Milieuzorg en duurzame ontwikkeling aan de Vrije Universiteit Brussel

Milieuzorg en duurzame ontwikkeling aan de Vrije Universiteit Brussel nr. 2 - augustus 2003

DOSSIER Papierverbruik en papierafval aan de VUB Facility Management organiseert gescheiden ophaling papierafval op campus Oefenplein

Voor verdere inlichtingen: over de gescheiden inzameling van papierafval, contacteer: Dhr. Patrick Steen Facility Manager

Sinds 24 maart 2003 wordt op de campus Oefenplein het papierafval gescheiden opgehaald. Deze ophaling wordt georganiseerd door de dienst Facility Management. Het papier dient verzameld te worden in kartonnen dozen die niet worden dichtgeplakt. Plastiek verpakkingen, papier met etensresten en dergelijke horen niet thuis in de papiercontainer. De dienst Facility Management vraagt aan de personeelsleden en studenten het papier zoveel mogelijk zelf naar de hiervoor voorziene afvalcontainers te brengen. Deze papierafvalcontainers staan in de garages van gebouw M en K en in de rotules 2 (niveau -1), 4 en 6 alsook centraal in de studentenhuizen.

tel. 02/629.30.86 fax. 02/629.31.93 e-mail: [email protected]

over de papierproblematiek in het algemeen, contacteer: Dr. Dimitri Devuyst Milieucoördinator tel. 02/646.52.44 tel. 02/477.49.34 fax. 02/477.49.64 e-mail: [email protected] of [email protected]

www.vub.ac.be/MICO [email protected]

Gescheiden inzameling op de campus Jette door de Technische Dienst Op de campus Jette wordt de gescheiden inzameling van papier sinds 1995 georganiseerd door de Technische Dienst. Het papierafval wordt door het personeel verzameld in herbruikbare kunststofzakken van Pilonkaart en door het poetspersoneel afgevoerd.

Waarom gescheiden inzameling van papierafval Een proefproject uitgevoerd door het Brussels Instituut voor Milieubeheer toont aan dat het typische kantoorafval voor 80% bestaat uit papier- en kartonafval (BIM, 1995). Op de VUB zal de papierfractie niet zo groot zijn, gezien de dagelijkse aanvoer van niet-risicohoudend laboratoriumafval. Toch gaat het ook aan de VUB om grote hoeveelheden oud papier, vooral ook omdat papier veel weegt.

Een recipiënt voor papierafval plaatsen naast het kopieerapparaat, een goed idee!

Er zijn belangrijke milieuredenen om papierafval gescheiden af te voeren. Het is namelijk een grondstof om kringlooppapier of karton te maken. De vezels waaruit papier is opgebouwd kunnen enkele malen opnieuw worden gebruikt. Er dient dus niet steeds met 100% nieuwe vezels te worden gewerkt en dus moeten er minder bomen sneuvelen. Er zijn niet enkel milieuredenen om papierafval te recycleren, ook financieel is het voordelig om papier gescheiden aan te bieden aan de afvalophalers. Het verwerken van afval is een dure zaak. De verwerkingskosten lopen hoog op en het is duidelijk dat we vooral veel betalen voor de verwerking van het restafval. De prijs voor de verwerking van afval schommelt en kan variëren van ophaler tot ophaler, vooral dan de prijs van het oude papier. Om een idee te geven van de kosten, hier enkele indicatieve cijfers: de verwerking van een ton restafval kost 119 EUR terwijl voor de afvoer van een ton papierafval 30 EUR wordt terugbetaald. De hoeveelheden restafval (waaronder een grote fractie papier) afgevoerd van de VUB-campussen zijn groot en nog steeds in stijgende lijn: in 2002 werd 480 ton afgevoerd van de campus Oefenplein en 158 ton van de campus Jette. In Jette werd in 2002 reeds ongeveer 12 ton papier afzonderlijk afgevoerd. Elke kilo papier die in het restafval verzeild raakt zorgt dus voor een hogere afvalfactuur. Als het ware weggegooid geld! Daarom een oproep aan de VUB-gemeenschap om op vrijwillige basis mee te doen aan de gescheiden inzameling van papierafval, voor het milieu en voor een zuinig beheer van onze instelling.

Waar gaat het papierafval naartoe campus Oefenplein Op de campus Oefenplein dienen de personeelsleden zelf hun papierafval te deponeren in één van de daartoe bestemde rolcontainertjes die door de Dienst Facility Management werden geplaatst op de campus. Deze rolcontainertjes

worden met het "afvaltreintje" naar het containerpark achter gebouw T gevoerd. Daar staat een nieuwe perscontainer voor de verzameling van het papierafval. Deze container wordt opgehaald door VLAR-Papier, een dochteronderneming van Indaver.

nieuwe papier-perscontainer op de campus Oefenplein

In haar installaties sorteert en zuivert VLAR-Papier het aangevoerde papier en karton zodat het een kwalitatief hoogstaande secundaire grondstof wordt voor de papierverwerkende industrie. Op sorteerplatforms wordt het aangevoerde papier zorgvuldig en nauwkeurig gezuiverd en gesorteerd in verschillende fracties. Een gedeelte van het papier dat zo wordt gerecupereerd wordt na sortering gebruikt als grondstof voor recyclage in de papierfabriek van StoraEnso in Langerbrugge (bij Gent). VLAR-Papier exporteert ook een deel van het gezuiverde en gesorteerde papier en karton. De producten vinden een afzetmarkt in de buurlanden van België en in het Verre Oosten (www.indaver.be).

Waar gaat het papierafval naartoe campus Jette Op de campus Jette wordt het papierafval ingezameld in grote kunststofzakken. Deze zakken worden verzameld in de groene container van de firma Pilonkaart die is geplaats op het containerpark van de faculteit achter gebouw E (zie foto). Het papier wordt door Pilonkaart behandeld als vertrouwelijk en gaat dan ook door een proces van archiefvernietiging. Het wordt verschredderd tot kleine snippers. Deze snippers gaan uiteraard niet verloren. Ze worden door Pilonkaart, die behoort tot de groep SITA, gerecycleerd en gebruikt als grondstof bij de productie van nieuw papier. Op deze wijze werd in 2002 ongeveer 12 ton papier afgevoerd.

Wat mag worden meegegeven met het oud papier? versleten kartonnen mapjes enveloppen zonder venster schriften en boeken (met kartonnen kaft) kartonnen dozen gevuld met papierafval lege kartonnen dozen - dichtgeplooid

schrijfpapier kopieerpapier kranten tijdschriften brochures

Wat mag niet bij het oud papier en karton? Mag niet bij het papierafval! D

zelfklevend papier of stickers gebruikte papieren zakdoekjes papieren handdoeken en servetten papier met een laagje plastiek of aluminium

doorslagpapier drankkartons enveloppen met venster besmeurd en vet papier

Reduce, reuse, recycle De productie van papier is erg milieubelastend. Papierproducenten kappen massaal bossen en het proces om van een boom een vel papier te maken is erg vervuilend. Ook de productie van kringlooppapier is erg milieubelastend. Het is dan ook in de eerste plaats belangrijk om minder papier te gebruiken. Als we dan toch iets op papier moeten zetten maken we bij voorkeur gebruik van kringlooppapier of kladpapier (papier dat reeds enkelzijdig bedrukt is). Het papierafval kunnen we best gescheiden inzamelen zodat het kan worden gerecycleerd.

Reduce: verminder je papierverbruik. De eerste prioriteit! Reuse: hergebruik enkelzijdig bedrukt papier en gebruik kringlooppapier. Recycle: zamel je papier afzonderlijk in.

Papierverbruik aan de VUB Aan een instelling als de VUB worden gigantische hoeveelheden papier verbruikt. Om je een idee te geven: in 2002 werden ongeveer 15.179.000 vellen fotokopiepapier besteld bij het Centraal Magazijn (Aankoopdienst). Dit wil zeggen dat tijdens de werkuren van de VUB (gerekend op 51 weken per jaar, 5 dagen per week, 10 uur per dag) er ongeveer 100 vellen papier per minuut of 1,6 vellen papier per seconde worden verbruikt. Deze cijfers omvatten enkel het fotokopiepapier dat via de Aankoopdienst werd besteld. Daarnaast zijn er ook nog een hele reeks documenten die extern worden gekopieerd of gedrukt en zijn er diensten die hun papier elders bestellen. Hierover bestaan momenteel geen cijfergegevens. Het gevolg is dan ook dat er dagelijks een berg papierafval wordt voortgebracht. Het is met andere woorden dringend tijd dat we met zijn allen goed nadenken over het papierverbruik en het papierafval op de VUB. Wees creatief en bedenk initiatieven die jij kan nemen in je dagelijkse werkomgeving om papier te besparen en minder afval te produceren.

Bespaar op het gebruik van papier Wanneer je een grote opdracht geeft aan een drukkerij of een kopieercentrum kan je steeds vragen om dubbelzijdig te werken op kringlooppapier

Enkele voorbeelden van papierbesparende maatregelen: 1.

Vervang je archief bestaande uit papieren dossiers door een elektronisch archief. Dit is niet enkel een papierbesparende, maar ook een ruimtebesparende maatregel. Een kast vol dossiers kan worden bewaard op enkele schijfjes.

2. Denk na voor je een printopdracht geeft, vooral wanneer je opzoekingen doet op internet of wanneer je documenten krijgt toegestuurd in bijlage bij een e-mail. Kijk eerst zorgvuldig na of het document interessant genoeg is om afgedrukt te worden in plaats van het eerst af te drukken om dan tot het besef te komen dat je het in feite niet kan gebruiken. 3. Kopieer/print niet teveel, bepaal eerst hoeveel en wat je echt nodig hebt of werk met elektronische exemplaren van je tekst. 4. Controleer steeds je teksten vóór het printen met spellingscontrole en ‘printvoorbeeld op scherm’. 5. Kopieer/print zoveel mogelijk dubbelzijdig. 6. Kopieer/print verkleind; twee verkleinde A4s naast elkaar passen op één A4. 7. Papierbesparend layouten; gebruik plaatsbesparend lettertypes en regelafstanden, smallere marges, etc. 8. Gebruik foute afdrukken en enkelzijdig beschreven/gedrukt papier als kladpapier in plaats van blocnotes of gebruik enkelzijdig beschreven/ gedrukt papier voor het printen van kladversies van je teksten.

Papierbesparend cursusmateriaal Een cursus hoeft niet dik te zijn om goed te zijn! Het onderwijzend personeel kan bij het samenstellen van hun cursussen ook rekening houden met het papierverbruik en het type van papier dat wordt gebruikt. Je syllabus op een schijfje? Moet kunnen! Weglaten van verouderd materiaal? Is evident! Een dubbelzijdig gedrukte syllabus op kringlooppapier? Waarom niet! Enkele jaarlijks opnieuw te gebruiken, uitleenbare exemplaren van een document in plaats van iedere maal nieuwe kopijen voor iedereen? Een goed idee! Een goede samenvatting in plaats van tonnen papier? De studenten zullen je dankbaar zijn!

Gebruik kringlooppapier Waarom niet eens het kringlooppapier van het Centraal Magazijn uitproberen met een kleine hoeveelheid?

Het Centraal Magazijn biedt vandaag kringlooppapier aan dat geschikt is voor kopieerapparaten, printers en faxen. Dit papier kreeg het Nordic Environmental Label. Dit milieukeurmerk staat ervoor garant dat bij de productie van de betreffende papiersoort werd voldaan aan bepaalde milieucriteria en dat het product één van de minder milieubelastende is in zijn soort. Toch blijkt dat er nog veel vooroordelen bestaan bij vele mensen ten opzichte van kringlooppapier. Dit is voor een groot deel te wijten aan het feit dat de kwaliteit van kringlooppapier in het verleden niet voldoende was. Organisaties die toen het kringlooppapier hebben uitgetest zijn bedrogen uitgekomen en als gevolg hebben veel mensen een afkeurende houding aangenomen tegenover kringlooppapier. De papierindustrie heeft de productieprocessen verbeterd, zodat de kwaliteit van het kringlooppapier dezer dagen wel voldoende is. Om succesvol te werken met kringlooppapier is het belangrijk te werken met proefprojecten. De fabrikanten van de kopieerapparaten en printers zijn vandaag ook bereid u bij te staan in de omschakeling van wit naar kringlooppapier. Volg steeds nauwkeurig de richtlijnen op van de fabrikant bij het gebruik van uw toestellen. Fabrikanten kunnen betrokken worden bij de keuze van de toestellen die het meest geschikt zijn voor kringlooppapier en het afstemmen van het type papier op het gebruikte toestel. Ook voor elke soort papier geldt dat ze juist moet worden gebruikt.

het logo van het Nordic Environmental Label

Op de VUB hebben bijvoorbeeld diensten als Menselijke Ecologie, het Zelfstudiecentrum Wetenschappen en UCOS reeds jarenlange ervaring met het gebruik van kringlooppapier in kopieerapparaten en printers. Tot ieders tevredenheid is het gebruik van wit papier op deze diensten tot een minimum teruggeschroefd.

Steeds meer VUB-ers kiezen voor kringlooppapier De verkoop van kringlooppapier door het Centraal Magazijn gaat in stijgende lijn. Terwijl in 2001 231.000 vellen kringlooppapier werden verkocht, waren er dat al 721.000 vellen in 2002. Bovendien staat daar een daling tegenover van het verbruik van wit papier van 18 miljoen vellen in 2001 naar 14.458.000 vellen in 2002. Alles samen is er dus in 2002 flink wat minder papier aangekocht dan in 2001. Hopelijk zet zich dit ook voort in de toekomst!

Gebruik van minder papier en kringlooppapier heeft ook een financieel voordeel!

Kringlooppapier, niet enkel voordelig voor het milieu, maar ook voor het budget van uw dienst!

Het in de praktijk brengen van de papierbesparende maatregelen en het gebruik van kringlooppapier is ook financieel een pluspunt. Het papier dat je niet gebruikt hoef je ook niet te betalen en het kringlooppapier is goedkoper in aankoop dan het wit papier. Bovendien, als je minder afdrukt en kopieert zal je ook minder van de bijzonder dure inktpatronen dienen aan te kopen. Indien je vandaag een grote verbruiker bent van papier kan het efficiënt toepassen van papierbesparende maatregelen en het invoeren van kringlooppapier een belangrijke besparing betekenen op de kosten. Dubbelzijdig printen en kopiëren, printen van 2 verkleinde A4-pagina's op één blad en printen of kopiëren op kladpapier kan je huidige papierverbruik sterk terugdringen. Stel dat je twintig kopijen wenst te maken van een document van 40 bladzijden. Wanneer je dubbelzijdig en verkleind kopieert zal je 200 vellen papier verbruiken, in vergelijking met 800 vellen papier voor een enkelzijdige kopieerbeurt op volle grootte. Eventjes 600 vellen papier uitgespaard in één kopieeropdracht.

Dubbelzijdig printen en kopiëren Volg steeds de richtlijnen op van de fabrikant bij het gebruiken van je printers en kopieerapparaten

Het dubbelzijdig printen en kopiëren heeft bij vele mensen nog een slechte naam omdat er nog verschillende toestellen in omloop zijn waarbij dubbelzijdig werken steevast problemen geeft. Zulke problemen hoeven niet meer vandaag! Wanneer je voor de aanschaf staat van een nieuw printertoestel of kopieerapparaat maak dan kenbaar aan de fabrikanten dat je een toestel zoekt dat probleemloos recto-verso afdrukken maakt. Ook hier hebben de fabrikanten grote vooruitgang geboekt en zijn er een aantal toestellen op de markt die probleemloos dubbelzijdig afdrukken. Voor sommige printers bestaan er ook "duplexing units" die ervoor zorgen dat je traditioneel enkelzijdig afdrukkende printer omgeschakeld wordt tot een dubbelzijdig afdrukkend toestel. De extra uitgave betaalt zich op termijn terug doordat je minder papier verbruikt.

Pilootprojecten aan de VUB Het Zelfstudiecentrum Wetenschappen

Een goede raad: gebruik minder papier, gebruik papiersoorten met een milieukeurmerk en voer uw papierafval steeds gescheiden af

Het Zelfstudiecentrum Wetenschappen (ZSCB) ging in september 2001 van start met een pilootproject rond papierbesparing, het gebruik van kringlooppapier en het inzamelen van gebruikt papier voor recyclage. Een eerste belangrijk resultaat: er werden 13.500 kopijen en afdrukken minder gemaakt in het academiejaar 2001-2002 dan het jaar voordien. Dit verminderd aantal kopijen en prints is niet enkel voordelig voor het milieu (wegens een kleiner papierverbruik), maar zorgt er ook voor dat de dienst in 2001-2002 minder heeft moeten uitgegeven aan de aankoop van papier en inktpatronen. Acht personeelsleden van het ZSCB gaven ook hun mening over de invoering van de papierbesparende maatregelen en het kringlooppapier. Er wordt met veel enthousiasme gewerkt met maatregelen zoals het tellen van het exacte aantal kopijen dat dient te worden gemaakt, het gebruiken van enkelzijdig bedrukt papier als kladpapier en het checken van het document voordat een printopdracht wordt gegeven. Alle personeelsleden zijn redelijk tot zeer tevreden over de kwaliteit van het kringlooppapier en iedereen werkt ermee, hoewel er bij sommigen toch nog een voorkeur is voor het klassieke, witte papier. Er werden na één jaar gebruik te maken van het kringlooppapier geen problemen ondervonden met kopieerapparaten of printers en er werden geen klachten vanwege de studenten genoteerd. Het pilootproject in het ZSCB kan dus na één jaar een succes worden genoemd, dankzij de vrijwillige inzet van de betrokken personeelsleden. Er is een algemeen lager gebruik van papier als gevolg van een verminderd aantal genomen kopijen en prints en de invoering van kringlooppapier loopt vlot. Gezien het kringloop-papier goedkoper is dan het witte, niet gerecycleerde papier en er algemeen minder papier werd gebruikt gingen de aankoopfacturen voor papier naar beneden. Er moest ook minder worden uitgegeven aan de aankoop van inktpatronen.

De Vakgroep Menselijke Ecologie In 2002 nam ook de Vakgroep Menselijke Ecologie deel aan een project met als doel het beperken van het papierverbruik. Het project "Dematerialisatie op kantoor" is een project dat wordt uitgevoerd door het studiebureau RDC in opdracht van het Brussels Instituut voor Milieubeheer. RDC werkt met pilootprojecten in verschillende bedrijven en de Vakgroep Menselijke Ecologie fungeert als zo'n piloot. Volgende stappen werden ondernomen: er werd gestart met het maandelijks nagaan van het papierverbruik op de dienst; de personeelsleden werden bevraagd over hun kopieer- en printgedrag en hun algemeen papierverbruik; alle personeelsleden werden samengebracht voor een trainingssessie waarbij tips werden gegeven om papier te besparen en tot slot werden alle personeelsleden nogmaals individueel benaderd om na te gaan of

ze de tips ook in de praktijk konden omzetten. Maatregelen die worden voorgesteld om het papierverbruik in te perken zijn onder andere de elektronische archivering, het recto-verso kopieren en printen en het printen van twee bladzijden op één vel papier. Na één jaar zal dit project worden geëvalueerd.

Enkele voorbeelden van papierbesparende initiatieven aan de VUB

Wees creatief in je eigen werkomgeving en ga na hoe je door het invoeren van een nieuwe werkwijze papier kan besparen

Enkele voorbeelden van interessante papierbesparende maatregelen aan de VUB: docenten kunnen gebruik maken van een digitaal leerplatform, het zogenaamde "Blackboard". Het digitaal leerplatform is een website waar docenten per cursus studiemateriaal en opdrachten kunnen aanbieden en waar studenten online met elkaar en met docenten kunnen communiceren. Ook het inleveren van uitgewerkte opdrachten en maken van zelftoetsen kan online gebeuren. Er is plaats voor persoonlijke informatie, cursusinformatie, cursusinhoud, communicatie, discussie, samenwerken aan opdrachten, etc. alle programmabrochures en informatiebrochures van de faculteiten en onderwijsprogramma's van de VUB kunnen nu via de website worden geraadpleegd. In plaats van deze brochures massaal in hun papieren versie te verspreiden worden mensen aangemoedigd om de elektronische versie op te zoeken. de informatie van de dienst Research en Development (EC-Flash, R&Dinfo, Beurzen & Prijzen) worden sinds september 2002 nog enkel verspreid via een rubriek in de elektronische nieuwsbrief van de VUB. Dringende informatie wordt via e-mail aan de academische gemeenschap doorgestuurd. op de vakgroep Menselijke Ecologie worden de eindwerken van de studenten nu ook in elektronische vorm bewaard. Telkens wanneer iemand een kopij vraagt van een eindwerk wordt een elektronische versie bezorgd, zodat geen papier dient te worden verbruikt. Hoe zou jij tijdens je werk kunnen bijdragen tot een kleiner papierverbruik? Samen krijgen we de papierberg klein!

E-mail in plaats van post Door mededelingen aan studenten en personeel via e-mail te laten verlopen kan je pakken papier besparen. Bovendien maakt e-mail het mogelijk om mailings te beperken tot specifieke doelgroepen. Het gebruiken van e-mail i.p.v. het verzenden van brieven, bespaart niet enkel op briefpapier, maar ook op enveloppen en etiketten. Wanneer je dan ook nog de gewoonte afleert om alle binnenkomende e-mails onmiddellijk af te drukken, kan je komen tot een grote papierbesparing.

Enveloppen voor meervoudig gebruik Voor interne post die u niet per e-mail kan bezorgen maakt u best gebruik van de VUB-enveloppen voor meervoudig gebruik. Eén enveloppe kan 66 keer worden gebruikt!

Registreer het papierverbruik Per dienst, vakgroep, departement of faculteit kan een verantwoordelijke worden aangeduid die het papierverbruik maandelijks registreert. Tellers op kopieerapparaten en printbeheersoftware laten toe om eenvoudig het aantal kopijen en prints te registreren. De beste graadmeter is om maandelijks na te gaan in welke mate de papiervoorraad is geslonken. Maak deze cijfers maandelijks bekend aan de collega's en vergelijk met dezelfde maand een jaar

voordien. Bespreek hoe je het papierverbruik zou kunnen terugdringen.

Stel je toestellen af op milieuvriendelijk papierverbruik Printers en kopieertoestellen met meerdere papierladen kunnen worden gevuld met verschillende papiersoorten. Vul een lade met kladpapier en een lade met kringlooppapier (en eventueel een lade met niet-gerecycleerd papier) en kies bij elke opdracht de meest geschikte papiersoort. Je kan ook vragen aan je leverancier om het dubbelzijdig kopiëren en printen in te stellen als standaardinstelling. Breng in de buurt van de toestellen ook duidelijke instructies aan.

Werken aan minder papierafval De keuze aan papiersoorten is tegenwoordig bijzonder groot. Wie niet meer wegwijs raakt uit het aanbod en op zoek is naar een meer milieuvriendelijk papier kan terecht bij de schoolkoopwijzer op www.schoolkoopwijzer.be

Het gescheiden inzamelen van papierafval is de boodschap, maar het produceren van minder papierafval is natuurlijk nog beter! Heb je er al eens op gelet hoeveel reclamedrukwerk je krijgt toegezonden? Bovendien zijn sommige bedrijven erg kwistig met het verspreiden van hun catalogi. Sommige catalogi hebben een waarachtig telefoonboekformaat en je ontvangt ze dan meestal ook nog in twee- of drievoud. In plaats van de berg papierafval te vergroten laat je beter aan het betreffende bedrijf weten dat je in de toekomst de internetcatalogus zal consulteren. Ook drukwerk dat toekomt voor personeelsleden die niet meer op de VUB werken kan beter worden teruggezonden zodat deze personen uit de adressenbestanden kunnen worden geschrapt. De maatregelen die dienst doen om het verbruik van papier te besparen zorgen automatisch ook voor minder papierafval - twee vliegen in één klap dus! Zo is het aangeraden om enkelzijdig bedrukt papier nog eens als kladpapier te gebruiken, niet teveel kladversies van een document in wording af te drukken en twee keer na te denken voor je een document afprint.

"Bezint eer je print" en "Tijd voor een kopiepauze": de papierpreventie-campagne van OVAM De affiches "Bezint eer je print" en "Tijd voor een kopie-pauze", met tips hoe je het papierverbruik kan beperken, kan je gratis bekomen bij OVAM. Je kan rechtstreeks een aantal exemplaren bestellen op de website van OVAM (www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/592).

Meer informatie Redactie en verantwoordelijk uitgever:

Dimitri Devuyst, Milieucoördinator, Vrije Universiteit Brussel, Pleinlaan 2, 1050 Brussel Redactie-adres: Dimitri Devuyst, Informatiekrant MZDO, Laarbeeklaan 103, 1090 Brussel, tel. 02/477.49.34 of 02/646.52.44, fax 02/477.49.64, e-mail: [email protected] of [email protected]

BIM (Brussels Instituut voor Milieubeheer). 1995. Gids voor het beheer van kantoorafval. BIM, dienst Info-Leefmilieu. Documentnummer D/1995/5762/8. OIVO (Onderzoeks- en Informatiecentrum van de Verbruikersorganisaties) http://www.ecoline.org/verde/infobladen/10kringlppapier.shtml http://www.ecoline.org/verde/infobladen/05papier.shtml OVAM (Openbare Afvalstoffenmaatschappij) http://www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/592 Bond Beter Leefmilieu en Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap http://www.schoolkoopwijzer.be/2_papier/2100_papier_rangorde.php van Overveldt Roeland. 2002. Studie naar een meer milieuvriendelijk beleid i.v.m. papier aan de Vrije Universiteit Brussel. Thesis voorgelegd tot het behalen van de graad Milieudeskundige

www.vub.ac.be/MICO

[email protected]