindt men het volgende terug: ‘Si quis per injuriam
ad tribunal alicujus me interpellaverit vexandi mei causa potero injuriam experiri’. In een vrije vertaling wil dit zoveel zeggen als: ‘Als iemand mij ten onrechte voor de rechtbank daagt, zal ik het onrecht kunnen ondergaan om mij te wreken’.64
24.
‘De poena temere litigantium: … sed pro his introductum est et praefatum jusjurandum et ut
improbus litigator etiam damnum et impansas litis inferre adversario suo cogatur.’ Dit is te lezen in de Instituten van Justinianus. Men zou dit kunnen vertalen als: ‘Over de straf voor zij die lichtzinnig een proces aangaan: … voor deze is de veroordeling bepaald die een respectloze (improbus) procesvoerder oplegt de schulden en uitgaven van het proces van de tegenstander op zich te nemen’.65 Hier wordt met andere woorden bepaald dat degene die onredelijk (improbus) procedeert een geldboete boven het hoofd hangt. Van de partijen en hun advocaten werd verwacht dat ze zworen dat ze te goeder trouw een vordering instelden en dit niet deden om de andere te tergen. De roekeloze partij moest dus veroordeeld worden tot alle proceskosten en moest alle schade die de tegenpartij geleden had vergoeden.66 Het misbruik van hoger beroep werd ook gesanctioneerd: ‘Ne temere autem ac passim provocandi omnibus facultas praeberetur, arbitramur eum, qui malam litem fuerit persecutus, mediocriter poenam a competenti judice sustinere.’ Men kan dit vertalen als: ‘Opdat niet lichtzinnig en te pas en
63 64
65
66
L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 53. J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSEN (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 114. J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSEN (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 114. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 54.
13
te onpas iedereen elkaar voor het gerecht zou dagen, zou ik menen dat hij die vervolgd wordt voor een ‘slecht of ongepast’ proces een lichte straf ondergaat opgelegd door een bekwame rechter’.67
2. Middeleeuwen 25.
In de middeleeuwse cotuymen is er meermaals sprake van misbruik van recht. Dit oude
beginsel was niet onbekend bij de Romeinen, maar verwierf vooral bekendheid tijdens de Middeleeuwen.68
Er zijn wel slechts weinig teksten bekend die specifiek over het misbruik van procesrecht gaan. Wel kan art. 88 van de ordonnantie van Villers-Cotterets (1539) vermeld worden. Dit artikel bepaalde dat men een schadevergoeding moest betalen wanneer men zijn proces verloor op grond van roekeloosheid. De ordonnantie bepaalde immers: ‘En toute matière y doit y avoir adjudication de dommages et interest estans demandés pour punir la témérité du succombant’.69
3. Voor 1992: rechtsmisbruik en art. 1382 en 1383 BW
a. Rechtsmisbruik en art. 1382 en 1383 BW 26.
Volgens de traditionele opvatting is het misbruik van procesrecht een toepassing van de leer
van het rechtsmisbruik. De juridische grondslag hiervan vindt men terug in de regels van onrechtmatige daad inzake niet-contractuele aangelegenheden. Het Hof van Cassatie hanteerde diezelfde regels met betrekking tot het procesrechtsmisbruik.70
27.
Er is sprake van rechtsmisbruik wanneer de drager van een recht optreedt met het doel om
te benadelen of op een wijze die andermans belangen schaadt zonder dat hij hier zelf enig redelijk
67
68 69
70
J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSEN (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 114. W. VAN GERVEN, Beginselen Belgisch privaatrecht. 1. Algemeen deel, Antwerpen, Kluwer, 1987, 164. J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSEN (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 114. K. BROECKX, Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 353.
14
belang bij heeft.71 Dit vloeit voort uit het principe ‘dat niet alles is toegelaten wat de rechtsregelen bepalen of wat uit een wettelijk recht voortvloeit’.72 De leer van het rechtsmisbruik bepaalt dat het verboden is een recht uit te oefenen op een manier die kennelijk de grenzen van een redelijke rechtsuitoefening te buiten gaat.73 In beginsel is wel een fout vereist opdat er sprake zou kunnen zijn van rechtsmisbruik. Men kan zich de vraag stellen van welke aard en hoe ernstig de fout dient te zijn.74
Aanvankelijk verdedigde het Hof van Cassatie een restrictieve interpretatie. Er was slechts misbruik van procesrecht ingeval van kwade trouw of opzet van een procespartij.75 Hoger beroep instellen werd pas als onrechtmatig beschouwd wanneer het ingesteld werd ter kwader trouw of door een ernstige nalatigheid of grove fout, die met bedrog gelijkgesteld kon worden. 76 De geïntimeerde kon enkel schadevergoeding vorderen wanneer hij kon bewijzen dat het hoger beroep ter kwader trouw werd ingesteld.77 Volgens een tweede strekking was er misbruik van het recht om hoger beroep in te stellen van zodra de lichtste fout zonder de bedoeling om te schaden of niet ter kwader trouw wordt begaan. Dit kan bv. een beoordelingsfout te goeder trouw zijn.78
Sinds het mijlpaalarrest van 10 september 1971 hanteert het Hof van Cassatie echter het ruimere aquiliaanse foutbegrip. Misbruik van recht wordt op de volgende manier omschreven: ‘de uitoefening van een recht met de enkele bedoeling om te schaden, of op een wijze die de grenzen te buiten gaat van de normale uitoefening van dit recht door een voorzichtig en bedachtzaam mens’.79 Toegepast op het procesrecht houdt dit in dat er geen sprake van fout is wanneer een partij haar eis of verweer niet bevestigd ziet. Het wordt pas foutief wanneer men met een lichtzinnigheid in rechte optreedt, waar een voorzichtig en bedachtzaam mens zich van zou weerhouden.80
71
72 73
74
75 76
77 78
79 80
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 69. Cass. 24 april 1978, Pas. 1978, I, 955. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 140-141. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1687. P. POLLET, “Des dommages-intérêts pour procédures téméraires et vexatoires”, JT 1995, (597) 599. K. BROECKX, Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 353. Cass. 22 maart 1956, Arr.Cass. 1956, 607. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1687. Cass. 10 september 1971, Arr.Cass. 1972, 31. K. BROECKX, Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 353.
15
28.
In een arrest van 15 mei 1941 baseerde het Hof van Cassatie de veroordeling wegens
procesrechtsmisbruik voor het eerst op art. 1382 BW.81 In casu werd een schadevergoeding opgelegd omwille van het instellen van een vordering wegens namaak van een octrooi waarvan de broosheid in het oog sprong. Het Hof van Cassatie oordeelde dat de eis naar omstandigheden als lichtzinnig en onrechtmatig moest worden beschouwd, omdat men te goeder trouw duidelijk een appreciatiefout had gemaakt. Zo werden de goede naam en het patrimonium van de tegenpartij in het gedrang gebracht. Het Hof bepaalde ‘…dat het instellen van een vordering die een lichtvaardigheid laat blijken waarvoor elk voorzichtig en bedachtzaam mens zich zou gehoed hebben, het karakter van een onrechtmatige daad aanneemt welke, overeenkomstig het gemeen recht, voor hen die ze verricht de verplichting met zich brengt de schadebrengende gevolgen ervan te vergoeden…’. Iemand die op een dergelijke wijze handelt ‘overschrijdt de grenzen van het aan ieder toekomend recht om in rechte op te treden’.82
Het Hof van Cassatie week daar echter van af in het arrest van 29 november 1962 en stelde dat er slechts sprake is van procesrechtsmisbruik wanneer een verweer roekeloos, ter kwader trouw of kwaadwillig wordt gevoerd83; ‘le fait de résister judiciairement à une demande constitue, en principe, comme le fait d’agir en justice, l’exercice d’un droit; qu’il ne dégénère en acte illicite, et partant donnant lieu à l’allocation de dommages et intérêts, que s’il est accompli avec témérité, malice ou mauvaise foi’.84
Maar de beoordeling van deze vereiste fout evolueerde opnieuw verder. In een arrest van 31 oktober 2003 paste het Hof van Cassatie terug de algemene theorie van misbruik van recht toe op het procesrechtsmisbruik85: ‘qu’une procédure peut revêtir une caractère vexatoire non seulement lorsqu’elle exerce son droit d’agir en justice d’une manière qui excède manifestement les limites de l’exercice normal de ce droit par une personne prudente et diligente’.86 Deze zienswijze verdient dan ook de voorkeur. Dit arrest maakt volgens J.-F. VAN DROOGHENBROECK een einde aan de onzekerheid welke fout vereist is. Het doet er niet toe of de fout te goeder trouw of
81
82 83
84 85
86
K. BROECKX, Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 353. Cass. 15 mei 1941, Pas. 1941, I, 192. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 233. Cass. 29 november 1962, Pas. 1963, I, 406. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 233. J.-F. VAN DROOGHENBROECK, “L’abus procédural: une étape décisive” (noot onder Cass. 31 oktober 2003), JT 2004, (135) 135.
16
te kwader trouw gemaakt is en of ze al dan niet begaan is met het doel te schaden.87 Het is enkel vereist dat men, zelfs te goeder trouw, een duidelijke en te vermijden beoordelingsfout maakt.88 De foutaansprakelijkheid ex art. 1382 e.v. BW brengt namelijk aansprakelijkheid met zich mee voor zelfs de lichtste fout.89
Een hoger beroep werd als tergend en roekeloos beschouwd wanneer het ingesteld is tegen
29.
een vonnis dat niet vatbaar is voor hoger beroep.90 Dit was bijvoorbeeld het geval bij een akkoordvonnis dat niet appellabel was ex art. 1047 Ger.W.91 of wanneer de bepalingen inzake aanleg werden geschonden.92 Hoger beroep aanwenden om zijn verplichtingen te ontlopen of om de procedure te rekken was ook een vorm van misbruik van procesrecht.93 Er was ook misbruik van het recht op hoger beroep wanneer men enkel hoger beroep instelde om de tenuitvoerlegging van een vonnis te vermijden.94
Een hoger beroep was echter niet onrechtmatig wanneer de appellant te goeder trouw een vergissing maakte omtrent de draagwijdte van zijn rechten95 of wanneer de zaak zeer ingewikkeld was.96
b. Procesrechtelijke uitwerking 30.
De rechter vergeleek het gedrag van de procespartijen met dat van een ‘bonus homo
processualis’. Dit is een procesbewuste burger die beseft dat het procesrecht geen speelgoed is en dat men er voorzichtig en bewust mee moet omspringen.97
31.
Men kon de vordering wegens procesrechtsmisbruik brengen voor de rechter die reeds gevat
werd. Dit gaat verder dan de letterlijke interpretatie van het toenmalige art. 563 Ger.W. Dit artikel
87
88 89
90
91 92 93 94 95 96 97
J.-F. VAN DROOGHENBROECK, “L’abus procédural: une étape décisive” (noot onder Cass. 31 oktober 2003), JT 2004, (135) 135. G. VAN DESSEL, “Contre l’abus procédural”, JT 1997, (680) 681. K. RAES, Controversiële rechtsfiguren: rechtsfilosofische excursies over de relaties tussen ethiek en recht, Gent, Academia Press, 2001, 307. J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSE (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 124. Rb. Mechelen 1 december 1938, RW 1938-39, 73. Gent 10 mei 1954, RW 1954-55, 673. Brussel 10 november 1943, RW 1946-47, 369. Gent 1 december 1937, RW 1937-38, 691. Luik 14 november 1936, Pas. 1937, III, 103. Brussel 24 mei 1933, Pas. 1933, II, 197. M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 82.
17
vereiste dat het ging om een tergend en roekeloos karakter van de vordering zelf die bij de rechter aanhangig was. Men wou echter vermijden dat er een nodeloze opsplitsing van bevoegdheid plaats vond over de verschillende rechtscolleges bij misbruik van procesrecht. Dit strookte met de proceseconomie. Uit de rechtspraak van toen bleek dat dit zelden aanleiding gaf tot problemen.98 In hoger beroep kon de rechter in hoger beroep het tergend of roekeloos karakter beoordelen. Een stakingsrechter kon een schadevergoeding opleggen wegens een tergende of roekeloze vordering tot staking in het kader van de wet op de handelspraktijken, hoewel een stakingsrechter principieel geen schadevergoeding in het algemeen mocht opleggen.99
32.
Misbruik van procesrecht (in casu het tergend en roekeloos hoger beroep) kon op
verschillende manieren gesanctioneerd worden. De achterliggende gedachte was dat de schade die men leed door het misbruik van procesrecht moest vergoed worden. Volgens de algemene theorie van het misbruik van recht bestond de sanctie op dergelijk misbruik ofwel uit de oplegging van de normale uitoefening van het recht, ofwel uit het herstel van de schade die het misbruik veroorzaakte.100 In het kader van het proces konden deze sancties verschillende vormen aannemen.101 Eén van de mogelijke sancties was de niet-ontvankelijkheid van het hoger beroep, bijvoorbeeld wanneer er beroep wordt ingesteld tegen een vonnis dat in laatste aanleg wordt gewezen zal de rechter ambtshalve de niet-ontvankelijkheid moeten opwerpen. Een tweede mogelijke sanctie was het toekennen van een schadevergoeding op tegenvordering van de geïntimeerde. Tenslotte kon de partij die zich schuldig maakte aan procesrechtsmisbruik veroordeeld worden tot verwijzing in de gerechtskosten.102
c. Evaluatie
33.
De ervaring toonde dat de schadevergoeding wegens tergend en roekeloos beroep zelden
gevorderd werd. De vraag is bovendien of de leer van het rechtsmisbruik de juiste benadering inhoudt voor de problematiek van misbruik van procesrecht. Het procesrecht heeft immers specifiefe eigenschappen.
98
99 100 101
102
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 83. Voorz. Kh. Brussel 13 februari 1978, BRH 1978, 582. Cass. 8 februari 2001, Arr.Cass. 2001, 245. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 235. J. DE COCK, “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in K. DASSEN (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, (111) 121-124.
18
Het procesrecht is een autonome rechtstak die los staat van het materiële recht. Ze heeft tot doel het materiële recht te dienen. Daarenboven is het gerecht een openbare dienst, de rechter verleent deze openbare dienst zonder dat de rechtszoekende aan het gerecht een vergoeding moet betalen. Men moet tenslotte ook goed in het achterhoofd houden dat het proces een kwaad is en de procesregels een vorm van geciviliseerd geweld inhouden. Men voert een proces, wetende dat dit zowel voor zichzelf als voor een tegenpartij veel geld, tijd, stress,… zal kosten.103
34.
Ook volgens P. TAELMAN en B. DECONINCK lijkt rechtsmisbruik als (uitsluitende) grondslag
voorbijgestreefd. Het zou al te veel de volle ontplooiing van de rechtsfiguur procesrechtsmisbruik in de weg staan. De strakke vereisten ex art. 1382 BW (fout, schade en causaal verband) kunnen moeilijk worden toegepast wanneer men de specifieke procesverhoudingen in acht neemt, namelijk deze tussen de procespartijen en deze ten aanzien van de rechter en het justitiële apparaat.104 Soms is het immers moeilijk te bewijzen dat iemand schade lijdt of dat een fout niet alleen een fout uitmaakt ten opzichte van de tegenpartij.
35.
Dé grootste beperking van de klassieke grondslag van rechtsmisbruik is ongetwijfeld dat men
vergeet dat ook het belang van de rechterlijke macht in het geding is. De rechterlijke macht moet namelijk een behoorlijke en efficiënte rechtsbescherming organiseren.105 Het is dan ook duidelijk dat roekeloze procespartijen tijd en energie gaan opslorpen, die elders beter gebruikt kunnen worden. P. TAELMAN en B. DECONINCK halen het voorbeeld aan van een pleiter die laattijdig komt melden dat hij zonder instructies is. Het is duidelijk dat hierdoor niet enkel schade wordt geleden door de tegenpartij maar ook door de rechter. Deze kan immers bij verdaging van de zaak geen andere zaak ter vervanging op dezelfde zitting vaststellen. Deze schade zal moeilijk in te schatten en te bewijzen zijn. Hier schieten de klassieke regels van 1382 e.v. BW duidelijk tekort.106
36.
Dit alles toont aan dat men kan argumenteren dat het misbruik van procesrecht een eigen,
zelfstandige aanpak verdient. Dit heeft M. STORME met een tekenend voorbeeld duidelijk gemaakt. Wanneer men een openbare dienst, zoals de brandweer, opbelt zonder ernstige reden zal je hiervoor niet alleen de kosten moeten betalen, maar misschien ook een schadevergoeding. Een tergend en 103
104
105
106
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 75. P. TAELMAN en B. DECONICK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), Brugge, die Keure, 2007, (119) 141. P. TAELMAN en B. DECONICK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), Brugge, die Keure, 2007, (119) 141. P. TAELMAN, “Gebruik en misbruik van procesrecht”, TPR 1988, (89) 106.
19
roekeloos beroep op de brandweer zal dus gesanctioneerd worden. Hetzelfde zou moeten gelden voor een tergend en roekeloos beroep op het gerecht.107 In die zin was het dan ook aangewezen dat de wetgever ingreep om een tergend en roekeloos beroep op het gerecht te beboeten.
d. Zelfstandige vormen van misbruik van recht 37.
Sommige auteurs verdedigen daarom de autonomie van het procesrechtsmisbruik. Deze
visie vindt steun in het algemeen belang van een behoorlijk en efficiënt rechtssysteem en het voorkomen van een overbelasting van de rechtsbedeling.108
38.
Men zou de proceseconomie en de procesloyauteit als zelfstandige vormen van misbruik van
procesrecht kunnen beschouwen. Met een openbare dienst moet immers zuinig worden omgesprongen. De maatschappij heeft nood aan een zo snel mogelijke rechtspleging die met zo weinig mogelijk middelen geschiedt. De partijen moeten hun processtrategie dan ook op dit principe afstemmen en deze met een minimum aan geld en tijd voeren. Het principe van proceseconomie geldt voor alle actoren van het proces, zijnde de partijen in het geding en de rechter.109 Zoals reeds aangehaald, wordt van burgers verwacht dat ze zich in de maatschappij met een minimum aan goed fatsoen gedragen. Dit wordt ook van hen verwacht in het burgerlijk procesrecht.110 Een deloyale proceshandeling is deze die ‘in acht genomen met de specifieke elementen eigen aan de zaak, de objectieve en marginale toets van de billijkheid, betamelijkheid en redelijkheid niet kan doorstaan’.111
39.
Ook de objectieve goede trouw komt in aanmerking als zelfstandige vorm van
procesrechtsmisbruik. De objectieve goede trouw is de verplichting om te handelen in overeenstemming met de maatstaven van redelijkheid en billijkheid die in een samenleving hic et nunc gelden.112 Deze blanco-norm laat toe dat deze ongeschreven rechtsregel meespeelt in vele
107
108
109 110 111 112
M. STORME, “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in G. BAERT en J. RONSE (eds.), Liber amicorum Jan Ronse, Brussel, Story-Scientia, 1986, (67) 72-73. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1687-1688. B. ALLEMEERSCH, Taakverdeling in het burgerlijk procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2007, 617. B. ALLEMEERSCH, Taakverdeling in het burgerlijk procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2007, 619. P. THION, “Deloyale procesvoering- Een toetssteen bij het concluderen”, NJW 2002, (50) 50. P. TAELMAN, Syllabus Gerechtelijk recht, Gent, Universiteit Gent, 2005-2006, 40.
20
rechtsverhoudingen.113 De rechter moet tussenkomen bij elke proceshandeling die een weldenkend persoon niet zou hebben gesteld. Dit moet hij doen ongeacht of hierdoor schade werd berokkend.114 Bij het hanteren van dit beginsel moet men twee mogelijke gevaren in het achterhoofd houden. Een eerste bestaat uit de denkluiheid van een rechter of advocaat. De goede trouw kan namelijk een gemakkelijke oplossing zijn om naar een oplossing naar billijkheid te streven. Maar aan de andere kant kan een rechter of advocaat zich ook blind staren op de geschreven rechtsregels. Op die manier laat hij na het recht meer te verfijnen en te ontwikkelen aan de hand van redelijkheid en billijkheid.115
4. 1992-2007: art. 1072bis Ger.W: het opleggen van een civiele geldboete
a. Cass. 14 februari 1992 40.
Uit het arrest van het Hof van Cassatie van 14 februari 1992116 kon men reeds voor de
wetswijziging van 3 augustus 1992 afleiden dat de art. 1382 e.v. BW tekort schoten voor het bestrijden van het procesrechtsmisbruik. Misbruik van procesrecht schond immers niet alleen de belangen van de procespartijen, maar ook de goede werking van het gerecht als openbare dienst. Dit was een vernieuwende invalshoek.117 In casu had één van de partijen een aanvullende conclusie neergelegd op de terechtzitting die vastgesteld was voor de behandeling van de zaak. Deze conclusie was buiten de in art. 748 Ger.W. vastgestelde termijnen neergelegd. Niet alleen werd hierdoor het belang van de tegenpartij geschaad, ook de procesgang werd vertraagd. De rechter kon daarom de desbetreffende conclusie uit de debatten weren.118
b. Wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek: art. 1072bis Ger.W.
113
114 115
116 117
118
M. STORME, “De goede trouw in het geding? De invloed van de goede trouw in het privaat proces- en bewijsrecht”, TPR 1990, (353) 365. P. TAELMAN, “Gebruik en misbruik van procesrecht”, TPR 1988, (89) 113. M. STORME, “De goede trouw in het geding? De invloed van de goede trouw in het privaat proces- en bewijsrecht”, TPR 1990, (353) 365. Cass. 14 februari 1992, Arr.Cass. 1991-92, 557. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 142. Cass. 14 februari 1992, Arr.Cass. 1991-92, 557.
21
41.
Uit de parlementaire voorbereiding van de Wet van 3 augustus 1992119 bleek dat er een
grote consensus bestond over de noodzaak om de gerechtelijke achterstand tegen te gaan. Deze zou immers aan de oorzaak liggen van een vertrouwenscrisis in de justitie.120 Eén van de voorziene maatregelen hield in dat er ambtshalve een bijkomende boete kon worden opgelegd in geval van tergend en roekeloos beroep.121
42.
Onder het motto ‘Same player shoots again’122 werd het hoger beroep immers ongetwijfeld
misbruikt. Een verklaring hiervoor was onder andere de schorsende werking van het hoger beroep.123 De Wet van 3 augustus 1992 had tot doel rechtsonderhorigen te garanderen dat ze binnen een redelijke termijn hun rechten konden laten gelden.124
43.
In de Memorie van Toelichting125 kan men de ratio legis van de wet achterhalen. In 1790
bestond er reeds een historisch precedent dat het instellen van ongegronde hogere beroepen sanctioneerde met een geldboete. De artikelen 10 en 11 van Titel X van de Wet van 14 en 16 augustus 1790 bepaalden immers dat de appellant wiens hoger beroep ongegrond werd verklaard automatisch veroordeeld werd tot een geldboete ten voordele van het ‘bureau de jurisprudence charitable’, dit wil zeggen ten voordele van de rechtsbijstand aan de armen.126 Ook was art. 1072bis Ger W. gericht op de andere Europese wetgevingen, en dan in het speciaal op de nieuwe Franse Code de procédure civile. Art. 559 eerste alinea van die Code bepaalt immers dat ‘en cas d’appel principal dilatoire ou abusif, l’appelant peut être condamné à une amende civile de 100 F à 10 000 F, sans préjudice de dommages-intérêts qui lui seraient réclamés’.127
In 1984 was er ook een aanbeveling van het Comité van Ministers van de Raad van Europa die in Beginsel 2 voorstelde de sancties te versterken bij manifeste ongegrondheid van de ingestelde
119 120
121
122 123
124
125 126 127
Wet 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, BS 31 augustus 1992. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek, Parl.St. Kamer B.Z. 1990-1991, nr. 566/003, 2. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek, Parl.St. Kamer B.Z. 1990-1991, nr. 566/003, 5. F. EVERS, “Rechters overbelast door onbeperkt beroep”, De Standaard 9 augustus 2002. P. VAN ORSHOVEN, “Het (recht op) hoger beroep, waarom en waarheen?” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR GERECHTELIJK RECHT (ed.), Het gerechtelijk recht: waarom en waarheen?, Brugge, die Keure, 2005, (133) 138. T. BAES, “De wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het gerechtelijk wetboek: mik hoog, de pijl zakt al genoeg in zijn vlucht”, RW 2003-04, (997) 997. Memorie van Toelichting, Parl.St. Senaat 1990-1991, nr. 1198/001, 27. Art. 10 en 11 van Titel X van de wet van 14 en 16 augustus 1790. J. VAN COMPERNOLLE, “Het hoger beroep” in G. CLOSSET-MARSHAL, B. DECONINCK en R. DE CORTE (eds.), Het vernieuwd gerechtelijk recht. Eerste commentaar bij de wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1992, (165) 175.
22
vordering of bij manifeste aanwending van dilatoire middelen, namelijk wanneer een pleiter ‘de proceduremiddelen of –akten gebruikt met het hoofddoel ze te vertragen’.128
44.
Art. 1072bis Ger.W. luidde als volgt:
‘Wanneer de rechter in hoger beroep het hoofdberoep afwijst, doet hij in dezelfde beslissing uitspraak over de eventueel gevorderde schadevergoeding wegens tergend of roekeloos hoger beroep. Indien daarenboven een geldboete wegens tergend of roekeloos hoofdberoep verantwoord kan zijn, wordt bij dezelfde beslissing een rechtsdag bepaald op nabije datum waarop alleen dit punt zal worden behandeld. De griffier roept bij gerechtsbrief de partijen op om te verschijnen op de rechtsdag. De geldboete bedraagt 125 euro tot 2 500 euro. De Koning mag het minimum- en maximumbedrag om de vijf jaar aanpassen aan de kosten van het levensonderhoud. De geldboete wordt geïnd door de Administratie der Registratie en Domeinen met aanwending van alle middelen van recht.’
Het eerste lid was een bevestiging van de gemeenrechtelijke regel dat een geïntimeerde schadevergoeding kan vorderen op basis van een tergend en roekeloos hoofdberoep. De volgende leden hielden echter een vernieuwing in.129 Art. 1072bis Ger. W. werd in het leven geroepen om tergend of roekeloze hoofdberoepen te bestraffen. Het verleende aan de appelrechter de ambtshalve bevoegdheid om de appellant te veroordelen tot een burgerlijke geldboete van 125 euro tot 2500 euro, onafhankelijk van de eis tot schadevergoeding van de geïntimeerde.130 Deze geldboete kan men dan zien als een vergoeding voor de schade die het rechtssysteem lijdt. De schade van de tegenpartij wordt vergoed door een eventuele schadevergoeding wegens tergend en roekeloos hoofdberoep. De schade aan de rechterlijke macht wordt dan ‘vergoed’ en vooral gesanctioneerd door de geldboete.
i.
128
129
130
Schadevergoeding en boete
P. BUELENS, “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening” (noot onder Rb. Mechelen 20 april 1999), RW 1999-2000, (371) 372; B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1687. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 2. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 143.
23
De bepaling regelde enerzijds de schadevergoeding die gevorderd kon worden door een
45.
partij en anderzijds de boete wegens tergend en roekeloos beroep die ten goede kwam aan de Staat.131 De criteria die golden voor het opleggen van een boete zijn dezelfde als voor het opleggen van een schadevergoeding wegens tergend en roekeloos hoger beroep. A. De vergoeding wegens tergend en roekeloos hoger beroep: art. 1072bis eerste lid Ger.W. 46.
Deze had betrekking op de verhouding tussen partijen, namelijk het herstel van de schade
die men de wederpartij berokkend had. De schadevergoeding was vrij begrootbaar en vaak ook symbolisch. Deze vergoeding was een toepassing van art. 1382 e.v. BW. Ze was een schadevergoeding wegens het foutief instellen van het hoger beroep. De rechter ging na of de partij die beroep instelde zich zorgvuldig gedragen had.132 Op dit punt was art. 1072bis Ger.W. dan ook een loutere bevestiging van wat reeds uit art. 1382 BW voortvloeide.133
47.
Aan deze vergoeding was één duidelijke voorwaarde verbonden, namelijk dat het hoger
beroep afgewezen diende te worden. Men kende ze toe in één en dezelfde beslissing. Voor andere vormen van procesrechtsmisbruik kon men nog steeds schadevergoeding vorderen op basis van art. 1382 e.v. BW. 134
B. Boete wegens tergend en roekeloos hoger beroep: art. 1072bis tweede lid Ger.W. 48.
De boete beoogde het herstel van de schade die men aan de rechtsbedeling in het algemeen
had toegebracht. Door een tergend en roekeloos beroep in te stellen wendde men immers de schaarse middelen van het rechtssysteem aan ten koste van andere dossiers die meer opportuun waren om te behandelen.135
131
132
133
134
135
D. SCHEERS, Het vernieuwde gerechtelijk wetboek: een praktische commentaar bij de wet van 3 augustus 1992, Antwerpen, Kluwer, 1993, 289. D. SCHEERS, Het vernieuwde gerechtelijk wetboek: een praktische commentaar bij de wet van 3 augustus 1992, Antwerpen, Kluwer, 1993, 289. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 2. P. BUELENS, “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening” (noot onder Rb. Mechelen 20 april 1999), RW 1999-2000, (371) 371. J. LAENENS en K. BROECKX, “Het gerechtelijk recht in een stroomversnelling”, RW 1992-1993, (930) 930.
24
Uit de Memorie van Toelichting blijkt dat de boete een vorm van solidariteit moest teweegbrengen tussen aan de ene kant degenen die misbruik maken van de procedure, en aan de andere kant de rechtzoekenden die niet genoeg middelen hebben om hun aanspraken in rechte te kunnen doen gelden.136 49.
De boete had een wettelijk minimum en een maximum, ze bedroeg 125 tot 2 500 euro.
Aangezien het een burgerlijke geldboete was, moest zij niet vermenigvuldigd worden met opdeciemen. De boete werd geïnd door de Administratie der Registratie en Domeinen.137 Het Hof besliste zelf of ze de boete al dan niet oplegde. Zo ja, legde de rechter de boete na tegenspraak op in een latere beslissing.138 In tegenstelling tot wat vereist was voor de schadevergoeding ex art. 1072bis eerste lid Ger.W., vereiste de boete ex art. 1072bis tweede lid Ger.W. niet dat het hoofdberoep afgewezen werd.139
Voor de rest werden dezelfde criteria als bij de schadevergoeding gehanteerd om uit te maken of een hoofdberoep aanleiding kon geven tot een geldboete. Uit de wet bleek echter een zekere beoordelingsruimte voor de rechter: hij kon een geldboete opleggen in geval van tergend of roekeloos beroep wanneer hij dit ‘verantwoord’ achtte.140 50.
Belangrijk is dat deze boete geen rechtstreeks verband hield met de schadevergoeding
wegens tergend en roekeloos beroep. Ze waren onafhankelijk van elkaar. De boete kon ook opgelegd worden wanneer reeds een schadevergoeding wegens tergend en roekeloos beroep was opgelegd. Ze hing niet af van het indienen van een vordering tot schadevergoeding.141 De uitdrukking ‘daarenboven’ in art. 1072bis Ger.W. wees er immers op dat de geldboete niet onderworpen was aan het bestaan van het instellen van een schadevergoeding door de geïntimeerde. Dit werd bevestigd in de openbare discussie in de Senaat over het wetsontwerp.142 Daar zei de Minister van Justitie namelijk het volgende: ‘Ik bevestig dat er niet noodzakelijk een relatie is tussen de vordering van 136 137
138
139 140
141
142
Memorie van Toelichting, Parl.St. Senaat 1990-1991, nr. 1198/001, 28. D. SCHEERS, Het vernieuwde gerechtelijk wetboek: een praktische commentaar bij de wet van 3 augustus 1992, Antwerpen, Kluwer, 1993, 290. P. BUELENS, “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening” (noot onder Rb. Mechelen 20 april 1999), RW 1999-2000, (371) 371. J. LAENENS en K. BROECKX, “Het gerechtelijk recht in een stroomversnelling”, RW 1992-1993, (930) 930. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 5. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 5. J. VAN COMPERNOLLE, “Het hoger beroep” in G. CLOSSET-MARSHAL, B. DECONINCK en R. DE CORTE (eds.), Het vernieuwd gerechtelijk recht. Eerste commentaar bij de wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1992, (165) 175.
25
schadevergoeding en de mogelijkheid een geldboete op te leggen (…) de mogelijkheid een geldboete op te leggen betekent een beroep op initiatief van de rechter. Als de geldboete afhangt van de vordering in schadevergoeding, is er geen oplossing op het probleem dat wij proberen op te lossen’.143
ii. 51.
Voorwaarden Het moest gaan om een hoger beroep. De schadevergoeding en de boete bleven immers
voorbehouden aan beroepsprocedures, met bovendien uitsluiting van het incidenteel beroep.144 Art. 1072bis eerste lid Ger.W., in verband met de schadevergoeding, was enkel van toepassing wanneer het hoofdberoep werd afgewezen. Desalniettemin bleef het op grond van art. 1382 BW mogelijk om ook schadevergoedingen te verkrijgen in andere gevallen, bv. wanneer het hoofdberoep gedeeltelijk wordt afgewezen of wanneer een incidenteel beroep een tergend of roekeloos karakter heeft.145
52.
Het moest een tergend en roekeloos hoofdberoep betreffen. De wet bevatte hier geen
criteria voor. Uit de rechtspraak blijkt dat men zich overwegend steunde op de criteria van kwade trouw of van een fout in de zin van art. 1382 BW. 146 In de rechtspraak vallen van beide voorbeelden terug te vinden. Er was sprake van een tergend en roekeloos karakter wanneer men een hoger beroep instelde met de kwaadwillige bedoeling om de procedure te vertragen.147 In andere uitspraken besloot men echter ook tot een tergend en roekeloos karakter van een hoger beroep wanneer het ging over een lichtzinnig optreden dat een normaal voorzichtig en zorgvuldig persoon niet zou instellen.148 Beide opvattingen kunnen gesteund worden op de rechtspraak van het Hof van Cassatie. De rechtspraak van het Hof van Cassatie149 is dan ook voor interpretatie vatbaar, zowel in de zin van de kwaadwillige bedoeling als in de zin van een schuldige gedraging in hoofde van de appellant.150
143 144
145
146
147
148
149
Hand. Senaat 1991-1992, 2 juli 1992, 424. P. BUELENS, “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening” (noot onder Rb. Mechelen 20 april 1999), RW 1999-2000, (371) 372. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 3. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 3. Brussel 25 juni 1974, Pas. 1975, II, 49; Antwerpen 21 mei 1979, RW 1979-80, 1559; Antwerpen 1 december 1980, RW 1980-81, 1836; Brussel 18 december 1986, JT 1987, 126; Brussel 22 maart 1988, RTDF 1989, 46; Brussel 22 september 1988, JT 1989, 694; Brussel 14 juli 1989, JT 1989, 696. Brussel 14 januari 1988, Pas. 1988, II, 98; Brussel 9 mei 1990, JT 1990, 630; Arbh. Luik 22 januari 1991, JTT 1991, 386; Arbh. Antwerpen 4 maart 1991, JTT 1991, 381; Brussel 29 januari 1992, JT 1992, 660. Cass. 15 mei 1941, Pas. 1941, I, 192; Cass. 29 november 1962, Pas. 1963, I, 406.
26
In een recenter arrest van 12 mei 2005 beschouwt het Hof van Cassatie een beroep als tergend en roekeloos ‘wanneer de appellant zijn recht van beroep uitoefent ofwel met het opzet om te schaden, ofwel op een wijze die de grenzen van de normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon te buiten gaat’. In casu had de appelrechter één van de partijen om deze reden tot een geldboete veroordeeld. Deze partij had immers een hoofdberoep ingesteld tegen een zeer goed gemotiveerd vonnis waarin de toepasselijke rechtsbeginselen juist werden gehanteerd en de feiten op een correcte manier werden geanalyseerd. De partij in kwestie herhaalde enkel zijn middelen die hij ook in eerste aanleg opwierp en waarop de rechtbank toen heel goed geantwoord had. Uit dit alles bleek duidelijk dat de partij handelde met een schuldige lichtzinnigheid wanneer hij zijn kansen op slagen in hoger beroep op een kennelijk foute manier inschatte. Een normaal bedachtzaam en zorgvuldig persoon die in dezelfde situatie verkeert zou deze fout niet begaan hebben.151 Misbruik van hoger beroep moest los van de grond van de zaak bekeken worden volgens rechtspraak en rechtsleer. Het was niet onrechtmatig om hoger beroep in te stellen tegen een goed gemotiveerd vonnis. Dit is zeker het geval wanneer er redelijke twijfel in hoofde van de appellant bestond omtrent de draagwijdte van zijn rechten. Er was pas procesrechtsmisbruik bij ‘bijzondere omstandigheden’. Dit kon bijvoorbeeld het geval zijn wanneer de appellant enkel een dilatoire bedoeling had.152 Het Hof van Cassatie ging in haar omschrijving niet verwijzen naar het algemeen belang van de goede procesgang. Het ging nog altijd uit van de leer van het rechtsmisbruik, hier gesteund op art. 1382 en 1383 BW. In een arrest van 21 juni 2000 in verband met een verzoek tot wraking verwees het Hof van Cassatie wel reeds naar het algemeen belang.153 In casu strekten de vorderingen van eiser in cassatie om leden van het Hof te wraken, er uitsluitend toe de rechtsgang te belemmeren en de belangen van de tegenpartijen te schaden. Het Hof van Cassatie besloot als volgt: ‘Wanneer de vorderingen van de eiser in cassatie […] uitsluitend ertoe strekken de rechtsgang te belemmeren en de belangen van de tegenpartijen te schaden, leveren zij een rechtsmisbruik op en zijn zij bijgevolg niet ontvankelijk’.154
150
151 152
153
154
P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 4. Cass. 12 mei 2005, RABG 2005, 1683. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1689. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1688. Cass. 21 juni 2000, Arr.Cass. 2000, 1776.
27
Uit een arrest van het Hof van Cassatie van 17 november 2006 bleek dat een cassatieberoep niet als tergend en roekeloos beschouwd kan worden wanneer er over de rechtsvragen die in cassatie worden opgeworpen een redelijke betwisting kan rijzen.155
In een arrest van het Hof van Beroep te Luik van 22 oktober 1997 klonk het argument van het Hof om een boete op te leggen als volgt: het ingestelde beroep belastte de rollen van het Hof onnodig en dus bracht dit nadelige gevolgen met zich mee voor de rechtspleging. Dit heeft dan weer nadelige gevolgen voor de individuele procespartijen, want rechtsonderhorigen worden in hun belangen geschaad omdat de berechting van hun ernstige geschillen vertraagd wordt. In casu betrof het dan nog eens een tergend en roekeloos hoger beroep ingesteld door de Franse Gemeenschap. Deze hoedanigheid speelde mee als verzwarende omstandigheid volgens het Hof. Een openbaar bestuur moet zich er immers des te meer van weerhouden een hoger beroep in te stellen dat geen kans op slagen heeft.156
c. Wet 10 juni 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek, het Wetboek van Strafvordering en het Wetboek der registratie-, hypotheek-, en griffierechten, inzake onttrekking en wraking: art. 656 en 838 Ger.W.
53.
De Wet van 10 juni 2001157 bepaalde hetzelfde voor een kennelijk onontvankelijk verzoek tot
onttrekking van de zaak aan de rechter en voor een kennelijk onontvankelijk verzoek tot wraking van de rechter in art. 656 en art. 838 Ger.W. Ook hier kan de rechter een geldboete opleggen aan de verzoekende partij ingeval van misbruik van procesrecht.158
54.
Art. 656 Ger.W. betrof het kennelijk onontvankelijk verzoek tot onttrekking. De gronden tot
onttrekking van een zaak aan de rechter staan opgesomd in art. 648 Ger.W. tot art. 652 Ger.W. Er zijn vier gevallen: onttrekking wegens bloed- of aanverwantschap, wettige verdenking, openbare veiligheid of wanneer er meer dan 6 maanden zijn verlopen sinds de zaak in beraad werd genomen. Het Hof van Cassatie beslist over de vordering tot onttrekking van de zaak.
155 156
157
158
Cass. 17 november 2006, Pas. 2006, 2414. G. VAN MELLIAERT, “Procesrechtsmisbruik: geldboete wegens tergend en roekeloos beroep nog actueel?” (noot onder Luik 22 oktober 1997), TBBR 1999, (258) 258-259.. Wet 10 juni 2001 tot wijziging van sommige bepalingen van het Gerechtelijk Wetboek, het Wetboek van Strafvordering en het Wetboek der registratie-, hypotheek-, en griffierechten, inzake onttrekking en wraking, BS 22 september 2001. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 144.
28
Art. 653 Ger.W. bepaalt dat de vordering ingesteld wordt door middel van een gemotiveerd verzoekschrift ondertekend door een advocaat. Het wordt ingediend ter griffie van het Hof van Cassatie.159
55.
Art. 838 Ger.W. beschreef het kennelijk onontvankelijk verzoek tot wraking. Er is sprake van
wraking wanneer de onpartijdigheid van de rechter in het gedrang komt. De wrakingsgronden staan opgesomd in art. 828 Ger.W. Een hogere rechtsinstantie dan deze waarvan de rechter deel van uitmaakt beslist normaliter over de wraking, tenzij het om een lid van het Hof van Cassatie gaat. De wraking moet worden voorgedragen voor de aanvang van de pleidooien, tenzij de reden tot wraking later is ontstaan.160
56.
‘Kennelijk onontvankelijk’ slaat op de gevallen wanneer de formele voorschriften, zoals
hierboven beschreven, niet worden nageleefd. Uit een arrest van het Hof van Cassatie van 3 januari 2002161 bleek dat een verzoek ook kennelijk onontvankelijk was wanneer de argumenten van de verzoekende partij kennelijk geen verband hielden met de wrakingsgronden ex art. 838 Ger.W.162 Het Hof van Cassatie gaf in haar jaarverslag van 1999 verschillende voorbeelden van verzoeken tot onttrekking die kennelijk onontvankelijk zijn verklaard: een verzoekschrift dat niet door een advocaat is ondertekend, een verzoekschrift dat niet is neergelegd ter griffie van het Hof van Cassatie, een verzoek dat steunt op onduidelijke grieven, ...163
57.
Er werd een nieuwe rechtsdag bepaald wanneer een geldboete wegens kennelijk
onontvankelijk verzoek aannemelijk blijkt te zijn. Deze werd genomen bij dezelfde beslissing die over het verzoek een uitspraak doet. Op deze rechtsdag moest alleen dit punt behandeld worden. De griffier moest de partijen oproepen om hun opmerkingen te formuleren bij gerechtsbrief tegen de datum van de nieuwe rechtsdag.164
159
160
161 162
163 164
E. BREWAEYS, “Kennelijke onontvankelijke verzoeken tot wraking of tot onttrekking van de zaak aan de rechter”, P&B 2002, (208) 208. E. BREWAEYS, “Kennelijke onontvankelijke verzoeken tot wraking of tot onttrekking van de zaak aan de rechter”, P&B 2002, (208) 208. Cass. 3 januari 2002, Arr.Cass. 2002, 15. E. BREWAEYS, “Kennelijke onontvankelijke verzoeken tot wraking of tot onttrekking van de zaak aan de rechter”, P&B 2002, (208) 209. X., ‘Jaarverslag Hof van Cassatie van België’, Brussel, BS 1999, 69. E. BREWAEYS, “Kennelijke onontvankelijke verzoeken tot wraking of tot onttrekking van de zaak aan de rechter”, P&B 2002, (208) 209.
29
58.
Men kon geen schadevergoeding vorderen van de verzoekende partij wegens een roekeloos
verzoek tot onttrekking.165 De rechter wiens wraking gevraagd werd, kon schadevergoeding vorderen wanneer de wraking verworpen werd.166
59.
Het minimum- en maximumbedrag van de geldboete kon aangepast worden door de Koning
naar gelang van de kosten van het levensonderhoud. Ze werd geïnd door de Administratie der Registratie en Domeinen en deze kon hiervoor alle middelen van recht aanwenden.167
d. Procesrechtelijke uitwerking 60.
De eis tot schadevergoeding werd ingesteld door de verwerende partij tegen de eiser. Deze
tegeneis werd ingesteld door middel van conclusie (art. 809 Ger.W.). Deze eis kon dus niet mondeling worden ingesteld. De rechter waarbij de hoofdeis aanhangig was, besloot over dergelijke tegeneis wegens tergend en roekeloos geding (art. 563 Ger.W.).168
61.
Art. 1072bis Ger.W. bevatte de mogelijkheid voor de partijen om te antwoorden op de
intentie van de rechter om een geldboete op te leggen. De rechter moest, wanneer hij overwoog dergelijke boete op te leggen, een rechtsdag bepalen die partijen de mogelijkheid moest geven zich te verweren of opmerkingen te geven omtrent de boete.169 In het voorontwerp dat aan de Raad van State werd voorgelegd was dit niet voorzien. De boete kon dan ambtshalve worden uitgesproken. De rechter moest de appellant niet verzoeken om zich hieromtrent te verdedigen. De appellant had immers reeds zijn hoger beroep met middelen kunnen staven. Enkel indien hij geen ernstig middel had aangevoerd, zou hij tot een geldboete kunnen worden veroordeeld worden.170 De Raad van State drong er echter op aan om de appellant de mogelijkheid te geven zich uitdrukkelijk te kunnen verdedigen wat het opleggen van de geldboete betreft. De ratio legis ervan
165 166 167
168
169
170
Cass. 17 januari 2002, Arr.Cass. 2002, 200. Art. 840 Ger.W. E. BREWAEYS, “Kennelijke onontvankelijke verzoeken tot wraking of tot onttrekking van de zaak aan de rechter”, P&B 2002, (208) 209. D. SCHEERS, “Was vroeger alles beter? Het gerechtelijk recht na de Wet van 26 april 2007” in Centrum voor beroepsvervolmaking in de rechten (ed.), CBR Jaarboek 2006-2007, Antwerpen, Intersentia, (466) 466-468. D. SCHEERS, Het vernieuwde gerechtelijk wetboek: een praktische commentaar bij de wet van 3 augustus 1992, Antwerpen, Kluwer, 1993, 290. Memorie van Toelichting, Parl.St. Senaat 1990-1991, nr. 1198/001, 27.
30
was dat de rechten van verdediging van de appellant op deze manier gerespecteerd werden. Men heeft de tekst van art. 1072bis Ger.W. dan ook aangepast om rekening te houden met dit advies. 171 Deze regeling had natuurlijk wel een vertragend effect. Ze vereist namelijk een bijkomende zitting om enkel de kwestie van de geldboete te behandelen. 172 Het zou nuttiger geweest zijn om in een opsplitsing te voorzien. In het geval er reeds een schadevergoeding wegens tergend en roekeloos beroep gevorderd werd, zou men kunnen argumenteren dat er reeds gedebatteerd is geweest over het tergend en roekeloos beroep. Alleen in het geval dat er geen schadevergoeding gevorderd werd, leek het noodzakelijk om op dit punt de debatten te heropenen. Op die manier kreeg de partij boven wiens hoofd een geldboete wegens tergend en roekeloos beroep hing, alsnog de kans zich hiertegen te verdedigen op de nieuwe rechtsdag.
Ook kan men zich de vraag stellen waarom de geïntimeerde nog bij de zaak betrokken wordt, nu deze eigenlijk geen belanghebbende partij meer is aangezien de boete de verhouding tussen de staat en de appellant behelst.173
62.
Het was niet de bedoeling dat de partijen art. 1072bis Ger.W. gingen misbruiken. Dit kon
gebeuren wanneer men een tegeneis wegens tergend en roekeloos geding instelde om de drempel van de aanleg te overschrijden. Art. 620 Ger.W. bepaalt dat de aanleg bepaald wordt door de samenvoeging van de bedragen van de hoofdvordering en de tegenvordering. De partijen kunnen het bedrag van de waarde van hun vordering kunstmatig optrekken door een tegeneis wegens tergend en roekeloos geding in te stellen. De appelrechter mag de tegenvordering onontvankelijk verklaren wanneer hij van oordeel is dat ze uitsluitend was ingericht om de regels van de aanleg te omzeilen. Er is dan immers sprake van een onrechtmatig belang.174 Het Hof van Cassatie besloot dan ook in een arrest van 8 januari 2004 dat: ‘de proceshouding (…) kennelijk getuigt van de bedoeling een vonnis in eerste en laatste aanleg te omzeilen en derhalve van de aanwezigheid van een redelijk belang’.175
171 172
173
174
175
Memorie van Toelichting, Parl.St. Senaat 1990-1991, nr. 1198/001, 27 en 73. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 4. P. LEMMENS en A. MAERTENS, “Art. 1072bis Ger.W.” in D. LINDEMANS, J. LAENENS, P. LEMMENS en R. DECORTE (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, (1) 4. E. BREWAEYS, “Tegeneis wegens tergend en roekeloos geding: de bedoelingen moeten zuiver zijn” (noot onder Cass. 8 januari 2004), RABG 2004, (611) 611. Cass. 8 januari 2004, RABG 2004, 607; P. TAELMAN, “Loyale procesvoering” in B. MAES en G. DE LEVAL (eds.), Voorstellen tot bijsturing van de burgerlijke rechtspleging, Brugge, die Keure, 2006, (121) 136.
31
e. Evaluatie 63.
Er is discussie of we hier al dan niet te maken hebben met een grote vernieuwing. Wat de
schadevergoeding betreft, kon men namelijk nog altijd een schadevergoeding instellen op grond van de algemene leer van het procesrechtsmisbruik ex art. 1382 BW. Dit kon voor een hoofdberoep en een incidenteel beroep, ongeacht de gegrondheid van het hoofdberoep. Bijvoorbeeld wanneer een appellant in hoger beroep gelijk kreeg op grond van middelen die hij echter al kende of werd geacht te kennen in eerste aanleg.176
64.
Aan de andere kant werd art. 1072bis Ger.W. ook niet zo vaak toegepast. De redenen
hiervoor kan men vinden in het feit dat art. 1072bis Ger.W. een ‘procedure in de procedure’ vereist. Het opleggen van een boete betekent namelijk dat de debatten heropend moeten worden en dat de uitspraak over dit punt pas in een latere zitting kan plaatsvinden.177
65.
Op grond van het algemeen rechtsbeginsel van de partijautonomie bepalen de partijen zelf
het voorwerp van hun vordering. Door het geven van de mogelijkheid aan de rechter om ambtshalve een partij tot een geldboete te veroordelen werd dit algemeen rechtsbeginsel doorbroken. Het verzekeren van de openbare dienst, wat de rechtspleging is, weegt zwaarder door dan de lijdelijkheid van de rechter. 178
De rechter die normaal een accusatoire rol speelt in burgerlijke zaken, moet hier inquisitoir optreden. De wetgever mag namelijk de rechtbanken bijkomende bevoegdheden geven om ambtshalve bepaalde maatregelen te nemen, als die in het belang zijn van de maatschappij. Toch moet men de bedenking maken dat art. 1072bis Ger.W. het recht op hoger beroep beperkt, en dat het daarom aangewezen is om zeer omzichtig met deze nieuwe bevoegdheid om te springen. De rechter zal er zich van bewust moeten zijn dat wanneer hij het nodig acht een boete op te leggen, hij dit de facto in laatste aanleg doet.179
176
177
178
179
P. BUELENS, “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening” (noot onder Rb. Mechelen 20 april 1999), RW 1999-2000, (371) 373. G. VAN Mellaert, “Procesrechtsmisbruik: geldboete wegens tergend en roekeloos hoger beroep nog actueel?” (noot onder Luik 22 oktober 1997), TBBR 1999, (258) 258. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 144. P. BUELENS, “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening” (noot onder Rb. Mechelen 20 april 1999), RW 1999-2000, (371) 372.
32
HOOFDSTUK 3: VANDAAG: ART. 780BIS GER.W.
1. Inleiding
66.
De Wet van 26 april 2007180 heft de specifieke normen ter bestrijding van
procesrechtsmisbruik, namelijk art. 656, 838 en 1072bis Ger.W., op. Ze vervangt ze door één generieke bepaling, art. 780bis Ger.W.
De mogelijkheid om ambtshalve een geldboete op te leggen wordt namelijk veralgemeend tot alle gevallen van misbruik van procesrecht. De rol van de rechter wordt uitgebreid bij het sanctioneren van procesrechtsmisbruik omdat er gestreefd wordt naar een actievere rol van de rechter in de rechtspleging, De bedoeling van de wetgever is het misbruik van procesrecht dat de goede werking van de openbare dienst van het gerecht verstoort, te sanctioneren.181
67.
Op 14 december 2006 werd door de regering een Wetsontwerp neergelegd tot wijziging van
het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand.182 Zoals men kan afleiden uit de memorie van toelichting vloeit deze wet voort uit de justitiedialogen183 en de kadernota van de regering van 30-31 maart 2004 betreffende de versoepeling van het in gereedheid brengen van burgerlijke zaken en de regeling van de procedurekalender.184 Eén van de doelstellingen van het wetsontwerp was het straffen van misbruiken van de rechtspleging.185 Het misbruiken van de procedure heeft namelijk invloed op het verloop van de procedure en verstoort de werking van de openbare dienst van de justitie. Hierdoor worden middelen in beslag genomen die elders (beter) zouden kunnen worden aangewend. Het is dus noodzakelijk om dit preventief te verhelpen, alsook dilatoire handelingen of handelingen waaruit misbruik blijkt te sanctioneren.186
180
181 182
183
184
185
186
Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, BS 12 juni 2007. B. MAES, E. BREWAEYS, R. VERBEKE en N. CLIJMANS, “Bestrijding gerechtelijke achterstand”, RABG 2007, (973) 973-982. Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/001. F. ERDMAN en G. DE LEVAL, Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004. Deze kadernota is te raadplegen bij F. ERDMAN en G. DE LEVAL, Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004, 157-213. P. DAUW en S. VOET, “Gewijzigd gerechtelijk recht. Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand”, NJW 2007, afl. 166, (578) 578. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 7.
33
Uit de justitiedialogen blijkt dat de Hoge Raad voor de Justitie niet gekant is tegen de geldboete wegens procesrechtsmisbruik die de rechter ambtshalve kan opleggen als ultieme remedie tegen onbehoorlijk procesgedrag. De Hoge Raad wijst wel op het foutbegrip dat door rechtscolleges verschillend kan worden ingevuld en op de discriminaties die dit teweeg kan brengen. Ook zou hij de rechter liever (pro-)actief zien optreden zodat er geen sancties achteraf dienen te worden opgelegd. Op die manier zouden kennelijk dilatoire en te roekeloze vorderingen kunnen worden vermeden.187
Uit het advies van de Orde van Vlaamse Balies blijkt dat deze niet akkoord ging met een automatische bevoegdheid van de rechter om een geldboete op te leggen. Deze mogelijkheid zou enkel moeten kunnen geboden worden wanneer partijen hierom verzoeken.188 De Orde was ook van mening dat misbruik van procesrecht reeds kan worden bestraft door het vorderen van een schadevergoeding van de tegenpartij. De wetgever heeft dit argument weerlegd. Het misbruik van procesrecht zorgt er immers voor dat de werking van het gerecht als openbare dienst verstoord wordt. Men moet namelijk middelen gebruiken voor een bepaalde zaak die men beter zou kunnen investeren in andere zaken. De schadevergoeding herstelt de persoonlijke schade geleden door de tegenpartij. Door het invoeren van een burgerlijke geldboete wordt dan tegemoetgekomen aan het nadeel dat de maatschappij lijdt.189 De Ordre des Barreaux Francophones et Germanophone is van mening dat de mogelijkheid voor de rechter om ambtshalve een geldboete op te leggen strijdig kan zijn met art. 6 EVRM omdat de vrijheid om een vordering in te stellen of een verweer te voeren in het gedrang zou kunnen komen.190 Hier wordt later nog op terug gekomen.191
68.
Het doel van de Wet van 26 april 2007 is het versnellen van de rechtspleging via een
responsabilisering van de actoren van justitie. De Wet van 3 augustus 1992, die tot dan toe de laatste wet was die een belangrijke wijziging teweeg bracht op het vlak van de rechtspleging in burgerlijke zaken, had ook de bestrijding van de gerechtelijke achterstand tot doel. Deze had vooral tot doel de procedure te rationaliseren en de zaken die voor behandeling waren vastgesteld minder te laten uitstellen. De eigenlijke gerechtelijke achterstand werd hier echter niet mee aangepakt. Men zou denken dat de wetgever zich geen twee keer aan dezelfde steen zou stoten, maar dit blijkt toch het 187
188
189
190
191
F. ERDMAN en G. DE LEVAL, Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004, 190. F. ERDMAN en G. DE LEVAL, Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004, 198. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 236. F. ERDMAN en G. DE LEVAL, Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004, 211-212. Infra 88-90, nr. 159-160.
34
geval te zijn. De Wet van 26 april 2007, die nu zelfs de Wet tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand heet192, focust zich opnieuw enkel op procedureregels en niet op de grote structurele problemen.193
69.
De wijze waarop de wet tot stand kwam is voor kritiek vatbaar. Waarschijnlijk had het
nakend einde van de regeerperiode hier iets mee te maken en werd het wetsontwerp daarom op 14 december 2006 ingediend en in een spoedtempo door Kamer en Senaat gejaagd.194
Ook in de parlementaire voorbereiding vallen dergelijke kritieken op. De heer VAN PARYS verwijst naar de manier waarop men in Nederland de civiele procedure heeft herzien. Daar werd eerst een normerend referentiekader uitgewerkt. Hierna hield men een grootschalige raadplegingsronde in de gerechtelijke wereld. Tenslotte werden concrete voorstellen ingediend om het Nederlandse Burgerlijk Wetboek aan te passen. De heer VAN PARYS vond dat men in België hetzelfde had kunnen doen in de tijd die verstreken was na het indienen van het wetsontwerp. Eerst had men ‘gerechtelijke achterstand’ precies kunnen definiëren. Hierna had men de reeds genomen maatregelen om de gerechtelijke achterstand weg te werken kunnen evalueren. Pas daarna had men op basis van deze gegevens grondig kunnen beraadslagen wat de beste oplossing is voor de burgerlijke rechtspleging. Was men op die manier tewerk gegaan, dan was men tot een coherenter geheel gekomen om de gerechtelijke achterstand weg te werken.195
Ook in het advies van de Hoge Raad voor de Justitie over het Voorontwerp van de wet tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand196 verwijst de Hoge Raad naar zijn advies van 26 mei 2004 over de kadernota die het voorontwerp voorafgingen: ‘de wijzigingen die in de instaatstelling werden aangebracht, (…) zullen het niet mogelijk maken de aanzienlijke gerechtelijke achterstand waarmee sommige rechtscolleges kampen, weg te werken’. Volgens De Hoge Raad voor de Justitie moet ‘vooreerst prioriteit worden verleend aan het wegwerken van de bestaande gerechtelijke achterstand’. De formulering van de titel van het
192
193
194
195
196
Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, BS 12 juni 2007. P. DEJAEGHERE, “Procederen na de Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, (13) 13. P. DEJAEGHERE, “Procederen na de Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, (13) 13. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 11. Hoge Raad voor de Justitie, Advies van 27 september 2006, http://www.hrj.be/doc/advice/Avis-29092006-3nl.pdf
35
voorontwerp, namelijk het doel om de gerechtelijke achterstand te bestrijden, is te sterk. Ze heeft immers enkel een snellere procedure van instaatstelling tot doel.197 De Hoge Raad voor de Justitie wees er ook op dat het algemeen principe van een burgerlijke geldboete voor ieder misbruik in de procedure, de kostprijs van een gerechtelijke procedure nog meer onzeker zal maken. De Hoge Raad benadrukte daarom de noodzaak van een wetgevend optreden om de verhaalbaarheid van erelonen van advocaten te regelen.198 Dit deed de wetgever in 2007 met de Wet verhaalbaarheid erelonen, waarover verder meer.199
70.
De ratio legis, die wel gedeeltelijk bijdraagt tot responsabilisering van de actoren van justitie,
is dat er nu een algemene sanctieregeling geldt voor de gehele procedure. Dit komt in de plaats van de vergoeding en de boete wegens tergend en roekeloos hoger beroep ex art. 1072bis Ger. W.
2. Wet van 26 april 2007: het nieuwe art. 780bis Ger.W.
a. Art. 780bis Ger.W. 71.
Het nieuwe artikel 780bis Ger.W. biedt een algemene grondslag voor het opleggen van een
burgerlijke
geldboete
inzake
procesrechtsmisbruik.
Tegelijk
werden
de
afzonderlijke
geldboeteregelingen van art. 656 tweede en derde lid Ger.W. voor de procedure van onttrekking van de rechter, art. 838 derde en vierde lid Ger.W. voor wraking van de rechter en art. 1072bis Ger.W. voor het hoger beroep opgeheven.
Het nieuwe art. 780bis Ger.W. luidt als volgt: ‘De partij die de rechtspleging aanwendt voor kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden kan worden veroordeeld tot een geldboete van 15 euro tot 2500 euro, onverminderd de schadevergoeding die gevorderd zou worden. In dat geval, wordt in dezelfde beslissing daarover uitspraak gedaan voor zover de schadevergoeding voor tergend en roekeloos geding wordt gevorderd en toegekend. Indien zulks niet het geval is, worden de partijen verzocht toelichting te geven overeenkomstig artikel 775.
197
198 199
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 51. Hoge Raad voor de Justitie, Advies van 27 september 2006, http://www.hrj.be/doc/advice/Avis-29092006-3nl.pdf Infra 50-59, nr. 98-116.
36
De Koning kan het minimum- en maximumbedrag om de vijf jaar aanpassen aan de kosten van het levensonderhoud. De boete wordt geïnd door de administratie van de Registratie en Domeinen met aanwending van alle middelen van recht. Dit artikel is niet van toepassing in strafzaken noch in tuchtzaken.’
b. Toepassingsgebied
i. 72.
Het aanwenden van de rechtspleging Uit de voorbereidende werken kan men afleiden dat de wetgever op drie soorten misbruik
van procesrecht doelde. De eerste twee categorieën werden reeds door rechtspraak en rechtsleer ontwikkeld: het misbruik door het feit van procederen en het misbruik door de wijze waarop men procedeert. Uit de voorbereidende werken blijkt dat de wetgever hier nog een derde categorie wil aan toevoegen, namelijk het misbruik van het recht om middelen aan te voeren (l’abus du droit de présenter des moyens’).200
Wat de eerste categorie betreft, blijkt uit het wetsontwerp dat men een art. 18bis Ger.W. wou invoeren: ‘De middelen van ontoelaatbaarheid kunnen worden aangevoerd in elke stand van het geding, behoudens de mogelijkheid voor de rechter om degenen tot schadevergoeding te veroordelen die met een vertragingsopzet nalaten deze eerder op te werpen’201. Het wetsontwerp werd geschrapt na discussie in de Commissie voor de Justitie. Het motief hiervoor was dat het hetzelfde misbruik beoogde als art. 780bis Ger.W. Het opzettelijk nalaten van het aanvoeren van middelen van ontoelaatbaarheid valt dus onder het toepassingsgebied van art. 780bis Ger.W.202
De tweede categorie doelt op het aanwenden van procedureregels op een lichtvaardige of foutieve wijze, waaronder het tergend en roekeloos beroep en het betwisten van een verzoek zonder enig argument.203
200
201
202
203
X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 237. Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/001, 50. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 238. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 237.
37
Uit de voorbereidende werken blijkt dat het feit van flagrant ongegronde middelen aanvoeren op zich ook een derde vorm van procesrechtsmisbruik is en onder het toepassingsgebied van art. 780bis Ger.W. valt.204 Dit zou willen zeggen dat wanneer men een vordering instelt of een verweer voert dat in zijn geheel redelijk lijkt, men door het aanvoeren van een ‘flagrant ongegrond’ middel het risico loopt gesanctioneerd te worden. Deze interpretatie moet volgens X. TATON dan ook niet gevolgd worden. Hij geeft daarvoor de volgende redenen. Eerst en vooral wil men het werk van de magistraat verlichten door het volume van de conclusies te beperken. Flagrant ongegronde middelen verzwaren het werk van de magistraten niet. Als ze zo ongegrond en belachelijk zijn moet het niet moeilijk zijn voor de rechter erover te oordelen. Zijn tweede argument weegt nog zwaarder door. Wanneer de rechter de aangebrachte middelen van de partijen op dergelijke manier zou gaan beoordelen wordt hun vrijheid van meningsuiting beperkt en hun recht op een eerlijk proces verstoord. Ook staat de objectiviteit van de rechter op het spel volgens hem. Aangezien de rechter tuchtrechterlijk gecontroleerd wordt op vertragingen van het proces door hem veroorzaakt, heeft hij er ook een persoonlijk belang bij om het aantal middelen waarop hij moet antwoorden te beperken. Ook in de voorbereidende werken werd gewezen op de mogelijke aantasting van de rechten van verdediging.205 X. TATON betreurt het dan ook dat de Minister van justitie er niet duidelijk op heeft gewezen dat deze nieuwe theorie van het misbruik van middelen aanvoeren dan ook geen grondslag heeft.206
ii. 73.
Voor kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden In de rechtsleer kan men reeds verschillende punten van kritiek op dit criterium terugvinden.
Eerst en vooral is het jammer dat de wetgever niet van de mogelijkheid gebruik maakte om het begrip misbruik van procesrecht nader te omschrijven. De rechter blijft dan ook een grote beoordelingsbevoegdheid hebben.207 Deze beoordelingsruimte voor de magistraat kan riskant zijn wanneer we hem subjectief laten oordelen over de wijze waarop de rechtspleging werd gevoerd. Dit zou kunnen leiden tot willekeur.208 Maar de rechter moet zich beperken tot een marginale controle. Hij moet nagaan of er
204
205
206
207 208
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 67. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 67. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 240. D. SCHEERS, “Is er leven na de rol? Instaatstelling na de Wet van 26 april 2007”, RW 2007-08, (386) 402. Amendement (M. WATHELET) op het Wetsontwerp tot wijziging van het gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/003, 6.
38
sprake is van een fout die een normaal voorzichtig persoon in dezelfde omstandigheden niet zou hebben begaan.209 Bovendien moet het gaan om handelswijzen waarvan bewezen is dat ze een duidelijk misbruikend doel hebben.210 Deze bepaling duidt aan dat er meer nodig is dan een subjectieve beoordeling van een rechter. Integendeel, hij moet motiveren aan de hand van bewezen feiten waarom hij een gedraging afwijkend beschouwt van wat een normaal zorgvuldig persoon in dezelfde omstandigheden zou gedaan hebben.211
Ook wijst men er in de parlementaire voorbereiding op dat de regering beter moest preciseren wat ze bedoelt met de woorden ‘kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden’. Men vroeg zich af of men niet beter gewag zou maken van ‘onrechtmatig of deloyaal procesgedrag’.212 Men kan zich de vraag stellen of ‘kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden’ niet te eng geformuleerd is. Onder de noemer ‘onrechtmatig of deloyaal procesgedrag’ had men misschien een ruimere waaier van misbruiken kunnen onder brengen.213
iii. 74.
Tergend en roekeloos geding In het eerste lid van art. 780bis Ger.W., het deel over de boete die de rechter ambtshalve
kan opleggen, spreekt men van ‘het aanwenden van de rechtspleging voor kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden’. In het tweede lid, over de schadevergoeding die partijen van elkaar kunnen vorderen wegens misbruik van procesrecht, spreekt men over ‘tergend en roekeloos geding’. Volgens P. TAELMAN en B. DECONINCK wou de wetgever hier geen onderscheid in het toepassingsgebied van beide leden maken, al had de wetgever in dat geval natuurlijk beter één en dezelfde term gebruikt.214 Dat er geen onderscheid gemaakt moet worden blijkt uit de parlementaire voorbereiding, maar ook uit de systematiek van art. 780bis Ger.W. Bij het aanwenden van de rechtspleging voor kennelijk vertragende en onrechtmatige doeleinden kan een geldboete worden opgelegd bovenop de schadevergoeding die gevorderd kan worden. Indien een schadevergoeding wegens tergend en 209
210
211
212
213 214
X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 240. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 7. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 241. Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het Wetsontwerp tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/005, 133. B. MAES, E. BREWAEYS, R. VERBEKE en N. CLIJMANS, “Bestrijding gerechtelijke achterstand”, RABG 2007, (973) 982. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 146.
39
roekeloos geding zou worden gevorderd en toegekend, dan wordt over de geldboete in dezelfde beslissing uitspraak gedaan. In casu wou de wetgever aan het voegwoord ‘en’ geen onderscheidend belang toekennen.215
iv. 75.
Cassatie Men kan ook procesrechtsmisbruik plegen tijdens een procedure in cassatie. Uit de
voorbereidende werken blijkt nochtans dat men weigerachtig stond ten opzichte van de toepassing van de burgerlijke geldboete bij een procedure in cassatie. Uit het advies van de Raad van State over het wetsontwerp blijkt het volgende: ‘De bepaling van het ontworpen artikel 780bis vindt zonder bezwaar toepassing op het Hof van Cassatie bij het uitspreken van een civiele boete. De bepaling is echter niet adequaat indien uitspraak moet worden gedaan over de toekenning van schadevergoeding wegens een tergend en roekeloos geding’.216 In de memorie van toelichting antwoordde de wetgever echter dat wanneer het om een tegenvordering betreffende het roekeloze karakter van een vordering in cassatie gaat, het Hof van Cassatie een partij kan veroordelen tot schadevergoeding.217 Men heeft de interpretatie van de Raad van State, afdeling wetgeving volgens welke men een geldboete kan opleggen wegens procesrechtsmisbruik, dus niet gevolgd. Volgens X. TATON is het echter zo dat wanneer het Hof van Cassatie bevoegd is om een schadevergoeding toe te kennen wegens procesrechtsmisbruik, het Hof ook een geldboete zou moeten kunnen opleggen. Het Hof van Cassatie is immers bevoegd om over gegronde tegenvorderingen met betrekking tot het roekeloos karakter van een vordering in cassatie te oordelen. De bepalingen met betrekking tot cassatie verzetten zich niet tegen het opleggen van een geldboete.218
v. 76.
Geen toepassing in straf- en tuchtzaken Art. 780bis vierde lid Ger. W. bepaalt dat het niet van toepassing is in strafzaken en
tuchtzaken.
215
216
217
218
K. PITEUS en J. VAN DONINCK, Het gerechtelijk Wetboek vernieuwd: een praktische commentaar bij de Wet van 26 april 2007, Mechelen, Kluwer, 2008, 137 Wetsontwerp tot wijziging van het gerechtelijk wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/001, 48. Wetsontwerp tot wijziging van het gerechtelijk wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/001, 9. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 238.
40
De vrijheid van verdediging vrijwaart de wijze waarop een inverdenkinggestelde of beklaagde zijn verdediging voert. Daarom kan men geen boete wegens roekeloos en dilatoir hoger beroep opleggen aan een inverdenkinggestelde die hoger beroep instelt tegen zijn verwijzing naar de correctionele rechtbank.219 In zijn conclusie bij dit arrest van 6 juni 2006 van het Hof van Cassatie opperde advocaat-generaal P. DUINSLAEGER dat het toenmalige art. 1072bis Ger.W. ook in strafzaken van toepassing kon zijn. Maar dit kon niet in het geval dat het tergend en roekeloos beroep ingesteld werd door een beklaagde of inverdenkinggestelde. Het Hof van Cassatie moest in casu geen uitspraak doen over deze nuance aangezien de bestreden beslissing een geldboete aan de inverdenkinggestelde had opgelegd.220
c. Schadevergoeding en geldboete wegens tergend en roekeloos geding
i. 77.
Schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding Een eis tot schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding wordt normaliter
ingesteld door de verwerende partij. Het is een tegeneis tegen de eisende partij die een tergend en roekeloze procedure heeft ingesteld.221 Deze tegeneis wordt neergelegd bij conclusie, en kan dus niet louter mondeling worden ingesteld.222 Enkel wanneer de hoofdeis wordt afgewezen, kan de tegeneis wegens tergend en roekloos geding worden toegekend. Ze wordt steeds behandeld door dezelfde rechter alwaar de hoofdeis hangende is.223 Een schadevergoeding wegens tergend en roekeloos verweer kan ook gevorderd worden door de eisende partij.224 De schadevergoeding kan gecumuleerd worden met de civiele geldboete.225
78.
Het is de eerste keer dat er in het Gerechtelijk Wetboek wordt gesproken van een tergend en
roekeloos geding. Vroeger sprak men immers van het tergend of roekeloos geding of van het tergend of roekeloos karakter van de vordering.226
219 220
221 222 223 224 225
P. DUINSLAEGER, conclusie bij Cass. 6 juni 2006, Pas. 2006, afl. 5-6, 1343. K. PITEUS en J. VAN DONINCK, Het gerechtelijk Wetboek vernieuwd: een praktische commentaar bij de Wet van 26 april 2007, Mechelen, Kluwer, 2008, 142. D. SCHEERS en P. THIRIAR, Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 82. Art. 809 Ger.W. Art. 563 Ger.W. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 87. P. DEJAEGHERE, “Procederen na de Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, (13) 25.
41
De rechtsleer verdedigt dat er een gelijkenis tussen beide bestaat, in die zin dat beide begrippen impliceren dat de vordering (of het verweer) door de rechter in zijn geheel wordt afgewezen en dat de ongegrondheid van de eis (of het verweer) zo duidelijk was dat ze niet had mogen worden ingesteld (of aangevoerd).227 Maar er bestaan ook verschillen tussen beide begrippen. Zoals het Steenbakkersarrest van 15 mei 1941 bepaalt, houdt het ‘ tergend of roekeloos’ geding in dat de eis (of het verweer) in hoofde van de eiser (of verweerder) doet ‘blijken van een lichtzinnigheid of zwaardere fout, zoals het oogmerk om te schaden of een grover fout, die men bij een normaal vooruitziend en voorzichtig persoon niet zou aantreffen’.228
Volgens het Ramaeckersarrest van 13 november 1953 vereist het ‘tergend en
roekeloos’ geding echter kwade trouw.229 Men kan zich natuurlijk afvragen of de wetgever door het gebruik van de verschillende voegwoorden iets wilde bedoelen. Maar in de voorbereidende werken wordt hier geen aandacht aan geschonken. Volgens P. TAELMAN en B. DECONINCK worden de termen ‘tergend of roekeloos’ en ‘tergend en roekeloos’ dan ook vaak achteloos door elkaar gebruikt.230
ii. 79.
Geldboete wegens tergend en roekeloos geding De rechter moet oordelen of het gaat om een partij die de rechtsgang en de procedure op
tegenspraak kennelijk vertragend of onrechtmatig aanwendt.231 Volgens het Hof van Cassatie blijkt het tergend of roekeloos karakter uit ‘het opzet om te schaden’, of wanneer ‘het recht wordt uitgeoefend op een wijze die kennelijk de grenzen van de normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon te buiten gaat’.232 Dit is dus het intentionele element, er wordt een soort foutbegrip gehanteerd: de partij moet wetens en willens misbruik gemaakt hebben van de procedure.233
226
227 228 229 230
231
232
233
P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 147. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 59-65. Cass. 15 mei 1941, Pas. 1941, I, 192. Cass. 13 november 1953, Arr.Cass. 1954, 165. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 147. F. ERDMAN en G. DE LEVAL, Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004, 127 en 163. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1687. D. SCHEERS, “Is er leven na de rol? Instaatstelling na de Wet van 26 april 2007”, RW 2007-08, (386) 401.
42
80.
Het is niet vereist dat er een eis tot schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding is
ingesteld. Wel bepaalt dit de manier waarop de schadevergoeding wordt toegekend. De rechter kan de boete in hetzelfde vonnis waarin hij de schadevergoeding toekent toewijzen, wanneer een vergoeding wegens tergend en roekeloos geding werd geëist. De debatten moeten echter heropend worden wanneer dit niet het geval was, zodat partijen hierover toelichtingen kunnen verstrekken. Dit om de partij de kans te geven zijn recht van verdediging uit te oefenen.234 Hier heeft men een stap vooruit gedaan in vergelijking met het art. 1072bis Ger.W. Toen moest in elk geval en rechtsdag bepaald worden, wanneer de rechter een geldboete wegens tergend en roekeloos hoger beroep verantwoord achtte. Nu hoeft dit enkel en alleen wanneer de tegenpartij geen schadevergoeding vorderde.
81.
Een boete wegens misbruik van procesrecht kan ook worden opgelegd aan de winnende
partij.235 Zo besloot de vrederechter van Zonhoven dat de gerechtskosten niet konden toegekend worden aan de in het gelijk gestelde procespartij. Deze had immers een dagvaarding uitgebracht zonder na te gaan of de wederpartij niet bereid was vrijwillig te voldoen aan de eis.236 Ze kan ook worden opgelegd aan een verwerende partij die een verweer voert dat kennelijk vertragend is of gesteund is op onrechtmatige doeleinden.237
82.
Sommigen vereisen een grove fout, kwaadwillige bedoelingen of kwade trouw om tot
misbruik van procesrecht te besluiten.238 Voor anderen volstaat de fout die een normaal voorzichtig persoon in dezelfde omstandigheden niet zou hebben begaan, ondanks het feit dat ze zonder het oogmerk te schaden werd begaan of te goeder trouw.239 Nog anderen verdedigen het manifest dilatoir karakter van de fout, dit is een tussenpositie tussen grove fout en lichtste fout. Om pragmatische redenen weerhoudt men vaak het manifest dilatoir karakter van een hoger beroep, kennelijk onontvankelijk verzoek tot wraking of onttrekking van de rechter als toetssteen.240 Deze problematiek werd hierboven reeds besproken.241
234 235 236
237 238 239
240
241
D. SCHEERS en P. THIRIAR, Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 84. P. TAELMAN, “Gebruik en misbruik van procesrecht”, TPR 1988, (89) 102-105. Vred. Zonhoven 5 september 2000, RW 2000-01, 850; P. TAELMAN, Syllabus Gerechtelijk recht, Gent, Universiteit Gent, 2005-06, Deel 1, 34. D. SCHEERS en P. THIRIAR, Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 84. A. FETTWEIS, Manuel de procédure civile, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1987, 33-34 R. DALCQ en G. SCHAMPS, “Examen de jurisprudence (1987-1993) – La responsabilité délictuelle et uasi-délictuelle”, RCJB 1995, (525) 565. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 147. Supra 14-15, nr. 26-27.
43
De boete bedraagt tussen de 15 en 2 500 euro. Deze bedragen kunnen om de vijf jaar door
83.
de Koning worden geïndexeerd. Een burgerlijke geldboete moet niet worden vermenigvuldigd met opdeciemen.242
De geldboete wordt geïnd door de Administratie der Registratie en Domeinen. Ze komt toe
84.
aan de Staat. Men kan zich afvragen of het niet beter zou zijn om zoals in het historisch precedent van 1790 de boete ten goede te laten komen aan een ‘bureau de jurisprudence charitable’.243 Of nog beter: men zou een systeem kunnen uitwerken zoals in het administratief recht waar de geldboete ten goede van het Fonds voor het beheer van dwangsommen komt. De middelen die aan dat Fonds worden toegewezen worden immers gebruikt voor de modernisering van de organisatie van de administratieve rechtspraak.
Zowel de geldboete als de schadevergoeding zijn ten laste van de partij en niet van de
85.
advocaat. Maar de advocaat moet wel, als raadgever, zijn cliënt wijzen op het gevaar van een veroordeling tot schadevergoeding en een geldboete wegens misbruik van procesrecht.244
iii. 86.
Wisselwerking schadevergoeding en geldboete Dezelfde constitutieve bestanddelen (namelijk het materieel en moreel element zoals
hiervoor uiteengezet) worden gehanteerd voor de schadevergoeding en de geldboete.
87.
De rechter kan een procespartij veroordelen tot een civiele geldboete van 15 tot 2500 euro
ongeacht en onverminderd de schadevergoeding die wegens dit misbruik eventueel gevorderd wordt door een procespartij. Ze hebben dus geen invloed op elkaar.
d. Procedure 88.
Indien de wederpartij een schadevergoeding heeft gevorderd wegens misbruik van
procesrecht, kan de rechter daar bovenop een burgerlijke geldboete opleggen aan de partij die zich schuldig maakte aan misbruik van procesrecht. In dit geval hoeft geen rechtsdag meer bepaald te worden. De verdachte partij hoeft niet meer verwittigd te worden. Dus je moet eigenlijk op voorhand 242 243 244
D. SCHEERS en P. THIRIAR, Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 83. Supra 22, nr. 43. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 243.
44
anticiperen om dit te vermijden, want je kan niet meer reageren. Dit betekent dat een rechter ambsthalve een geldboete kan opleggen, zonder tegenspraak, wanneer een schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding is ingesteld. Het lijkt wenselijk dat de rechter hierover de partijen zou inlichten vooraleer de debatten te sluiten.245 Aan de andere kant worden de rechten van verdediging hier niet noodzakelijk geschonden aangezien de partij niet onverwachts met een sanctionering over procesrechtsmisbruik te maken krijgt. Ze kon hierover al debatteren.246 Op deze manier wordt het proces niet nodeloos gerekt.
Wanneer men geen vordering wegens procesrechtsmisbruik heeft ingesteld, kan de rechter ambtshalve een boete opleggen. Dan worden de partijen wel verzocht toelichting te vestrekken ex art. 775 Ger. W. en worden de debatten heropend. De heropening van de debatten zal de vaststelling van een nieuwe rechtsdag vereisen. De debatten worden dus slechts heropend op dit punt indien door de wederpartij geen schadevergoeding werd gevorderd wegens tergend en roekeloos geding.247 Op die manier wordt het recht op verdediging dan ook gerespecteerd.
De wetgever heeft de procedure op dit punt verbeterd. Het lijkt inderdaad zinloos om alsnog een rechtsdag te bepalen om over de boete te discussiëren wanneer dit reeds gedaan kon worden tijdens de debatten over de schadevergoeding.
e. Rechtsmiddelen
i. 89.
Hoger beroep Een in eerste
aanleg gewezen vonnis
waarin een civiele
geldboete
wegens
procesrechtsmisbruik wordt opgelegd, is voor beroep vatbaar (art. 616 en 1050 Ger. W.). Het doet er niet toe of de geldboete wordt opgelegd in dezelfde uitspraak als deze waarin een procespartij veroordeeld wordt tot een schadevergoeding wegens procesrechtsmisbruik, of dat het een latere uitspraak betreft.248
245 246
247
248
D. SCHEERS en P. THIRIAR, Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 84. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 243. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 149. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 150.
45
Art. 617 Ger.W. bepaalt de aanleggrens voor het hoger beroep. P. TAELMAN en B. DECONINCK
90.
stellen zich dan ook de vraag of de aanleggrens ex art. 617 Ger. W. geen beperking vormt op het recht van hoger beroep, wanneer de rechter een uitspraak doet over een in geld uitgedrukte of waardeerbare vordering. Volgens P. TAELMAN en B. DECONINCK is dit niet het geval. Art. 618 Ger.W. bepaalt namelijk dat de aanleg bepaald wordt door art. 557 en 562 Ger.W. Deze artikelen spreken over ‘vorderingen’. Het opleggen van een geldboete is echter geen gevolg van een vordering die uitgaat van een procespartij. Het is een initiatief dat ambtshalve door de rechter genomen wordt. Er is geen sprake van een vordering aangezien de boete naar de overheid gaat. Art. 619 Ger.W. bepaalt dat wanneer er geen grondslagen ex art. 557 en 562 Ger.W. zijn om de waarde van een geschil te bepalen, het geschil in eerste aanleg berecht wordt.249
Ook moet men in gedachten houden dat de boete een uiting is van de rechter dat een procespartij misbruik maakte van procesrecht. Dit is de basis van zijn oordeel en het bedrag van de boete is daaraan ondergeschikt.250
ii.
Cassatie Men kan tegen een in laatste aanleg gewezen beslissing waarin men een geldboete oplegt
91.
wegens procesrechtsmisbruik een cassatieberoep instellen. Dit cassatieberoep wordt gericht tegen de partij die bij de bestreden beslissing betrokken was. Het is de partij wiens belang strijdig was met dat van de eiser in cassatie met betrekking tot de vordering in het raam waartoe tot procesrechtsmisbruik werd besloten.251
f. 92.
249
250
251
Inwerkingtreding Art. 31 van de Wet van 26 april 2007 bepaalt:
P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 150. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 150. P. TAELMAN en B. DECONINCK, “Qui pro quo omtrent de nietigheden en de sancties?” in P. TAELMAN en P. VAN ORSHOVEN (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, (119) 151.
46
‘Met uitzondering van de artikelen 4,5,19,22, 25, 26, 27, 28 en 30 is deze wet in elke aanleg van toepassing op de zaken waarvoor op 1 september 2007 geen rechtsdag of geen kalender voor de rechtspleging is vastgesteld, of waarvoor geen enkel verzoek tot vaststelling werd ingediend. Om de latere instaatstelling en vaststelling van de rechtsdag wordt verzocht overeenkomstig de bepalingen van deze wet’. Art. 22 van de Wet van 26 april 2007 is het artikel dat handelt over de veralgemening van de civiele geldboete voor misbruik van procesrecht. Deze bepaling is dus vanaf 22 juni 2007 ‘onmiddellijk van toepassing op de hangende gedingen’. De Wet werd immers op 12 juni 2007 in het Belgisch Staatsblad gepubliceerd en treedt dus tien dagen later in werking.252
93.
Er moet rekening gehouden worden met de rechtspraak van het Arbitragehof (nu
Grondwettelijk Hof) die stelt dat hoewel het over een burgerlijke geldboete gaat, ze toch als een strafsanctie beschouwd moet worden in de zin van art. 6 E.V.R.M. In casu besloot het Grondwettelijk Hof dat art. 1072bis Ger.W., dat ingevoerd werd door de Wet van 3 augustus 1992 en vervangen werd door de Wet van 26 april 2007, een strafsanctie bevatte in de zin van art. 6 EVRM. Daardoor geldt art. 7 EVRM dat de terugwerkende kracht van de strafwet verbiedt. Daarom kan art. 780bis Ger.W. niet retroactief toegepast worden.253 Alleen het misbruik van na de publicatie kan bestraft worden. Daarom is de bepaling enkel van toepassing op misbruiken van procesrecht gepleegd 10 dagen na de publicatie van de nieuwe wet, zijnde 22 juni 2002.254
94.
De tergend en roekeloze gedingen die voor de ingang van de nieuwe wet hebben
plaatsgevonden kunnen niet meer bestraft worden op basis van de oude bepalingen (art. 1072 bis, 656 en 838 Ger.W.). Deze zijn immers met onmiddellijke ingang afgeschaft op de dag dat de nieuwe wet in werking trad. Door de onmiddellijke inwerkingtreding van art. 780bis Ger.W. en de opheffing van art. 656, 838 en 1072bis Ger.W. ontstaat er (ongewild) genade voor procesrechtsmisbruik in het verleden. X. TATON is er dan ook voorstander van om de gedragingen die vroeger bestraft konden worden met een burgerlijke geldboete, ook te sanctioneren op basis van art. 780bis Ger.W. Dit zou ook het geval moeten zijn indien het procesrechtsmisbruik plaats vond voordat de nieuwe wet in werking trad, wil men deze genade vermijden.255
252 253 254 255
B. BOUCKAERT, Algemene rechtsleer, functie en bronnen van het recht, Anwterpen-Apeldoorn, Maklu, 2004, 69. Arbitragehof 1 december 1993, nr. 82/93, P&B 1994, 12. D. SCHEERS en P. THIRIAR, Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 84. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 230.
47
3. Evaluatie van de hervorming van de Wet van 26 april 2007 95.
Het verbod van misbruik van procesrecht is een algemeen beginsel van het recht. De
wetgever heeft beslist om bovenop de schadevergoeding gevorderd door de tegenpartij, ook de rechter de mogelijkheid te geven ambtshalve een geldboete op te leggen. De ratio legis was dat men zo misbruiken wou voorkomen en bestraffen.256 Op deze manier kan men nog beter tegemoet komen aan de schade die de openbare dienst van de rechtsbedeling lijdt. Men kan nu ook in andere gevallen dan het tergend en roekeloos beroep een geldboete opleggen om procesrechtsmisbruik te sanctioneren.
96.
Voor de toepassing van art. 780bis Ger.W. gelden precieze toepassingsvoorwaarden. Het is
van groot belang dat de rechters die deze nieuwe bepaling toepassen, zich strikt aan deze toepassingsvoorwaarden houden en zich onthouden van een subjectieve beoordeling over de manier waarop een partij zijn proces voerde.257 Het recht op toegang tot de rechter moet namelijk zoveel mogelijk gevrijwaard worden.
In dezelfde zin is het ook aangewezen dat partijen niet te pas en te onpas een vergoeding wegens procesrechtsmisbruik gaan eisen. Men moet namelijk zorgen dat art. 780bis Ger.W. niet uitmondt in een misbruik van het procesrechtsmisbruik.258 Deze bepaling kan enkel de aanwending van de rechtspleging met kennelijk vertragende of onrechtmatige doeleinden sanctioneren, namelijk de procesverhouding waarin het vereiste redelijke belang ontbreekt en waar het procesrecht van zijn doel wordt afgewend.259
97.
Al bij al kan men niet zeggen dat deze wetswijziging een halt toe roept aan de gerechtelijke
achterstand. Ze zou zelfs het omgekeerde effect kunnen teweeg brengen. Het opleggen van een geldboete wegens misbruik van procesrecht brengt immers met zich mee dat de debatten moeten worden heropend en dat men rechtsmiddelen zal kunnen instellen tegen dergelijke beslissingen. Op deze manier wordt een proces in het proces in de hand gewerkt.260
256
257
258
259
260
X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 244. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 244. B. MAES, “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RABG 2005, (1686) 1690. K. PITEUS en J. VAN DONINCK, Het gerechtelijk wetboek vernieuwd: een praktische commentaar bij de wet van 26 april 2007, Mechelen, Kluwer, 2008, 144. X. TATON, “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in J. ENGLEBERT en H. BOULARBAH (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, (199) 245.
48
HOOFDSTUK 4: VERBAND MET DE WET VAN 21 APRIL 2007 BETREFFENDE DE VERHAALBAARHEID VAN KOSTEN EN ERELONEN VAN EEN ADVOCAAT 1. Inleiding 98.
De Hoge Raad voor de Justitie onderstreepte in zijn advies over het voorontwerp van de Wet
tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand261 dat de invoering van een regel zoals art. 780bis Ger.W. de kostprijs van een gerechtelijke procedure nog meer onzeker zou maken. Men loopt immers het risico een boete en/of een
schadevergoeding
te
moeten
betalen
wanneer
men
zich
schuldig
maakt
aan
procesrechtsmisbruik. Daarom stipte de Hoge Raad voor de Justitie aan dat het hoogdringend tijd was voor de wetgever om de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten te regelen. De Hoge Raad voor de Justitie wees op de onzekerheid en het uiteenlopen van de beslissingen van de vonnisgerechten en het standpunt van het Arbitragehof (nu Grondwettelijk Hof).262 Het Arbitragehof oordeelde immers in een arrest van 19 april 2006 dat enkel de wetgever een algemene oplossing kan organiseren om de talrijke moeilijkheden die deze vraag opwerpt, te regelen: ‘Om een einde te maken aan die discriminatie, staat het aan de wetgever te oordelen op welke wijze en in welke mate de verhaalbaarheid van het honorarium en van de kosten van een advocaat dient te worden georganiseerd’.263 Het Arbitragehof herhaalde deze oproep in een arrest van 14 juni 2006.264
2. De Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat
a. Historiek 99.
Lange tijd was de problematiek van de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van de
advocaat onbestaande. Volgens het Gerechtelijk Wetboek droeg iedere partij de kosten en erelonen van haar advocaat zelf, behoudens de rechtsplegingsvergoeding. Vóór de Wet Verhaalbaarheid erelonen voorzag ons Gerechtelijk Wetboek niet in de mogelijkheid voor de winnende partij om de
261
262
263 264
Wetsontwerp tot wijziging van het gerechtelijk wetboek met het oog op de bestrijding van de gerechtelijke achterstand, Parl.St. Kamer 2006-2007, nr. 2811/001, 108-109. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 679-681. Arbitragehof 19 april 2006, nr. 57/2006, BS 7 juli 2006, 34165. Arbitragehof 14 juni 2006, nr. 95/2006, BS 14 augustus 2006, 40793.
49
kosten en erelonen van een advocaat te verhalen op de verliezende partij. Dit was in de meeste buitenlandse rechtsstelsels wel het geval. De regeling van de rechtsplegingsvergoeding voorzag in de mogelijkheid voor een procespartij die werd bijgestaan door een advocaat om de kosten van bepaalde materiële handelingen te verhalen op de in het ongelijk gestelde tegenpartij: ‘de sommen die invorderbare kosten zijn wegens het verrichten van bepaalde materiële akten’ (art. 1022 Ger.W.). In het Koninklijk Besluit van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in art. 1022 Ger.W.265 waren deze verhaalbare kosten vastgelegd.266
In het geval van misbruik van procesrecht kon men een schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding vorderen op basis van art. 1382 BW. Dit kon dan deels de kost van het ereloon van de advocaat dekken.267
100.
Oorspronkelijk was men het erover eens dat deze rechtsplegingsvergoeding niet de erelonen
van advocaten omvatte. Maar deze discussie werd aangewakkerd door een aantal arresten van het Hof van Cassatie en het Arbitragehof (nu Grondwettelijk Hof).268
Uit een arrest van het Hof van Cassatie van 28 februari 2002 kan men afleiden dat de kosten van een technisch raadsman verhaalbaar zijn op basis van art. 1382 BW.269 De volgende stap zette het Hof van Cassatie in het arrest van 2 september 2004. Het Hof oordeelde dat: ‘Het honorarium en de kosten van een advocaat of van een technisch raadsman die de benadeelde van een contractuele fout heeft betaald, een vergoedbaar element van zijn schade kunnen vormen, in zoverre zij dat noodzakelijk karakter vertonen’.270 Men kan de kosten en erelonen terugvorderen als er een conditio sine qua non-verband is met de contractuele wanprestatie van de verweerder. In een arrest van 16 november 2006 transponeerde het Hof van Cassatie deze rechtspraak op de buitencontractuele aansprakelijkheid.271
265
266
267
268
269 270 271
KB van 30 november 1970 tot vaststelling van het tarief van de invorderbare kosten bedoeld in art. 1022 Ger.W., BS 3 december 1970. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 675. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 675. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 676-681. Cass. 28 februari 2002, Arr.Cass. 2002, 642. Cass. 2 september 2004, JLMB 2004, 1320. Cass. 16 november 2006, RW 2006-07, 1128.
50
In een arrest van 5 mei 2006272 wees het Hof van Cassatie erop dat professionele bijstand een wezenlijk bestanddeel uitmaakt van het recht op een eerlijk proces dat gewaarborgd is door art. 6 EVRM.273
Zoals hierboven geschreven, beklemtoonde het Arbitragehof in het arrest van 19 april 2006 en het arrest van 14 juni 2006 de noodzaak van een wetgevend initiatief om een einde te maken aan de bestaande discriminatie.274 In het arrest van 19 april 2006 wees het Arbitragehof erop dat het verschil in behandeling tussen de eiser die het honorarium van een advocaat in zijn schade kan opnemen en de verweerder die deze mogelijkheid niet heeft, berust op een relevant criterium, namelijk het vaststaan van een fout. Dit verschil waarborgt echter niet de wapengelijkheid en de vereisten van een eerlijk proces. Beide partijen moeten op een gelijke wijze het risico van een proces dragen.275
101.
Dit alles leidde ertoe dat iedereen aandrong op een interventie van de wetgever. Zo
ontstond dan ook de Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat.276
b. De rechtsplegingsvergoeding 102.
De Wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten
verbonden aan de bijstand van een advocaat277 moet de toegang tot het gerecht voor financieel minder-draagkrachtige personen vergemakkelijken. Dit werd bewerkstelligd door een oplossing via het procesrecht. Dit heeft als gevolg dat de toekenning van een rechtsplegingsvergoeding niet langer een onderdeel is van een schadevergoeding voor een fout ex art. 1382 BW. Het toekennen van een rechtsplegingsvergoeding vereist dus ook niet langer een beoordeling van het procesrechtsmisbruik.
103.
De wetgever wijzigde de artikelen 1017 tot 1024 Ger.W. die de uitgaven en kosten regelen
die ten laste gelegd kunnen worden van de in het ongelijk gestelde partij. De term ‘rechtsplegingsvergoeding’ kreeg een nieuwe betekenis en omvat nu ook de kosten en erelonen van 272 273 274 275
276 277
Cass. 5 mei 2006, P&B 2006, afl. 3-4, 103. H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten”, NJW 2007, (434) 434. H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten”, NJW 2007, (434) 435. Arbitragehof 19 april 2006, nr. 57/2006, BS 7 juli 2006, 34165; Arbitragehof 14 juni 2006, nr. 95/2006, BS 14 augustus 2006, 40793. J.-F. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, JT 2008, (37) 38. Wet 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, BS 31 mei 2007.
51
advocaten voor hun intellectuele prestaties. Met het Koninklijk Besluit tot vaststelling van het tarief van
de
rechtsplegingsvergoeding
bedoeld
in
art.
1022
Ger.W.278
werden
de
rechtsplegingsvergoedingen opgetrokken.279
104.
De rechtsplegingsvergoeding heeft thans de volgende betekenis gekregen: ‘een forfaitaire
tegemoetkoming in de kosten en erelonen van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij’. Dit geldt niet voor de nutteloze kosten. Volgens art. 1017 Ger.W. verwijst ieder eindvonnis de in het ongelijk gestelde partij in de kosten, tenzij bijzondere wetten anders bepalen. Art. 1382 BW is één van die bijzondere wetten. De kosten die foutief veroorzaakt zijn kunnen ten laste gelegd worden van de partij door wiens schuld ze gemaakt zijn, ook in het geval dat de andere partij in het ongelijk wordt gesteld.280
105.
De Wet van 21 april 2007 bevat zelf geen bedragen, deze werden bepaald in het KB van 26
oktober 2007. Het bedrag van de rechtsplegingsvergoeding wordt bepaald aan de hand van de waarde van de vordering. De bedragen zijn bepaald per aanleg.
Vordering
Basisbedrag
Minimumbedrag
Maximumbedrag
tot 250 €
150 €
75 €
300 €
van 250,01 - 750 €
200 €
125 €
500 €
750,01 - 2.500 €
400 €
200 €
1000 €
2.500,01 - 5.000 €
650 €
375 €
1.500 €
5.000,01 - 10.000 €
900 €
500 €
2.000 €
10.000,01 - 20.000 €
1.100 €
625 €
2.500 €
20.000,01 - 40.000 €
2.000 €
1.000 €
4.000 €
40.000,01 - 60.000 €
2.500 €
1.000 €
5.000 €
60.000,01 - 100.000 €
3.000 €
1.000 €
6.000 €
278
279
280
KB van 26 november 2007 tot vaststelling van het tarief van de rechtsplegingsvergoeding bedoeld in art. 1022 van het Gerechtelijk Wetboek en tot vaststelling van de datum van inwerkingtreding van de art. 1 tot 13 van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van erelonen en de kosten verbonden aan de bijstand van de advocaat, BS 9 november 2007. J.-F. VAN DROOGHENBROECK, “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, JT 2008, (37) 4041. Cass. 24 april 1978, Pas. 1978, I, 955; Cass. 14 mei 2001, Arr. Cass. 2001, 885; I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 683.
52
100.000,01 -250.000 €
5.000 €
1.000 €
10.000 €
250.000,01 - 500.000 €
7.000 €
1.000 €
14.000 €
500.000,01 - 1.000.000 €
10.000 €
1.000 €
20.000 €
boven 1.000.000 €
15.000 €
1.000 €
30.000 €
Als het gaat over geschillen die betrekking hebben op niet in geld waardeerbare vorderingen bedraagt het basisbedrag van de rechtsplegingsvergoeding 1.200 euro, het minimumbedrag 75 euro en het maximumbedrag 10.000 euro (art. 3 KB).
i.
Mogelijkheid voor de rechter om af te wijken van de basisbedragen De rechter kreeg de mogelijkheid om af te wijken van de basisbedragen. Hij kan, op verzoek
106.
van één van de partijen, de hierboven genoemde bedragen verhogen of verlagen binnen de door de Koning vastgelegde grenzen en op basis van de criteria bepaald in de wet.281 Dit blijkt uit art. 1022 derde lid Ger.W.: ‘Op verzoek van één van de partijen en op een met bijzondere redenen omklede beslissing, kan de rechter ofwel de vergoeding verminderen, ofwel verhogen, zonder de door de Koning bepaalde maximum- en minimumbedragen te overschrijden. Bij zijn beoordeling houdt de rechter rekening met: -
de financiële draagkracht van de verliezende partij, om het bedrag van de vergoeding te verminderen
-
de complexiteit van de zaak
-
de contractueel bepaalde vergoedingen voor de in het gelijk gestelde partij
-
het kennelijk onredelijk karakter van de situatie’
107.
De rechter moet rekening houden met deze criteria bij zijn beoordeling om af te wijken van
het basisbedrag. De criteria zijn gekozen op voorstel van de Hoge Raad voor de Justitie. Ze moeten er garant voor staan dat het systeem van verhaalbaarheid geen rem vormt op de toegang tot het gerecht. Het betreft een fundamentele waarborg om de toegang tot het gerecht te verzekeren. De rechter moet in staat zijn om de gevolgen van de verhaalbaarheid van erelonen te kunnen aanpassen indien blijkt dat deze zouden kunnen leiden tot situaties die duidelijk onrechtvaardig zijn voor de
281
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 686.
53
personen die zich in moeilijke financiële situaties bevinden.282 Deze motivering van de wetgever is echter voor kritiek vatbaar omdat men nooit op voorhand zeker kan zijn over het feit of de rechter van het basisbedrag zal afwijken. Er is ook geen hiërarchie voorzien tussen deze criteria. De rechter moet dus alle criteria in gelijke mate laten meespelen in zijn beoordeling.283
108.
Het criterium ‘kennelijk onredelijk karakter van de situatie’ is op een nogal vreemde manier
in de wet geslopen. Het oorspronkelijke tekstvoorstel van de Orde van Vlaamse Balies klonk als volgt: ‘Wanneer de toepassing van de basisbedragen van de rechtsplegingsvergoeding tot een kennelijk onredelijke situatie zouden leiden, kan de rechter op vordering van een partij die basisbedragen hetzij halveren, hetzij verdubbelen’. De Orde van Vlaamse Balies wou met de verwoording ‘kennelijk onredelijke situatie’ vermijden dat men het begrip ‘billijkheid’ zou hanteren.284
Desalniettemin doet dit criterium denken aan het begrip ‘billijkheid’. Uit de parlementaire voorbereiding blijkt echter dat dit begrip hiermee zeker niet gelijkgesteld kan worden. ‘Kennelijk onredelijke situatie’ doelt immers op de specifiekere situatie van deze wet en niet op de algemene en vage billijkheidsmotieven. De term ‘situatie’ moet iedere verwijzing naar onredelijkheid van personen uitsluiten, bijvoorbeeld de agressieve houding van een schuldeiser, de onwillige houding van een schuldenaar,…285 Het kennelijk onredelijk karakter van de situatie slaat alleszins niet op procesrechtsmisbruik, zo blijkt uit de verantwoording van het nieuwe art. 1022 Ger.W. Hieruit blijk dat, op voorstel van de Orden, niet meer verwezen wordt naar het begrip manifest onrecht of procesrechtsmisbruik in het kader van verhaalbaarheid.286 109.
Men kan zich dan ook de vraag gaan stellen of dit vierde criterium wel iets toevoegt aan de
andere drie. I. SAMOY en V. SAGAERT werkten echter een theorie uit waaruit blijkt dat het vierde criterium alsnog een situatie zou kunnen omvatten die niet onder de eerste drie criteria valt. Men kan inspiratie halen uit het Franse recht om de term in te vullen. Het Franse art. 700 Nouveau Code de procédure civile
282
283
284 285 286
Amendement op het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 1686/004, 4. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 686. H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten”, NJW 2007, (434) 439. H. LAMON, “Verhaalbaarheid advocatenkosten”, NJW 2007, (434) 439-440. Amendement op het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 1686/004, 4.
54
bepaalt dat de rechter de in het ongelijk gestelde partij kan veroordelen tot een bedrag voor de gemaakte kosten die niet behoren tot de kosten die in art. 695 Nouveau Code de procédure civile zijn opgesomd. Bij deze beoordeling mag de rechter zich laten leiden door de billijkheid en deze speelt in drie gevallen: -
wanneer de voorwaarden van procesrechtsmisbruik niet vervuld zijn, maar ze toch benaderen;
-
wanneer beide partijen deels in het gelijk en deels in het ongelijk worden gesteld;
-
wanneer de economische toestand van de partijen zeer verschillend is.
Het eerste en laatste geval zou kunnen behoren tot het Belgische ‘kennelijk onredelijk karakter van de situatie’. 287 I. SAMOY en V. SAGAERT illustreerden dit aan de hand van een voorbeeld. Er is een geding hangende tussen een grote bank en een particuliere rechtszoekende. Volgens het Franse recht zou het mogelijk zijn om geen vergoeding toe te kennen aan de bank wanneer zij het geding wint, maar wel een vergoeding toe te kennen aan de particuliere rechtszoekende wanneer deze zou winnen. Dit omdat er zo’n groot verschil is tussen hun economische situaties. Volgens het Belgische recht zou men de rechtsplegingsvergoeding kunnen verhogen of verlagen wanneer er een disproportionele verhouding is tussen de financiële toestand van de partijen. De financiële toestand van de verliezende partij kan op zich dus geen aanleiding geven tot een verhoging van de rechtsplegingsvergoeding. Ze kan dit echter wel wanneer ze wordt gezien in relatie tot het gebrek aan financiële draagkracht van de winnende partij. De situatie van een verliezende partij die zich in een moeilijke financiële situatie bevindt, wordt reeds gedekt door het eerste criterium, namelijk de financiële draagkracht van de verliezende partij.288
110.
Het is dan ook afwachten hoe de rechtspraak dit criterium zal benaderen. In een arrest van 5
februari 2008 verhoogde de arbeidsrechter alvast het basisbedrag van de rechtsplegingsvergoeding tot het maximumbedrag op basis van het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. De in het ongelijk gestelde partij had namelijk niet voldoende voorzichtigheid aan de dag gelegd bij het indienen van haar vordering.289
287
288
289
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 688. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 689. Arbrb. Brussel 5 februari 2008, JT 2008, 287.
55
ii.
Cumul met een vergoeding wegens procesrechtsmisbruik? De vraag is of de winnende procespartij het deel dat niet door de rechtsplegingsvergoeding
111.
is gedekt, nog kan verhalen op grond van procesrechtsmisbruik. Art. 1022 Ger.W. in fine bepaalt immers: ‘Geen partij kan boven het bedrag van de rechtsplegingsvergoeding worden aangesproken tot betaling van een vergoeding voor de tussenkomst van de advocaat van een andere partij’. Een letterlijke lezing van dit artikel sluit een bijkomende vergoeding voor de kosten en erelonen van een advocaat op grond van het procesrechtsmisbruik uit. In dit verband kan gewezen worden op wat de Ordes verklaarden tijdens de parlementaire voorbereiding: ‘Lid 3
van het
nieuwe
artikel 1022
Ger.W. sluit
een hogere vergoeding dan de
rechtsplegingsvergoeding voor de tussenkomst van een advocaat uit. Dit geldt ook bij de toepassing van art. 1382 van het Burgerlijk Wetboek in het kader van misbruik van procesrecht. De rechter beschikt in dat geval wel over de mogelijkheid om de rechtsplegingsvergoeding te verdubbelen. Dit moet volstaan. Het is niet wenselijk om voor het marginaal probleem de voorgestelde tekst van art. 1022 Ger.W. aan te passen. Er dient tevens vermeden te worden dat partijen te pas en te onpas het middel van misbruik van procesrecht aanwenden om een nog hogere vergoeding te bekomen. Het voorliggende wetsvoorstel heeft precies tot doel om dit soort proces in proces te vermijden. Er bestaan overigens geen objectieve maatstaven voor de notie <misbruik van procesrecht>, met gevaar voor willekeurige rechtspraak’.290
Bij deze uitspraak moeten toch enkele bedenkingen gemaakt worden. Het is namelijk zeer
112.
wenselijk dat een veroordeling tot het volledige bedrag van de kosten en erelonen van een advocaat ingeval van procesrechtsmisbruik, op basis van het procedurele aansprakelijkheidsrecht, mogelijk blijft.291
Volgens B. DE TEMMERMAN betreft de uitsluiting van het aansprakelijkheidsrecht voor het verhaal van kosten van juridische bijstand echter niet de aansprakelijkheid wegens procesrechtsmisbruik. Het vormt een bijkomende grondslag voor het kostenverhaal. De benadeelde kan het volledige bedrag van de gemaakte kosten van juridische bijstand verhalen op grond van procesrechtsmisbruik. Deze
290
291
Verslag namens de Commissie voor de Justitie over het wetsvoorstel betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, Parl.St. Senaat 2006-07, nr. 1686/005, 27. B. DE TEMMERMAN, “Rechtsvergelijkende variaties op een heikel thema”, in F. EVERS en P. LEFRANC (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging: en wat met de toegang tot de rechter? Rechtshulp op de helling, Brugge, die Keure, 2006, (21) 41 en 45.
56
bijkomende grondslag is van belang voor de vergoeding van andere schade, zoals morele schade, die niet door de rechtsplegingsvergoeding gedekt wordt.292
113.
In onze buurlanden gaat men ervan uit dat een cumul tussen procesrechtsmisbruik en
verhaalbaarheid van erelonen mogelijk blijft. Vanuit rechtsvergelijkend oogpunt kan men wijzen op het Nederlandse recht, waar de wetgever benadrukte dat de kosten volledig moeten kunnen worden verhaald in geval van procesrechtsmisbruik. Ook in Frankrijk kan men bovenop de vergoeding voor ‘faits irrépétibles’ een volledige vergoeding wegens ‘procédure abusive’ bekomen.293
B. DE TEMMERMAN legt uit waarom deze regel gemakkelijk te verantwoorden valt. Er is een beperking op de verhaalbaarheid van kosten van juridische bijstand ingevoerd om te voorkomen dat een partij zich minder vrij zou voelen om een rechtsvordering in te stellen uit vrees veroordeeld te worden voor de omvangrijke proceskosten. Maar wie het procesrecht misbruikt, misbruikt de vrijheid die hierdoor gewaarborgd wordt en zou zich dan ook niet mogen beroepen op een bescherming van deze vrijheid.294
114.
Ook in cassatierechtspraak kan men redenen terugvinden die de toepassing van de
verhaalbaarheid van erelonen samen met het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht niet uitsluiten. De regelen van art. 1017 Ger.W. en 1382 BW kunnen samenlopen en elkaar aanvullen.295 Art. 1017, lid 1 Ger.W. bepaalt dat een partij alleen in de kosten kan worden veroordeeld wanneer zij in het ongelijk gesteld wordt. Het Hof van Cassatie besloot in een arrest van 14 mei 2001 dat wanneer de kosten door de schuld van een partij veroorzaakt zijn, ze hoe dan ook te hare laste kunnen worden gelegd.296 Tijdens de parlementaire voorbereiding is deze rechtspraak echter niet ter sprake gekomen.297
115.
De sleutel om de cumul van art. 1017 Ger.W. en het procesrechtsmisbruik toe te passen, ligt
in een grondwetsconforme interpretatie van art. 1022 Ger.W. Want wanneer men geen cumul zou
292
293
294
295 296 297
B. DE TEMMERMAN, “Rechtsvergelijkende variaties op een heikel thema”, in F. EVERS en P. LEFRANC (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging: en wat met de toegang tot de rechter? Rechtshulp op de helling, Brugge, die Keure, 2006, (21) 41. I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 691. B. DE TEMMERMAN, “Rechtsvergelijkende variaties op een heikel thema”, in F. EVERS en P. LEFRANC (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging: en wat met de toegang tot de rechter? Rechtshulp op de helling, Brugge, die Keure, 2006, (21) 42. Cass. 15 mei 1941, Pas. 1941, I, 192; Cass. 14 mei 2001, Arr.Cass. 2001, 885. Art. 1382 BW I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 691.
57
laten plaatsvinden tussen beide regelingen zou dit neerkomen op een verschillende behandeling tussen een slachtoffer van een materieelrechtelijke fout en een slachtoffer van een procesrechtelijke fout. Het slachtoffer van een materieelrechtelijke fout zou immers aanspraak kunnen maken op een volledige vergoeding en een slachtoffer van een procesrechtelijke fout zou geen volledige vergoeding kunnen verkrijgen. Men zou kunnen argumenteren dat dit verschil in behandeling de artikelen 10 en 11 van de Grondwet schendt.298
116.
De Orde van Vlaamse Balies en l’ Ordre des Barreaux Francophones et Germanophones zijn
echter van mening dat de uitsluiting van art. 1022 in fine Ger.W. ook geldt in het geval van procesrechtsmisbruik. Mocht deze visie het bij het juiste eind hebben dan wordt art. 780bis Ger.W. een lege doos. Men zal altijd slechts het forfaitair bedrag van de rechtsplegingsvergoeding kunnen eisen en men zal nooit de volledige vergoeding van de tussenkomst van de advocaat vergoed zien worden. Ook kan men argumenteren dat er in dit geval sprake is van een zekere discriminatie. Wanneer iemand een recht uitoefent op een wijze die de perken van de normale uitoefening van dat recht door een bedachtzaam en zorgvuldig persoon kennelijk te buiten gaat, of met andere woorden een fout maakt, zal deze aansprakelijk zijn op basis van art. 1382 e.v. BW. Wanneer men zich echter onbehoorlijk gedraagt in het procesrecht, zou de volledig geleden schade niet vergoed kunnen worden. Zoals hierboven uiteengezet wordt deze visie dan ook betwist in de rechtsleer.
298
I. SAMOY en V. SAGAERT, “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, (674) 691-692.
58
DEEL 3: PROCESRECHTSMISBRUIK IN HET PUBLIEK PROCESRECHT
HOOFDSTUK 1: INLEIDING 117.
Na een grondig debat waaraan de politieke partijen, de regering en de afdeling wetgeving
van de Raad van State hebben deelgenomen, kreeg de afdeling administratie van de Raad van State er een nieuwe bevoegdheid bij. Deze werd ingevoerd door de Wet van 17 februari 2002 tot beteugeling van het kennelijk onrechtmatig beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State.299 De wetgever wou hiermee een halt toe roepen aan de gerechtelijke achterstand, waar ook de Raad van State mee te kampen heeft. Het is de bedoeling te voorkomen dat roekeloze en overmoedige pleiters bij de Raad van State een kennelijk onrechtmatig beroep instellen.300
Men zocht hiervoor inspiratie in de Wet van 3 augustus 1992 die het toenmalige art. 1072bis in het Gerechtelijk Wetboek invoegde om het tergend en roekeloos hoger beroep te bestraffen met een geldboete.301
HOOFDSTUK 2: ART. 37 R.v.St.-WET 118.
Art. 37 R.v.St.-wet302 luidt als volgt:
‘Als na inzage van het verslag of het aanvullend verslag van de auditeur, de Raad van State vindt dat een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep verantwoord kan zijn, bepaalt het arrest daartoe een hoorzitting op een nabije datum. Als, nadat een cassatieberoep in toepassing van art. 20 niet toelaatbaar is verklaard, de Raad van State vindt dat de in het eerste lid bedoelde geldboete verantwoord kan zijn, bepaalt een ander lid van de Raad van State dan het lid van de Raad van State dat de beschikking van niet-toelaatbaarheid heeft genomen, daartoe een hoorzitting op een nabije datum. Het arrest wordt betekend aan de verzoeker en aan de tegenpartij. 299
300
301
302
Wet 17 februari 2002 tot beteugeling van het kennelijk onrechtmatig beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, BS 16 maart 2002. Door deze wet verscheen een nieuw hoofdstuk IV in onder titel V aangaande de rechtspleging in de gecoördineerde wetten op de Raad van State. Het heeft als opschrift ‘De geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep’. Het hoofdstuk bevat slechts één bepaling, namelijk art. 37 R.v.St.-wet. Verslag namens de Commissie voor de binnenlandse zaken, de algemene zaken en het openbaar ambt over het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/011, 12. A. MAST, J. DUJARDIN, M. VAN DAMME en J. VANDE LANOTTE, Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 1131. Gecoördineerde wetten op de Raad van State 12 januari 1973, BS 21 maart 1973.
59
Het arrest dat de geldboete uitspreekt, geldt in elk geval als op tegenspraak gewezen. De geldboete gaat van 125 tot 2 500 EUR. Zij wordt geïnd overeenkomstig art. 36, §4. De opbrengst van de geldboete wordt gestort in het Fonds voor het beheer van de dwangsommen. De in het vierde lid vermelde bijdragen kunnen door de Koning worden gewijzigd ingevolge de evolutie van het indexcijfer van de consumptieprijzen’.
1. Van Wetsvoorstel tot Wet 119.
In het oorspronkelijke Wetsvoorstel dat op 15 april 1998 werd ingediend in de Kamer van
Volkvertegenwoordigers was bepaald dat de Raad van State, bij verwerping van een beroep, in hetzelfde arrest uitspraak zou doen over de schadevergoeding wegens tergend of roekeloos geding die eventueel gevorderd werd door de tussenkomende partij.303 Mocht een geldboete ook verantwoord lijken, dan zou het arrest een datum bepalen waarop enkel dit punt behandeld zou worden. Uitspraken inzake geldboete en schadevergoeding konden voor het Hof van Cassatie worden aangevochten.304
120.
De wetgever stapte af van deze verregaande uitbreiding van bevoegdheden van de Raad van
State in de Wet van 17 februari 2002.
Een vergoeding toekennen aan een tussenkomende partij betekent immers dat een administratief rechtscollege zou oordelen over een betwisting inzake burgerlijke rechten. Dit stoot op een constitutioneel bezwaar. Art. 144 GW schrijft immers het volgende voor: ‘Geschillen over burgerlijke rechten behoren bij uitsluiting tot de bevoegdheid van de rechtbanken’. Dit monopolie van de justitiële rechter moet strikt worden nageleefd.305 ‘Bij uitsluiting’ wil zeggen dat geschillen over burgerlijke rechten nooit aan andere rechtsmachten dan die van de rechterlijke orde kunnen worden overgedragen. Administratieve rechtscolleges hebben enkel die bevoegdheden die hen door de wet zijn toevertrouwd. Dit is niet het geval wat betreft vorderingen wegens tergend of roekeloos geding.306
303
304
305 306
Wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 1998, nr. 1497/001. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 5. E. BREWAEYS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, RW 2001-2002, (1517) 1517. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 338.
60
Geschillen over schadevergoeding wegens tergend of roekeloos geding zijn gebaseerd op art. 1382 BW. Het gaat hier over burgerlijke rechten. Deze behoren bij uitsluiting tot de bevoegdheid van de rechtbanken. De ‘rechtbanken’ ex art. 144 en 145 van de Grondwet zijn de hoven en rechtbanken die onder het hoofdstuk De rechterlijke macht van de Grondwet zijn opgenomen. Dit zijn niet de Raad van State en de andere administratieve rechtscolleges.307 De rechtbank van eerste aanleg van Luik oordeelde dat de Wet betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat van 21 april 2007308 eigenlijk op parallelle wijze zou moeten worden toegepast voor de procedures voor de Raad van State. De vordering werd echter afgewezen omdat de procedure plaatsvond voor de inwerkingtreding van de Wet van 21 april 2007. In casu moest de schadevergoeding van de materiële schade door de kosten en erelonen in de administratieve rechtspleging gebaseerd worden op de regels van de burgerrechtelijke aansprakelijkheid. Deze rechtspleging moet dan ook voor de burgerlijke rechter worden gevoerd.309
Ook de mogelijkheid om uitspraken over de geldboete met een cassatieberoep aan te vechten waarvoor het Hof van Cassatie niet hoefde te zetelen in verenigde kamers, dit in afwijking van wat voor toewijzingsconflicten het geval was, lijkt strijdig met de grondwet. Bovendien was bijstand van een advocaat bij het Hof van Cassatie niet vereist. Art. 158 GW bepaalt immers: ‘Het Hof van Cassatie doet uitspraak over conflicten van attributie, op de wijze bij de wet geregeld’. Het Hof van Cassatie is dus enkel bevoegd voor de controle op de rechtsbedeling van het Hof van Cassatie inzake attributie. Art. 147 tweede lid GW bepaalt: ‘Dit Hof treedt niet in de beoordeling van de zaken zelf […]’. Het Hof van Cassatie oordeelt niet over de zaken zelf, maar enkel over rechtskwesties. Het Hof van Cassatie kan dus niet in beroep oordelen over beslissingen van de Raad van State waarbij deze een geldboete oplegt, dit zou immers betekenen dat het Hof van Cassatie een uitspraak ten gronde zou moeten doen.310 Bovendien is het duidelijk dat dergelijke manier van werken niet proceseconomisch was en de rechtspleging voor de Raad van State aanzienlijk verzwaard zou hebben.311
307 308
309 310
311
L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 336. Wet 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van de erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, BS 31 mei 2007. Rb. Luik 30 juni 2008, JLMB 2008, afl. 37, 1653. C. BERX, Rechtsbescherming van de burger tegen de overheid. Een analyse van het systeem van administratieve rechtspraak in België, Antwerpen, Intersentia, 2000, 134. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 6.
61
2. Verband met het recht op toegang tot de rechter 121.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalde in het arrest Ringeisen van 16 juli
1971 dat art. 6 lid 1 EVRM ook van toepassing kan zijn op een publiekrechtelijk geding dat behandeld wordt door een administratief rechtscollege.312 Art. 6 lid 1 EVRM garandeert het recht op een behoorlijke rechtspleging. Elke vordering moet aan een rechter kunnen worden voorgelegd, want rechtsweigering is verboden. Het rechtsbeginsel sluit nochtans niet uit dat in sancties wordt voorzien voor burgers die het rechtsapparaat misbruiken, zolang ze in verhouding staan met het nadeel dat effectief berokkend wordt aan de openbare dienst van de rechtsbedeling. Het is vaste rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat het recht van toegang tot een rechter niet absoluut is. Nationale regelgevingen die ontstaan zijn om roekeloze rechtsvorderingen te ontmoedigen, doorstaan daarom de toets van art. 6 lid 1 EVRM. Dit op voorwaarde dat ze geen te grote belemmering vormen voor de uitoefening van het recht op toegang tot de rechter.313
De afdeling wetgeving van de Raad van State bepaalde in haar eerste advies bij het Wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State dat de bevoegdheid voor de administratieve rechter om een geldboete op te leggen, zonder dat daar een wettelijk vastgelegd maximumbedrag voor vastligt, onaanvaardbaar zou zijn in het licht van art. 6 lid 1 EVRM.314 Het recht op toegang tot de rechter wordt echter niet aangetast wanneer het door de wetgever voorgestelde maximumbedrag redelijk verantwoord is en afgestemd is op de ratio legis van de wet. De ratio legis van de wet is het misbruik van het beroep op een openbare dienst van de rechtsbedeling bestraffen.315
3. Verband met de bestuurlijke dwangsom 122.
De bestuurlijke dwangsom werd ingevoerd bij Wet van 17 oktober 1990.316 Door deze wet
kan de Raad van State een verwerend bestuur een dwangsom opleggen wanneer het weigert het gezag van gewijsde van een vernietigingsarrest te eerbiedigen en rechtsherstel te verlenen.317
312 313
314
315
316
EHRM, Ringeisen v. Oostenrijk, 1971. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 4. Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/004, 5. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 5. Wet 17 oktober 1990 tot wijziging van de wetten op de Raad van State, gecoördineerd op 12 januari 1973, en van de Wet van 5 april 1955 inzake de wetten van ambtsdragers bij de Raad van State, BS 13 november 1990.
62
123.
Men zou de bestuurlijke dwangsom in zekere mate de tegenpool van de geldboete wegens
kennelijk onrechtmatig beroep kunnen noemen. Er is een verband tussen beide regelingen. Ze hebben beide tot doel het rechtsbewustzijn van burger en bestuur aan te wakkeren. De boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep heeft een indemnitair karakter. De burger die het administratief recht misbruikt om de overheidswerking te dwarsbomen moet immers effectief de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep betalen. De bestuurlijke dwangsom heeft daarentegen een accessoir karakter. Ze zal alleen worden verbeurd indien het bestuur nalaat de geschonden wettigheid te herstellen. Bovendien is de begunstigde van zowel de dwangsom als de vergoeding van het kennelijk onrechtmatig beroep niet de tegenpartij in de procedure. De begunstigde is het Fonds voor het beheer van de dwangsommen. Deze sommen worden gebruikt voor de modernisering van de organisatie van de administratieve rechtspraak.318 Ook hieruit kan worden afgeleid dat de Raad van State in deze gevallen geen uitspraak doet over burgerlijke rechten.
4. Toepassingsgebied
a. Welke beroepen? 124.
Alle betwistingen die het voorwerp kunnen uitmaken van een jurisdictioneel beroep bij de
Raad van State vallen binnen het toepassingsgebied van art. 37 R.v.St.-wet. Dit kunnen vorderingen met het oog op nietigverklaring van een bestuurlijke rechtshandeling zijn, maar ook beroepen met volle rechtsmacht, administratieve cassatieberoepen en verzoeken tot herstelvergoeding voor buitengewone schade.319
Men zou kunnen afleiden uit de parlementaire voorbereiding dat het de bedoeling was van de wetgever om het toepassingsgebied van het kennelijk onrechtmatig beroep te beperken tot het
317
318
319
A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 3. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 3. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 6
63
annulatie- en cassatiecontentieux ex art. 14 R.v.St.-wet.320 Het vergoedingscontentieux en de beroepen in volle rechtsmacht kwamen er nauwelijks aan bod.321
Tijdens de bespreking in de Commissie vroeg men of een vordering tot schorsing ook aanleiding kon geven tot een geldboete. Hierop heeft de wetgever geantwoord dat de procedure enkel geldt voor het beroep tot nietigverklaring en het cassatieberoep. De wetgever wou art. 37 R.v.St.-wet dus niet van toepassing maken op de kort geding-procedures.322 De wettekst is hier echter helemaal niet duidelijk over. Art. 37 R.v.St.-wet specificeert niet over welk soort beroep het moet gaan. Ook een vordering tot schorsing is een beroep en kan kennelijk onrechtmatig zijn. Om de gerechtelijke achterstand tegen te gaan kan het even opportuun zijn om kennelijk onrechtmatige beroepen in het administratief kort geding te bestraffen. Ook uit het feit dat art. 37 R.v.St-wet opgenomen is in een nieuw hoofdstuk IV van de titel ‘Rechtspleging’ kan niet afgeleid worden dat het toepassingsgebied beperkt is tot annulatie- en cassatieberoepen. Deze titel bevat namelijk ook regels voor het administratief kort geding, het beroep in volle rechtsmacht en de vordering in het kader van het vergoedingscontentieux. Hieruit kan men afleiden dat art. 37 R.v.St.wet ook geldt voor vorderingen tot schorsing en vorderingen tot voorlopige maatregelen.323 De Raad van State heeft zich dan ook terecht bevoegd verklaard in het arrest NV Immo-Jaspe van 31 januari 2003324 om art. 37 R.v.St.-wet toe te passen op een kort geding-procedure.325
In de bevoegde Kamercommissie benadrukte men in elk geval dat het begrip ‘kennelijk onrechtmatig beroep’ limitatief moet worden geïnterpreteerd: ‘Deze notie dient in ieder geval limitatief geïnterpreteerd te worden. De geest van het wetsvoorstel wil immers geenszins de rechtsgang naar de Raad van State beperken maar wel het misbruik van het procesrecht tegen gaan’.326 Dit wil niet zeggen dat men situaties uit het toepassingsgebied kan sluiten die er volgens de geest van de wet, namelijk de bedoeling om kennelijk onrechtmatige beroepen te bestraffen omdat zij de
320
321
322 323 324 325 326
Verslag namens de Commissie voor de binnenlandse zaken, de algemene zaken en het openbaar ambt over het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/011, 12. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 973. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1392. Contra E. BREWAEYS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, RW 2001-2002, (1517) 1519. RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1392. Verslag namens de Commissie voor de binnenlandse zaken, de algemene zaken en het openbaar ambt over het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/011, 11-12; W. LAMBRECHTS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, TBP 2002, (416) 416.
64
gerechtelijke achterstand vergroten, wel degelijk onder vallen. De bedoeling van de wetgever primeert hier boven de tekst van de wet.327
De Raad van State oordeelde, in strijd met de bedoeling van de wetgever zoals die blijkt uit
125.
de parlementaire voorbereidingen, dat art. 37 R.v.St.-wet wel degelijk van toepassing is op de kort geding-procedure. De Raad van State maakte zelfs voor het eerst toepassing van art. 37 R.v.St.-wet in een kort geding-procedure, namelijk in het arrest NV Immo Jaspe.328 De Raad van State bevestigde dit standpunt in het arrest NV Meubelfabriek Crack van 15 mei 2003.329 De nieuwe procedure ex art. 37 R.v.St.-wet moet immers beschouwd worden als een wapen tegen de gerechtelijke achterstand en daarom beoogt het niet enkel procedures ten gronde, maar ook procedures in kort geding.330
In een arrest van 18 november 2004 besloot de Raad van State geen geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen omdat de Raad van State van oordeel was dat art. 37 R.v.St.-wet geen toepassing vindt in de procedure tot schorsing bij uiterst dringende noodzakelijkheid. Zoals hierboven gezegd, blijkt het niet duidelijk uit de wet of art. 37 R.v.St.-wet van toepassing is op een vordering tot schorsing van tenuitvoerlegging. In elk geval lijkt uit het eerste lid van art. 37 R.v.St.wet voort te vloeien dat er een auditoraatsverslag vereist is. Dit brengt dan ook met zich mee dat de boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep niet in een procedure tot schorsing bij uiterst dringende noodzakelijkheid kan plaatsvinden, omdat dergelijke procedure een dergelijk verslag niet kent.331
b. Enkel voor de verzoeker 126.
Men kan enkel een geldboete opleggen wanneer het om een kennelijk onrechtmatig beroep
gaat. Een verwerende partij kan niet gesanctioneerd worden wanneer haar verweer kennelijk onrechtmatig is.332 Dit wil ook zeggen dat een eis tot tussenkomst die enkel is ingediend om de administratieve werking te verstoren of de rechtsbedeling door de Raad van State te vertragen geen
327 328 329
330
331 332
S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1392. RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 979. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 979. RvS, nr. 137.290, 18 november 2004, CDPK 2005, afl. 2, 436. A. COPPENS, “Hakbijlen zonder hart”, RW 2001-02, (1131) 1133.
65
aanleiding kan geven tot een geldboete.333 Aanvankelijk was het wel de bedoeling om de boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep uit te breiden tot vorderingen tot tussenkomst. Maar de wetgever vond dit overdreven. Dit kan men ook in de parlementaire voorbereiding terugvinden: ‘Hoewel de geldboete wegens misbruik van de rechtspleging denkbaar is ten opzichte van de verzoeker die zijn beroep ondoordacht heeft ingesteld, is het daarentegen overdreven gebleken om het uit te breiden tot de verzoeker die wel belang heeft bij de beslechting van het geschil maar die, strikt genomen, niet het initiatief tot het proces genomen heeft’.334
5. Kennelijk onrechtmatig beroep 127.
In de wet staat geen definitie van wat onder ‘kennelijk onrechtmatig beroep’ moet worden
verstaan. Net als voor de andere ‘kennelijke’ vorderingen (zoals degene waarvoor de Raad van State kennelijk niet bevoegd is, degene die kennelijk niet ontvankelijk zijn en degene die kennelijk ongegrond zijn) zal de rechtspraak het begrip moeten invullen.335
128.
Het oorspronkelijke wetsvoorstel had het over een geldboete ‘wegens tergend en roekeloos
beroep’, net zoals het toenmalige art. 1072 Ger.W. in het gerechtelijk privaatrecht. In het eerste advies van de Raad van State beschreef de Raad van State de begrippen ‘tergend’ en ‘roekeloos’. Het advies ging uit van de Franstalige kamer en ze hadden de begrippen uitgelegd aan de hand van het woordenboek ‘Le Petit Robert’.336 Een roekeloze vordering wordt gedefinieerd als een vordering ingesteld met een ‘hardiesse imprudente, excessive, inconsidérée’ (=het Latijnse woord ‘temerarius’) of ‘à la légère, sans base solide’. Een tergende vordering is een vordering die ‘résulte de la méchanceté’, met als doel te schaden of te kwellen (=het Latijnse woord ‘vexare’).337 In de Van Dale wordt roekeloos omschreven als ‘ in hoge mate onvoorzichtig’. Tergend is ‘uitdagend, starrend’.338 De afdeling wetgeving van de Raad van State stelde het begrip ‘onrechtmatig beroep’ voor in plaats van ‘roekeloos en tergend beroep’. Zo wilde men alle verwarring met het subjectieve beroep bij de hoven en rechtbanken vermijden.339 333
334
335
336 337
338
A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 8. Amendement op het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr.0101/010, 2. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 8. W. LAMBRECHTS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, TBP 2002, (416) 416. Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/004, 3. Van Dale
66
W. LAMBRECHTS vraagt zich af of de wetgever met ‘onrechtmatig’ wel het juiste bijvoeglijk naamwoord heeft gekozen. Zoals reeds gezegd was het eerste advies van de afdeling wetgeving van de Raad van State in het Frans opgesteld en daar sprak men van een ‘recours abusif’. De vertaaldiensten kozen ervoor dit te vertalen door het adjectief ‘onrechtmatig’. Uit het Groot woordenboek FransNederlands van Van Dale blijkt dat ‘abusif’ vertaald kan worden door ‘misleidend, ongerechtvaardigd, overmatig, onrechtmatig’. Ongerechtvaardigd zou volgens hem een betere keuze geweest zijn. Het heeft immers een meer objectieve betekenis dan ‘onrechtmatig’ en zou daarom beter passen in het objectieve contentieux. Het begrip ‘onrechtmatig’ sluit volgens W. LAMBRECHTS dan ook teveel aan bij een subjectief-rechtelijke geschillenregeling.340
Volgens de indiener van het wetsvoorstel is ‘onrechtmatig’, het beroep dat enkel ingesteld is om een overduidelijke rechtmatige beslissing te vertragen. Een onrechtmatig beroep veronderstelt derhalve dat de verzoekende partij met een kwaad opzet handelt en dat ze de overheidswerking schade wil toebrengen.341
De regering vond dat aan het begrip ‘onrechtmatig beroep’ nog het woordje ‘kennelijk’
129.
moest worden toegevoegd. Ze wou erover waken dat pleiters geen misbruik zouden maken van de openbare dienst van het gerecht. Anderzijds wilden ze ook het recht van iedere persoon vrijwaren om een beroep dat zij wettig achten, ook al is het ongegrond, in te stellen op basis van art. 14 R.v.St.wet.342 Met een ‘kennelijk’ onrechtmatig beroep wil men zeggen dat men door het lezen van het verslag van de auditeur met zekerheid moet kunnen zeggen dat het om een onrechtmatig beroep gaat.343
130.
In een arrest van 17 maart 2003 legde de Raad van State het kennelijk onrechtmatig beroep,
in geval van een annulatieberoep, uit als datgene dat kennelijk probeert de tenuitvoerlegging van een duidelijk rechtmatige administratieve beslissing te vertragen of dat kennelijk niet werd aangetekend met de bedoeling een uitspraak ten gronde te verkrijgen over de aanspraak. Een
339
340 341
342
343
Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/004, 3. W. LAMBRECHTS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, TBP 2002, (416) 416. Verslag namens de Commissie voor de binnenlandse zaken, de algemene zaken en het openbaar ambt over het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/011, 12-13. Amendement op het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr.0101/010, 2. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 8.
67
dergelijk misbruik kan worden afgeleid uit het bestaan, in hoofde van de verzoeker, van kwade trouw, van het oogmerk om te schaden, van een opzet om het geschil te vertragen of van een uit de lucht gegrepen en kennelijk ongegronde argumentatie. Dit is het geval met een argument van de verzoeker waarvan hij weet dat het strijdig was met de waarheid. In casu belette het voordeel van de kosteloze bijstand dat aan de verzoeker werd verleend niet dat hij werd veroordeeld tot een geldboete krachtens art. 37 R.v.St.-wet. Deze situatie van behoeftigheid kan wel in aanmerking genomen worden bij het bepalen van het bedrag van de geldboete. De toepassing van art. 37 R.v.St.wet is niet afhankelijk van de aanwezigheid in persoon van de verzoeker op de terechtzitting, noch op het Belgische grondgebied. Dergelijke boete kan hem aangerekend worden in geval van terugkeer naar België.344
In het Delvaux-arrest van 22 september 2003345 voegde de Raad van State hier nog aan toe dat het kennelijk onrechtmatig beroep restrictief moet worden geïnterpreteerd. Het opleggen van een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep houdt namelijk een beperking van het recht op vrije toegang tot de rechter in.346
131.
In een arrest van 25 februari 2005 vond de Raad van State het niet opportuun om een
geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen. In casu maakte een farmaceutische vennootschap gewag van een risico op ernstige en moeilijke herstelbare schade in haar verzoekschrift in kort geding, zonder dit te kunnen aantonen. Bovendien probeerde de vennootschap zich niet zozeer aan dergelijk risico op schade te onttrekken, maar wilde ze hiermee vooral winst en een gunstige positie op de geneesmiddelenmarkt bekomen. Dit volstond volgens de Raad van State echter niet om te besluiten tot procesrechtsmisbruik en een boete ex art. 37 R.v.St.-wet op te leggen.347
Ook in een arrest van 2 maart 2005 beschouwde de Raad van State de vordering van verzoekster niet als een kennelijk onrechtmatig beroep. In casu was er geen aanduiding van de rechtsmiddelen waarover verzoekster beschikte in de beslissing om haar niet in te schrijven als een regelmatige studente. Er kon haar dan ook niet worden verweten dat ze een kennelijk onrechtmatig beroep ex art. 37 R.v.St.-wet had ingediend.348 344 345 346
347 348
RvS, nr. 117.101, 17 maart 2003, APM 2003, afl. 4, 57. C. AMELYNCK, conclusie bij RvS, nr. 123.211, 22 september 2003, CDPK 2003, afl. 4, 693. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 976. RvS, nr. 141.308, 25 februari 2005, Inf. R.I.Z.I.V. 2005, afl. 3, 317. RvS, nr. 142.410, 21 maart 2005, APM 2005, afl. 4, 85.
68
In een arrest van 25 mei 2005 besloot de Raad van State wel tot een kennelijk onrechtmatig beroep. Volgens de Raad van State is een beroep dat klaarblijkelijk de tenuitvoerlegging van een overduidelijk rechtmatige administratieve beslissing wil vertragen, of dat klaarblijkelijk niet wordt ingesteld met de bedoeling om een beslissing te verkrijgen over de grond zelf van de eis, een kennelijk onrechtmatig beroep.349 De Raad van State oordeelde ook dat het onrechtmatig karakter van een beroep afgeleid kan worden uit de houding en desinteresse van de verzoeker ten aanzien van de asielprocedure die hij ingesteld had. Dit bleek uit het feit dat verzoeker niet aanwezig was op de terechtzitting en uit de afwezigheid van contact met zijn advocaat. Volgens de Raad van State kan hem een boete opgelegd worden voor zijn roekeloos gedrag. Hierbij houdt men rekening met de belangrijkheid van de zaak en de financiële situatie van de persoon.350
In een arrest van 23 december 2003 oordeelde de Raad van State dat het onverantwoord was om de verzoekster van Afrikaanse herkomst een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen ex art. 37 R.v.St.-wet. Dit omdat ze geen tot weinig kennis had van het Belgische recht en procedureregels en omdat er haar persoonlijk geen laakbaar manoeuvre kon worden toegeschreven. Het is bij de huidige stand van de wetgeving onmogelijk een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen aan de advocaat, die in dit geval de echte verantwoordelijke was voor de handeling die art. 37 R.v.St.-wet beoogt te bestraffen. Het doel van een cassatieberoep bij de Raad van State is de vernietiging van een beslissing verkrijgen. In casu was het echter duidelijk dat het hoger beroep niet kon leiden tot een vernietiging van de bestreden beslissing. Het hoger beroep had enkel tot doel de betwisting in stand te houden. Hiermee wou men een valse schijn van omstredenheid verlenen aan een illegale verblijfssituatie. Op die manier wendt men de procedure van zijn doel af. Door dergelijke hogere beroepen wordt de rol van de Raad van State nog meer overbelast en wordt de duur van de procedures verlengd. Zo halen verzoekers langer voordeel uit een kunstmatig gecreëerd en in stand gehouden geschil.351
132.
Men kan hieruit besluiten dat de vraag of een beroep kennelijk onrechtmatig is, een
feitenkwestie is. De Raad van State onderzoekt geval per geval en houdt rekening met de intentie en handelswijze van de verzoekende partij. In het arrest van 15 mei 2003 verwoordde de Raad van State
349 350 351
RvS, nr. 145.019, 25 mei 2005, APM 2005, afl. 6, 130. RvS, nr. 154.232, 27 januari 2006, APM 2006, afl. 2, 33; RvS, nr. 155.956, 7 maart 2006, APM 2006, afl. 4, 73. J. DERMAGNE, “L’avocat à l’amende?” (noot onder RvS, nr. 126.770, 23 december 2003), Journ.proc. 2004, afl. 476,(23) 23-24.
69
het als volgt: ‘que l’application de l’article 37 dépend ainsi du comportement du requérant et donc de ses actes de procédure, ce qui est spécifique à chaque cas’.352 In een arrest van 6 november 2007 beschreef de Raad van State het kennelijk onrechtmatig beroep op een meer algemene wijze: ‘Considérant que l’article 37 des lois coordonnées sur le Conseil d’Etat permet à celui-ci d’infliger une amende lorsqu’un recours est manifestement abusif; qu’est abusif au sens de cette disposition, le recours qui tend manifestement à retarder l’exécution d’une décision administrative de toute évidence légitime ou qui n’est manifestement pas introduit dans le but d’obtenir une décision sur le fond même de la prétention; qu’un tel abus peut se déduire de l’existence dans le chef du requérant d’une mauvaise foi, d’un but de nuire ou de tromper, ou d’une argumentation fantaisiste et manifestement mal fondée’.353
6. Procedure
a. Algemeen In het eerste advies van de afdeling wetgeving van de Raad van State had men reeds de
133.
onduidelijkheid van de onderzochte tekst aangeklaagd. Deze zou in de praktijk tot moeilijkheden leiden: ‘In ieder geval is de redactie van de amendementen niet bijster goed afgestemd op de geschillenberechting in administratieve zaken. Wat wordt precies verstaan onder ‘bepaling van een hoorzitting op nabije datum’? Betekent dit dat de partijen een nieuwe memorie zullen moeten indienen en de auditeur een nieuw verslag zal moeten opstellen? Of zal de procedure gewoon mondeling verlopen? Wat wordt verstaan onder de bepaling dat het arrest geldt als op tegenspraak gewezen? Als het gewoon de bedoeling is te beletten dat er verzet ingediend wordt, volstaat het dan niet de artikelen 40 en volgende van het besluit van de Regent van 23 augustus 1948 tot bepaling van de rechtspleging voor de afdeling administratie van de Raad van State te wijzigen? Wat wordt verstaan onder hoofdberoep? In de verantwoording van amendement nr. 1 van de regering wordt verwezen naar de artikelen 16 en 16bis van de gecoördineerde wetten op de Raad van State, maar in die bepaling wordt geen gewag gemaakt van enig beroep. Bovendien rijst de vraag of, zodra de kernpunten van de procedure vastgelegd zijn in de gecoördineerde wetten, overeenkomstig artikel
352
353
S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 976. RvS, 6 november 2007, nr. 176.451, JT 2009, afl. 6349, 266.
70
160 van de Grondwet, artikel 30 van de gecoördineerde wetten niet moet worden gewijzigd om de Koning in staat te stellen de andere onderdelen van die procedure vast te stellen?’. 354
134.
Dit bracht de wetgever er jammer genoeg niet toe de procedure beter uit te werken.
In die zin kan men betreuren dat de wetgever van 17 februari 2002 het niet nodig vond om artikel 30 § 1 R.v.St.-wet aan te passen. Zo zou de procedure voor het opleggen van een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep verder kunnen uitgewerkt worden door de Koning in het Algemeen Procedurereglement van 23 augustus 1948.355
b. Het initiatief tot de procedure: het auditoraatsverslag 135.
Uit de wet kan men niet goed afleiden wie allemaal het initiatief kan nemen om deze
procedure op te starten. Uit de parlementaire voorbereiding blijkt dat de wetgever deze taak aan de auditeur wou toevertrouwen. Deze zou het voorstel in zijn (aanvullend) verslag duidelijk maken en niet de Raad van State zelf.356 De Raad van State baseert zich op het auditoraatsverslag wanneer hij moet oordelen of een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep verantwoord kan zijn. De auditeur kan in zijn (aanvullend) verslag, nadat de memories van antwoord en wederantwoord zijn uitgewisseld, tot de conclusie komen dat het ingediend beroep kennelijk onrechtmatig is en kan dan een geldboete suggereren.357
De tekst van art. 37 R.v.St.-wet sluit echter niet uit dat ook de Raad van State ambtshalve tot dergelijk initiatief kan overgaan. Art. 37 R.v.St.-wet bepaalt immers: ‘Als, na inzage van het verslag of het aanvullend verslag van de auditeur, de Raad van State vindt dat een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep verantwoord kan zijn...’. Dit wijst er niet op dat het verslag van de auditeur dit per definitie moet suggereren. De Raad van State zou dan ook zelf het initiatief kunnen nemen zonder dat de auditeur dit heeft voorgesteld in zijn verslag.358
354
355
356
357
358
Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/004, 8; E. BREWAEYS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, RW 2001-02, (1517) 1521. Amendement op het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2000, nr.0101/005, 2; A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 8-9. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 976-977. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 9. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1391) 1394.
71
Bovendien leent de procedure er zich ook toe, want de wet voorziet immers dat er een nieuwe zitting moet worden georganiseerd om de partijen toe te laten hun standpunt uiteen te zetten over de vraag of er een boete moet worden opgelegd.359 Deze (hoor)zitting is dan ook overbodig wanneer de auditeur reeds de toepassing van art. 37 R.v.St.-wet in zijn verslag heeft gesuggereerd. De partijen hadden immers reeds de kans om hierop te reageren in hun laatste memorie of op de zitting waar de zaak wordt behandeld ingeval van een kortgeding. E. BREWAEYS stelt zelfs dat door deze procedure en het feit dat dergelijke tweede zitting moet worden georganiseerd, men geneigd zou zijn om aan te nemen dat het de bevoegde kamer is die voorstelt om een geldboete wegens kennelijk en onrechtmatig beroep op te leggen in plaats van de auditeur.360 Dit gaat wellicht te ver volgens S. LUST. Het is de taak van de auditeur om de zaak te onderzoeken in al zijn aspecten, inclusief de vraag of het beroep kennelijk onrechtmatig is of niet. Daarover mag hij reeds advies geven naar aanleiding van zijn verslag over de grond van de zaak.361
De Raad van State oordeelde echter in een arrest van 24 maart 2005 dat een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep niet ambtshalve door de Raad van State kan worden opgelegd. Een verslag of aanvullend verslag van de auditeur is dan ook steeds noodzakelijk. Daarin wordt besloten tot het kennelijk onrechtmatig karakter van het beroep en wordt een boete voorgesteld.362
In een arrest van 9 mei 2003 besliste de Raad van State dat het standpunt van een auditeur in een bericht van oproeping in het kader van een vreemdelingencontentieux niet gelijk is aan het verslag of aanvullend verslag van de auditeur. Dit is ook het geval wanneer de auditeur in dit bericht voorstelt om een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen. Het standpunt van de auditeur ex art. 27 al. 2 van het Procedurereglement Vreemdelingenzaken, is geen verslag als bedoeld in art. 37 R.v.St.-wet. Art. 37 R.v.St.-wet kon in casu dan ook niet toegepast worden. Deze zaak illustreert de onenigheid over wie het initiatief moet nemen om de procedure ex art. 37 R.v.St.-wet te starten. In deze zaak neemt de Raad van State aan dat dit initiatief bij de auditeur ligt, deze doet dit in het auditoraatsverslag. In deze zaak was er geen auditoraatsverslag. Want wanneer een auditeur een beroep als kennelijk ongegrond beschouwt in vreemdelingenzaken, moet er geen verslag opgesteld
359
360
361
362
S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 977. E. BREWAEYS, “Deloyaal procesgedrag in de procedure voor de Raad van State” in G. DEBERSAQUES, M. VAN DAMME, S. DE CLERCQ en G. LAENEN (eds.), Rechtsbescherming door de Raad van State. 15 jaar procedurele vernieuwing, Brugge, die Keure, 2004, (63) 80. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 977. RvS, nr. 142.410, 24 maart 2005, APM 2005, afl. 4, 88.
72
worden. Het volstaat dan dat de auditeur zijn standpunt en de motivering ervan bondig weergeeft in het bericht tot oproeping. De Raad van State oordeelde dat een dergelijk bericht tot oproeping niet het gepaste middel is om de Raad te verzoeken een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen. De Raad van State voegde hier bovendien aan toe dat art. 37 R.v.St.-wet geen toepassing kan vinden wanneer deze versnelde procedure van afhandeling van het annulatieberoep wordt toegepast. Volgens S. LUST heeft de Raad van State hier niet de bedoeling van de wetgever in acht genomen. Op dergelijke manier verliest de boete wegens kennelijk en onrechtmatig beroep een groot deel van haar toepassingsgebied. Het is namelijk vaak zo dat beroepen in vreemdelingenzaken die kennelijk ongegrond zijn of waarvoor de Raad van State kennelijk niet bevoegd is, afgehandeld worden volgens de verkorte procedure zonder verslag van de auditeur. Deze beroepen zijn nochtans vaak degene die gekwalificeerd kunnen worden als kennelijk onrechtmatige beroepen. Al deze gevallen kunnen dan per definitie al niet meer met een geldboete bestraft worden.363
136.
Het initiatief berust, in de lijn van de inquisitoriale aard van de procedure voor de Raad van
State, uitsluitend op de Raad van State die zich hiervoor steunt op het verslag van de auditeur.364 Het initiatief ligt dus niet bij de verwerende partij, zijnde de derde die door de bestreden behandeling begunstigd wordt.365 De Raad van State heeft er reeds meermaals op gewezen dat het niet de taak is van de partijen om de toepassing van art. 37 R.v.St.-wet te vorderen.366 Volgens S. LUST moet nochtans worden aangenomen dat men partijen niet kan verbieden om toepassing te verzoeken van art. 37 R.v.St.-wet. Het is immers niet onrechtmatig om toepassing te vragen van een wettelijk voorziene procedure, zoals die van het kennelijk onrechtmatig beroep. De rechtszoekende zou hier zelfs recht op hebben. De overheid kan dan beslissen of ze hier al dan niet op in gaat.367
c. Hoorzitting
363 364
365 366
367
S. LUST, noot onder RVS, nr. 119.144, 9 mei 2003, NjW 2005, afl. 96, (47) 47. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 9. S. LUST, “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, (8) 8. RvS, nr. 117.343, 21 maart 2003, CDPK 2003, afl. 4, 737; S. BOULLART, “Een verwittigd man is er (normaal) twee waard, ook al werd hij maar half verwittigd. Over de gebrekkige vermelding van de beroepsmogelijkheden voor de Raad van State en de alertheid van de verzoekende partij” (noot onder RVS, nr. 126.824, 6 januari 2004), RABG 2004, afl. 15, (964) 977. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 977.
73
137.
Indien de Raad van State van oordeel is dat een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig
beroep verantwoord kan zijn, wordt in het arrest dat uitspraak doet over de grond van de zaak een hoorzitting op nabije datum vastgelegd.368
138.
Op deze hoorzitting kunnen de partijen debatteren over het bedrag van de geldboete. Het
lijkt niet de bedoeling dat men er nog kan discussiëren over het opleggen van een geldboete.369
Wanneer de auditeur voorstelt om toepassing te maken van art. 37 R.v.St.-wet, wordt dit verslag op voorhand meegedeeld aan de partijen. Dan kan men zich hierover verdedigen, hetzij mondeling op de zitting, in geval van kortgeding, hetzij schriftelijk in de laatste memorie die hij nog kan indienen, in een andere procedure. In dat arrest wordt dan beslist of een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep verantwoord is. Het verdere verweer hiertegen kan enkel nog over het bedrag van die geldboete gaan, anders zou het gezag van gewijsde van het eerdere arrest worden geschonden. Bovendien zou het enkel dubbel werk opleveren wanneer men zou toelaten dat men op de latere hoorzitting opnieuw het opleggen van de geldboete in vraag zou kunnen stellen. Want men doet een debat over dat al gevoerd is en men verplicht de Raad van State een beoordeling te doen die hij reeds gemaakt heeft. Ook zou men op deze manier een beroepsmogelijkheid voor de verzoeker invoeren. Dit kan niet de bedoeling geweest zijn aangezien men op die manier ook het gelijkheidsbeginsel zou schenden voor de verzoeker die zich pas op de vastgestelde hoorzitting ex art. 37 R.v.St.-wet voor het eerst verweert aangaande de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep. Deze kan zich immers niet nog eens verweren op een volgende zitting.370
Volgens S. LUST zou het dan ook beter zijn om in de wet een onderscheid te maken tussen de situatie waarin de auditeur reeds in zijn verslag heeft voorgesteld om een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep op te leggen en de situatie waar de Raad van State dit zelf als eerste voorstelt. In het eerste geval lijkt de hoorzitting ex art. 37 R.v.St.-wet en het tweede arrest dat daarop volgt geheel overbodig. Een hoorzitting om enkel over het bedrag van de geldboete te discussiëren is tijdsverlies. Men kan aannemen dat men dit slechts hoeft te doen wanneer er over het principe van de geldboete gediscussieerd wordt. Een verzoeker kan zich immers na het auditoraatsverslag hiertegen reeds verweren in een laatste memorie of mondeling ter zitting. In het tweede geval heeft de verzoeker deze mogelijkheid echter niet. Hier heeft men niet de mogelijkheid om een tegensprekelijk debat te voeren over het principe van de geldboete en is het
368 369 370
W. LAMBRECHTS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, TBP 2002, (416) 417. S. LUST, “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, (8) 8. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1391) 1394.
74
wel opportuun om een nieuwe hoorzitting te organiseren. Men zou op deze hoorzitting wel het principe en het bedrag van de geldboete in vraag kunnen stellen.371
139.
Art. 37 R.v.St.-wet laat niet toe dat de gedingvoerende partijen een schriftelijke memorie of
bijkomende overtuigingsstukken indienen. Dit is vreemd in het licht van de hervorming van 25 mei 1999 waardoor het schriftelijke karakter van de procedure voor de Raad van State werd benadrukt.372 Zij kunnen hun standpunt enkel mondeling uiteen zetten.373 De wet voorziet niet in de mogelijkheid om dit met een geschreven stuk te doen. Volgens de rechtspraak van de Raad van State worden geen procedurestukken toegelaten die niet wettelijk voorzien zijn.374 Daarom is het niet vanzelfsprekend dat dit verweer schriftelijk zou gebeuren. In het arrest van 31 januari 2003375 laat de Raad van State dit echter wel toe. In casu hebben de verzoekers een memorie neergelegd voor de zitting van de Raad van State. De Raad van State heeft dit schriftelijk verweer ontvankelijk verklaard. Volgens S. LUST is het dan ook wenselijk dat de verzoeker van de wetgever de mogelijkheid krijgt om schriftelijk verweer te voeren.376
140.
Het arrest waarin de Raad van State zich over het bedrag van de geldboete uitspreekt geldt
in elk geval als op tegenspraak gewezen. Dit is ook het geval wanneer de partijen niet zijn ingegaan op de uitnodiging van de hoorzitting.377
d. Geen rechtsmiddelen 141.
Zoals hierboven reeds aangehaald, staat tegen een arrest dat een geldboete oplegt geen
rechtsmiddel open. Oorspronkelijk voorzag men in een beroep bij het Hof van Cassatie. Dit werd achterwege gelaten aangezien men hiermee de bevoegdheid van het Hof van Cassatie te buiten zou gaan.378 Niets verbiedt de wetgever de bevoegdheid van het Hof van Cassatie op dit punt te herzien en uit te breiden, of op een andere manier in een beroepsmogelijkheid te voorzien. Art. 6 EVRM
371 372
373
374 375 376 377 378
S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1391) 1394-1395. Zie art. 5, 6 en 7 van de Wet van 25 mei 1999 tot wijziging van de wetten op de Raad van State, gecoördineerd op 12 januari 1973, van de Wet van 5 april 1955 inzake de wedden van de ambtsdragers bij de Raad van State, BS 22 juni 1999. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 9. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1391) 1934-1395. RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1391) 1395. S. LUST, “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, (8) 8. S. LUST, “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, (8) 8.
75
schrijft echter geen recht op hoger beroep voor. Enkel indien een hoger beroep wordt georganiseerd, moet de toegang ertoe effectief worden gewaarborgd.379
7. De geldboete 142.
De sanctie voor het kennelijk onrechtmatig beroep is een burgerlijke geldboete. De
geldboete bedraagt tussen de 125 euro en 2 500 euro. De Raad van State bepaalt het bedrag van de geldboete autonoom, zonder gebonden te zijn door het verslag van de auditeur.380 De Raad van State beoordeelt de boete ex aequo et bono.381 Bij de begroting van de boete houdt de Raad van State rekening met de volgende elementen: het nadeel dat effectief aan de openbare dienst van de rechtsbedeling werd berokkend, het belang van de zaak en het betaalvermogen van degene aan wie ze de boete oplegt.382 In de rechtspraak baseert men zich dan ook op deze criteria.383
De ene keer is de Raad van State echter strenger dan de andere keer. In een arrest van 26 juni 2003 oordeelde de Raad van State streng.384 Verzoeker toonde niet aan dat hij zich in een precaire financiële situatie bevond en het onderzoek van het beroep had voor de auditeur een niet te verwaarlozen hoeveelheid werk meegebracht, waardoor de achterstand bij de Raad van State enkel maar was vergroot. De Raad van State veroordeelde de verzoeker dan ook tot 2 000 euro boete.385 In een arrest van 17 maart 2003 oordeelde de Raad van State minder streng. De afhandeling van het beroep bracht geen moeilijkheden mee voor de auditeur, hoewel verzoeker meerdere kennelijk onrechtmatige vorderingen had ingesteld. De Raad van State hield ook rekening met de precaire financiële situatie van de verzoeker. De verzoeker genoot immers het voordeel van pro deo. Het 379
380
381
382
383
384
385
B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Art.6 § 1 EVRM” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM. Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar, Antwerpen, Intersentia, 2004, (386) 494. RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188; RvS, nr. 117.101, 17 maart 2003, APM 2003, afl. 4, 57; RvS, nr.121.055, 26 juni 2003, APM 2003, afl.7, 136. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 978. Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/004, 5; Verslag namens de Commissie voor de binnenlandse zaken, de algemene zaken en het openbaar ambt over het wetsvoorstel tot beteugeling van het tergend en roekeloos beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State Parl.St. Kamer 2001, nr. 0101/011, 5. RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188; RvS, nr.121.055, 26 juni 2003, APM 2003, afl.7, 136; S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 978. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 978. RvS, nr.121.055, 26 juni 2003, APM 2003, afl.7, 136.
76
voordeel van kosteloze bijstand belet niet dat een geldboete wordt opgelegd, maar kan wel het bedrag ervan beïnvloeden. Verzoeker werd veroordeeld tot 250 euro. De verzoeker, een uitgewezen vreemdeling, had het land ondertussen reeds verlaten. De boete kon dus nog niet geïnd worden.386
De Raad van State veroordeelde verzoeker tot het maximumbedrag van 2 500 euro in een arrest van 8 september 2004. In casu kwam de procedure over als een echte pesterij. Verzoeker stelde immers voor de tweede keer een vordering tot schorsing van de tenuitvoerlegging en een verzoekschrift tot vernietiging in. Deze waren identiek aan degene die hij zes jaar ervoor had ingediend. Verzoeker miskende hierdoor het in kracht van gewijsde schorsingsarrest van de Raad van State. Hij hield geen rekening met de argumenten in het verslag ten gronde van de auditeur met betrekking tot de eerste vordering en bekritiseerde ze niet. Hij antwoordde ook niet op de argumenten van de andere partijen. Bovendien was de verzoeker niet aanwezig of vertegenwoordigd op de zitting. Hij had nochtans een regelmatige kennisgeving ontvangen van het auditoraatsverslag waaruit bleek dat hem een boete ging opgelegd worden wegens kennelijk onrechtmatig beroep van 2 500 euro. Er werd dan ook geen nieuw argument voorgelegd op de zitting ex art. 37 R.v.St.-wet.387
143.
Er worden geen opdeciemen op de boete toegepast, aangezien dit enkel geldt voor
strafrechtelijke boetes.388
144.
Art. 37 laatste lid R.v.St.-wet bepaalt dat het minimum- en maximumbedrag van de
geldboete kan aangepast worden bij koninklijk besluit naargelang van de evolutie van het indexcijfer van de consumptieprijzen.389 Hierin verschilt art. 37 R.v.St.-wet met art. 780bis Ger.W. Krachtens art. 780bis Ger.W. mag de Koning het minimum- en maximumbedrag om de vijf jaar aanpassen aan de kosten van het levensonderhoud. Deze periodiciteit werd niet ingevoerd in art. 37 R.v.St.-wet. De Koning kan deze bedragen wijzigen als het nodig is.390
145.
Art. 36 § 4 R.v.St.-wet bepaalt dat de boete moet worden geïnd volgens de bepalingen van
het vijfde deel van het Gerechtelijk Wetboek, namelijk volgens het gemeen beslag- en executierecht. Deze bepalingen leggen uit hoe een rechterlijke uitspraak ten uitvoer moet worden gelegd en 386
387 388
389 390
S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 978. RvS, nr. 134.702, 8 september 2004, APM 2004, afl. 8, 180. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 10. Art. 37 R.v.St.-wet W. LAMBRECHTS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, TBP 2002, (416) 417.
77
regelen het beroep bij de beslagrechter. Men kan hier niet uit afleiden wie de tenuitvoerlegging moet benaarstigen. Volgens S. LUST bestaan hier verschillende mogelijkheden. In het wetsvoorstel werd oorspronkelijk verwezen naar de Administratie der Registratie en Domeinen, maar deze verdween terug uit het wetsvoorstel tijdens de verdere parlementaire werkzaamheden. In het arrest van 31 januari 2003391 loste de Raad van State dit probleem op door het arrest te betekenen aan de Minister van binnenlandse zaken met het oog op de invordering van de geldboete. Dit is dezelfde manier van invorderen als de dwangsom.392 Men heeft art. 36 § 5 R.v.St.-wet echter niet overeenkomstig van toepassing verklaard op art. 37 R.v.St.-wet. Men kan zich dan ook de vraag stellen of de Minister van binnenlandse zaken bevoegd is om een boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep te innen.
De opbrengst van de boetes gaat naar het Fonds voor het beheer van dwangsommen. Art.
146.
36 § 5 laatste lid bepaalt dat: ‘De middelen die aan dit fonds worden toegewezen, worden gebruikt voor de modernisering van de organisatie van de administratieve rechtspraak en worden aangewend bij een in Ministerraad overlegd koninklijk besluit’.393 Het bedrag van de boete komt dus niet ten goede aan de verwerende of tussenkomende partij die benadeeld werd door het beroep. Dit zou in strijd zijn met de Grondwet, aangezien het recht op schadevergoeding als een burgerlijk recht wordt beschouwd. Zoals reeds vroeger aangehaald, bepaalt art. 144 van de Grondwet immers dat enkel de gewone rechtscolleges bevoegd zijn om daar uitspraak over te doen.394 Men kan zich dan ook, net al S. LUST, terecht de vraag stellen of het niet de moeite is om een integratie van de Raad van State in de rechterlijke macht tot stand te brengen of de artikelen 144-145 GW en de bevoegdheden van de Raad van State te wijzigen. Op die manier kan een rechtszoekende zijn volledig rechtsherstel bekomen zonder een reeks procedures op te moeten starten voor verschillende instanties. Zo zou de rechtszoekende zijn tegenpartij kunnen laten veroordelen tot een geldboete en in één en dezelfde beweging een schadevergoeding kunnen eisen.395
8. Inwerkingtreding
391 392 393
394
395
RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188. Art. 36 § 5 R.v.St.-wet A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 10. S. LUST, “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, (8) 8; Supra 61-62, nr. 120. S. LUST, “De dwangsom voor de Raad van State” in E. BREMS, K. BROECKX en G. DEBERSAQUES (eds.), Goed procesrecht – goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, (139) 193.
78
147.
In tegenstelling tot wat normaal het geval is met nieuwe procedureregels kon de nieuwe
regeling niet onmiddellijk worden toegepast.396
Art. 3 van de Wet van 17 februari 2002 bepaalde het volgende: ‘De procedures die ingesteld zijn vóór de datum van inwerkingtreding van deze wet en die op die datum aan de gang zijn, alsook de latere akten van deze procedures in hetzelfde geding, kunnen geen aanleiding geven tot geldboete wegens een kennelijk onrechtmatig beroep’.
De geldboete kon dus enkel worden opgelegd voor verzoekschriften die ingediend zijn na de inwerkingtreding van de Wet van 17 februari 2002, zijnde 26 maart 2002. Procedures die voor deze datum zijn ingesteld of aan de gang waren, of latere akten in dat zelfde geding, konden geen aanleiding geven tot een geldboete wegens een kennelijk onrechtmatig beroep.397
HOOFDSTUK 3: HET KORT GEDING EN ART. 93 ALGEMEEN PROCEDUREREGLEMENT
1. Inleiding 148.
Art. 30 § 2 R.v.St.-wet verleende de Koning de machtiging om bijzondere procedureregels uit
te vaardigen voor een aantal geschillen waarvan de oplossing onmiddellijk duidelijk is. Art. 93 en 94 van het Algemeen Procedurereglement regelden de gevallen waarin na inzage van het verzoekschrift onmiddellijk duidelijk was dat de Raad van State kennelijk niet bevoegd was, of dat een vordering kennelijk niet-ontvankelijk, niet-gegrond of gegrond was. De wet van 15 september 2006398 breidt de machtiging van de Koning uit tot alle gevallen waarin de behandeling van een verzoekschrift slechts de korte debatten met zich meebrengt.399 Art. 25 van het Koninklijk Besluit van 25 april 2007400 heeft de art. 93 en 94 Algemeen Procedurereglement aangepast. De Koning koos voor één versnelde procedure. Deze is opgenomen in art. 93 Algemeen Procedurereglement. Ze is ongeveer identiek aan de versnelde procedures die
396 397
398
399
400
S. LUST, “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, (8) 8. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 10. Wet 15 september 2006 tot hervorming van de Raad van State en tot oprichting van een Raad voor Vreemdelingenbetwistingen, BS 6 oktober 2006. S. LUST, “De bestuursgeschillen. Stand van zaken en actuele ontwikkelingen: De hervorming van de Raad van State” in P. VAN ORSHOVEN (ed.), Themis 1: Gerechtelijk recht, Brugge, die Keure, 2003, (241) 266. Koninklijk Besluit 25 april 2007 tot wijziging van diverse besluiten betreffende de procedure voor de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State, BS 30 april 2007.
79
opgenomen waren in het oude art. 93 en 94 Algemeen Procedurereglement. Art 94 Algemeen Procedurereglement werd afgeschaft door art. 25 KB 25 april 2006.
Art. 93 R.v.St.-wet luidt momenteel als volgt: ‘Indien blijkt dat het beroep tot nietigverklaring doelloos is of dat het slechts korte debatten vereist, brengt de auditeur daarvan onverwijld verslag uit aan de voorzitter van de kamer belast met de zaak. De voorzitter roept de verzoekende partij, de verwerende partij en de tussenkomende partij op om op korte termijn voor hem te verschijnen; het verslag wordt bij de oproeping gevoegd. Indien de voorzitter het eens is met de conclusies van het verslag, wordt de zaak definitief beslecht. Indien hij van oordeel is dat de zaak niet in zoverre gereed is dat zij definitief kan worden beslecht, verwijst hij deze naar de gewone rechtspleging’.
De rechtspraak over art. 37 en art. 93 en 94 R.v.St.-wet kan dan ook worden getransponeerd op het nieuwe art. 93 Algemeen Procedurereglement, aangezien ze nagenoeg niet verschillen.
2. Rechtspraak 149.
Art. 37 R.v.St-wet werd voor het eerst toegepast in een schorsingsarrest van 31 januari 2003
van de Franstalige 13de kamer van de Raad van State.401 De stad Brussel verleende een stedenbouwkundige vergunning voor de bouw van een kantoorgebouw met een parking voor 66 wagens. Hiertegen werd een vordering tot schorsing ingediend door drie vennootschappen die mede-eigenaars waren van een kantoorgebouw tegenover de bouwplaats. De verzoekers hadden ook een annulatieberoep ingediend. Indien de auditeur hun verzoekschrift tot schorsing kennelijk gegrond zou beschouwen, zou het annulatieberoep in een versnelde procedure afgehandeld worden. Er zou immers toepassing kunnen gemaakt worden van de snelle procedure van het oude art. 94 van het Algemeen Procedurereglement. Een vordering tot schorsing vereist twee elementen: de verzoeker moet een ernstig middel aanvoeren en de tenuitvoerlegging van de bestreden beslissing moet voor hem een moeilijk te herstellen ernstig nadeel met zich meebrengen. In casu vormde dit tweede element een probleem.402 De Raad van State verklaarde hun vordering tot schorsing ongegrond bij gebrek aan moeilijk te herstellen nadeel. De verzoekers argumenteerden dat ze een verlies aan licht zouden lijden door de oprichting van het gebouw. Hun gebouw doorliep ook de procedure die zou leiden tot bescherming
401 402
RvS, nr. 114.363, 10 januari 2003, NjW 2003, 1400. S. LUST, “Raad van State beboet kennelijk onrechtmatig administratief kort geding”, Juristenkrant 2003, afl. 67, (1) 1.
80
van hun gebouw als een monument. Het op te richten gebouw zou in de beschermingszone liggen van hun gebouw. Hierdoor zou hun gebouw minder in zicht komen en dit zou een ernstig nadeel met zich meebrengen voor henzelf en de inwoners van Brussel die bezorgd zijn om hun patrimonium. De Raad van State ging hier dus niet mee akkoord. Vennootschappen kunnen door hun aard geen nadeel lijden door verlies aan zonlicht. Het nadeel dat het gebouw zou lijden als monument moet ontleed worden in twee delen. Enerzijds een esthetisch nadeel, wat vennootschappen evenmin kunnen lijden door hun aard. En anderzijds een financieel nadeel, wat in beginsel niet moeilijk te herstellen is. De Raad van State ging er evenmin mee akkoord dat natuurlijke personen die van het gebouw gebruik maken hetzelfde ernstig en moeilijk te herstellen nadeel zouden lijden. Dergelijk nadeel is immers slechts een nadeel ‘bij terugslag’ en kan pas worden aanvaard als de verzoekers zelf hetzelfde nadeel evenzeer lijden, wat niet het geval is.403
De Raad van State besloot dat het nadeel waar de verzoekers zich op beroepen kennelijk niet ernstig is en bovendien onbestaande is. De verzoekers wezen in hun verzoekschrift tot schorsing op de mogelijk toepassing van het oude art. 94 van het Algemeen Procedurereglement. De Raad van State leidde hieruit af dat de annulatieprocedure versnellen het enige doel van de vordering tot schorsing was. Uit het verslag van de auditeur bij het schorsingsgeding bleek reeds dat een toepassing van art. 37 R.v.St.-wet gerechtvaardigd zou zijn. Hoewel ze de mogelijkheid hadden, weerlegden de verzoekers dit niet tijdens het schorsingsgeding. De Raad van State volgde dit voorstel en besliste in het arrest over de vordering tot schorsing dat er aanleiding bestond tot het opleggen van een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep. Er werd een datum bepaald voor de nieuwe zitting over de toepassing van art. 37 R.v.St.-wet.404
De verzoekers verweerden zich nog ten gronde na het schorsingsarrest en verzochten de Raad van State om een prejudiciële vraag te stellen aan het Arbitragehof over de grondwettigheid van art. 37 R.v.St.-wet. De Raad van State ging hier echter niet meer op in want was van oordeel dat deze rechtsvraag met gezag van gewijsde was beslecht in het schorsingsarrest en dat er enkel nog gedebatteerd kon worden over het bedrag van de geldboete.405
403 404 405
S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1391. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1391. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (390) 1391.
81
De Raad van State veroordeelde elk van de verzoekers tot een geldboete van 2 000 euro. De Raad van State hoefde hierbij geen rekening te houden met de voorstellen van de auditeur. In casu hield de Raad wel rekening met het feit dat de drie verzoekers immobiliënmaatschappijen zijn. Bovendien zijn er drie kortgedingprocedures ingediend die aanleiding hebben gegeven tot drie tussenkomsten. De vorderingen tot schorsing bevatten tien middelen en vierentwintig onderdelen. Dit alles bezorgden de auditeur en de Raad van State veel nutteloos werk, waardoor de gerechtelijke achterstand vergroot werd.406
Op deze manier paste de Raad van State voor de eerste keer art. 37 R.v.St.-wet toe op een contentieux waar men dit niet onmiddellijk verwacht had, namelijk het schorsingscontentieux. Art. 37 R.v.St.-wet sluit inderdaad niet uit dat het van toepassing kan zijn op een kortgeding-procedure.407
150.
Het arrest NV Meubelfabriek Crack van de Raad van State van 15 mei 2003 handelt opnieuw
over een kortgeding-procedure. Het ging over een vordering tot schorsing van de beslissing waarbij de sociaal-economische vergunning geweigerd was die verzoeker nodig had om met de exploitatie van zijn meubelbedrijf te starten. Het bedrijf bestond al en het meubelbedrijf werd reeds geëxploiteerd, dus ging het om een aanvraag tot regularisatie. De verzoeker meende dat hij door de weigering van de vergunning het bedrijf zou moeten sluiten en op die manier personeel zou moeten ontslaan en cliënteel verliezen. Dit nadeel is echter geen gevolg van de bestreden beslissing, maar wel van het gedrag van de verzoeker zelf die volgens de Raad van State op een illegale manier begonnen was met de exploitatie van zijn bedrijf. Dit is volgens de vaste rechtspraak van de Raad van State geen moeilijk te herstellen nadeel. Bovendien meende verzoeker in zijn verzoekschrift dat het oude art. 94 van het Algemeen Procedurereglement van toepassing was op het
beroep tot
vernietiging van de bestreden handeling. Dit artikel voorziet in een versnelde procedure voor kennelijk gegronde beroepen.408
Uit deze elementen leidde de Raad van State af dat de verzoeker de annulatie op korte termijn van de bestreden weigeringsbeslissing op het oog had, in plaats van de schorsing van de bestreden weigeringsbeslissing. De kortgedingprocedure wordt hier immers van haar doel afgewend en de elementaire regel van geschillenbehandeling wordt geschonden. Deze stelt namelijk dat annulatieberoepen worden behandeld in de volgorde waarin zij op de rol zijn ingeschreven. Deze
406 407 408
RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188. S. LUST, “Raad van State beboet kennelijk onrechtmatig administratief kort geding”, Juristenkrant 2003, afl. 67, (1) 1. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 974-975.
82
regel respecteert de gelijkheid van de verzoekers voor de Raad van State. Dergelijke vorderingen brengen bovendien een vertraging van procedurehandelingen met zich mee die de werking van de griffie, onderzoeks- en beoordelingsorganen van de Raad van State belemmert.409 Deze rechtspleging vormde dan ook een kennelijk onrechtmatig beroep.
151.
In het arrest Delvaux oordeelde de Raad van State dat een rechtszoekende wel het recht
heeft om de toepassing van het oude art. 94 Algemeen Procedurereglement te vorderen.410 Niet elke vraag om toepassing te maken van art. 94 Algemeen Procedurereglement naar aanleiding van een vordering tot schorsing moet als een kennelijk onrechtmatig beroep beschouwd worden.411 In casu had de verzoekster niet schriftelijk gerepliceerd op het auditoraatsverslag. Op de zitting hield verzoekster vol dat wanneer men art. 37 R.v.St.-wet zou toepassen op een rechtspleging tot schorsing van de uitvoering van een administratieve beslissing tot weigering van een regularisatievergunning, men elke kortgeding-procedure voor dergelijke beslissingen zou verbieden. Maar dit was niet het geval. Men past art. 37 R.v.St.-wet niet toe op alle rechtsplegingen tot schorsing van de uitvoering van een beslissing tot weigering van een regularisatievergunning. De toepassing van art. 37 R.v.St.-wet hangt immers af van het gedrag en de procedurehandelingen van de verzoeker, wat specifiek is voor elk geval. Er was hier dan ook geen sprake van een kennelijk onrechtmatig beroep.412
152.
Deze rechtspraak kan heel wat gevolgen met zich mee brengen. Er wordt immers vaak een
schorsingsprocedure ingesteld om annulatieberoepen sneller te laten afhandelen. Verzoekers zullen nu rekening moeten houden met het feit dat ze hiervoor beboet kunnen worden. Zo zullen dergelijke verzoekschriften misschien uit blijven en beschikt de Raad van State over meer tijd om oude annulatieberoepen af te werken. Op die manier kan de gerechtelijke achterstand worden weggewerkt. Maar dit heeft wel tot gevolg dat men eerst nog heel wat verzoekers tot een geldboete zal moeten veroordelen Dat leidt dan weer tot meer bijkomende zittingen en arresten, wat dan weer de gerechtelijke achterstand in de hand werkt.413
409
410 411
412
413
S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 975. C. AMELYNCK, conclusie bij RvS, nr. 123.211, 22 september 2003, CDPK 2003, afl. 4, 693. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 975. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 976. S. LUST, “Raad van State beboet kennelijk onrechtmatig administratief kort geding”, Juristenkrant 2003, afl. 67, (1) 1; S. LUST , “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1393.
83
Al bij al houden de voorbeelden NV Immo Jaspe414 en NV Meubelfabriek Crack415 een duidelijke waarschuwing in voor degenen die een administratief kort geding overwegen. Als men de bestreden beslissing snel vernietigd wil zien is een vordering tot schorsing niet zo’n goed idee. Men moet zich er best ook van weerhouden om in het verzoek tot schorsing te wijzen op de snelle annulatieprocedure van het oude art. 94 Algemeen Procedurereglement (nu art. 93 Algemeen Procedurereglement).416 Toch heeft de rechtszoekende volgens het Delvaux-arrest het recht om er de toepassing van de vragen: ‘(…) qu’il ne’est pas en soi abusif de demander au Conseil d’Etat de faire usage d’une procédure qui est expressément organisée (…)’.417
Volgens S. LUST is er dan ook alleen sprake van misbruik van procesrecht en een kennelijk onrechtmatig beroep, wanneer duidelijk blijkt dat het versnellen van de annulatieprocedure de enige bedoeling is van de verzoeker in kort geding, wetende dat het kort geding geen kans op slagen had.418
HOOFDSTUK 4: EVALUATIE VAN ART. 37 R.V.ST.-WET 153.
Eerst en vooral kan men niet anders dan besluiten dat de wetgever hier toch enkele steken
heeft laten vallen. Wanneer men de wet bekijkt is het niet duidelijk of de wetgever de bedoeling had om de procedure te beperken tot het annulatie- en cassatiecontentieux. Andere procedures, zoals schorsingsprocedures, dragen evengoed bij tot de gerechtelijke achterstand en zouden dan ook onder het toepassingsgebied van de wet moeten vallen. Ook de procedure is niet nauwkeurig geregeld. Het is niet duidelijk wie het initiatief kan nemen of hoe en wanneer men zich tegen de toepassing van art. 37 R.v.St.-wet kan verweren en wie de boete kan innen.419
154.
Het is aan te raden dat de rechter deze regeling met enige omzichtigheid hanteert. Sommige
procespartijen zullen bang zijn als ‘roekeloze pleiter’ beschouwd te worden en zullen daarom minder snel een vordering instellen. Dit zal zeker het geval zijn wanneer men tegen vaste rechtspraak wil 414 415 416
417 418
419
RvS, nr. 115.344, 31 januari 2003, TBP 2004, afl. 3, 188. RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003, RABG 2004, afl. 15, 968. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 979. C. AMELYNCK, conclusie bij RvS, nr. 123.211, 22 september 2003, CDPK 2003, afl. 4, 693. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 979. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1396.
84
ingaan. Maar het is onnodig te zeggen dat ook rechtspraak evolueert en de schrik om een vordering in te stellen dan ook ongegrond is (il n’y a que les imbéciles qui ne changent jamais d’opinion). In dit opzicht moeten de rechters er dan ook op toezien dat ze de ambtshalve boete wegens kennelijk onrechtmatig beroep niet al te snel toe te passen. Dit zou immers kunnen leiden tot juridische stagnatie. Het is goed andere argumenten aan te brengen bij de Raad van State, zodat deze gedwongen wordt het standpunt in hun vaste rechtspraak te heroverwegen. Het is immers niet de bedoeling dat vaste rechtspraak het statuut van materiële wet verkrijgt. Dit zou betekenen dat de rechter de macht krijgt om rechtsregels te maken. Art 6 Ger.W. bepaalt immers: ‘De rechters mogen in de zaken die aan hun oordeel onderworpen zijn, geen uitspraak doen bij wege van algemene en als regel geldende beschikking’.420
155.
Het valt te betwijfelen of met deze nieuwe bevoegdheid voor de afdeling administratie van
de Raad van State een grote bijdrage wordt geleverd tot het wegwerken van de gerechtelijke achterstand. Deze bepaling zou een ontradend effect kunnen hebben voor roekeloze pleiters, maar het bedrag is niet dermate hoog dat men zeker kan zijn dat dit het geval zal zijn. Ook is de kans reëel dat deze bepaling opnieuw veel zittingen en arresten zullen tot gevolg hebben die zullen bijdragen tot de groeiende werklast voor de reeds overbelaste Raad van State. Op die manier werkt art. 37 R.v.St.-wet de gerechtelijke achterstand eigenlijk opnieuw in de hand.421 Zeker in het vreemdelingencontentieux is het zeer de vraag of het de moeite is om dergelijke inspanningen te doen. Verzoeker zal vaak reeds het land hebben verlaten en de boete zal op deze manier niet geïnd kunnen worden.422
Volgens S. LUST zou het dan ook efficiënter kunnen zijn om meer gebruik te maken van de snelle procedures die mogelijk zijn wanneer de uitkomst van het beroep duidelijk is. Het feit dat aan Franstalige zijde meer toepassing wordt gemaakt van art. 94 Algemeen Procedurereglement (nu de korte debatten ex art. 93 Algemeen Procedurereglement) en de gerechtelijke achterstand er minder groot is dan aan Nederlandse zijde, staaft dit. Men zou minder nood hebben aan kortgedingprocedures en hierdoor zouden er minder aanhangig gemaakt worden. En indien het aantal
420 421 422
E. BREWAEYS, “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, RW 2001-2002, (1517) 1520. S. LUST, “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, (1390) 1396. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 979.
85
kortgeding-procedures zou verminderen, zou men meer energie overhouden voor het afhandelen van annulatieberoepen.423 S. LUST merkt dan ook terecht op dat de kennelijk onrechtmatige beroepen vaak degene zijn die met een dergelijke snelle procedure kunnen worden afgehandeld. Uit de rechtspraak van de Raad van State blijkt dat alle gevallen van kennelijk onrechtmatige beroep, kennelijk ongegronde vorderingen zijn. Deze snelle procedures vergen minder tijd en inspanningen van de auditeur en de Raad van State aangezien er geen extra zitting en extra arrest vereist zijn. Wanneer men deze werkwijze volgt zal de verzoeker zijn straf wel ontlopen, aangezien hem geen boete meer wordt opgelegd. Maar hierdoor worden andere rechtszoekenden ook niet langer gestraft, aangezien de procedure niet langer gerekt wordt door de toepassing van art. 37 R.v.St.-wet. Volgens S. LUST is het dan ook beter om de gerechtelijke achterstand te bestrijden door de versnelde procedures meer toe te passen. Het opleggen van een geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep is hierbij een minder goed wapen zolang men hiervoor een bijkomende zitting moet organiseren en bijkomende arresten moet maken.424
156.
Een benadeelde van een onrechtmatige procedure voor de Raad van State kan zich in elk
geval
steeds
tot
de
burgerlijke
rechter
wenden
om
een
schadevergoeding
wegens
procesrechtsmisbruik te vorderen. Indien de Raad van State reeds een geldboete heeft bevolen, dan kan deze veroordeling gelden als het bewijs dat verzoeker een fout heeft gemaakt in de zin van art. 1382 BW.425 Een rechtszoekende dient jammer genoeg verschillende procedures aan te wenden om zijn schade vergoed te zien. De boete komt immers niet ten goede van de tegenpartij. Hier kan echter nogmaals gewezen worden op het arrest van de rechtbank van eerste aanleg te Luik dat stelt dat partijen ook recht hebben op een vergoeding voor de tussenkomst van een advocaat, indien zij de procedure winnen.426
423
424
425
426
S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 980. S. LUST , “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, (973) 980. A. COPPENS, “Art. 37 R.v.St.-wet” in P. LEMMENS en C. BERX (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, (1) 10. Rb. Luik 30 juni 2008, JLMB 2008, afl. 37, 1653.
86
DEEL 4: PROCESRECHTSMISBRUIK IN ANDERE RECHTSTELSELS
HOOFDSTUK 1: INLEIDING 157.
Geen enkel rechtssysteem is ongevoelig voor procesrechtsmisbruik. Het wordt echter wel op
een andere manier gereguleerd in verschillende landen. In sommige landen, zoals België, is het procesrechtsmisbruik uitdrukkelijk opgenomen in de wet en kan de rechter de misbruiker sanctioneren. Elders maakt men geen gewag van procesrechtsmisbruik in de wet en baseert men zich op meer algemene bepalingen.427
158.
Men kan de aanpak op het procesrechtsmisbruik dan ook indelen in twee groepen. De eerste
groep bestaat uit de landen die het procesrechtsmisbruik uitdrukkelijk verbieden en bestraffen. Hiertoe behoren onder andere België, Nederland, Luxemburg, Frankrijk en Italië. In deze landen gaat men uit van de rechten van een burger om een proces in te stellen, hoger beroep aan te spannen,… De vrijheid om deze rechten uit te oefenen stopt echter waar het misbruik begint. Het gaat dus niet over een absoluut recht. In deze landen gaat men vooral uit van het principe om de schade van het slachtoffer van dergelijk misbruik te vergoeden. Nadat men zich realiseerde dat ook het gerecht op zich hier slachtoffer van was, is men de waaier aan sancties gaan vergroten. Een voorbeeld hiervan is de geldboete ex art. 780bis Ger.W. in het Belgische recht. De tweede aanpak benadrukt vooral het respect voor de procedurele eerlijkheid (procedural fairness). Onder meer Engeland, Duitsland en Spanje behoren tot deze strekking. Hier gaat men niet van individuele rechten uit. Alle partijen en de gehele procedurele praktijk zijn onderworpen aan een algemene verplichting om loyaal te zijn. Indien dit niet het geval zou zijn, zou het gerecht niet meer gerechtig zijn. Hier zijn alle partijen, ook de rechter en het gerecht, uitdrukkelijk onderworpen aan de goede trouw.428
HOOFDSTUK 2: EUROPA 159.
Art. 6 eerste lid EVRM bepaalt het volgende: ‘Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten
en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging 427
428
M. TARUFFO, “General report abuse of procedural rights: comparative standards of procedural fairness” in M. TARUFFO (ed.), Abuse of procedural rights: comparative standards of procedural fairness, Den Haag, Kluwer law international, 1999,(1) 4. J. NORMAND, “Final report: two approaches to abuse of procedural right” in M. TARUFFO (ed.), Abuse of procedural rights: comparative standards of procedural fairness, Den Haag, Kluwer law international, 1999, (237) 237-244.
87
heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie welke bij de wet is ingesteld. Het vonnis moet in het openbaar worden gewezen maar de toegang tot de rechtszaal kan aan de pers en het publiek worden ontzegd gedurende het gehele proces of een deel daarvan, in het belang van de goede zeden, van de openbare orde of ’s lands veiligheid in een democratische samenleving, wanneer de belangen van minderjarigen of de bescherming van het privé leven van partijen bij het proces dit eisen of, in die mate als door de rechter onder bepaalde omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld, wanneer de openbaarmaking de belangen van de rechtspraak zou schaden.’
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft uit het algemeen beginsel van ‘fair trial’ een ander beginsel afgeleid, namelijk het recht op toegang tot de rechter. Het recht op toegang tot de rechter houdt in dat één ieder wiens burgerlijke rechten zijn geschonden, het recht heeft de vermeende schending voor te leggen aan een rechter.429 Dit niet uitdrukkelijk in het verdrag opgenomen aspect vereist nadere regelgeving. Het spreekt voor zich dat verdere regulering beperkingen met zich mee brengt aan dit recht. Deze mogen echter nooit de kern van het recht op toegang zelf aantasten. Er moet een wettig oogmerk nagestreefd worden en er moet een redelijk verband van evenredigheid bestaan tussen de beperkende regeling en het nagestreefde doel.430
160.
De toegang tot een hogere rechter kan worden beperkt, maar mag niet de kern van het recht
aantasten. De toegang tot een rechtsmiddeleninstantie ‘calls by its very nature for regulation by the State, which enjoys a certain margin of appreciation in this regard’.431 Een beperking op het recht van toegang tot een hogere instantie moet een gerechtvaardigd belang dienen, kenbaar en voorzienbaar zijn. De wijze waarop het recht wordt beperkt moet proportioneel zijn aan het daarmee te dienen doel.432
De Europese Commissie heeft reeds meerdere keren overwogen dat ‘proper administration of justice’ een legitiem doel is in deze context. Uit diverse beslissingen van de Europese Commissie kan worden afgeleid dat een proportionele preventie en repressie van overheidswege op misbruik van 429
430
431 432
F. HOVENS, Het civiele hoger beroep: een rechtsvergelijkend onderzoek naar de functies van het hoger beroep in burgerlijke zaken, Deventer, Kluwer, 2005, 19. B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Art.6 § 1 EVRM” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK, Handboek EVRM. Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar, Antwerpen, Intersentia, 2004, (386) 489. EHRM, Levages Prestations Services v. Frankrijk, 1998. F. HOVENS, Het civiele hoger beroep: een rechtsvergelijkend onderzoek naar de functies van het hoger beroep in burgerlijke zaken, Deventer, Kluwer, 2005, 23
88
het recht op toegang tot een rechter, niet in strijd is met art. 6 EVRM. Dit kan bijvoorbeeld het opleggen van administratieve boetes zijn.433
De Europese Commissie voor de Rechten van de Mens oordeelde dat dit ook geldt voor de mogelijkheid om de appellant een boete op te leggen wegens het instellen van een rechtsmiddel dat misbruik van procesrecht uitmaakt. De Commissie oordeelde zo in een aantal zaken. In een Italiaanse strafzaak legde de Corte di Cassazione de appellant 500 000 lire geldboete op. In een Franse bestuurszaak legde de Conseil d’État een geldboete op van 5 000 FF. In nog een andere Franse civiele zaak waar een cassatieberoep eindigde als afgewezen, legde men een boete van 15 000 FF op wegens ‘recours abusif’.434 In al deze zaken oordeelde de Commissie voor de rechten van de mens dat een geldboete opleggen wegens misbruik van procesrecht aanvaard is in tal van landen van de Raad van Europa. Men wil hiermee voorkomen dat lichtzinnige rechtszoekenden de rechtsingang belemmeren. Men moet zich er wel voor hoeden dat de geldboete niet dermate hoog is dat de rechtszoekenden afgeschrikt worden om van het rechtsmiddel gebruik te maken.435
HOOFDSTUK 3: NEDERLAND 1. Inleiding 161.
Misbruik van procesrecht wordt niet zo gauw aangenomen in Nederland.436 Men is er van
oordeel dat het procesrecht op zich reeds voldoende waarborgen biedt tegen het onrechtvaardig gebruik ervan. Deze waarborgen kunnen bestaan uit de vormvoorschriften, het hoor en wederhoor, de mogelijkheid van hoger beroep,… Zo moet een ongegronde vordering worden afgewezen en moet een onjuist verweer worden verworpen met veroordeling van de in het ongelijk gestelde partij in de proceskosten.437
2. Misbruik van recht
433 434 435
B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 124. ECRM, G.L. v. Italië, 1994; ECRM, Les traveaux du midi v. Frankrijk, 1992; ECRM, Rio v. Frankrijk, 1991. F. HOVENS, Het civiele hoger beroep: een rechtsvergelijkend onderzoek naar de functies van het hoger beroep in burgerlijke zaken, Deventer, Kluwer, 2005, 23
436
B. DE WAARD, Beginselen van behoorlijk procesrecht: met name in het administratief procesrecht, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1987, 218.
437
W. HUGENHOLTZ en W. HEEMSKERK, Hoofdlijnen van Nederlands burgerlijk procesrecht, ’s Gravenhage, VUGA, 2002, 13.
89
162.
In 1927 heeft de Hoge Raad der Nederlanden de misbruikleer in het Nederlandse recht
geïntroduceerd. De Hoge Raad overwoog dat ‘(…) van elk recht (…) een onnodig en onredelijk gebruik kan gemaakt worden’.438 Misbruik van bevoegdheid werd als ongeschreven recht in het burgerlijk procesrecht toegepast.439
163.
In 1992 werd de misbruikfiguur gecodificeerd door het art. 3:13 van het Nederlands
Burgerlijk Wetboek. Hiermee sloot de Nederlandse wetgever zich aan bij de ontwikkelingen in de binnen- en buitenlandse rechtsleer en rechtspraak.440 Art. 3:13 NBW bepaalt: ‘1. Degene aan wie een bevoegdheid toekomt, kan haar niet inroepen, voor zover hij haar misbruikt. 2. Een bevoegdheid kan onder meer worden misbruikt door haar uit te oefenen met geen ander doel dan een ander te schaden of met een ander doel dan waarvoor zij is verleend of in geval men, in aanmerking nemende de onevenredigheid tussen het belang bij de uitoefening en het belang dat daardoor wordt geschaad, naar redelijkheid niet tot die uitoefening had kunnen komen. 3.Uit de aard van een bevoegdheid kan voortvloeien dat zij niet kan worden misbruikt.’
Er werd gekozen voor de term ‘misbruik van bevoegdheid’ in plaats van ‘misbruik van recht’. De reden hiervoor is dat iedere vorm van misbruik van bevoegdheid in aanmerking zou komen. Anders zou men de indruk kunnen krijgen dat de misbruikfiguur enkel van toepassing is op een limitatief aantal gevallen. Volgens B. VAN DER WIEL kan men het begrip ‘subjectief recht’ echter gelijk stellen met het begrip ‘bevoegdheid’. Volgens hem is er dan ook geen verschil tussen ‘misbruik van recht’ en ‘misbruik van bevoegdheid’.441
3. Misbruik van recht of bevoegdheid in het procesrecht 164.
Het toepassingsgebied van de misbruikfiguur wordt bepaald door het begrip ‘bevoegdheid’.
In het civiele proces staan de verschillende bevoegdheden van de partijen centraal. De partijen zijn vrij een geding op te starten, rechtsmiddelen aan te wenden,… Maar de ene partij zijn vrijheid stopt waar de bescherming van de andere partij begint. Ook in het procesrecht kan men deze
438 439 440 441
HR 17 februari 1927, NJ 1927, 391. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 79. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 81. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 80.
90
bevoegdheden
misbruiken
en
is
de
figuur
van
misbruik
van
bevoegdheid
hét
beschermingsmechanisme bij uitstek.442 Art. 3:15 NBW bepaalt: ‘De artikelen 11-14 vinden buiten het vermogensrecht toepassing, voor zover de aard van de rechtsbetrekking zich daartegen niet verzet’. Op die manier heeft het misbruikleerstuk in het procesrecht een wettelijke grondslag gekregen.443
a. Functie van misbruik van processuele bevoegdheden 165.
Het leerstuk van misbruik van de bevoegdheid vervult twee onderscheiden functies. De
preventieve functie houdt in dat de drager van een bevoegdheid zich op deze bevoegdheid niet kan beroepen wanneer deze gewenste uitoefening zou neerkomen op misbruik. Men kan een dergelijke bevoegdheidsuitoefening niet afdwingen. De repressieve functie houdt in dat men reeds vertoond gedrag gaat beoordelen. In het algemeen is onrechtmatig gedrag verboden in Nederland. De leer van misbruik van bevoegdheid stelt ook gelijkaardige grenzen aan de geoorloofdheid van processueel gedrag.444
Wanneer men gedrag vertoont dat onrechtmatig is door misbruik van bevoegdheid kunnen ook de rechtsgevolgen van onrechtmatige daad worden ingeroepen. Men zal dus ook gehouden zijn de schade te vergoeden. In tegenstelling tot België en Frankrijk zal men hier echter geen boete opleggen ten gunste van de staat.445
b. Criteria voor misbruik van processuele bevoegdheden 166.
De evolutie van de criteria voor misbruik van bevoegdheid is tweeledig geweest. Voor de
invoering van het huidige NBW, ontwikkelde de Hoge Raad der Nederlanden in een reeks arresten criteria om misbruik van bevoegdheid na te gaan. Ook in de ontwerpen van het Nieuwe Burgerlijk Wetboek was er steeds sprake van een bepaling van misbruik van bevoegdheid. Ook na de invoering van dit wetboek bleek er ruimte voor de rechtspraak om het begrip misbruik van bevoegdheid in te vullen. De drie criteria die men in art. 3:13 lid 2 NBW terugvindt zijn namelijk niet limitatief. Zoals
442 443 444 445
B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 82. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 83. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 85. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 88.
91
hieronder zal blijken, zoekt de Nederlandse rechtspraak, net zoals de Franse en de Belgische, aansluiting bij de algemene leer van rechtsmisbruik voor het procesrechtsmisbruik.446
167.
Het eerste criterium houdt in dat een ‘bevoegdheid kan (…) worden misbruikt door haar uit
te oefenen met geen ander doel dan een ander te schaden (…)’. Dit is het meest klassieke en enge criterium. Het tweede criterium bepaalt dat een bevoegdheid wordt misbruikt wanneer men ze uitoefent ‘(…) met een ander doel dan waarvoor zij is verleend (…)’. Het derde criterium is het onevenredigheidscriterium: ‘(…) in geval men, in aanmerking nemende de onevenredigheid tussen het belang bij de uitoefening en het belang dat daardoor wordt geschaad, naar redelijkheid niet tot die uitoefening had kunnen komen’. Hiermee doelt men erop dat men rekening moet houden met de schade die men aan belangen van anderen toebrengt door het rechtvaardig uitoefenen van een eigen belang.447
De benadelingsbedoeling is de klassieke maatstaf voor misbruik van recht. Dit is net als in België en Frankrijk, ook het geval in Nederland. De laatste jaren werd dit criterium in Nederland echter minder belangrijk en ging men het vervangen door het ontbreken van enig redelijk belang.448 Reeds in een arrest van de Hoge Raad der Nederlanden uit 1959 werd het volgende bepaald: ‘(…) dat dit gebruik van het rechtsmiddel van hoger beroep, dat opzettelijk eerst in de laatste ogenblikken van den beroepstermijn is ingesteld met geen ander doel dan om zonder enig in redelijkheid te respecteren belang van den man de niet-ontvankelijkheid van de vrouw in haar eis in conventie te bewerken, terecht door het Hof als een ongeoorloofde wijze van procederen is gewraakt’.449
Ook het doelcriterium speelt er een rol. Processuele bevoegdheden zijn volgens MEIJERS over het algemeen doelgebonden. Het doel ervan is hun rechten te laten vaststellen, beïnvloeden of af te dwingen. Het is niet de bedoeling dat men deze bevoegdheden voor andere doeleinden, zoals het vertragen van het proces, gebruikt. Dit criterium is wel moeilijk toepasbaar en daarom wordt het ook het minst gebruikt in de rechtspraak. Het is namelijk zo dat een bevoegdheidsuitoefening meerdere doelen kan dienen. Zo kan het opwerpen van een bevoegdheidsincident zowel de bedoeling hebben om terecht te komen bij de rechter die de wet toekent, maar het kan ook schade en vertraging
446 447 448 449
B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 89. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 109. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 113. HR 26 juni 1959, NJ 1961, 553; B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 110.
92
opleveren. In dit geval is het dan ook makkelijker om andere criteria dan het doelcriterium te hanteren.450
Het onevenredigheidscriterium houdt in dat er een onevenredige verhouding is tussen de betrokken belangen. Bovendien had men redelijkerwijs niet tot deze bevoegdheidsuitoefening kunnen komen. De Hoge Raad der Nederlanden oordeelde dat bij het beoordelen van misbruik van bevoegdheid aan de hand van dit criterium men alle verdere omstandigheden moet in aanmerking nemen. Dit criterium is heel populair in Nederland. In België en Frankrijk is dit minder het geval. In deze landen biedt het foutcriterium immers de ruimte om alle omstandigheden van het geval in aanmerking te nemen.451
c. Gevolg van misbruik van processuele bevoegdheden 168.
De rechtsleer neemt in Nederland al lang aan dat het instellen van een vordering of het
voeren van een verweer een onrechtmatige daad kan opleveren. De dader van deze onrechtmatige daad is verplicht de volledige schade die hierdoor werd veroorzaakt, te vergoeden.452
Het was onzeker of de sanctie op procesrechtsmisbruik alleen ligt in de plicht tot schadevergoeding jegens de tegenpartij, of dat de rechter de vordering van de eiser ook niet-ontvankelijk mag verklaren. De Hoge Raad der Nederlanden aanvaardde in een arrest van 26 juni 1959 dat misbruik van procesrecht een grond van niet-ontvankelijkheid kan zijn.453
4. Evaluatie 169.
Het recht om een vordering in te stellen is niet onbegrensd. De figuur van misbruik van
bevoegdheid stelt hier een aantal grenzen op. Zo moet men voldoende belang hebben om een vordering in te stellen. Een verwante problematiek met het procesrechtsmisbruik in Nederland is het leerstuk van ‘geen belang, geen actie’ (point d’intérêt, point d’action). Dit is een regel die door de rechtspraak is ontwikkeld en nu deels gecodificeerd is in art. 3:303 NBW. De regel luidt als volgt: ‘Zonder voldoende belang komt niemand een rechtsvordering toe’. Wanneer men, zonder daartoe
450 451 452
453
B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 114-115. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 118. R. CLEVERINGA, Mr. W. Van Rossem’s Verklaring van het Nederlands Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1972, 369. HR 26 juni 1959, NJ 1961, 553; P. STEIN, Compendium van het burgerlijk procesrecht, Deventer, Kluwer, 2003, 33.
93
het vereiste belang te hebben, wel een rechtsvordering instelt, een rekest indient of een beroep instelt, zal deze niet-ontvankelijk verklaard worden wegens gebrek aan belang.454 Het instellen van een vordering waarvan de eiser moest weten dat ze kansloos is, levert ook misbruik van bevoegdheid op. Ook bij het verweer voeren, het instellen van een rechtsmiddel, of het leveren van een bewijs kan men misbruik van bevoegdheid plegen.455
170.
In Nederland worden andere criteria dan in België gebruikt om na te gaan of er als dan niet
van procesrechtsmisbruik sprake is. Het resultaat van wat nu precies procesrechtsmisbruik is, is wel niet wezenlijk verschillend. In Nederland is het procesrechtsmisbruik ook een toepassing van de leer van het rechtsmisbruik. De regels van de algemene theorie van rechtsmisbruik of misbruik van bevoegdheid worden toegepast op het procesrecht.456 De Nederlandse wetgever koos er niet voor om een bijzondere wetsbepaling over het procesrechtsmisbruik op te stellen. Er bestaat dan ook niet zoiets als een boete wegens procesrechtsmisbruik. De Franse en Belgische wetgever kozen hier wel voor.
HOOFDSTUK 4: FRANKRIJK 171.
De moderne theorie van het rechtsmisbruik kan men ook terugvinden in het Franse recht.
Een arrest van het Hof te Colmar van 1855 was hier het startpunt van.457 In het begin van de vorige eeuw heeft JOSSERAND met zijn boeken De l’abus de droit (1905) en De l’esprit des droits et de leur relativité (1939) veel invloed gehad op de problematiek van het rechtsmisbruik.458
172.
Volgens de Cour de Cassation is er sprake ven misbruik van procesrecht wanneer: ‘… s’il
constitue un acte de malice ou de mauvaise foi ou s’il agit d’une erreur grave équipollente au dol’. Niet elke misstap of vergissing bij het procederen kan dus als fout gekwalificeerd worden. De laatste decennia heeft dit criterium plaats moeten maken voor het algemene en ruime faute-criterium. Ook andere criteria worden toegepast. Bijvoorbeeld het criterium intention de nuire , absence d’un intérêt sérieux et légitime of wanneer men een doelgebonden bevoegdheid gebruikt voor een ander doel dan waarvoor het dient. Al bij al gaat het hier niet om inhoudelijk heel verschillende criteria. Het zijn
454 455 456 457 458
H. SNIJDERS, Inleiding Nederlands burgerlijk procesrecht, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1990, 13. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 168. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 167. CA Colmar 2 mei 1855, DP 1856, II, 9. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 80.
94
vooral de feitelijke omstandigheden die zullen uit maken of er al dan niet sprake is van procesrechtsmisbruik.459
173.
Ook in het Franse recht wordt de figuur van rechtsmisbruik toegepast op het toetsen van het
uitoefenen van processuele bevoegdheden. Bovendien is er nog de specifieke bepaling, namelijk art. 32-1 van de Nouveau Code de Procédure Civile, om het procesrechtsmisbruik te bestrijden.460
Wanneer een procespartij misbruik maakt van het recht om een geding in te leiden, kan men hem een burgerlijke geldboete opleggen. Art. 32-1 van de Nouveau Code de Procédure Civile bepaalt: ‘Celui qui agit en justice de manière dilatoire ou abusive peut être condamné à une amende civile de 15 euros à 1 500 euros, sans préjudice des dommages-intérêts qui seraient réclamés’.461 Art. 559 Nouveau Code de Procédure Civile bepaalt hetzelfde voor degene die misbruik maakt van het recht om hoger beroep aan te tekenen: ‘En cas d’appel principal dilatoire ou abusif, l’appelant peut être condamné à une amende civile de 15 euros à 1 500 euros, sans prejudice des dommages-intérêts qui lui seraient réclamés. Cette amende, perçue séparément des droits d’enrigistrement de la decision revêtue de la formule exécutoire dans que le non-paiement de l’amende puise y faire obstacle.’
Dezelfde geldboete staat op het misbruik een beroep in te stellen bij de Franse Raad van State (art. 57-1 Decreet 30 juli 1963, toegevoegd bij het decreet van 20 januari 1978).462
174.
Deze Franse wetsbepalingen doorstonden de confrontatie met de Europese Commissie voor
de Rechten van de Mens. Deze heeft geoordeeld dat de in Frankrijk gevolgde rechtspleging geen schending inhield met de rechten die door het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens gewaarborgd worden.463
HOOFDSTUK 5: LUXEMBURG 175.
In Luxemburg spreekt men van een ‘procédure vexatoire’. Art. 240 van de Nouveau Code de
Procédure Civile bepaalt het volgende:
459 460 461 462 463
B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 95. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 82. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 369. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 369. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 369.
95
‘Lorsqu’il paraît inéquitable de laisser à la charge d’une partie les sommes exposées par elle et non compromises dans les dépens, le juge peut condamner l’autre partie à lui payer le montant qu’il détermine.’ De rechter kan een partij veroordelen tot een bepaalde som, om de kosten te betalen die niet in de gerechtskosten zijn inbegrepen. Deze tekst is een letterlijke kopie van het oorspronkelijke art. 700 van de Franse Code de Procédure Civile.464
HOOFDSTUK 6: VERENIGD KONINKRIJK 176.
Het Angelsaksische recht kent het ‘Contempt of Court’. Een Schotse rechter kan bijvoorbeeld
een advocaat bestraffen die oneerlijk is in zijn pleidooi door een gerechtelijke uitspraak te citeren die niet door latere rechters werd gevolgd.465
In het vroeg-middeleeuwse Engeland hadden de Angelsaksische koningen hun gezag onder andere gevestigd over de (plaatselijke) rechtspraak. Wie dit gezag niet respecteerde was genoegdoening aan de koning verschuldigd, want dit stond gelijk met het niet respecteren van een bevel van de koning. Dit kon bijvoorbeeld het geval zijn wanneer men niet verschijnt op de datum van de dagvaarding, of wanneer men zich als rechtszoekende niet voegt naar een rechterlijke uitspraak. Schending van het gezag van de koning werd als het ware gelijk gesteld met schending aan de koning zelf. In het begin sprak men dus niet van Contempt of Court, maar van Contempt of King.466
Contempt of Court is gebaseerd op de leer van de equity. Sinds de Middeleeuwen is er een verdeling tussen de Common Law, het recht dat toegepast wordt door de gewone rechtbanken, en de Equity, dat door de Kanselier wordt toegepast. De rol van de equity was ervoor te zorgen dat het misbruik van een recht ophield. Het kwam er ongeveer op neer dat men morele regels toepaste op het recht. De macht van de Kanselier zat hem in zijn bevel. De Kanselier gaf aan een pleiter het bevel om al dan niet een bepaalde handeling te stellen. Ongehoorzaam zijn aan een dergelijk bevel werd bestraft met een gevangenisstraf en de duur daarvan werd discretionair door de Kanselier vastgesteld. Deze praktijk heeft een behoorlijke invloed gehad op het Engelse recht. Het niet gehoorzamen aan een dergelijk bevel is een geval van Contempt of Court. Het is een zeer ruim begrip dat alle gebrek aan respect voor de rechtelijke macht dekt. Deze minachting voor het gerecht omvat onder andere het
464 465 466
L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 368. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 369. N. DEKEYZER, Contempt of Court, Deventer, Kluwer, 2000, 3.
96
intimideren van personen om hun vordering niet in te stellen, het omkopen van getuigen en zich verzetten tegen officieren van het Hof.467
177.
Specifiek voor Engeland is er de Act to prevent Abuse of the Process of the High Court or
other Courts by the Institution of Vexatious Legal Proceedings van 14 augustus 1896. Men spreekt ook van de Vexatious Actions Act van 1896. In Schotland is er de Act to prevent vexatious Legal Proceedings in Scotland van 12 augustus 1898, ook de Vexatious Actions (Scotland) Act, 1898 genoemd. Deze wetten gelden nog in beide landen.468
In de Vexatious Actions Act, 1826 werd onder meer het volgende bepaald: ‘ 1. De Attorney-General heeft het recht om aan het High Court een bevel te vragen bij de toepassing van deze wet, en indien hij het High Court ervan overtuigt dat een persoon gewoonlijk en hardnekkig tergende rechtsgedingen heeft ingesteld zonder redelijke grond voor het instellen van zulke gedingen, hetzij voor het High Court of voor enige andere lagere rechtbank, en hetzij tegen dezelfde persoon dan wel tegen verschillende personen, mag het Hof, na een dergelijke persoon gehoord te hebben of hem de gelegenheid gegeven te hebben om gehoord te worden en na hem een raadsman toegewezen te hebben in het geval deze persoon wegens onvermogen niet in staat is een raadsman aan te stellen, bevelen dat er door die persoon geen rechtsvorderingen meer zullen ingesteld worden voor het High Court of voor enige andere rechtbank, tenzij hij daartoe verlof krijgt van het High Court of van enige rechter, en er het Hof of de rechter van overtuigt dat een dergelijk geding geen misbruik is van de rechtspleging, en dat er prima facie een grond is voor een dergelijk geding. Een afschrift van een dergelijk bevel zal bekendgemaakt worden in de Londen Gazette. 2.
(1.) Deze wet is niet van toepassing in Schotland en Ierland. (2.) Deze wet mag geciteerd worden als de ‘Vexatious Actions Act, 1896.’
(in een vertaling van L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES) 469
HOOFDSTUK 7: DUITSLAND 178.
Het Bürgerliches Gesetzbuch bevat een hoofdstuk Schikaneverbot (verboden intimidatie).
§ 226 BGB bepaalt: ‘Die Ausübung eines Rechtes is unzulässig, wenn sie nur den Zweck haben kann, einem anderen Schaden zuzufügen’. 467 468 469
J. WOOG en R. PERROT, La résistance injustifiée a l’exercise d’un droit, Paris, LGDJ, 1972, 139-140. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 370. L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 370.
97
Hierdoor kan men optreden tegen misbruik van procesrecht door middel van een schadevergoeding toe te kennen.470 De leer van de rechtsbeschermingsbehoefte (Lehre vom Rechtsschutzbedürfenis) zorgt ervoor dat arglistige, kwaadwillige, bedrieglijke, ongeoorloofde, nutteloze of tergende vorderingen ontoelaatbaar verklaard kunnen worden.471
§ 226 BGB is een eng en limitatief criterium. De vrijheid van de rechter worden in sterke mate beperkt.472 De misbruikbepaling van § 226 BGB kent alleen het animus nocendi beginsel. Het is heel moeilijk om dit te kunnen bewijzen. Men vereist immers dat het litigieuze handelen ‘… nur den Zweck haben kann, einem anderen Schaden zuzufügen.’ Dit wil zeggen dat het enige doel mag zijn dat men de andere wil schaden. Hierdoor wordt deze bepaling bijna nooit toegepast. Dit vangt men op door de toepassing van § 242 BGB inzake Treu und Glauben.473
470
471
472 473
F. SÄCKER, Münchener Kommentar zum bürgerlichen Gesetzbuch, Allgemeiner Teil, München, Beck, 1984, 1752; L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 371. W. ZEISS, Zivilprocessrecht, Tübingen, Mohr, 1976, 295; L. LAMINE, B. SCHOENAERTS en C. VAES, Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 371. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 103. B. VAN DER WIEL, De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 103.
98
DEEL 5: CONCLUSIE
179.
Wat betreft het procesrechtsmisbruik in het privaat procesrecht kan gesteld worden dat de
grondslag van het rechtsmisbruik voorbijgestreefd is. Aangezien ook de rechterlijke macht en het algemeen belang ook nadeel ondervinden van het misbruik van procesrecht, schiet de figuur van het rechtsmisbruik tekort.
De Wet van 3 augustus 1992 zorgde voor een frisse wind door het introduceren van art. 1072bis Ger.W.474 Voortaan kon de rechter ambtshalve een boete opleggen in geval van tergend en roekeloos beroep. Zo werden beide schadelijders, de tegenpartij en de rechterlijke macht, vergoed. De tegenpartij kon een schadevergoeding vorderen. In dit opzicht was art. 1072bis Ger.W. dan ook een loutere bevestiging van art. 1382 BW. De schade aan de rechterlijke macht als openbare dienst werd gesanctioneerd met een geldboete. Dit zou men kunnen bestempelen als een vernieuwing, ondanks het historisch precedent, het Franse voorbeeld en de aanbeveling van het Comité van Ministers. De belangrijkste bevinding van deze vernieuwing is de doorbraak van het beschikkingsbeginsel. Partijen bepalen niet meer zelf het voorwerp van de vordering. De rechter kan door art. 656, 838 en 1072bis Ger.W. ook uitspraak doen over niet-gevorderde zaken. De lijdelijkheid van de rechter weegt minder zwaar door dan de nood aan het bestraffen van partijen die misbruik maken van de openbare dienst van rechtsbedeling. Het staat de wetgever dan ook vrij om rechtbanken ambtshalve bevoegdheden te geven om, in het belang van de maatschappij, bepaalde maatregelen te nemen.
Met de Wet van 26 april 2007 ging de wetgever nog een stapje verder.475 De geldboete wegens tergend en roekeloos hoger beroep werd veralgemeend tot alle gevallen van misbruik van procesrecht. Art. 780bis Ger.W. is een vooruitgang op procedureel vlak. Wanneer een rechter meent dat het verantwoord is om een geldboete op te leggen, zal men enkel nog de debatten heropenen wanneer de tegenpartij geen schadevergoeding wegens tergend en roekeloos geding eiste. Het oude art. 1072bis Ger.W. vereiste hoe dan ook een nieuwe rechtsdag wanneer de rechter van plan was een geldboete wegens tergend en roekeloos hoger beroep op te leggen, ongeacht of de tegenpartij een vordering tot schadevergoeding instelde. Aan de andere kant vreest men er terecht voor dat art. 780bis Ger.W. het ‘proces in het proces’ in de hand zal werken. Wanneer geen schadevergoeding geëist wordt, moeten de debatten toch heropend
474 475
Wet 3 augustus 1992 tot wijziging van het gerechtelijk wetboek, BS 26 augustus 1992. Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand, BS 12 juni 2007.
99
worden om de rechten van verdediging te respecteren. Ook zal men rechtsmiddelen kunnen instellen tegen de beslissingen die een geldboete opleggen.
De oorspronkelijke bedoeling van art. 1072bis en 780bis Ger.W. was er toe bij te dragen de gerechtelijke achterstand weg te werken. Al bij al kan men zich dan ook de vraag stellen of de bepalingen art. 1072bis en 780bis Ger.W. niet juist een omgekeerd effect hebben. Want wanneer dergelijke boetes worden opgelegd zal de procedure inderdaad verlengd worden. Het nut van de bepalingen tegen procesrechtsmisbruik moet dan ook meer gezocht worden in de preventieve werking ervan. Maar men kan zich natuurlijk afvragen of het bedrag van de boete dermate hoog is dat het procespartijen in spe ervan weerhoudt om hun kans te wagen.
180.
Art. 780bis Ger.W. zou de kostprijs van een geding nog meer onzeker maken volgens de
Hoge Raad voor de Justitie, aangezien men een risico op boete en schadevergoeding loopt. Het was, rekening houdende met de rechtspraak van onder andere het Arbitragehof (nu Grondwettelijk Hof), hoog tijd dat de wetgever de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat regelde.
De Wet van 21 april 2007 gaf een nieuwe betekenis aan het begrip rechtsplegingsvergoeding.476 Er werden basisbedragen bepaald die een forfaitaire tegemoetkoming in de kosten en erelonen van de advocaat van de in het gelijk gestelde partij betekenen. De rechter kan in vier gevallen van deze bedragen in min of meer afwijken. Eén van deze gevallen is het kennelijk onredelijk karakter van de situatie. Deze situatie slaat niet op het procesrechtsmisbruik. Er is dan ook gediscussieerd over het feit of dit vierde criterium wel te onderscheiden valt van de andere drie criteria. I. SAMOY en V. SAGAERT werkten echter een theorie uit waarin het vierde criterium alsnog een andere situatie behelst dan de andere drie. Ze haalden hun inspiratie hiervoor in het Franse art. 695 en 700 Nouveau Code de procédure civil. Het is echter wel duidelijk dat veel auteurs er niet van overtuigd zijn dat het criterium van het kennelijk onredelijk karakter van de situatie veel toevoegt aan de andere drie criteria. Het valt nog af te wachten hoe de rechtspraak dit vierde criterium zal interpreteren.
Het moet mogelijk zijn om boven het bedrag van de rechtsplegingsvergoeding de volledige vergoeding voor de tussenkomst van een advocaat te kunnen verhalen in geval van procesrechtsmisbruik. Een letterlijke lezing van de wet sluit dit echter uit. Wanneer men de art. 1017 e.v. Ger.W. grondwetsconform interpreteert, kan men echter niet anders dan vaststellen dat het letterlijk toepassen van de wet discriminatie met zich zou meebrengen. Zich onzorgvuldig en 476
Wet 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van erelonen en kosten verbonden aan de bijstand van een advocaat, BS 31 mei 2007.
100
onbehoorlijk gedragen in het procesrecht, zou dezelfde gevolgen moeten hebben als zich onzorgvuldig en onbehoorlijk gedragen in het dagelijkse leven. Het slachtoffer van de fout in het dagelijkse leven kan immers volledig vergoed worden, in tegenstelling tot het slachtoffer van een tergend en roekeloos geding. Indien men dit niet aanneemt, wordt art. 780bis Ger.W. een lege doos. Men kan dan namelijk altijd slechts het forfaitaire bedrag van de rechtsplegingsvergoeding eisen, in plaats van de volledige vergoeding van de tussenkomst van een advocaat.
In het publiek procesrecht werd met de Wet van 17 februari 2002 art. 37 R.v.St.-wet
181.
ingevoerd dat het kennelijk onrechtmatig beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State met een geldboete sanctioneert.477 De wetgever leek de bedoeling te hebben om het toepassingsgebied te beperken tot het annulatie- en cassatiecontentieux. De Raad van State achtte zich echter terecht bevoegd om ook geldboetes op te leggen in het kort geding-contentieux. Een vordering tot schorsing kan immers ook onrechtmatig zijn. De ratio legis van de wet, namelijk het bestrijden van de gerechtelijke achterstand bij de Raad van State, primeert hier boven de tekst van de wet.
Het begrip ‘kennelijk onrechtmatig’ beroep wordt door de rechtspraak ingevuld, aangezien de wet geen definitie bevat. Het gaat hier om een feitenkwestie. Het is aan de Raad van State om geval per geval te onderzoeken of het om een kennelijk onrechtmatig beroep gaat.
Op de procedure, zoals deze in de wet is omschreven, is er veel kritiek. Deze is in meerdere opzichten onduidelijk. Het is niet duidelijk wie het initiatief kan nemen tot de procedure. Normalerwijze ligt de aanzet tot de procedure bij de auditeur, door het auditoraatsverslag. In de rechtsleer sluit men echter niet uit dat de Raad van State dit ook ambtshalve zou kunnen. Ook de hoorzitting lijkt niet georganiseerd te moeten worden wanneer de auditeur reeds in zijn verslag voorstelde om art. 37 R.v.St-wet toe te passen, want de partij in kwestie heeft zich hierover reeds kunnen verdedigen. Dit houdt in dat een dergelijke hoorzitting alleen nog over het bedrag van de geldboete kan gaan. Wanneer de Raad van State echter zelf het initiatief neemt om een geldboete op te leggen, moet een partij de mogelijkheid krijgen om over het principe en het bedrag van de geldboete een tegensprekelijk debat te voeren. Tegen de beslissing van de Raad van State om een geldboete op te leggen staat geen rechtsmiddel open. Het lijkt wenselijk dat de wetgever hieraan tegemoet komt. Dit kan door eventueel de
477
Wet 17 februari 2002 tot beteugeling van het kennelijk onrechtmatig beroep bij de afdeling administratie van de Raad van State, BS 16 maart 2002.
101
bevoegdheid van het Hof van Cassatie uit te breiden om een partij de mogelijkheid te geven bij het Hof in beroep te gaan.
De Raad van State bepaalt het bedrag van de geldboete autonoom. Hij houdt daarbij rekening met het effectieve nadeel dat aan de rechtsbedeling berokkend wordt, het belang van de zaak en het betaalvermogen van de betrokken partij. Deze boete komt niet ten goede van de tegenpartij. Deze moet hiervoor een nieuwe procedure starten bij de gewone rechtscolleges op basis van art. 1382 e.v. BW. Deze mogen immers als enige hierover oordelen. Het is dan ook jammer dat een rechtszoekende verschillende procedures voor verschillende instanties moet voeren om volledig rechtsherstel te bekomen.
Een rechtszoekende heeft het recht om de versnelde annulatieprocedure ex art. 93 Algemeen Procedurereglement te vragen. Een procespartij moet wel in de gaten houden dat wanneer hij dit enkel doet om de annulatieprocedure te versnellen, wetende dat het kort geding geen kans op slagen heeft, hem hier voor een boete wegens kennelijk en onrechtmatig beroep boven het hoofd kan hangen. S. LUST merkt dan ook terecht op dat men procesrechtsmisbruik misschien beter zou bestrijden door meer gebruik te maken van de versnelde procedure ex art. 93 R.v.St.-wet. Kennelijk ongegronde vorderingen kan men immers vaak gelijk stellen met kennelijk onrechtmatig beroepen. Op die manier zal men sneller te werk kunnen gaan. Het nadeel hiervan is dat de verzoeker zijn straf ontloopt, het voordeel is dat de procedure niet langer gerekt wordt.
182.
Wanneer we over de grens heen kijken hoe andere landen met procesrechtmisbruik
omgaan, stelt men vast dat er twee verschillende aanpakken zijn. De ene aanpak verbiedt en bestraft het procesrechtsmisbruik uitdrukkelijk. De andere aanpak benadrukt vooral het respect voor de procedurele eerlijkheid.
183.
Men kan zich de vraag stellen of het beboeten en bestraffen van het procesrechtsmisbruik in
overeenstemming is met art. 6 EVRM, en dan specifiek met het recht op toegang tot de rechter. Het antwoord hierop is dat een staat beperkingen mag aanbrengen op het recht op toegang tot de rechter. De voorwaarde die hieraan verbonden is, is dat de beperkingen een legitiem doel moeten dienen en evenredig moeten zijn met dat doel. Volgens de Europese Commissie van de Rechten van de Mens is ‘proper administration of justice’ (goede rechtsbedeling) een legitiem doel.
102
Uit dit alles kan dan ook besloten worden dat de Belgische aanpak van het procesrechtsmisbruik niet strijdig is met art. 6 EVRM. De wetgever had de goede wil om in een goede rechtsbedeling te voorzien.
We kunnen besluiten dat zowel art. 780bis Ger.W. en art. 37 R.v.St.-wet niet dé oplossing vormen voor het bestrijden van de gerechtelijke achterstand. Het nut van deze bepalingen moet men gaan zoeken in hun preventieve werking. De bepalingen kunnen er toe bijdragen dat men minder (overmoedig en roekeloos) gaat procederen. Misschien denkt men wel twee keer na vooraleer een procedure te beginnen als men weet dat men een geldboete riskeert. Vooraleer dit echter het geval zou zijn, zullen er nog veel boetes wegens tergend en roekeloos procederen moeten worden opgelegd om een voorbeeld te stellen. Dit zal dan weer de gerechtelijke achterstand in de hand werken. Deze problematiek vereist dan ook een voorzichtige afweging tussen het afschrikwekkend karakter van een geldboete wegens procesrechtsmisbruik en het feit dat rechtszoekenden niet bang mogen worden het gerecht te raadplegen om hun rechten te laten gelden.
103
BIBLIOGRAFIE DEEL 2: PROCESRECHTSMISBRUIK IN HET BURGERLIJK PROCESRECHT 1. Boeken ALLEMEERSCH, B., Taakverdeling in het burgerlijk procesrecht, Antwerpen, Intersentia, 2007, 671 p. BOUCKAERT, B., Algemene rechtsleer, functie en bronnen van het recht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2004, 143 p. BROECKX, K., Het recht op hoger beroep en het beginsel van dubbele aanleg in het civiele geding, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 1995, 541 p. CLOSSET-MARCHAL, G., DECONINCK, B., DECORTE, R. (eds.), Het vernieuwd gerechtelijk recht. Eerste commentaar bij de wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1992, 217 p. DE COCK, J., “Misbruik van procesrecht inzake hoger beroep” in DASSEN, K. (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, 111-128. DE SMET, B., LATHOUWERS, J. en RIMANQUE, K., “Art.6 § 1 EVRM” in VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM. Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar, Antwerpen, Intersentia, 2004, 386-518. DE TEMMERMAN, B., “Rechtsvergelijkende variaties op een heikel thema” in EVERS, F. en LEFRANC, P. (eds.), De verhaalbaarheid van de kosten van verdediging: en wat met de toegang tot de rechter? Rechtshulp op de helling, Brugge, die Keure, 2006, 21-52. EECKHOUT, P., COUCKE, H., “Art. 12 EG-Verdrag” in WYMEERSCH, E. (ed.), Handels- en economisch recht. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1989, losbladig met aanvullingen, 1-11. ENGLEBERT, J., “Abus de droit de la procédure. L’argument de procédure est-il juridiquement correct?” in TAELMAN, P. en STORME, M. (eds.), Tien jaar toepassing Wet 3 augustus 1992 en haar reparatiewetgeving, Brugge, die Keure, 2004, 151-172. ERDMAN, F. en DE LEVAL, G., Justitiedialogen, Syntheseverslag opgemaakt op verzoek van Laurette Onkelinx, Vice-Eerste Minister en Minister van Justitie, Brussel, FOD Justitie, 2004, 474 p. FETWEISS, A., Manuel de procédure civile, Luik, Université de Liège. Faculté de droit, 1987, 769 p. FLOREN, D., “Actieve rechter en de procedure” in MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist VIII, Gent, Academia Press, 2004, 193-197. LAMINE, L., SCHOENAERTS, B. en VAES, C., Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 397 p.
I
LEMMENS, P. en MAERTENS , A., “Art. 1072bis Ger.W.” in LINDEMANS, D., LAENENS, J., LEMMENS, P. en DECORTE, R. (eds.), Gerechtelijk recht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbladig met aanvullingen, 1-6. MAES, B., Inleiding tot het burgerlijk procesrecht, Brugge, die Keure, 2008, 336 p. PIRE, V., Les nouvelles lois modifiant le code judiciaire, Waterloo, Kluwer, 2008, 96 p. PITEUS, K. en VAN DONINCK, J., Het gerechtelijk wetboek vernieuwd: een praktische commentaar bij de wet van 26 april 2007, Mechelen, Kluwer, 2008, 556 p. POCKELE-DILLES, R., “Misbruik van rechtsmiddelen” in DASSEN, K. (ed.), De advokaat. De positie van de advokaat in en rond het gerechtelijk wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1978, 102-109. RAES, K., Tegen betere wetten in. Een ethische kijk op het recht, Gent, Story-Scientia, 1997, 216 p. RAES, K., Controversiële rechtsfiguren: rechtsfilosofische excursies over de relaties tussen ethiek en recht, Gent, Academia Press, 2001, 458 p. SCHEERS, D., Het vernieuwde gerechtelijk wetboek: een praktische commentaar bij de wet van 3 augustus 1992, Antwerpen, Kluwer, 1993, 415 p. SCHEERS, D., “Was vroeger alles beter? Het gerechtelijk recht na de Wet van 26 april 2007” in Centrum voor beroepsvervolmaking in de rechten (ed.), CBR Jaarboek 2006-2007, Antwerpen, Intersentia, 466-468. SCHEERS, D. en THIRIAR, P., Het gerechtelijk recht in de hoogste versnelling, Antwerpen, Intersentia, 2007, 222 p. STORME, M., “Over het tergend geding voor een roekeloze vriendschap – Beschouwingen m.b.t. procesrechtsmisbruik” in BAERT, G. en RONSE, J. (eds.), Liber amicorum Jan Ronse , Brussel, StoryScientia, 1986, 67-89. STORME, M., “Vertrouwen in justitie via de procedureregels?” in LEMMENS, P. en STORME, M. (eds.), Vertrouwen in het gerecht, Diegem, Kluwer Rechtswetenschappen België, 1995, 75-92. TAELMAN, P., “Loyale procesvoering” in MAES, B. en DE LEVAL, G.(eds.), Voorstellen tot bijsturing van de burgerlijke rechtspleging, Brugge, die Keure, 2006, 121-151. TAELMAN, P., Syllabus Gerechtelijk recht, Gent, Universiteit Gent, 2005-06, 499 p. TAELMAN, P en VAN ORSHOVEN, P. (eds.), De wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand doorgelicht, Brugge, die Keure, 2007, 189 p. TATON, X., “Les irrégularités, nullités et abus de procédure” in ENGLEBERT, J. en BOULARBAH, H. (eds.), Le procès civil accéléré?, Brussel, Larcier, 2007, 199-245. VAN COMPERNOLLE, J., “Het hoger beroep” in CLOSSET-MARCHAL, G., DECONINCK, B. en DE CORTE, R. (eds.), Het vernieuwd gerechtelijk recht. Eerste commentaar bij de wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek, Antwerpen, Kluwer, 1992, 165-177.
II
VAN GERVEN, W., Beginselen van het Belgisch privaatrecht. Algemeen Deel, Antwerpen, Standaard, 1973, 519 p. VAN GERVEN, W., Beginselen Belgisch privaatrecht. 1. Algemeen deel, Antwerpen, Kluwer, 1987, 519 p. VAN ORSHOVEN, P., “Het (recht op) hoger beroep, waarom en waarheen?” in INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR GERECHTELIJK RECHT (ed.), Het gerechtelijk recht: waarom en waarheen?, Brugge, die Keure, 2005, 133-145.
2. Tijdschriften BAES, T., “De wet van 3 augustus 1992 tot wijziging van het gerechtelijk wetboek: mik hoog, de pijl zakt al genoeg in zijn vlucht”, RW 2003-04, 997-998. BREWAEYS, E., “De vijf dagen van artikel 745 Ger. W.”, P&B 2002, 164-166. BREWAEYS, E., “Kennelijke onontvankelijke verzoeken tot wraking of tot onttrekking van de zaak aan de rechter”, P&B 2002, 208-210. BREWAEYS, E., “Artikel 700 Ger.W. en subsidiare vorderingen”, RABG 2004, afl. 10, 621-623. BREWAEYS, E., “Tegeneis wegens tergend en roekeloos geding: de bedoelingen moeten zuiver zijn” (noot onder Cass. 8 januari 2004), RABG 2004, 611-612. BREWAEYS, E., “Gerechtelijk wetboek indringend gewijzigd”, Juristenkrant 2007, afl. 149, 6. BUELENS, P., “De burgerlijke geldboete gemeten aan het beschikkingsbeginsel: een delicate oefening”, RW 1999-00, 371-373. DAUW, P. en VOET, S., “Gewijzigd gerechtelijk recht. Wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand”, NJW 2007, afl. 166, 578-593. DE CONINCK, B., “Indemnisation des frais de défense vs. Indemnité pour procédure téméraire et vexatoire”, JLMB 2005, afl. 5, 216-220 DEJAEGHERE, P., “Procederen na de wet van 26 april 2007 tot wijziging van het Gerechtelijk wetboek”, Ad Rem 2007, afl. 4, 13-27. DUINSLAEGER, P., conclusie bij Cass. 6 juni 2006, Pas. 2006, afl. 5-6, 1343. EVERS, F., “Rechters overbelast door onbeperkt beroep”, De Standaard 9 augustus 2002. GERARD, P., “Dépôt tardif de conclusions et abus de droit de la procédure”, JT 1989, 513-514. HENRY, P., “Abus de droit et rechtsverwerking”, JLMB 1992, 86-87. HAMMERSTEIN, A., “Te goeder trouw procederen”, TPR 1989, 1595-1613. LAENENS, J., BROECKX, K., “Het gerechtelijk recht in een stroomversnelling”, RW 1992-1993, 897-932.
III
LAMON, H., “Verhaalbaarheid advocatenkosten”, NJW 2007, 434-442. LAMON, H., “Verhaalbaarheid: enkele opwarmertjes in afwachting van het Grote Oordeel”, Juristenkrant 2008, afl. 175, 8. LEBRUN, A., “La récupération des frais de défense exposés devant le Conseil d’Etat”, JLMB 2000, 7577. LEFRANC, P. en EVERS, F., “Leidt de verhaalbaarheid van de advocatenkosten tot een meer toegankelijke justitie?”, TvMR 2007, nr. 4, 7-10. MAES, B., “De toetsing van het begrip ‘tergend of roekeloos’ hoger beroep” (noot onder Cass. 12 mei 2005), RAGB 2005, 1686-1690. MAES, B., BREWAEYS, E., VERBEKE, R. en CLIJMANS, N., “Bestrijding gerechtelijke achterstand”, RABG 2007, 973-984. POLLET, P., “Des dommages-intérêts pour procédures téméraires et vexatoires”, JT 1955, 597-600. SAMOY, I., SAGAERT, V., “De wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van een advocaat”, RW 2007-08, 674-698. SCHEERS, D., “Revolutie in het procesrecht?”, Juristenkrant 2002, afl. 52, 4-5. SCHEERS, D., “Misbruik loont niet”, Juristenkrant 2004, afl. 85, 3. SCHEERS, D., “Is er leven na de rol? Instaatstelling na de wet van 26 april 2007”, RW 2007-08, 386-402. STEVENS, J., “Een kat in nood maakt hoge sprongen: over roekeloos en tergend procederen”, Ad Rem 2004, afl. 2, 4-7. STORME, M., “De goede trouw in het geding? De invloed van de goede trouw in het privaat proces- en bewijsrecht”, TPR 1990, 353-527. STORME, M., “L’obligation de procéder de manière diligente et raisonnable: une obligation indépendante du fond de l’affaire”, JLMB 1991, 457-460. TAELMAN, P., “Gebruik en misbruik van procesrecht”, TPR 1988, 89-125. THION, P., “Deloyale procesvoering- Een toetssteen bij het concluderen”, NJW 2002, 50-54. TOLLENAERE, V., “Wijziging van het Gerechtelijk Wetboek met het oog op het bestrijden van de gerechtelijke achterstand”, TVW 2007, afl. 3, 311-317. VAN DAMME, M., “Goede trouw van burger en bestuur”, RW 1989-90, 1107-1119. VAN DESSEL, G., “Contre l’abus procédural”, JT 1997, 680-682. VAN DROOGHENBROECK, J.-F., “Les sanctions de l’appel abusief”, RRD 1998, 147-166. VAN DROOGHENBROECK, J.-F., “L’abus procédural: une étape décisive”(noot onder Cass. 31 oktober 2003), JT 2004, afl. 6127, 135-136.
IV
VAN DROOGHENBROECK, J.-F., “La loi du 21 avril 2007 sur la répétibilité des frais et honoraires d’avocat”, JT 2008, afl. 6295, 37-60. VAN MELLAERT, G., “Procesrechtsmisbruik: geldboete wegens tergend en roekeloos hoger beroep nog actueel?” (noot onder Luik 22 oktober 1997), TBBR 1999, 258-259. VERSCHELDEN, G., noot onder Antwerpen 13 december 2006, NjW 2007, afl. 163, 464. VOET, S., “Enkele praktische knelpunten bij de toepassing van de wet van 21 april 2007 betreffende de verhaalbaarheid van kosten en erelonen van advocaten”, RW 2007-08, 1129-1134.
3. Varia X., ‘Jaarverslag Hof van Cassatie van België’, Brussel, BS 1999, 69. Hoge Raad voor de Justitie, Advies van 27 september 2006, http://www.hrj.be/doc/advice/Avis29092006-3nl.pdf
DEEL 3: PROCESRECHTSMISBRUIK IN HET PUBLIEK PROCESRECHT
1. Boeken BERX, C., Rechtsbescherming van de burger tegen de overheid. Een analyse van het systeem van administratieve rechtspraak in Belgïe, Antwerpen, Intersentia, 2000, 649 p. COPPENS, A., “Art. 37 R.v.St.-wet” in LEMMENS, P. en BERX, C. (eds.), Publiek procesrecht. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1995, losbladig met aanvullingen, 1-12. D’HOOGHE, D. en GELDERS, M., “De gerechtelijke achterstand bij de Raad van State en de maatregelen tot versnelling van de rechtspleging” in BREMS, E., BROECKX, K. en DEBERSAQUES, G. (eds.), Goed procesrecht – goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 573-619. LUST, S., “De dwangsom voor de Raad van State” in BREMS, E., BROECKX, K. en DEBERSAQUES, G. (eds.), Goed procesrecht – goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 139-196. LUST, S., “De bestuursgeschillen. Stand van zaken en actuele ontwikkelingen: De hervorming van de Raad van State” in VAN ORSHOVEN, P. (ed.), Themis 1: Gerechtelijk recht, Brugge, die Keure, 2003, 85115. MAST, A., DUJARDIN, J., VAN DAMME, M. en VANDE LANOTTE, J., Overzicht van het Belgisch administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 1172 p. SCHOLLEN, P., “Het eerlijk proces. Stand van zaken en actuele ontwikkelingen” in VAN ORSHOVEN, P. (ed.), Themis 1: Gerechtelijk recht, Brugge, die Keure, 2003, 1-14.
V
2. Tijdschriften AMELYNCK, C., conclusie bij RvS, nr. 123.211, 22 september 2003, CDPK 2003, afl. 4, 693. BOULLART, S., “Een verwittigd man is er (normaal) twee waard, ook al werd hij maar half verwittigd. Over de gebrekkige vermelding van de beroepsmogelijkheden voor de Raad van State en de alertheid van de verzoekende partij” (noot onder RVS, nr. 126.824, 6 januari 2004), RABG 2004, afl. 15, 964968. BREWAEYS, E., “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, RW 2001-2002, 1517-1523. COPPENS, A., “Hakbijlen zonder hart”, RW 2001-02, afl. 32, 1131-1133. DERMAGNE, J., “L'avocat à l'amende?” (noot onder RvS, nr. 126.770, 23 december 2003), Journ.proc. 2004, afl. 476, 23-24. HENRY, P., “Un mauvais procès peut être une juste cause”, JLMB 2004, afl. 21, 910-914. LAMBRECHTS, W., “Het kennelijk onrechtmatig beroep bij de Raad van State”, TBP 2002, 416-417. LEJEUNE, L., “La loi sanctionnant le recours manifestement abusif à la section d’administration du Conseil d’Etat”, JT 2003, afl. 6087, 165-171. LOUVEAUX, B., “Amende pour recours abusive devant le Conseil d’Etat”, Immobilier 2003, afl. 10, 1-4. LUST, S., “Tergend en roekeloos geding nu ook voor Raad van State bestraft”, Juristenkrant 2002, afl. 49, 8. LUST, S., “Raad van State beboet kennelijk onrechtmatig administratief kort geding”, Juristenkrant 2003, afl. 67, 1. LUST, S., “Kennelijk onrechtmatig beroep voor de Raad van State”, NJW 2003, afl. 54, 1390-1396. LUST, S., “Waarom moeilijk doen als het gemakkelijk kan? Enkele beschouwingen over de geldboete wegens kennelijk onrechtmatig beroep en de gerechtelijke achterstand” (noot onder RvS, nr. 119.453, 15 mei 2003), RABG 2004, afl. 15, 973-980. LUST, S., noot onder RVS, nr. 119.144, 9 mei 2003, NjW 2005, afl. 96, 47. MOLITOT, C., “Une amende pour les recours manifestement abusifs devant le Conseil d’Etat”, Journ.jur. 2002, afl. 12, 6. VEKEMAN, R., “De gemeente en het administratief kort geding. Vervolg”, T.Gem. 2004, afl. 2, 149-151.
DEEL 4: RECHTSMISBRUIK IN ANDERE RECHTSTELSELS CLEVERINGA, R., Mr. W. Van Rossem’s Verklaring van het Nederlands Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1972, 1930 p.
VI
DEKEYZER, N., Contempt of Court, Deventer, Kluwer, 2000, 35 p. DE SMET, B., LATHOUWERS, J. en RIMANQUE, K., “Art.6 § 1 EVRM” in VANDE LANOTTE, J. en HAECK, Y., Handboek EVRM. Deel 2: Artikelsgewijze Commentaar, Antwerpen, Intersentia, 2004, 386-518. DE WAARD, B., Beginselen van behoorlijk procesrecht: met name in het administratief procesrecht, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1987, 449 p. HOVENS, F., Het civiele hoger beroep: een rechtsvergelijkend onderzoek naar de functies van het hoger beroep in burgerlijke zaken, Deventer, Kluwer, 2005, 365 p. HUGENHOLTZ, W. en HEEMSKERK, W., Hoofdlijnen van Nederlands burgerlijk procesrecht, ’s Gravenhage, VUGA, 2002, 377 p. JOLOWICZ, J., “Appellate proceedings” in STORME, M. (ed.), Towards a justice with a human face. The first international Congress of the law of civil procedure, Antwerpen, Kluwer, 1978, 129-165. JOLOWICZ, J., On civil procedure, Cambridge, Cambridge University Press, 2000, 425 p. JONGBLOED, A., Inleiding nieuw burgerlijk procesrecht, Den Haag, Boom juridische uitgevers, 2002, 156 p. LAMINE, L., SCHOENAERTS, B. en VAES, C., Het tergend en roekeloos geding, Antwerpen, Intersentia, 2003, 397 p. OSBORNE, C., Civil litigation, Oxford, Oxford University Press, 2004, 486 p. SÄCKER, F., Münchener Kommentar zum bürgerlichen Gesetzbuch, Allgemeiner Teil, München, Beck, 1984, 1989 p. SNIJDERS, H., Inleiding Nederlands burgerlijk procesrecht, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1990, 140 p. STEIN, P., Compendium van het burgerlijk procesrecht, Deventer, Kluwer, 2003, 412 p. TARUFO, M. (ed.), Abuse of procedural rights: comparative standards of procedural fairness, Den Haag, Kluwer law international, 1999, 370 p. VAN DER WIEL, B., De rechtsverhouding tussen procespartijen, Deventer, Kluwer, 2004, 436 p. VRAY, H., L’essentiel sur la procédure civil, Lyon, L’Hermès, 1992, 199 p. WOOG, J. en PERROT, R., La résistance injustifiée a l’exercise d’un droit, Paris, LGDJ, 1972, 177 p. ZEISS, W., Zivilprocessrecht, Tübingen, , Mohr, 1976, 432 p. ZONDERLAND, P. en SCHLINGEMANN, R., Coops’ Nederlands burgerlijk procesrecht: grondtrekken van het Nederlands procesrecht, Zwolle, Tjeenk-Willink, 1980, 473 p.
VII
