Met recht een nieuwe toekomst?

Met recht een nieuwe toekomst?

Analyse van de ontwikkelpotentie van de locatie van het rechthuis te Renswoude

Auteur B.R.E. Wijnacker MA MSc Bedrijf Novio Ruimtelijke Analyses W – http://www.novioruimtelijkeanalyses.nl E – [email protected] Kvk – 55666523 Opdrachtgever Gemeente Renswoude Fotografie Boudewijn Wijnacker 2013 Datum en plaats Nijmegen, september 2013

Voorwoord De focus van gebiedsanalyses ligt voor Novio Ruimtelijke Analyses altijd op het DNA van het te onderzoeken plangebied. Dit DNA is het fundament voor de ruimtelijke kwaliteit in de te onderzoeken ruimte. Wat is de kernidentiteit van het gebied? Hoe verhouden identiteit en imago zich tot elkaar? Vanuit een positieve insteek kijkt Novio Ruimtelijke Analyses naar het DNA van een omgeving. Dit ruimtelijk DNA is het ontwikkelingspotentieel van het gebied en is de basis waarop beleid vorm kan krijgen. Welke kansen biedt dit DNA voor ruimtelijke, economische en toeristische ontwikkelingen? Voor de gemeente Renswoude is een analyse gemaakt van het rechthuis aan de Dorpsstraat 44-46. Welke kansen liggen er om private partijen enthousiast te maken om zelf deze plek particulier te ontwikkelen? Met hulp van het gemeentelijk woningbedrijf en het Eemland Archief te Amersfoort is gekeken naar de ontwikkelpotentie van de locatie van dit voormalige rechthuis, welke een centrale rol heeft gespeeld in de ontstaansgeschiedenis van het dorp Renswoude. Er spelen al plannen om dit deel van het dorp te revitaliseren sinds 2010, maar de herontwikkeling is door de crisis en gebrek aan financiering niet van de grond gekomen. Daarom is het zaak om te kijken naar de structurele kansen in de omgeving van Renswoude die deze locatie een nieuwe toekomst kunnen bieden.

1. Inleiding 1.1 Doel Analyseren op welke wijze een zo hoog mogelijke grondopbrengst gerealiseerd kan worden door toedoen van een nieuwe bestemming, waarin rekening is gehouden met het ruimtelijk DNA van de locatie van het rechthuis 1.2 Aanleiding De Gemeente Renswoude, eigenaar van het pand aan de Dorpsstraat 44-46, heeft na eerdere pogingen besloten om te kijken welke mogelijkheden er liggen om de locatie van het rechthuis een nieuwe bestemming te geven die een maximaal bouwvolume kan invullen, waarmee de voorgevel van het pand in oude luister kan worden hersteld. Doel van dit rapport is om te analyseren op welke wijze een zo hoog mogelijke grondopbrengst gerealiseerd kan worden door toedoen van een nieuwe bestemming, waarin rekening is gehouden met het ruimtelijk DNA van de locatie van het rechthuis. 1.3 Ligging projectgebied Het rechthuis in Renswoude is gelegen aan de Dorpsstraat (N244) 44-46 en wordt aan drie zijden omgrensd door woningbouw. Het plangebied bestaat uit meerdere kadastrale percelen: Gemeente Renswoude, Sectie C, perceelnummers 1538, 1733 en 1973. 1.4 Onderzoeksvragen 1. Wat is het ruimtelijk DNA van het rechthuis? 2. Welke potentie biedt de locatie van het rechthuis voor een eventuele nieuwe bestemming? 3. Op welke ontwikkelingen die spelen in en rondom Renswoude kan een herontwikkeling van de locatie van het rechthuis inspelen? 4. Past een eventuele herontwikkeling van de locatie van het rechthuis binnen de bestaande kaders? 5. Wat is het maximale bouwvolume van het rechthuis dat profitabel te maken is? 6. Hoe kan een nieuwe bestemming van het rechthuis recht doen aan de boekwaarde van de locatie? 1.5 Methodiek Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van meerdere bronnen. Middels bestaande analyses en het voorontwerp bestemmingsplan rechthuis 2011 is gekeken naar eerdere bevindingen met betrekking tot een eventuele herbestemming van het rechthuis. Ook is er op dinsdag 27 augustus 2013 een bezoek gebracht aan het Archief Eemland te Amersfoort om primair bronnenmateriaal te raadplegen. Om te analyseren welke potentie een eventuele herbestemming van de locatie van het rechthuis biedt, is ook gesproken met stakeholders uit het werkveld om draagvlak voor een herontwikkelingsprogramma te toetsen:  

De heer Verkerk, voorzitter ondernemersvereniging Renswoude De heer van de Hoek, inwoner Renswoude met achtergrond bij Heilijgers Projectontwikkeling

Deze gesprekken zijn in samengevatte versie toegevoegd als bijlage 1 aan dit onderzoek. Om de potentie van het plangebied verder uiteen te zetten, is het zaak om te kijken in hoeverre een eventuele herbestemming kan inspelen op bestaande trends in de gemeente. Het in kaart brengen van recreatieve ontwikkelingen in de regio kan hier bijvoorbeeld een kans zijn, waarin wordt ingezet op de versterking van de identiteit van de Grebbelinie. Het project ‘De Grebbelinie boven water: gebiedsvisie voor de Grebbelinie’ van projectbureau SVGV in samenspraak met de Provincie Utrecht,

Staatsbosbeheer en Waterschap Vallei en Eem kan een kapstok zijn waaraan de herontwikkeling van het rechthuis aan opgehangen kan worden. Kan een eventuele nieuwe bestemming van het rechthuis iets toevoegen aan dit bestaande projectplan? Denk bijvoorbeeld aan de mogelijke herontwikkeling van Fort aan de Buursteeg op de grens van Veenendaal en Renswoude tot bezoekerscentrum van de Grebbelinie. Zijn hier dwarsverbanden te creëren met een mogelijke nieuwe bestemming van de locatie van het rechthuis? Dit rapport gaat dieper in op deze vraagstelling.

2. Planomschrijving 2.1 Geschiedenis van het rechthuis in Renswoude Het binnenrijden van Renswoude is een historische belevenis, gezien de op het oog oude bouwwerken die gelegen zijn in de omgeving van de Dorpsstraat en het aanwezige kasteel. De eerste notificatie van Renswoude wordt gevonden in een oorkonde uit 855 na Christus, waarin Renswoude genoemd wordt als ‘silva hrenhem’ (het Rhenense Woud). Het duurde echter tot de veertiende eeuw dat de eerste nederzettingen ontstonden tussen de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Toen in de periode 1652-1664 op Utrechts grondgebied de Slaperdijk werd aangelegd om het Gelderse water te keren, was hiermee tevens de grens tussen Renswoude en Ede bepaald. Renswoude was in de Middeleeuwen een Hoge en Vrije Heerlijkheid, dat wil zeggen een autonoom gebied met eigen rechtspraak en wetten. Het rechthuis is een relikwie aan dit verleden. Schouten en schepenen voerden hier het gezag in het dorp. Het uitdelen van lijfstraffen was hierin een mogelijkheid, die de aanwezigheid van een mogelijke galg in het dorp verklaart. Sinds de tweede helft van de veertiende eeuw lag in dit gebied een vesting, de zogeheten ‘Borchwal’. In 1654 werd de Borchwal vervangen door het huidige kasteel, op initiatief van de gereformeerde kasteelheer Johan van Reede (15931682). Van Reede was een fanatieke orangist en kreeg in ruil voor zijn steun aan Willem van Oranje in 1674 een beloning in de vorm van de verheffing van zijn bezit Renswoude tot Hoge en Vrije Heerlijkheid. Het kasteelpark ontwikkelde zich vanaf die tijd langzaam in een Barokpark met een rechtlijnig lanenpatroon. Parkarchitect Jan David Zocher (1791-1870) maakte er in de negentiende eeuw een park in Engelse landschapsstijl van. In de schaduw van het kasteel ontstond Renswoude als lintbebouwing aan de doorgaande weg, noordwestelijk van het in de zeventiende eeuw herbouwde kasteel. De Emmikhuizerberg neemt door zijn hoge ligging (ruim 21 meter boven N.A.P) in het zuiden van de gemeente een bijzondere plaats in het valleilandschap in. Bij de ontginning van Emmikhuizen is de Dorpsstraat aangelegd, omstreeks 1638. Tussen 1639 en 1641 werd de reeds bestaande Koepelkerk gebouwd, ontworpen door de vermaarde architect Jacob van Campen (1596-1657), tevens verantwoordelijk voor het ontwerp van Paleis Noordeinde in Den Haag en het Paleis op de Dam in Amsterdam. Renswoude maakt deel uit van de Grebbelinie, een krijgs- en cultuurhistorisch fenomeen van groot belang. De kaden en forten van deze voormalige verdedigingslinie vertellen ons zowel over een ver als recent verleden. Aan de Dorpsstraat werden planmatig, op ruime afstand van de weg, woningen gebouwd met ervoor de karakteristieke tuinen. Spectaculaire uitbreidingen hebben er in de afgelopen eeuwen niet plaats gevonden. Zo kon het gebeuren dat een in de achttiende eeuw gebouwde wijk nog steeds de "Nieuwe Buurt" wordt genoemd. Tussen 1773 en 1780 werden deze woningen gebouwd voor het personeel in het kasteel. De roodwitte luiken van de woningen herinneren aan de kleuren van het landgoed, ook terug te zien in de gemeentevlag van Renswoude. Later ontstonden de Molenstraat en de Kerkstraat als zijstraten van de Dorpsstraat. Tot aan de Tweede Wereldoorlog vormden deze drie straten het kloppende hart van Renswoude. Naoorlogse stedelijke uitbreidingen resulteerden in een uitbreiding van het dorp aan zowel de noord- als de zuidzijde van de Dorpsstraat. Renswoude heeft een overwegend agrarisch karakter en is klein gebleven. (4.898 inwoners op 1 mei 2013, CBS). De landbouw in de Gelderse Vallei – het gebied waar Renswoude onder valt – kenmerkt zich eeuwenlang door akkerbouw. Veeteelt was nodig om de landen te bemesten en zodoende voor vruchtbare grond te zorgen. In Renswoude focuste de veeteelt zich veelal op het houden van schapen, die de lange historie van de wolkammerijen in het dorp verklaart. Ook herbergde het dorp enkele schaapskooien, waaronder de nog steeds bestaande schaapskooi bij boerderij ‘Groot Wolfswinkel’: een rijksmonument. Kenmerkend voor het landschap in de Gelderse Vallei zijn de vele coulissen, een half open landschap dat door toedoen van enig reliëf, beplanting en bebouwing het karakter van een toneel met coulissen heeft. Dit landschap is door de eeuwen heen blijven bestaan.

Een belangrijke cultuurhistorische onderlegger van Renswoude is de Grebbelinie (1745). De Grebbelinie werd in de Tweede Wereldoorlog bemand om de Duitse invasie te vertragen. Diverse kazematten, bunkers , loopgraven (al dan niet gereconstrueerd) en munitie zijn de restanten van de harde strijd om de bevrijding van Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Eén van de meest opvallende iconen van deze linie is Fort aan de Buursteeg. Dit fort is één van de grootste en belangrijkste verdedigingswerken van de Grebbelinie. Het werd in 1786 aangelegd op de plaats waar de Buursteeg en de Slaperdijk elkaar kruisten. Vanwege de omvang van het fort konden de enige honderden militairen bivakkeren binnen de vestingwallen. Het bood ruimte voor Britse soldaten in de oorlog van 1794-'95 tegen de Fransen, lag in de frontlijn tijdens de meidagen van 1940 en was een Duits steunpunt toen de geallieerden vanuit Ede naderden. Tegenwoordig is de Grebbelinie een bron voor veel toeristische activiteiten. 2.2 Beschrijving van het plangebied 2.2.1 Beschermd dorpsgezicht Beschermde stads- of dorpsgezichten zijn groepen van onroerende zaken die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, hun onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel hun wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde. Doel van de aanwijzing is het behoud van de historische karakteristieken en deze door middel van vastlegging in een bestemmingsplan nadrukkelijk een plaats te geven in toekomstige ontwikkelingen. Het is niet zo dat panden die onderdeel van een beschermd dorpsgezicht zijn automatisch monumenten zijn. Het Rechthuis in Renswoude is daarentegen een gemeentelijk monument. Ruimtelijke structuur Aan de zuidoost kant van Renswoude ligt Kasteel Renswoude uit 1654. Het kasteel, samen met de omliggende gebieden heeft de status van beschermd dorpsgezicht:    

Het omliggende park en weidegebied met het Grand Canal en de bomenrijen; Het voormalige recreatiepark De Kweek; De Nederlands Hervormde Kerk (1639) met oprijlaan, begraafplaatsen en omringende bebouwing; De kasteelwoningen (bestaande uit één laag met kap) ten noorden van de Dorpsstraat

Ook perceel 1538 waarop het rechthuis is gelokaliseerd valt onder dit beschermd dorpsgezicht. De status van beschermd dorpsgezicht is op 8 augustus 1966 door de Ministeries van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk en het Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening toegekend. Het kasteel met bijbehorende terreinen en de in de omgeving aanwezige historische bebouwing resulteren volgens beide ministeries in een karakteristiek dorpsgezicht, welke beschermd is door de toekenning van de status als beschermd dorpsgezicht. Vanwege zijn omvang en ligging tussen monumentale panden zijn de Dorpsstraat 44-46 aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Het bijzondere karakter van het beschermd dorpsgezicht ontleent zijn waarde hier met name aan de karakteristieke rooilijn die het gevolg is van de planmatige uitleg van de Dorpsstraat.

Boven: Overzicht van het beschermd dorpsgezicht. Het rechthuis is onderdeel van deze toekenning. Kaart afkomstig uit: J. de Jonge, Bestemmingsplan beschermd dorpsgezicht Renswoude (Driebergen-Rijsenburg 1979) 4. Onder: Foto uit de Dorpsstraat van vóór 1920, toen er nog geen elektriciteitspalen waren geslagen Afkomstig uit: Historische Vereniging Oud Renswoude, Het liefelijk Renswoude (Renswoude 1979)

Functionele Structuur Kasteel Renswoude is momenteel privaat eigendom en bewoond. De historische kasteelwoningen langs de Dorpsstraat hebben eveneens een woonfunctie. Het omliggende kasteelpark en het Grand Canal, welke tevens grotendeels publiek toegankelijk zijn, hebben een recreatieve en agrarische functie. De Nederlands Hervormde Kerk heeft een maatschappelijke functie, net als de aanwezige begraafplaats. Daarnaast is in één van de historische gebouwen aan de Dorpsstraat het gemeentehuis gevestigd. 2.2.2 Dorpsstraat Ruimtelijke structuur De lintbebouwing in de Dorpsstraat bestaat vooral uit vrijstaande en halfvrijstaande woningen. Plaatselijk is de tweede bouwlaag in de kap opgenomen of vormt de kap een derde bouwlaag. De bebouwing heeft over het algemeen een doorsnede van 10 meter en is georiënteerd op de doorgaande weg. De gevels van de panden zijn divers in hoogte en breedte. Oudere gevels hebben door hun afwijkende verdiepingshoogte een andere maatvoering dan moderne gevels. Bij panden met een commerciële functie en woningen boven de winkels is de eenheid in de gevelopbouw vaak verdwenen. De diepe achtertuinen van de woningen herbergen diverse functies, van schuur tot aan bedrijfsruimte, parkeergebied, siertuin of op zichzelf staande woningen. De naoorlogse woninguitbreidingen hebben geresulteerd in zowel uitdijing aan noordelijke als zuidelijke zijde. Deze uitbreidingswijken werden op grote schaal in de jaren zestig en zeventig gerealiseerd en zijn de eerste grote uitbreidingsprojecten. Aan de zuidzijde heeft deze uitbreiding geresulteerd in een oostwest georiënteerde laanstructuur (Taets van Amerongenweg/Van Reedeweg) gericht op de kerk en kasteelomgeving. Langs de Dorpsstraat is geen duidelijke groenstructuur aanwezig. Het oorspronkelijke laankarakter van de Dorpsstraat is vervangen door een meer infrastructurele invulling. Het groene karakter van de voortuinen staat door de toenemende parkeerdruk meer onder druk. In de woongebieden ten noorden en zuiden van de Dorpsstraat bevinden zich enkele groengebieden, maar van een interne samenhang is geen sprake. Functionele structuur De Dorpsstraat is een verzamelplaats voor vele diverse functies. Een gedeelte van de Dorpsstraat wordt gebruikt als winkelgebied, waarin enkele woningen zich boven de winkels bevinden. De menging van functies bevindt zich vooral in het westelijke deel van de Dorpsstraat. Denk hierbij aan detailhandel (modezaak, slagerij, bakker), horeca en kleinschalige bedrijvigheid. De gebieden ten noorden en zuiden van de Dorpsstraat zijn vooral aangewezen als woongebied. In deze gebieden bevinden zich verspreid op enkele plekken enkele beroepen of aan huis gebonden bedrijfsmatige activiteiten. Op enkele plaatsen bevinden zich bijzondere functies, zoals aan de Van Reedeweg, de Kerkstraat en op de kruising van de Dorpsstraat en de Kastanjelaan. Het gaat hierbij om maatschappelijke functies zoals:   

Kerk; Verenigingsgebouw; School

Daarnaast bevinden zich in het gebied ten zuiden van de Dorpsstraat drie appartementengebouwen.

3. Ruimtelijke toelichting 3.1 Architectuur In 2010 heeft bouwhistorisch adviesbureau De Fabryck een uitgebreid onderzoek verricht naar de karakteristieke bouwhistorische waarde van het rechthuis, een gemeentelijk monument. Conclusie van het rapport was dat het gebouw door de loop der tijd diverse malen is aangetast en daarmee ook de karakteristieke waarde van het pand divers is. Met name de voorgevel is geparafraseerd als een element met een ‘hoge monumentale waarde’, waarmee de onderzoekers refereren aan een ‘cruciaal belang voor de structuur en/of betekenis van de plek’. De achterzijde van het gebouw, later aangebouwd vanaf 1900 Een hoge monumentwaarde is toegekend aan de eerste vier bouwfasen, die respectievelijk dateren uit de periode 1655, 1655-1685, 1725 en 1836-1838. Het rechthuis bestond oorspronkelijk uit twee herenhuizen van vier vensterassen breed en twee vensterassen diep. Links en rechts werd de bouwmassa afgesloten met hoekpilasters met hoekblokken. De benedenverdieping bestond oorspronkelijk uit zeven zesruits vensters en twee dubbele toegangsdeuren, allen voorzien van luiken. Twee dakkapellen met vleugelstukken sierden het dak waarop oorspronkelijk drie schoorstenen stonden.

Bouwtechnische kaarten van de begane grond van het rechthuis (Dorpsstraat ten zuiden). Links de voorzijde van het gebouw, rechts het achterliggende deel. In rood zijn aangegeven de delen die in 1655 zijn gebouwd, groen (1655-1685) blauw (1725), paars (1836-1838), oranje (ca. 1900), bruin (1924) en roze onbekend.

Op de verdieping is boven de vensters een gepleisterde wenkbrauwlijst aanwezig. De overige bebouwing is later aangebouwd. De authenticiteit en zeldzaamheid van deze eerste elementen is gewaarborgd in de loop der jaren. Bij de bouw van een tweede verdieping van het pand in de vroege negentiende eeuw, naar waarschijnlijkheid in 1838, zijn de muren wit bepleisterd, omdat ze daarvoor van rode baksteen waren, zoals aangegeven in de oorspronkelijke bouwplannen. Hiermee sloot het pand in eerste instantie beter aan bij het aanwezige kasteel. De onderzoekers van De Fabryck concluderen dat alle elementen uit de vijfde bouwfase en twintigste-eeuwse elementen (roze) geen karakteristieke waarde bezitten, daar die geen architectonische kwaliteiten bezitten. Bij een eventuele herbestemming vormen deze elementen geen reden voor behoud, waardoor het exploitabel te maken bouwvolume afneemt. Dit zorgt voor een geschakeerd beeld van het pand. Analyse van de ruimtelijke kwaliteit  Karakteristieke voorgevel;  De eerste vier bouwfasen geven het pand karakter;  Latere uitbreidingen doen afbreuk aan de architectonische waarde van het pand en verlagen daarmee de ruimtelijke kwaliteit van het gebouw

Veel van de oorspronkelijke elementen van het rechthuis zijn verloren gegaan in de loop der tijd. Linksboven heeft een winkelpui de oorspronkelijke gevel danig aangetast. Rechtsboven heeft de aangebouwde garage weinig van doen met het oorspronkelijke gebouw. Linksonder is de aangebouwde schuur een reliek uit de 21e-eeuw en rechtsonder heeft ook de gevel van het voormalige garagebedrijf afbreuk gedaan aan de nog immer als karakteristiek omschreven voorgevel van het pand. Hiermee draagt het rechthuis overduidelijk sporen van de tijd.

3.2 Stedenbouw Het dorp Renswoude is een typisch voorbeeld van lintbebouwing. Al sinds de eerste ontstaansgeschiedenis van het dorp is de bebouwing aan weerszijden van de Dorpsstraat ontstaan, zoals reeds uiteengezet. Pas in de naoorlogse periode zijn er uitbreidingswijken gerealiseerd die deze lintbebouwing drastisch aanvullen. Het rechthuis heeft een iets teruggevallen ligging ten opzichte van de Dorpsstraat, ter bewijs van een plein dat vroeger aanwezig was aan de zuidkant van het pand. Vanwege zijn omvang en ligging tussen monumentale panden maakt het perceel 44-46 deel uit van het beschermd dorpsgezicht. Het bijzondere karakter van het beschermd dorpsgezicht ontleent zijn waarde hier met name aan de karakteristieke rooilijn die het gevolg is van de planmatige uitleg van de Dorpsstraat. De rooilijn wordt slechts op twee punten onderbroken: allereerst tussen dorpsstraat 109 en 111, waar de bebouwing aan de zuidzijde enkele meters terugspringt en bij de bebouwing aan de noordzijde waar deze tussen nummer 52 en 54 enkele meters terugspringt en zo verder tot en met het gemeentehuis. Verklaring hiervoor is mogelijk de verschillende stadia waarin de bebouwing zich heeft ontwikkeld. Uit de plattegrond van boerderij Overeem is bekend dat het molenhuis al in 1652 pal aan de weg stond, terwijl in 1730 het gebied tussen Dorpsstraat 91 en 93 en het molenhuis nog altijd uit weiland bestond. Toen aan het einde van de achttiende eeuw ook dit land als bouwperceel werd uitgegeven, daarbij uitgaande van de rooilijn van Dorpsstraat 91-93, kwam men niet uit. Dezelfde situatie heeft zich vermoedelijk voorgedaan aan de Noordzijde. De percelen 48-120 waren al voor het begin van de achttiende eeuw uitgegeven. Alleen het oude dwarshuis Dorpsstraat 48-52 dat in 1960 is afgebroken, stond op dezelfde – iets teruggelegen rooilijn – met het (voormalige) rechthuis. Later is deze rooilijn aangehouden voor het vervolg van de Dorpsstraat (nrs. 16-38).

Overzicht van de rooilijnen aan de Noordzijde van de Dorpsstraat. Tussen Dorpsstraat 52 en 54 springt de rooilijn enige meters terug (groen), omdat deze rooilijn werd aangehouden voor het vervolg van de Dorpsstraat. De percelen 48-120 (rood) waren immers al vóór de achttiende eeuw uitgegeven.

Analyse van de ruimtelijke kwaliteit  Pand onderdeel van karakteristieke rooilijn die gevolg is van planmatige uitleg Dorpsstraat;  Verspringende rooilijn in de Dorpsstraat gevolg van gefaseerde ruimtelijke ontwikkeling;  Voormalig plein aan de voorkant van het rechthuis stond in relatie tot de Koepelkerk.

3.3 Cultuurhistorie De vermoedelijke geschiedenis van het rechthuis gaat terug tot aan 1674. De teruggelegen ligging van het rechthuis aan een voormalig plein, precies tegenover het Kerkenpad duidt op een zeventiende-eeuwse oorsprong. Renswoude is van oudsher een Hoge en Vrije Heerlijkheid: een autonoom rechtsgebied met eigen wetten en rechtspraak. Hierdoor was het ook mogelijk om lijfstraffen uit te delen in het dorp. Er was in het Rechthuis dan ook een gevangenkamer, gebouwd in 1725 in opdracht van Frederik Adriaan baron van Reede en elders in het dorp was een galg opgericht. Van deze galg is overigens slechts één maal gebruik gemaakt. De Hoge en Vrije Heerlijkheid Renswoude en Emminkhuizen werd bestuurd vanuit dit rechthuis door schouten en schepenen. Dit was een uitgelezen strategische locatie, omdat in de zeventiende eeuw de Emminkhuizerlaan, tussen kerk en kasteel door, hier het dorp bereikte. Hiermee heeft het rechthuis immer een centrale rol gespeeld in de bestuurgeschiedenis van het dorp. Zeker vanaf de vroege achttiende eeuw is deze vergaderplaats voor schout en schepenen gecombineerd met logement annex stalhouderij Het Statenwapen. Uit de archieven blijkt dat Baron Taets van Amerongen al in 1917 delen van het rechthuis aan de gemeente verhuurde, waaronder een gevangeniskamer voor de dorpspolitie (Bron: Eemland Archief, Amersfoort). In 1924 kwam het tot een definitieve verkoop van de landsheer. Na de Franse Tijd werd het rechthuis ook een gemeentehuis, waarbij het logement en de stalhouderij voort bleven bestaan. Nadat het pand in 1792 te huur kwam te staan werd het in 1815 gedeeltelijk gehuurd door het secretarie van de Gemeente Renswoude, opgericht in hetzelfde jaar. Het overige deel bleef logement ‘Het Statenwapen’. In 1830 werd het gebouw ook een halteplaats voor de postkoets, terwijl de tweede verdieping van het pand pas in 1838 is gebouwd, zo toont recent bouwhistorisch onderzoek (2010) van bouwhistorisch adviesbureau De Fabryck aan. In 1924 werd het pand gesplitst en verkocht en het logement hield op te bestaan. Nummer 44 werd verkocht aan rijwielhandelaar Jacob van Voorst die er een garage vestigde. Nummer 46 is meerdere malen in gebruik genomen als commerciële ruimte (ondermeer een huisschilder en manufacturenwinkel). Bij diverse verbouwingen zijn verschillende karakteristieke elementen verloren gegaan. Vanaf 1951 veranderde de voorgevel van Dorpsstraat 46 geleidelijk in een complete winkelpui.

Overzicht topografische militaire kaart 1830-1850 Renswoude. Opmerkelijk is de lintbebouwing van het dorp, nog zonder de latere uitbreidingswijken. Bron: http://www.watwaswaar.nl

Analyse van de ruimtelijke kwaliteit  Rechthuis centraal bestuurspunt voor Hoge en Vrije Heerlijkheid: symboliseert lange autonomie van Renswoude;  In het rechthuis werden ook lijfstraffen uitgedeeld, unieke betekenis voor het dorp;  Diverse latere verbouwingen door toedoen van diverse functies doen afbreuk aan karakteristieke elementen.

Boven: Foto van Logement ‘Het Statenwapen’. Rond 1900 nog ‘Bondshotel van der Veer’. Bron: E.J. van Wolleswinkel, Renswoude historie in foto’s (Zaltbommel 2001) 63. Onder: Foto van het bruidspaar Six-Taets van Amerongen bij het rechthuis. Bron: E.J. van Wolleswinkel, Renswoude historie in foto’s (Zaltbommel 2001) 62.

4. Potentie van mogelijke herontwikkeling Voordat gekeken wordt in hoeverre de herontwikkeling van het rechthuis past binnen de bestaande beleidskaders, is het in het kader van het doel van dit onderzoek gewenst om eerst te kijken naar de kansen die een eventuele herontwikkeling biedt. Zijn er private partners die interesse zouden kunnen hebben om te participeren in het herbestemmingsproject? Welke structurele ontwikkelingen in de regio Renswoude bieden kansen om op in te spelen? Deze vragen staan centraal in dit hoofdstuk, waarbij vanuit een positieve blik gekeken wordt naar kansen in de omgeving, om de locatie van het rechthuis eventueel een nieuwe invulling te kunnen geven. Voor meer informatie, raadpleeg Boudewijn Wijnacker, eigenaar Novio Ruimtelijke Analyses. Website: http://www.novioruimtelijkeanalyses.nl Mail: [email protected]

8. Conclusie Het rechthuis te Renswoude is een plek met een rijke historie. Lang is het voormalige rechthuis het bestuurlijk centrum van het dorp Renswoude geweest en daarmee onlosmakelijk onderdeel van de identiteit van het dorp. Ook is het pand onderdeel van een beschermd dorpsgezicht en daarmee een beeldbepalend object die de uitstraling van de Dorpsstraat – de aorta van het dorp – kleur geeft. Gelet op het ensemble kasteelwoningen en het nabijgelegen gemeentehuis is de locatie bovendien onderdeel van een karakteristieke rooilijn, die de gefaseerde ontwikkeling van het dorp representeert. Hiermee is het een plek met een sterk ruimtelijk DNA, dat door de tand des tijds is aangetast. Vele verbouwingen, renovaties, uitbreidingen en functieveranderingen hebben de ruimtelijke kwaliteit van de locatie aangetast. Hiermee is behoud van de huidige locatie in haar huidige vorm niet te legitimeren op basis van de cultuurhistorie van de locatie. Sloop biedt kansen voor het toevoegen van nieuwe ruimtelijke kwaliteit en vermindert de druk op exploitatiekosten voor eventuele investeerders door het bouwvolume beter aan te passen op de wensen van de markt. Behoud door ontwikkeling is een strategie zoals die ook terug te lezen is in de Visie Erfgoed en Ruimte uit 2011 en de Nota Belvedère. Eenzelfde strategie kan leven geven aan een plek die wel degelijk van waarde is geweest voor de ontwikkeling van het dorp Renswoude. Daarin dient gezocht te worden naar structurele ontwikkelingen in en rondom het dorp, om vitaliteit te geven aan een plek die dat sinds lange tijd ontbeert. De vergrijzing in het relatief jonge dorp Renswoude is een bedreiging, maar biedt anderzijds structurele ontwikkelingsmogelijkheden. De realisatie van zorgwoningen op de locatie van het rechthuis speelt in op de behoefte aan zorgappartementen (60 extra tot aan 2025 volgens de onlangs uitgebrachte Quickscan Woningmarkt uit 2013) en de centrale ligging van de locatie in het dorp. Een ruimtelijk verband met het in ontwikkeling zijnde dorpshart is hierin snel gelegd. Tevens speelt een dergelijke herontwikkeling in op de provinciale visie – zoals tot uiting komend in de Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie – om Renswoude aan te wijzen als inbreidingslocatie. In het kader van de koppeling van ruimtelijke kwaliteit aan gebiedsontwikkeling een gewenste strategie. Daarnaast biedt de uitleg van de Grebbelinie in en rondom Renswoude kansen voor de komende jaren. In de beleidsvisie voor deze recreatieve route – en recreatie neemt een steeds belangrijkere rol in binnen de regio gezien de aanwezige landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten – wordt een behoefte aan knooppunten genoemd in het kader van een gebrek aan herkenbare pijlers voor deze toeristische route. De geplande ontwikkeling van een bezoekerscentrum in Fort aan de Buursteeg, alwaar geen structurele horeca wordt gerealiseerd, biedt kansen om dit bezoekerspotentieel naar Renswoude te trekken. Momenteel ontbeert het dorp echter faciliteiten om hier op in te spelen. Restaurants De Hof en De Dennen bieden reeds arrangementen aan, maar liggen buiten het dorp zelf aan de doorgaande weg. Gezien de locatie van het rechthuis – in het hart van Renswoude – liggen hier kansen voor een horecavoorziening die gekoppeld is aan de toeristische potentie van de Grebbelinie. Ook bezoekers van Kasteel Renswoude wordt hierin de kans geboden om te recreëren in het dorp zelf. Gezien de geplande detailhandelsontwikkeling die gecentraliseerd wordt in het dorpshart, kan een horecafunctie in het rechthuis iets toevoegen aan deze voornemens. Het is hierin wel zaak om goed te kijken naar het huidige recreatieve aanbod in het dorp en hier iets aan toe te voegen. De financiële draagkracht onder horecaondernemers moet hierin getoetst worden om ook daadwerkelijk een horecabestemming te kunnen realiseren. Informatie uit de markt creëert draagvlak en goodwill en verhoogt de succeskansen van nieuwe ontwikkelingen. Deze gekoppelde herontwikkeling – horeca en woonvoorzieningen voor ouderen – vermindert de financiële druk op één der beide functies. De draagkracht van horecaondernemers moet hierin afgewogen worden door de gemeente om tot een positieve herontwikkeling te komen. Deze nuancering is cruciaal voor het welslagen van een horecabestemming. Door als gemeente private

partijen te faciliteren, en hen de meerwaarde ervan in te laten zien in het investeren in de voorgevel van het pand – het meest karakteristieke deel van het rechthuis – kan de locatie van het rechthuis met respect voor het verleden herontwikkeld worden. Verkoop zonder de opgelegde verplichting tot restauratie om de verkooppotentie van de plek te stimuleren, maar wel met de mogelijkheid tot het in oude luister herstellen van de voorgevel van het pand, combineert ruimtelijke kwaliteit, vitaliteit en ontwikkelingsmogelijkheden voor een plek die een nieuwe toekomst verdient. Het in oude luister herstellen van deze gevel verhoogt de aantrekkingskracht van de locatie en daarmee ook het bezoekerspotentieel. Rekening houdend met de planologische en milieutechnische begrenzingen van de locatie en gekoppeld aan de woningbehoefte voor senioren (in een prijsklasse van <170.000 en tussen de 170.000 en 240.000 euro) kan dit rapport een handleiding vormen voor projectontwikkelaars. De locatie van de huidige gevel is karakteristiek in de rooilijn van het dorp en verplaatsing van deze gevel om het bouwvolume te vergroten kan schadelijk zijn voor de stedenbouwkundige uitstraling van de locatie. In het kader van ruimtelijke kwaliteit biedt de lichtelijk terug gelegen ligging van het rechthuis kansen om het stenige karakter van de Dorpsstraat van groenstructuren te voorzien, zoals ook oorspronkelijk het geval was. Ruimtelijke kwaliteit en de hier genoemde ontwikkelpotentie kunnen gezamenlijk zorgen dat de locatie van het rechthuis een broodnodige impuls krijgt. Met deze voorwaarden en ontwikkelingen in het achterhoofd, kan met recht een nieuwe toekomst worden gegeven aan deze van oudsher belangrijke plek.

Geraadpleegde literatuur en bronnen Literatuur Adviesbureau Haver Droeze, Voorontwerp bestemmingsplan rechthuis. In opdracht van Gemeente Renswoude (Amersfoort 2010) AMER Ruimtelijke Ontwikkeling, Bestemmingsplan dorp. In opdracht van Gemeente Renswoude (Amersfoort 2013) BBN Adviseurs, Ontwikkelingsvarianten rechthuis Renswoude. In opdracht van Gemeente Renswoude (Houten 2013) De Fabryck, Voormalig rechthuis Dorpsstraat 44-46 Renswoude. Bouwhistorisch onderzoek (Utrecht 2010) FM Consultants, Quickscan woningmarktonderzoek Gemeente Renswoude. In opdracht van Gemeente Renswoude (Oss 2013) Historische Vereniging Oud Renswoude, Het liefelijk Renswoude (Renswoude 1979) Jonge, de, J. Bestemmingsplan beschermd dorpsgezicht Renswoude (Driebergen-Rijsenburg 1979) Ministerie van Infrastructuur en Ruimte, Structuurvisie infrastructuur en ruimte (Den Haag 2012). Mulder M. en R. Semenov, Regeerakkoord en woningcorporaties. Effecten van de verhuurderheffing en huurmaatregelen op financiën en investeringen. Economisch Instituut voor de Bouw (Amsterdam 2012) Pouderoyen Compagnons, Bestemmingsplan Dorpshart. In opdracht van Gemeente Renswoude (Nijmegen 2012) Provincie Utrecht, Cultuurhistorische atlas (Utrecht 2013) RAAP, Gemeenten Woudenberg en Renswoude. Een archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart. In opdracht van provincie Utrecht (Weesp 2010). Ruimte en Vrije Tijd. Onderzoek en advies, Ontwikkelrichting voor het fort aan de Buursteeg. In opdracht van de Provincie Utrecht (Driebergen-Rijsenberg 2013). Stuurgroep Grebbelinie, De Grebbelinie boven water! Gebiedsvisie voor de Grebbelinie (Utrecht 2006) Werkgroep Wandel- en fietsroutes Renswoude, Cultuurhistorische wandelroute door Renswoude (Renswoude 2008) Wolleswinkel, van, E.J., Renswoude historie in foto’s (Zaltbommel 2001). Wolleswinkel, van, E.J. en K.M. Veenland-Heineman, Renswoude. Geschiedenis en architectuur (Zeist 1998)

Bronnen Archiefstukken gemeente Renswoude, Inventarisnummer 300, Gemeente Renswoude 1669-1990, documentnummers 3090, Stukken betreffende de huur van het rechthuis 1885-1918. Geraadpleegd in Eemland Archief te Amersfoort, bezocht op 27-08-2013 Archiefstukken gemeente Renswoude, Inventarisnummer 300, Gemeente Renswoude 1669-1990, documentnummers 1186-1247 Bouwvergunningen, 1905-1929, 1930-1990, 1187 Dorpsstraat 6-85 . Geraadpleegd in Eemland Archief te Amersfoort, bezocht op 27-08-2013 Officiële website Eemland Archief te Amersfoort: http://www.archiefeemland.nl/regiogeschiedenis/renswoude Officiële website Gemeente Renswoude: http://www.renswoude.nl Officiële website Grebbelinie: http://www.grebbelinie.nl Officiële website ‘Madventure Scherpenzeel’: http://www.madventure.eu/ Officiële website Projectbureau SVGV: http://www.wantbuitengebeurthet.nl/ Officiële website Restaurant ‘De Dennen’ te Renswoude: http://www.restaurantdedennen.nl/ Officiële website Restaurant ‘De Hof’ te Renswoude: http://www.dehof.nl/index.asp Officiële website VVV de Vallei: http://www.vvvvallei.nl/Over/Renswoude Interviews De heer Leo Verkerk, voorzitter ondernemersvereniging Renswoude; De heer Van de Hoek, inwoner Renswoude met een verleden bij Heilijgers Projectontwikkeling.