klein met een grote toekomst?
in houd
3
e
nanotechnologi anowetenschap en
et eert > > N Wie het kleine ni ? > > De Hoe klein is nano
4
maat van Einstein
6
nkelrek roducten in het wi
lf > > Nanop De eerste nanogo
ialen met > Nieuwe mater > en iz bu no na en Over buckyballen
chappen
ongekende eigens pskist
gereedscha > > Onzichtbare n lle te es to no na Micromachines en g dankzij edische vooruitgan M > > er kt do no Van micro- tot na Nano-elektronica
nanotech
Moore e Moore en beyond
> > Mor
derzoekers > > Speeltuin voor on
en Schuiven met atom
rvaring rden jaren nano-e
> > Milja Natuurlijk nano
o’s wegen tegen risic
nsen af chappij > > Ka Nano in de maats Nano tijdslijn
g Samenstellin rs Peter Raeymaeke agement en projectman Eindredactie (viWTA) s Van den Cruyce Stef Steyaert en El Taaladvies Luk Vanrespaille Lay-out B.Ad r elijke uitgeve Verantwoord TA directeur viW Robby Berloznik, t Vlaams Parlemen l se 1011 Brus
2
8 10 12 14 17 17 18 22
t
r e e t ie n e in e l k t e W ie h
nologie. Het ap en de nanotech ch ns te we no na van de o’ fysica staat ‘nan t kleine, de wereld g betekent. In de de wereld van he er er dw ov t at wa ga ’, re os hu an Deze broc se woord ‘n imeter of het nste van een mill nkt aan het Griek oe da ilj m am t na he n er, zij et e n een m is een wereld di het miljardste va en. Eén nanometer is el. de te ds haal van de atom ar ilj m voor een klein. Het is de sc el he is t da En n micrometer. duizendste van ee rs materialen, syste ologen en ingenieu bi r lai cu ole m ie , nolog emici ldeskundigen, ch happen. Nanotech ld waarin materiaa ologische eigensc re bi we of de he k isc oo em is verige t ch kle , He nte en niet we fysische ikkelen met nieu kleding, transpara tw e rij on kv n te vle , uc en od pr all tennisb men of noproducten computers, betere al honderden na e n er zij in g kle aa nd en e Va . er elingen s bezorgt ons snell we kankerbehand chnologie ons pa sensoren en nieu nschap en nanote re te lai we cu no na ole e m nd e, m ike zonnecrè de ontlu intig jaar zullen r over tien tot tw op de markt, maa echt verbazen.
nanotechnonowetenschap en na nd ro ft lee en aander jongeren, en het TA alles wat in Vl ochure, gericht op br Nu brengt het viW ze no De Na l n. va ffe sti tre fe t rvelend Met he men voor een we leesgenot. en morgen. Veel ms Parlement sa … nu no na n va logie in het Vlaa en een balans op atief pakket mak begeleidend educ Het Nano Nu Team
3
?
H o e kle in is n a n o
hens zijn doctoraatst in hield zich tijde te ns Ei rt be Al ’. n van ‘klein cule. ‘Ongeveer éé m) is de essentie van een suikermole De nanometer (n ng va om de e nd j bereke smaat e nanometer’. Hi orden de eenheid sis al bezig met ‘d is met andere wo er et m no na n Ee ict. ote’ eter’ was zijn verd ervaren in onze ‘gr nanometer in diam wat wij als klein et m n jke eli rg ve lijk het te 0 nm, een mense oleculen. Of om meter van 300.00 van atomen en m or do n ee t ef he deze zin ), een aan het eind van of zwartharig bent wereld: het punt lijk of je blondke an fh (a k di nm. 000 nm 17.000 en 180. e minuut 5 tot 10 haar is tussen de gernagel groeit elk vin n ee , nm 0 van 6.00 eft een diameter rode bloedcel he
n, krijgt joen keer vergrote il m 0 7 n ei st in E olecule van facAls we de suikerm elfde vergrotings ez d e w n se as P . n een tennisbal maan. ze de omvang va even groot als de ie d t d or w an d nisbal tor toe op de ten
4
Nanowetenschap is het onderzoek naar verschijnselen en bewerking van materialen op atomaire, moleculaire en macromoleculaire schalen. Onder nanotechnologie wordt verstaan het ontwerpen, vervaardigen en toepassen van structuren, instrumenten en systemen door beheersing van vorm en afmeting op nanometerschaal. Op deze schaal verschillen de eigenschappen van de materie sterk. Een klompje goud bijvoorbeeld is volkomen inert en reageert met bijna niks. Gouddeeltjes met nanodimensies zijn bijzonder reactief en worden gretig gebruikt als katalysator voor tal van chemische processen. Materiaal, verdeeld in nanodeeltjes, heeft een veel grotere oppervlakte-volumeverhouding dan materaal ‘in bulkvorm’. Bovendien komen op nanoschaal de wetten van de kwantummechanica om de hoek kijken. Die stellen dat atoomfragmenten (zoals elektronen) niet alleen een materiële component hebben maar zich ook als golffunctie voordoen en dus een energetische component hebben. Kenmerkend daarvoor is dat die energie slechts in bepaalde porties (kwantum) kan uitgezonden of geabsorbeerd worden. Omdat nanowetenschap en nanotechnologie ons in staat stellen om een heel gamma aan nieuwe materialen, systemen of producten te ontwikkelen, spreidt het potentieel van nano zich uit van micro-elektronica over materiaalkunde tot geneeskunde.
5
l o g o n a n e t s r e e e D
f
gen ekomst. Toch lig ucten voor de to od pr ke lij er nd belooft ons wo onderd, volgens de Nanotechnologie n. Minstens drieh ke ek elr nk wi de producten in er vandaag al nano bij. elke dag nieuwe . En er komen er en ng lli te te gs jon cabsorberen of refle zichtbaar licht en or vo nt ra pa ns tra zijn e zijn ioxide en zinkoxid langer vettig aan, nodeeltjes titaand factor voelen niet gs na in et rm m he es sc m rè be ec ge Zonn ultraho Neem crèmes met een is ‘big business’. e UV-stralen. Zelfs achter schoonheid nd ap ge ch di ns ha te sc we be no n tere ultrak de na met liposomen tte strepen na. Oo vroege jaren ’70 r en laten geen wi de aa rb ds ee sin al tsm t ui er ct te perfe perimen te laten ist in cosmetica ex èmes efficiënter ze Franse special zijn zalfjes en cr n De va al. ré len de L’O nd eld sta bijvoorbe tieve be lippenstift. rtikels, om de ac n weer verwerkt in en andere nanopa da en jes rd elt wo e pp id ru ox td van ijzer kleine ve id. Nanodeeltjes e lagen van de hu er ep di de in n ge doordrin s ed worden steed en zacht speelgo ls te ze , ed go en , bedd nanoniveau te ding, matrassen om porositeit op Stoffen voor kle eid jkh eli og m De . kan met nanocoatings nspiratieresistent vaker behandeld r-, vlek- en tra te wa n ffe sto deze ukent dat men belangrijkste prod beheersen, bete -Tex is één van de no Na se an ika er dij. en. Het Am l in schoenen of kle toch blijven adem ken het materiaa maken terwijl ze er rw ve s vi’ Le en netton Nike, Dockers, Be beddengoed. centen. Merken als nodeeltjes in hun na n ke er rw ve d en Dreamlan Ook Sleepmaker
1
2
isatie Nasa ontruimtevaartorgan se an ika er Am ling van de perieur isolatieDe nanotechafde eriaal met een su at m us re po , ht n een ultralic ’: inlegzolen tege wikkelde aerogel, erkt in ‘toasty feet rw ve l iaa er at m t g wordt he vermogen. Vandaa
3
bevroren voeten.
eltjes verpakt in n met parfumde ffe sto en er led Bayer besprenkelt emt Bayer het. parfumflesjes, no ste in kle s ld re We ’s kleine bolletjes. Telkens iemand t materiaal door. he in ep di t to n ge n De bolletjes drin open. In plaats va er weer een paar en ek br lon sa eren . neerploft in het led atisch parfum op een wolk van arom jgt sti t ch rlu lee e een scherp
4
e met zelfreinigend llen adverteren ce he uc do en ls ls, wastafe terafstotende deelvensterglas, tege en gecoat met wa ial er Fabrikanten van at m ze de n sch t oppervlak va coating die organi ers. Meestal is he met een speciale s ramen en badkam gla , ™ tiv Ac n er. e Pilkingto met het regenwat lkington ontwikkeld en weggespoeld rd wo tjes. Fabrikant Pi en ct du ro icht. De afbraakp r invloed van zonl vuil afbreekt onde lappen! Nooit meer ramen
5 6
n belangrijke bije toekomst ee na de in l za strie uwmaterialenindu klinkers, verf De verf- en bo rwerkt in beton, ve e id iox nd aa Tit en. noproducten word omzetten tot producent van na cht opnemen en lu de t ui es xid tofo vervuilende stiks ewassen. Ook en plaaster kan gen worden wegg re de via e di kproducten de pijplijn. roplosbare afbraa deeltjes zitten in no onschuldige wate na n va sis ba rfsoorten op heurresistente ve antigraffiti- en sc
6
len carrosserieonderde n auto’s uit met zij n va al nt aa een de VS, General Motors volle model in Sinds 2002 rust n meest succes zij t rd wo 04 20 Sinds ellen nocomposieten. zijn C-klasse mod op basis van na z spuit sinds 2005 en s-B de ce er M elen. n van deze onderd de Impala, voorzie tente nanolak. met een krasresis
7
nnisplijstje staan. Te n op haar verkoo te uc od pr no na e iden ht strie heeft versche uden hun veerkrac Ook de sportindu nanocoating beho te ich td ch lu e ial spec houdt binnenzijde een gecoate skikledij ballen met aan de n rechtere baan, ee en eg vli l aa et nom nogolfballen met na ntainbikes met na twee keer langer, israketten en mou nn te , lad rg pe su aakt ski’s warm, nanowax m de skiër droog en hter. er, stabieler en lic buisjes zijn sterk
8
. Een voorbeeld signed materialen de no na n va sis ten op ba reltjes (links). pt tal van produc g van nanolatexpa uit Mortsel verkoo laa e cs kk hi di ap Gr nm 0 fa Ag 50 k Oo uit een Die is opgebouwd rels waardoor ze gitale drukplaat. versmelten de pa di er e’las us of nm m 0 er 83 ‘th n ee is de bij belichting met inkt. Onder deze nm in diameter en aan en geen druk r 50 t te ee wa m n e ee ltj all re pa en Elk el en nem (rechts). Met deze delen zijn hydrofi de 10 en 40 nm . De niet belichte en en ss rd tu wo n d rië en po em no met na inktaann aart de drukker van 1000 nm dik es. Daardoor besp miniumoxidelaag oc alu pr n uk ee dr t zit he g ns laa dig tijde nanolatex gerecycleerd. ocessing meer no en chemische pr at wordt volledig ge tra is bs su ie m log iu no in ch m nieuwe te r. Het alu a geen afval mee oduceert hij bijn pr en gie er en op immens
9
200 nm
0,5 nm
2 cm kt. De noschaal’ verwer ut ‘design op na he sc e nk fli n ee Graphics culaire n van supramole rinters heeft Agfa . Door het inzette kten voor inkjetp an in sta ur be kle en te all ws ist eu erdoor uit nanokr Ook in de ni en controleren. Hi urpigmenten die ie van de kristall gevormd door kle t log fo rd or wo m en de kt in en e jsturen gezet in basis van di nanopigmenten bi met pigmenten in de grootte van de kt in vergelijking en in r m n de in ka m en et iek m ergave designtechn optimale kleurwe gd. Dat geeft een di rza ve r ee m el zijn de kleuren ve druktechniek. 7 de klassieke zeef
10
iz u b o n a n n e n e l l Ov er b u ckyba
en
schapen computerweten r ook elektronici aa m , ici em ch en igen tot voor onder natuurkund ivere koolstof die Ze zijn een rage n vormen van zu zij t He n. ze ui fb olsto der twee buckyballen en ko natuur slechts on pers zijn dol op dat koolstof in de en m t ch da e to dan kend waren. Tot 1985 totaal onbe alley of als grafiet. am: als diamant oto en Richard Sm gedaanten voorkw rt Curl, Harold Kr be Ro s ar na in sw lprij daarom n de latere Nobe koolstofatomen en In 1985 ontdekte bouwd uit zestig ge op n zij e di len rzoeker ige koolstofmolecu de Japanse onde holle, voetbalvorm in 1991, ontdekte er, lat r jaa s Ze C60. n of meer d met de formule oleculen die uit éé m ige rm rvo worden aangedui de in cil n. Het zijn holle, nanokoolstofbuize Sumio Iijima de anse archistaan. n, naar de Amerika ne re lle lagen kunnen be fu m aa en de verzameln rden deze tofmoleculen kreg uwen. Al snel we Deze nieuwe kools epelvormige gebo ko n zij om rd we d Fuller die beroem obuis’. tect Buckminster ‘buckybal’ en ‘nan lair onder de naam pu po len cu ole koolstofm
lektroden sen twee platina-e ) geleidt stroom tus Nanobuis (blauw
8
(geel).
igzaam maar oerZe zijn licht en bu . en pp ha sc en el bijzondere eig nnen binden met olstof hebben he len chemisch ku cu ole fm Nanobuizen uit ko to ols ko al. Omdat deze van medicijnen of er sterker dan sta at als vervoerder tra bs su sterk. Tot 100 ke al ea id n en, vormen ze ee che stroom beter oleculen en atom nobuizen elektris na n de lei tal van andere m ge ur tu elijk van hun struc Er wordt de nieuwe posieten. Afhank iciumtransistors. sil n aa wapening in com n zij ur rie iders die supe sector, van nanovormen ze halfgele en de elektronica T IC de dan koperdraad of in eld sp e toekomst voor meest opwindende dan ook een grot nobuizen zijn de na en koolstofmoleculen en all yb ck m. Kortom, bu nanoplasmascher buiscomputer tot je decennia. gen van de voorbi materiaalontdekkin
indiner al van om verb chappers dromen Sommige wetens et dran en de aarde, m ssen ruimtetuige gen te maken tu Ameingenieurs van de t nanobuizen. En den gevlochten ui lfs of sa onderzoeken ze artorganisatie Na rikaanse ruimteva met nanobuizen. kunnen bouwen ze een ruimtelift
Diamant en grafiet, beide opgebouwd uit zuivere koolstof, verschillen nogal van elkaar. Het eerste is harder dan steen en kostbaar, het tweede potloodzacht en goedkoop. Het onderscheid zit in de stapeling van de koolstofatomen: diamant heeft een dichte stapeling in alle drie de dimensies, waarbij de atomen in alle richtingen sterk met elkaar verbonden zijn. Grafiet bestaat daarentegen uit los op elkaar liggende vlakken met daarin de koolstofatomen gerangschikt volgens regelmatige zeshoeken. Stukjes kippengaas die opeen zijn gelegd, bij wijze van spreken. In het gaas zijn de atomen sterk met elkaar verbonden, tussen de gaaslagen heersen slechts bindingskrachten. De verschillende lagen schuiven gemakkelijk over elkaar heen, wat meteen de werking van grafiet in potloden en als smeermiddel verklaart. Plaats je 60 koolstofatomen in 12 regelmatige vijfhoeken en 20 zeshoeken - vergelijkbaar met het patroon van een voetbal - dan krijg je een C60-molecule of een buckybal. Een nanobuis kan je dan weer bouwen door het kippengaaspatroon van een grafietlaag op te rollen tot een kokertje met een diameter van slechts enkele nanometer. Vandaag worden nanobuizen niet alleen meer gemaakt van koolstof alleen. Allerhande elementen of verbindingen - van koper, aluminium, goud, germanium tot magnesiumoxide, siliciumcarbide en cadmiumselenide - kunnen dienen als uitgangsmateriaal.
grafiet
diamant
buckybal
nanobuis
9
n e l l e t s e o t o n a n n M ic r o m ac h in es e
enten, sensoren echanische elem m t ui d uw bo ge hines op rden gemeten zijn miniatuurmac s die vandaag wo stemen (MEMS) sie sy en he m sc di ni en ha bb ec he m in MEMS Micro-elektro t het domein he componenten S nog niet echt to EM ca. De mechanisc M ni ro ze kt de ele n re ok ho br e r toch be en een flink NEMS – nanoenselijke oog. Maa of twintig jaar de n htbaar voor het m tie zic er on ov is t er Da ht ec er. zullen in micromet oot. Zonder twijfel arvoor zijn ze te gr Da ie. log no ch te van de nano micro- en nanonemen. eld op basis van en – het roer over m ikk ste tw sy on he en sc m ni ste llen of sy elektromecha het milieu op te machines, toeste xische stoffen in rden nog andere to wo n S va M en NE or sp en S enen om Naast MEM iatuurvorm. Die di iging in voeding osensoren in min ogische verontrein bi iol eld ob be icr or m jvo n, bi lge te vo technologie, oductieprocessen ische materialen farmaceutische pr stemen uit keram en rsy e te iël fil str k oo du r in aa eren. M sporen of om lichaam te detect chtoestellen die elden van nanote in het menselijke n be or lle vo ce n er zij nk ka en ss of ffen of ga te traceren tratie van vloeisto n voor de ultrafil rië po no na et m of silicium n. in ontwikkeling zij
toepasin heel diverse S EM M e w en Vandaag vind e MEMS en meest gekend te rs ee de n va singen. Eén aansturbag van de auto ai de e di en or zijn de sens sensor nenten van deze po m co he sc ni ha ren. De mec g van de nelling/afremmin rs ve de d en ur td meten voor drempeln een bepaalde ve bo e di er ne wagen. Wan l uit dat essor een signaa oc pr de rt uu st t, waarde kom airbag te beslissing om de e D . an ga af et de airbag do beuren. van seconden ge s tie ac fr in t oe m ontplooien, MEMS ingsdetecterende eg w be er n de Verder wor om slipcontrolesystemen e ch is m na dy verwerkt in antidiefrole te krijgen, in nt co r de on s en pende wag rijrichting tiemodules om de ga vi na in en en stalsystem gtuigen en ens, treinen, vlie ag w ht ac vr ok O te bepalen. ingebouwd. eeds meer MEMS schepen krijgen st
kMEMS-mastodont de markt, een in cs ‘:M-Press’ op hi ap Gr fa Ag ht n In 2007 brac ukmachine in zij volumedigitale dr ge ho te els sn de jetprinter die printkoppen die t een blok met 64 va be ne hi ac m soort is. Deze van 18 micromeet een doorsnede m t va be es dj on d elk 764 spuitm dat wordt bedien een inktkanaaltje zit d on tm ui sp e r ter. Achter elk n 15 000 keer pe or elk mondje ka Do . ne hi ac om n door een micr Alles bij elkaar ka rden afgeschoten. wo l pe up dr kt in subseconde een S tot één miljard et 50 000 MEM m nt do to as m k deze digitale uren. Niet dadelij in de vier basiskle n ke uk dr af e nd le pixels per seco or de professione er, wel bedoeld vo am isk hu je in or een printer vo drukker.
10
or snel naar . Indien de detect elkaar 50x30 micrometer tjes contact met t dimensies van me me kam r de cto ete van gsd tanden Bewegin ogen, maken de bew rdt wo hts rec links of rgegeven. ktrische stroom doo en wordt een ele
orpen van mmembraan ontw iu ic sil un rd pe su een 160 memIngenieurs hebben zelf – op de foto n aa br em m et H en dik. kant met het amper 50 atom - is van op de zij ak pl m iu ic sil n d in ee rie kan het braantjes ingebe chemische indust de or Vo . ar ba ht et zic betekenen en menselijk oog ni idingstechnologie he sc de in tie volu j nierdialyse, membraan een re gebruikt worden bi e rtj te fil t he n ka reld boratoriumin de medische we zen en kiemvrije la ui nh ke zie in r te t en wa maar ook om luch n. ruimten te zuivere naal vooral het Natio In de VS werkt dia) or Veiligheid (San Laboratorium vo beeld NEMS. Als voor aan MEMS en en e versnellingsbak een functionerend eter. r dan een millim kettingkast kleine
van koolstofvert uit een chassis aa st be ld re we r rt te t 4 nanometer De kleinste goca De nanocar is 3 to n. le al yb ck bu n en va een STM-microbindingen en wiel met de naald van en og ew tb or vo en breed en kan word , Houston, VS. ts: Rice University aa pl uw Bo . 05 20 ulaire motor afscoop. Bouwjaar: t met een molec us er tg ui tje rre ka t ) die roteert van Vorig jaar werd he ingen (Nederland on Gr n va it ite rs nive komstig van de U . ing komt met licht zodra hij in aanrak
11
r e t k o d o n a n t o t Va n m ic r oResultaten van nano-onderzoek zijn vandaag al terug te vinden in de gezondheidzorg. Sommige apothekers verkopen al pleisters met zilveren nanodeeltjes om de wonde bacterievrij houden, kunstgewrichten worden gecoat met slijtvaste nanolagen, chirurgische mesjes en hechtnaalden zijn versterkt met nanodiamanten, contrastmiddelen voor beeldvorming bevatten nanodeeltjes, stents om bloedvaten open te houden zijn bedekt met een nanolaagje geneesmiddel enzovoort. Innovatieve nanomedische toepassingen kunnen de gezondheidszorg op fundamentele wijze veranderen. Er komen nieuwe mogelijkheden voor diagnose, behandeling en preventie van ziekte. Het ultieme doel van medische nanotechnologie is om ‘gereedschappen’ te ontwikkelen, waarmee we specifiek kunnen detecteren waar het misloopt in de cel om haar vervolgens, al of niet met nanotechnologische geneesmiddelen, te repareren of te genezen.
Microgeneeskunde vandaag:
Camerapil Een kleine videocamera, verwerkt in een doorzichtige capsule, reist door de darm, maakt elke seconde twee beelden en stuurt die door naar een computer. Acht uur na het inslikken van de capsule bekijkt een arts de videofilm van de darm op zoek naar ontstekingen, poliepen of kankergezwellen. Sciencefiction? Niks van, dagelijkse realiteit, ook in Belgische ziekenhuizen.
Micro-array Glasplaatjes waarop micro- of nanodruppeltjes met genen zijn aangebracht, maken het mogelijk om in één keer de activiteit van honderden of zelfs duizenden genen in levende cellen te bestuderen. Microarrays worden vandaag in het ziekenhuis al gebruikt om de moleculaire wijzigingen in kankercellen op te sporen.
Lab-on-chip
De miniaturisatie van analysetoestellen is al
ver gevorderd. De minuscule laboratoria (op de foto op een drinkrietje) kunnen tal van biochemische tests uitvoeren. De toekomst is aan toestelletjes die in het lichaam worden geplaatst en fungeren als sensoren, bijvoorbeeld om het suikergehalte van diabetici te meten.
12
Nanogeneeskunde morgen:
Nanobodies uit de woestijn Het Belgische bedrijf Ablynx ontwikkelt behandelingen tegen reuma, chronische darmontsteking, beroerte en alzheimer, op basis van minuscule antilichamen afkomstig van kameelachtigen. Deze antilichamen zijn veel kleiner dan de antistoffen van de mens. Dankzij hun unieke structuur kunnen ze zich beter richten op therapeutische doelen die minder toegankelijk zijn voor conventionele antilichamen. Omwille van hun beperkte omvang doopte Ablynx deze eiwitfragmenten ‘nanobodies’.
Nanobommen roosteren tumor
Kleine glaspareltjes (minder dan 100 nanometer in dia-
meter) hechten zich vast aan tumorcellen dankzij de tumorspecifieke antilichamen waaraan ze zijn gebonden. De buitenwand van de glaspareltjes is bovendien bedekt met een laagje metaal, meestal goud. Dat warmt op als men de tumor met warmtestralen uit een infraroodlaser behandelt. De gloeiende bolletjes barbecueën de tumorcellen.
Nanocapsules
Medicijnen worden ingebed in holle structuren als
liposomen en micellen (vetdeeltjes), dendrimeren (foto) of koolstofbuisjes. Deze transportcontainers laten slechts geleidelijk hun geneesmiddel vrij zodat het over langere periodes in constante hoeveelheden in het lichaam blijft.
Slimme pillen
Nanocapsules van de tweede generatie wor-
den uitgerust met moleculaire antennes. Wanneer die in contact komen met bepaalde structuren – bijvoorbeeld de buitenzijde van een kankercel, bacterie of virus – klampen ze zich vast en geven ze lokaal hun inhoud vrij. Hierdoor kunnen geneesmiddelen in een hoge dosis tot bij de ziektehaard worden gebracht, zonder de rest van het lichaam te belasten.
Niet-schurende scharnieren Een supergladde en knoertharde nanocoating wordt aangebracht op kunstgewrichten, zodat het gewricht soepeler beweegt en slijtvaster is. Skiën en voetballen met een kunstheup behoren binnenkort tot de mogelijkheden.
13
a ic n o r t k e l e o n a N ip te proppen, nsistors op een ch tra r ee m s ed ste . Door terecht gekomen wet van Moore, in de nanowereld lgt de zogenaamde elf vo nz tie va olu is ev ca e ni Di ro . tgedrukt s De micro-elekt nometer wordt ui t aantal transistor e in 1965 dat he t hun lengte in na da eld sp en or rd vo wo re ge oo in M er Intel. zijn die zo kle ling elke achttien ters van chipmak j tot een verdubbe , een van de stich bi re t oo we M n on zij j rd hi Go e ter steld genoemd naar g rollen er chips u verdubbelen. La 65.000 en vandaa aalf maanden zo al tw er e t elk da p n hi re rc wa te , in 1975 op een compu istors op een chip er zowat 50 trans n ste pa 65 19 g en meer. maanden. In t 90 nm, vandaa ard componenten . In 2004 werd da iteit van één milj nm ns 0 de n 13 g ee no et m or n transist uit de fabriek 16 de 22 nm. de grootte van ee de 32 nm en in 20 e standaard voor 13 iël 20 str in du in rt, sta de s ge nsistor Vóór 2004 wa van de 45 nm tra t met de productie rd wo 10 20 in , is dat 65 nm
t nanotransistors’ computerchip me Detailopname van
aagde vederlichte dr zorgen ervoor dat en ng eli ikk tw on Al die nkracht is en meer reke vandaag sneller n va r te pu m co bare gevan enkele jaren tige tafelbroertje ch wi ge n zij n da heeft gse zorgd dat alledaa eft er ook voor ge he nd tre ze De . leden a’s en rs, digitale camer ten als dvd-spele uc od pr he sc ni ro elekt bruiken der vermogen ge per worden, min ko ed go s ed ste gsm’s ties hebben. en toch meer func puterrkleinen van com n einde aan het ve ee er t m ko it oo r Maa Moore logie. Daar is ook de huidige techno et m en nt ne po com en, ische moeilijkhed lve door technolog ha Be . igd tu er ov van fundar gehinderd door s ook steeds mee er uw bo ip ch en word tronica van de nano-elek rrières. De wereld ba he isc fys le te men ar gelmechanica en da van de kwantum in rre te t he t ed betre ieke fysica. n dan in de klass den andere wette
14
zich andere bezinnen ilips, Siemens en Ph l, te In , HP , M als IB lke aar ook bedrijven te voorspellen we onderzoekslabs, m nu onmogelijk om ire is t ta rsi He . ive re un oo M en bij Tientall moet na Sommigen zweren rindustrie verder met de compute zullen vervangen. t um he e ici ho sil ag ige id vra hu noover de lijk het vervangen door na van 2050 uiteinde de transistors zijn de huiscomputer n in va en en nt nt ne ne po po m m nanoco k de co nt op omputer die reke ekabeling’ maar oo de kwantumstipc ter waarbij alle ‘b op pu m in r co aa es isj zw n bu no tte de na ‘spin’ deren ze der materiaal. An mputer waarbij de of magnetische co silicium of een an ’ f, ca to ni ols tro ko in t ui ‘sp n n buize ters veel va st ziet men compu deren verwachten elektronen, nog an nog verdere toekom le de ue In vid g. di in in n lad va de basis . aats van st zal het uitwijzen rdt gebruikt, in pl ronen. De toekom n het elektron wo kt va ele – g or in vo eg n ew zij f ib – draa alternatie j lichtdeeltjes een ‘fotonen’, waarbi n va sis ba op en werk
er. bal als halfgeleid Nanobuis of bucky
is het niet langer nden!’ Binnenkort ta je s et po en ar m je ha de spiegel in de ‘Was je handen, ka gen maakt maar kin er m op ze de e r di s je moeder of vade een reeks functie zal er overigens el ieg sp er am dk badkamer. De ba en, de doelpunje e-mails op lez ds en ht oc ’s er n bij krijgen: je ka die je de avond s League-wedstrijd on pi am Ch de n ten bekijken va ormatie opvragen laatste verkeersinf de , ist m ge bt voordien he lektronica worden n. Dankzij nano-e de en vri je et m of chatten ig dat de meeste zo klein en hand st om ek to de in computers n. Van de badkantie zullen bevatte ge lli te in en er ed n gebruiksgo n en mensen zulle sokken. Producte ar pa n ee t to el merspieg n elkaar gekoppeld en wereldwijd aa n, zij e lin on d voortduren icatiesystemen. draadloze commun door glasvezels en et zo fuDit scenario is ni t eruitziet. turistisch als he de ‘normale’ Het is voor velen n het internet verdere evolutie va huidige commuen allerlei andere n Bovenal is het ee nicatiesystemen. eefd gedeeld en nagestr toekomstvisie die de ktronica-industrie, wordt door de ele telecommunicatie computer- en de dat Nokia spreken in sector. Xerox en uitous computing, verband over ubiq ontwikkeling perIBM noemt deze en Philips heeft vasive computing ropese Unie) het (net als de Eu lligence. over ambient inte
15
Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.
demorgen.be
ke e o z r e d n o r o o v S p ee lt u in
rs
tvinding impuls door de ui eeg een enorme kr ie log no ch te deze van de nano Microscope’). Met De ontwikkeling nning Tunneling ca ‘S n va TM (S afgeelmicroscoop itenkant worden van de rastertunn eligheid aan de bu vo ge e ot gr et m Sterker en materialen eriaaloppervlak. microscoop kunn rden aan het mat wo ar ba ht zic en Met die erlijke atom er neer te leggen. tast, zodat afzond kken en elders we pa te op m oo at uwige jk om één 1989 naar de ee nog: het is mogeli n Eigler zich in Do er ek zo er nd -o ‘M’. Zijn lteerde IBM de letters ‘I’ ‘B’ krachttoer katapu 35 xenonatomen et m de rm vo r roem. Eigle wetenschappelijke oot. letter was 5 nm gr n STM-naald. Elke schrijfpen was ee been. Ze erzoekers op de el team IBM-ond he n ee ht ac br r een koo van Eigle een grote ellips op Het atomaire log in en om at er ijz ena’: 48 maar nu eer een ‘ijzeren ar laat vrij bewegen, bouwden onder m n op een koperp ne ro kt ele en nn ena’s Normaal ku a. Gelijkaardige ar peren oppervlak. ellipsvormige aren de n va n te un dp in de bran ls. shoeken en cirke raken ze gevangen n, driehoeken, ze te an rk vie n va in de vorm werden gebouwd
N at u u r l ij k n a n o
van . Een groot aantal met STM-naalden er we en en he eniven atomen n jaren geëxperim tenschappers schu wordt al miljarde ar da Niet alle nanowe nt wa k, oo chnotuur. Logisch iratie voor nanote gericht op de na de bron van insp en hen heeft de blik ur td or vo n ee e natuur is en moleculen. Di teerd met atomen tenschappers. logen en nanowe ellen en zelfs spermac pantoffeldiertjes , iën er ct ba j bi draaipstaart die we motor, met een gellum, de zwee vloeistofgekoelde n, Neem nu een fla ve re ed ng aa nanochemisch ingenieur die een propellerachtige, droom voor elke tte terugvinden. Deze na n ee is t, per minuu 00 omwentelingen snelheid tot 20.0 en. machine wil bouw nken van plant is te da nde eigenschap ige ein lfr ze De . rtousbladeren he kers en kool ve en geen vat op lot n als Oost-Indisc te an Water of vuil krijg pl re de an k deze het blad. Oo igende materialen e oneffenheden op eling van zelfrein ikk aan de vele klein tw on de j bi n proberen ateriaaldeskundige nen dit effect. M te bootsen. en vuilafstoting na rte wa ke lij ur tu na dersteboven hanenlang roerloos on Een gekko kan ur rvlakken en desmeest gladde oppe gen. Zelfs aan de voeten van gekko’s ot. De ‘kleverige’ noods aan één po voor raadsels ge appers jarenlang hebben wetensch n dat het diertje aa in 2002 ontdekte plaatst. Tot men tjes droeg. Door half miljoen haar elke voet tot een naamde Van der gskrachten - zoge de zwakke bindin ntjes en de mole tussen de haarpu Waalskrachten gekko urenlang de pervlak, kan de culen van het op notechnologie op n. Natuurlijke na zwaartekracht tarte zijn fijnst!
17
ij p p a h c s t a a m e d N a n o in
Als we sommige r zullen maken. te be ld re we ze t ze on wordt verwacht da over voldoende nanotechnologie bewoner morgen en se rd ap aa ch e ns elk te t we zorgen da Van nano wordt afgetapt chnologie ervoor reeks van de zon loven, zal nanote tst ge ch en re og gie m er en en et tievrije nanoprof ze wereld is, pollu we technologie niet meer van de ten van elke nieu er lof nk be ka de , kt er hi ht sc ac er dat voedsel be ervaring leert echt de privacy, verelhanger past. De en, inbreuken op ut em sle bl n ro ee sp n id aa he nd de, gezo en onze PC met conflicten, ilgaan: milieuscha htsverhoudingen ve aspecten schu ac tie m ga e ne nd de ive oe hu rm ), versc ook onve ’ en de ‘have-nots’ zijn. Nano heeft lijkheid (de ‘haves l het niet anders ge za on ie le log cia no so ch n te va sterking k met nano discussies rond tot gevolg, …. Oo zijde. Sommige telingenstromen er ch ke e vlu ijk en wr n du ge ha rlo k een sc burgeroo eleer filosofisch zijde, wel degelij ast een zonnige termijn en zijn ve na ge n, lan de or de wo op g re in betrekk met ande , andere hebben tueel en praktisch ac n zij ie log no nanotech rd. en ethisch van aa
st? Het nieuwe asbe ic Nano’, bericht dat ‘Mag schrikt door het ge op ld re we no na Duitse ademhaIn 2006 werd de mensen ernstige en all nt tie j bi er, dkam ic Nano ay voor toilet en ba een reinigingsspr iciumoxide in Mag nodeeltjes van sil na De t. ak za or d vero die geen vuil lingsproblemen ha fel of bad, zodat sta wa , ot tp ile to van in het oppervlak maakten vullen de poriën nanodeeltjes amok esd dat dezelfde vre ge rd we Er . men no-incident meer kunnen opne gen het Magic Na za i tic ep sc no Na de patiënten. en die nanoin de longen van ijdbare ongelukk rm ve on s ek re n een lange ek toonde als het eerste va orzaken. Onderzo omst zullen vero ek to de in n te produc igen waren, ten niet de schuld ica sil no na de t n da echter al snel aa sen waren armee de spuitbus wa f to eis vlo sie ro or maar wel de antic behandeld. st voorzichtig er aan dat we be ht ec t on to t en Het Duitse incid los te laten op ens ze massaal or alv , jes elt de zijn met nano definitie genanodeeltjes per e all t da et Ni . mens en milieu natuur voor ers heel wat in de m im er en m ko vaarlijk zijn. Er gezondheid probleem voor de en ge l aa lem he en die vormen dat we voetnt echter nog niet ke te be t Da . eu ili van mens en m gefabriceerde we, door de mens eu ni t da en em nn stoots kunnen aa zorgdheid over delijk zijn. De be ha sc on ns ee en nanodeeltjes, ev milieu komt op gezondheid en n te uc od pr no na de impact van saties. Ook onvan milieuorgani ek ho de t ui n ee overigens niet all n dat we de issies waarschuwe m om rtc pe ex en n derzoeksinstitute t brengen om best goed in kaar jes elt de no na n va n mogelijke gevolge immers niet perken. Nano mag be te ’s ico ris jke eli vervolgens de mog ste eeuw. asbest van de 21 uitgroeien tot het
18
llure et ‘big brother’-a m es tj el de e in le K gsm of PDA, greerd worden in te ïn ge n ee all et l straks ni de badkamer aar kleiner en za ’s, de spiegel in De PC wordt alsm to au , en uw bo ge men van nwezig zijn. ng, muren en ra zal dan overal aa maar ook in kledi gie olo hn ec iet at no-inform lijkse leven: t. De micro- en na staan in het dage te of de kredietkaar j bi s on k lij ur ving is natu na te gaan intelligente omge ren, vanuit school rve Het doel van die se re te rt ce on een popc el een plaatsje op enblik met wie jd en op ieder og bijvoorbeeld om sn wi ld re we of t lig koelkast voor lekkers in de wat er thuis nog jkheden tot iceren. tgebreide mogeli ui je wil te commun k oo er ht ec t ving bied ’s voor onze rmatiseerde omge e mogelijke risico Deze hypergeïnfo all et m n, ue vid van indi baar zijn. Ze ring en opvolging oordig en onzicht detectie, lokalise nw ge te m alo s er zal imm ’n omgeving gente omgeving het duurt voor zo privacy. De intelli ng ela ho ag vra de is maar e omgeving ets vergeten. Het e we in een slimm zal veel zien en ni ho s du is s ni er m le bekom llen daar rond s krijgt. De centra ? Ongetwijfeld zu big brother-allure en rm he sc be en pen kunn dividuen en groe erd. de privacy van in ten worden ingevo maatregelen moe cy iva pr en seid nieuwe veiligh
ar cyborg Van zenuwchip na
menn een complex sa l het resultaat va aa em all n zij … gen einen elen, ruiken, bewe de onderzoeksdom Denken, zien, vo rsenen. Een van he ze on in len na eving e en chemische sig tuigen en de verw spel van elektrisch elektronische zin n va ng eli ikk tw de on ktronica logie richt zich op - ook wel bio-ele in de nanotechno ng in dit domein eli ikk tw on e ell sn s of en elektronica. De n die in (draadloo van zenuwcellen eld over hersene be or jvo Bi . ies at ecul aten t spectaculaire sp echanische ledem genoemd - voed ternet of elektrom in t he of en m rsyste o-elekan met compute boren zijn. De bi direct) contact sta ne waarmee we ge ge de n da n re te es ssen le malen beter pr over de relatie tu of zintuigen die ve ppelijke discussie ha tsc aa m en he sc aar twijfel de filosofi n mens te zijn, m tronica zet zonder : wat is het om ee als op n ge vra ns zij t t gaat op scherp. Zij roep omstige mens erui mens en machine paald hoe de toek be t rd wo e wi or do n als: waar, hoe en ook machtsvrage zien.
Ongelijk verdeeld ttend n zullen er ontze ukken. Sommige pl ie log no ch te en nano rijk nanowetenschap ie de kloof tussen vruchten van de et nanotechnolog de do l jk za n eli ee og er M . ied en Niet toe krijg een uwelijks toegang deze technologie deren zullen er na n of landen met an pe , ap en ch rd ns wo ee or m do ge rijk dat mensen, min uit te sluiten n beperkte groep en. Het valt even emen, doordat ee ijv bl en to en g ok no rst m ve ar n en k, ren erva kenen op wereldvla verwerven en ande ndaag weinig bete omisch voordeel va e on di ec n, ief de tit lan pe m co en gooit en orde onderstebov de huidige wereld ie log no ch te no na en worden. ische) supermacht morgen (econom
19
rlog Nieuwe koude oo van g van de kleding ied. Een aanpassin eb ieg ns fe de op singen herd scala van toepas nanodeeltjes besc ude, vesten met eveneens een bree ko nt en ke ie tte hi log n no ge ch Nanote bieden te logie Maar nanotechno tere bescherming ruk in de gaten. xtiel’) kan een be dd te oe bl lim (‘s en n lag ire ta rts en ha ts, de mili het lichaam houd van militaire robo nanosensoren op , het ontwerpen en g, m sla m lin bo ge en ko n ls ge ge of van ko men te ng van chemische enetrerend maken ) of de ontwikkeli zet bij het superp st’ ge du in t ar en m rd (‘s wo k zal oo roept lijke linies ntwintigste eeuw n achter vijande drijf van de eene gevens inzamele be ge e ire di ta n ili re m so t en he micros ie voor n om n nanotechnolog technologie kieze bewuste inzet va t pad van de nano De . he n ns de pe wa lan e ige ch m biologis dat som et in het minst om jke vragen op. Ni eli pp ha tsc aa m allerlei te behouden. ie te verwerven of at em pr su ire ta ili een m
geland! De nanobots zijn
meen van richt op het feno was die vooral ge n da , ste er he ie Amechnolog 6) introduceert de verse rond nanote technology’ (198 n al enige contro no de na rle ve of t a he er g in in er m Als n: the co met elkaar ‘Engines of creatio snel verplaatst en nd ek ze bo ra n zij en In om at e. t - die de zelfassemblag n nieuwe robot - of nanobo efstuk-friet of ee ’. Een ultrakleine er bl m se ‘as de cule, een bord bi ole ler ex itm Dr eiw ic n Er ee n : aa rik maken t even wat kunnen sembler zou om he as De t. er ne bi m co loos, ongezouden ook einde s er bl m se As n. en leide Eifeltoren. gen hun eigen lev n neemt dit ende nanobots gin n Michael Crichto er va bl 2) m se 00 as (2 er y’ ov re man ‘P De denkbeelden repliceren. De ro ie omzetten zichzelf kunnen pen en alle mater nd ap sta tsn er on we ts er bo nd no de na controleerd en zo arbij zelfrepliceren er een ongeval wa t ijf hr sc be ur te thema over. De au vastgel uit leerboeken, ‘brokjes materiaa (Grey Goo). als r’ be an ub da bl ge e af ijz s ‘gr an in en doorga belangrijke nostructuren een en deze denkbeeld na rd n wo va rs ie pe at ap lic ch ep t zelfr Door nanowetens n dankbaar n’. Niettemin blijf nde nanobots ee ie en sciencefictio ige as iet nt rn fa ve en es kk all stu ende en plakt met grote er de zelfreplicer ijft het thema ov bl ee m ar da En onderzoekstopic. discussiethema.
20
role Regulatie en cont die probleoeilijkheden. Om m we eu ni k oo r ee, maa en controle eden met zich m voor regelgeving nieuwe mogelijkh en gt sm en ni br ha ie ec log m no de staan Nieuwe tech gulatie. Zijn de be l niet uitgeh de vraag naar re n? Het is helemaa ge zic en lt br ste n , ka en m ee ko m met zich men te voor overheid een nanotechnologie kader, omdat de de problemen die nd n ve aa t lge as ge ep re t ng as aa aangep voldoende kant kan een ikkelt buiten een zich verder ontw n. Aan de andere ie de in log no tsv ch aa te pl no en na kk ongelu sloten dat kunnen ernstige chnologie. ontwikkelende te nneemt. Daardoor aa g in ud ho e nd aat van een zich tg ui e di te afwachte tie va no in end werken op de overheid verstikk overregulerende
onbemind Onbekend maakt nologie chap en nanotech nover nanowetens ge te k oo iek bl pu k het onhet grote technologieën is t onbekende zit oo he we in eu ni nt wa ste in ee m ar n geva Net als bij de rd. Dat houdt ee n kunnen nste toepassinge en ongeïnteressee nd te we on g no se mogelijke ongewe de en en ed in de beginfa jkh eli rgdheid ontwikkelingsmog van angst of bezo aan inzicht in de ëel. Het ontstaan re ijd alt et ni beminde. Gebrek g lan . Ook de en en onrust zijn in het onderzoek n. Die geuite zorg n ontwikkelingen va ud ho in de onrust veroorzake er nodig is ov tschappelijk g en participatie e poging tot maa tle uz ui rie t se da er tie nd ca zo di , ngen vormt een in logische vernieuwi ttingen van udt met de opva dat de nanotechno ho nt ng ee ni m ke ie re iss e m di m n dialoog Europese Co ve ontvangst. Ee en op een negatie lop ico ris r ge ho debat, een n ook onmisbaar. het publiek is da
21
E I G O L O N H C E T O N A N N A V S I N E D E I H C S E DE G 400 VOOR CHRISTUS De Griekse natuurfilosoof Democritus neemt aan dat materie is opgebouwd uit minuscule, onzichtbare bouwstenen die ondeelbaar zijn. Ze vormen een oneindig aantal combinaties,
1905
1955
Albert Einstein berekende in zijn doctoraat dat de diameter van een suikermolecule ongeveer één nanometer moest zijn.
Erwin Müller schiet de eerste beelden van een individueel atoom met behulp van een veld-
bewegen doelloos door elkaar en kunnen via
ionmicroscoop, het toestel dat
botsingen iets creëren, dat nadien weer kan
vier jaar eerder door hem was
uiteenvallen. Dit ‘kleinste’ deeltje noemt Demo-
uitgevonden.
critus ‘atomos’, het Grieks voor ondeelbaar.
1986
1985
K. Eric Drexler brengt het boek ‘Engines of Creation’ uit, waarin hij de ‘assembler’ introduceert:
Richard E. Smalley (foto),
een ultrakleine robotische hand
Harold Kroto en Robert Curl
die atomen razendsnel kan ver-
ontdekken een nieuw type
plaatsen en met elkaar combi-
koolstofmolecule, de ‘buckyball’.
neren. De assembler kan om het even wat maken.
1989
1991
1997 Zyvex wordt opgericht, ’s werelds eerste be-
De IBM-onderzoeker Donald Eigler schrijft
De Japanner Sumio
drijf dat zich exclusief
met 35 xenonatomen
Iijima ontdekt de
toelegt
de letters ‘I’ ‘B’ ‘M’
koolstofnanobuizen.
nologie. Vandaag heeft
op
nanotech-
Zyvex talrijke nanopro-
op een stukje nikkel.
ducten en toestellen op de markt.
2005 Europees Commissaris Janez Potočnik lanceert een actieplan onder de noemer ‘Looking small, thinking big – keeping Europe at the forefront of nanotechnology’.
22
2004 De Zwitserse maatschappij Swiss Re publiceert het rapport ‘Nanotechnology: small matter, many unknowns’. De studie ‘Nanoscience and nanotechnologies, opportunities and uncertainties’ van de Britse Royal Society komt uit.
2004 De eerste studies verschijnen, waaruit blijkt dat vissen of watervlooien na experimentele blootstelling aan nanobuizen en buckyballen gezondheidsschade vertonen.
Bronvermelding illustraties: Cover: groene nanobuizen en buckyballen A. Rochefort, Nano@polyMTL; inzetten: quantum corral IBM-Almaden Lab, gekko’s iStockphoto, intelligente spiegel Philips, chip wafer IBM-Almaden Lab Pagina 3: (links boven) terbium op tungsteen René Pascal beugungsbild.de, (links midden) Nasa, (rechts boven) C. Dekker, Kavli Institute Nanoscience, Delft, (onder) quantum mirage IBM-Almaden Lab Pagina 4 en 5: Einstein wikipedia, tennsiballen, rode bloedcellen en bloedprik iStockphoto, maan Nasa, chip wafer IBM-Almaden Lab Pagina 6 en 7: graffiti Alex Rando, vrouw op kussen (2), rode zetel (4), glaswand (5) iStockphoto, aerogel (3) Nasa, parfumbolletje (4) Bayer, impala en auto (7) General motors, tennisracket en –ballen (8) Wilson, Termofuse-printplaat (9) en kleurpigmenten (10) Agfa Graphics.
1959
1965
In zijn lezing ‘There is plenty of room at the
Gordon Moore, medeoprichter van
bottom’ oppert de Amerikaanse fysicus Richard
de chipfabrikant Intel, voorspelt
Feynman voor de American Physical Society
dat het aantal transistors op een
de mogelijkheid om individuele atomen en
computerchip om de 18 maanden
moleculen te manipuleren. Zijn voordracht
verdubbelt door de technologische
wordt gezien als het officieuze begin van de
vooruitgang. Die voorspelling wordt
nanowetenschap en nanotechnologie.
later omgezet in de ‘wet van Moore’.
1981
1974
De IBM-onderzoekers Gerd Binnig en Heinrich Rohrer ontwikkelen de rastertunnelmicroscoop.
1969
De term ‘nanotechnologie’ wordt voor het
Het eerste micro-elektromecha-
eerst gebruikt door de Japanse wetenschapper
nisch systeem (MEMS) wordt
Norio Taniguchi in zijn artikel ‘On the basic
door American Westinghouse
concept of nano-technology’. Hij definieert
Company ingebouwd in transis-
nanotechnologie als het omvormen, scheiden,
tors. Vandaag vinden we overal
consolideren of deformeren van materialen
MEMS terug, van airbags tot
atoom per atoom, of molecule per molecule.
inkjet printers.
1998
1999
2000 De eerste
De onderzoeksgroep van Cees Dekker uit Delft ontwerpt de eerste transistor die is opgebouwd uit koolstofnanobuizen.
Yale-onderzoeker
nanoproducten
Mark Reed bewijst
komen in de
dat enkelvoudige
winkelrekken.
moleculen zich
Daarbij onder
kunnen gedragen
meer zonnemelk
als een transistor.
en cosmeticaproducten.
2002
2001
2000
In Gent wordt Ablynx opgericht.
President Bill
Kleding, gecoat met
Het bedrijf ontwikkelt fragmenten
Clinton geeft het
nanodeeltjes om de stof
van antilichamen (nanobodies),
startschot voor
vlekvrij te houden, komt
met het oog op de behandeling
het ‘USA National
op de markt.
van aandoeningen als alzheimer,
Nanotechnology
ontsteking, trombose en kanker.
Initiative’.
Pagina Pagina Pagina Pagina Pagina Pagina Pagina Pagina Pagina
8 en 9: stroom geleidende nanobuis C. Dekker, Kavli Institute Nanoscience, Delft, buckybal in nanobuis A. Rochefort, Nano@polyMTL. 10 en 11: bewegingsdetector en tandwielkast Sandia National Labs, MEMS-mastodont Agfa Graphics, nanofilter University of Rochester, nanogocart Rice University 12 en 13: micro-array iStockphoto, lab-on-chip Sandia National Labs, slimme pillen University of Michigan, X-ray niet-schurende scharnieren Dreamstime 14 en 15: detailopname computerchip en chip wafer IMEC, handen met PC Dreamstime, Buckybal of nanobuis als halfgeleider A. Rochefort, Nano@polyMTL, slimme spiegel Philips 16: alle foto’s IBM-Almaden Lab 17: bacterie met flagellum, lotusblad en gekkopoot Dreamstime, gekko’s iStockphoto 18 en 19: man in beschermingspak, privacy label iStockphoto, cel op chip IMEC, verkeersbord ‘poverty-wealth’ Dreamstime 20 en 21: soldaat Oak Ridge National Laboratory, nanobots Dreamstime, kind met model iStockphoto, nanobuizen A. Rochefort, Nano@polyMTL 23 22 t.e.m. 25: alle foto’s Peter Raeymaekers
