Onderzoeksrapporage
Niets is toch zo fijn als een boek lezen bij de verwarming, terwijl het buiten regent en waait? Het uiterlijk van een boek, de cover, de nieuwsgierigheid, het bladeren, de geur, maar boven alles de boekenkast in de huiskamer die een verhaal vertelt over de eigenaar. Door de opkomst van de informatiemaatschappij, internet en nieuwe technieken zoals e-boeken, e-readers en tablets daalt het gedrukte boek in populariteit waardoor ze in de toekomst misschien wel verdwijnen. Alle elementen van het boek zullen daarmee ook verdwijnen, deze kunnen namelijk niet worden vervangen door techniek. Maar buiten dat de fijne elementen van het gedrukte boek verdwijnen, heeft het ook (negatieve) gevolgen voor ons ...
Onderzoeksrapportage
De populariteit van met betrekking tot de informatiemaatschappij Patricia de Vries
Het gedrukte boek Patricia de Vries
Onderzoeksrapportage
De populariteit van het gedrukte boek met betrekking tot de informatiemaatschappij
Patricia de Vries
De populariteit van het gedrukte boek met betrekking tot de informatiemaatschappij
Copyright © 2013 Patricia de Vries - 2096045
Begeleider: Myrthe Nagtzaam Spatial Design - Interieurarchitectuur Hogeschool voor de Kunsten Utrecht
April 2013
Druk: www.pumbo.nl Omslagontwerp: Patricia de Vries Vormgeving binnenwerk: Patricia de Vries
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, door middel van druk, fotokopieën, geautomatiseerde gegevensbestanden of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de schrijver.
Voorwoord This is the end of publishing and books are dead and boring no longer can it be said that we like to read my friends and I we don’t like the way books feel in our hands it’s not true that I don’t follow trends I know what I want when I see it and packaging is more important than content I have to tell you my attention span is too small for big ideas and it’s not true that I read a lot and I like learning I don’t care and you should never think I’ve got to be concerned with environment and sustainability what I really hope you get is you’ve got to open your eyes to my values what’s important to me is what Lady Gaga is wearing and I don’t really care all that much what Gandhi did last century I think it’s unbelievable that you actually listening to us what’s important for you is you’ll find customers for your products you’ll think your job’s done if we like your brand
we’ll do it for you on Facebook on our mobiles me and my friend your market is dying don’t think that it’s all going to survive it is…
the end of the publishing industry as we know it!
unless you reverse how you see me1
Deze tekst is voor mij de inspiratie geweest om te kiezen voor dit onderwerp. Het heeft mij aan het denken gezet, mijn ogen geopend. Inderdaad het gedrukte boek is minder populair aan het worden en verdwijnt misschien zelfs. Een oorzaak hiervan is dat onze interesses aan het verplaatsen zijn van het fysieke naar het digitale. De wereld is aan het veranderden en ik verander mee. Ik weet echter niet of ik deze veranderingen wel zo positief vind.
Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik het erg vind als het gedrukte boek zal verdwijnen. Niets is toch zo fijn als een boek lezen bij de verwarming, terwijl het buiten regent
en
waait.
Het
uiterlijk,
de
cover,
de
nieuwsgierigheid, het bladeren en de geur zijn allemaal elementen die de digitale wereld niet kent. Maar boven alles de boekenkast in de huiskamer die een verhaal vertelt over de eigenaar, dit zal allemaal verloren gaan
als het gedrukte boek verdwijnt of vervangen wordt door techniek. Eeuwig zonde.
Echter bleek tijdens mijn onderzoek dat de verdwijning van het boek meer gevolgen heeft voor ons dan je zou denken, gevolgen die ik zelfs nog erger vind dan het verdwijnen van het boek zelf. Ik ben geschrokken van sommige informatie die ik te weten ben gekomen, informatie waar ik mezelf in terug zie en waar ik helemaal niet blij mee ben. Bijvoorbeeld hoe een mens kan veranderen door het gebruik van internet. Als dit zo door gaat vrees ik voor de toekomst.
Inhoudsopgave Inleiding
Hoofdstuk 1.
15
De populariteit van het gedrukte boek toen en nu 1.1 Het boek en zijn verleden
17
1.2 Het boek in het heden
21
Hoofdstuk 2.
25
De oorzaken van de dalende populariteit van boeken 2.1 Onze samenleving, de informatiemaatschappij 2.1.1 Wat is een informatiemaatschappij?
27 27
2.1.2 Individualisering
29
2.1.3 Wat de informatiemaatschappij met ons doet
29
2.2 De gevolgen van internet
31
2.2.1 Wat is internet en waar komt het vandaan?
31
2.2.2 De Google-generatie
34
2.2.3 Internet doet ‘iets’ met onze hersenen
37
2.2.4 Internet en populariteit van het gedrukte boek
41
2.3 Het digitale boek
43
2.3.1 Het verlangen naar versimpeling en nieuwe technieken 2.3.2. Het digitale boek tegenover het gedrukte boek
Hoofdstuk 3.
43 43
47
De status van de boekenwereld 3.1 De rechten van de boekhandel
49
3.1.1 De wet op de vaste boekenprijs
49
3.1.2 Het recht van retour
50
3.2 Online verkoop 3.2.1 Van fysieke winkels naar webwinkels 3.2.2 Waarom steeds meer mensen online kopen 3.3 Moeilijkheden 3.3.1 De boekenwereld zet zich vast
52 52 53 55 55
3.3.2 (Te)veel nieuwe titels
56
3.3.3 Wat kan de boekhandel doen?
57
3.3.4 Het is mogelijk!
58
Hoofdstuk 4.
61
Wat als… Hoe kunnen we dit voorkomen? (conclusie) 4.1 Wat gebeurt er als het gedrukte boek verdwijnt? 4.1.1 Het straatbeeld verandert
63 63
4.1.2 Dalend concentratievermogen en verminderde intelligentie en vaardigheden 4.1.3 Digitalisering van de maatschappij 4.2 Mogelijke oplossingen
63 64 66
4.2.1 Weg met internet!
66
4.2.2 Boeken naar mensen toe brengen
66
Noten
69
Bronnenlijst
74
Inleiding De opkomst van de inforrmatiemaatschappij, internet en nieuwe technieken zoals e-boeken, e-readers en tablets zijn oorzaken waardoor gedrukte boeken minder populair worden en misschien wel verdwijnen. Dit verdwijnen zou een verlies aan geschiedenis en nostalgie zijn, daarom ben ik opzoek naar een manier waarop ik het gedrukte boek onder de aandacht kan brengen,
De verdwijning van het gedrukte boek ligt erg ver van mijn vakgebied, dat is namelijk
(interieur)architectuur.
Ik
heb informatie nodig om te bepalen of ik architectuur kan gebruiken om het gedrukte boek onder de aandacht te brengen. Ik moet eerst weten wat er precies met het gedrukte boek aan de hand is en waarom het in populariteit
aan
het
verliezen
is.
Daarom
mijn
onderzoeksvraag: Wat is de link tussen de dalende populariteit van het gedrukte boek en de huidige maatschappij?
Uit mijn onderzoek is gebleken dat de verdwijning van het boek meer gevolgen heeft voor ons dan dat je in eerste instantie zou vermoeden. Het lijkt allemaal te maken te hebben met de maatschappij waarin we nu leven. Het is belangrijk dat we eens met ons neus op de feiten gedrukt worden want de informatiemaatschappij verandert meer aan ons dan wij zelf in de gaten hebben.
Ik heb op drie manieren onderzoek gedaan; als eerste heb ik een enquête opgezet. Ik heb uitgevers benaderd voor sponsoring van boeken zo kon ik iedereen die ik ondervroeg een boek aanbieden, dit was mijn eigen promotieactie voor het gedrukte boek. Door deze enquête wilde ik te weten komen hoe mensen denken over het verdwijnen van het gedrukte boek. Als tweede heb ik op internet onderzocht wat de status is van het boek en de boekenwereld en wat er nou precies allemaal speelt in onze informatiemaatschappij. Als laatste heb ik bij de op internet ingewonnen informatie in de bibliotheek boeken gezocht met extra achtergrond informatie.
Uit de enquête die ik gedaan heb blijkt dat 95% van de ondervraagden het een verlies zou vinden als het gedrukte boek verdwijnt. Men vindt dat het gedrukt boek veel meer een complete beleving heeft en veel rustgevender leest dan een digitaal boek. Maar waarom verliest het gedrukte boek dan toch populariteit?
In hoofdstuk 1 en 2 van deze scriptie zal ik duidelijk maken hoe het staat met de populariteit van het gedrukte boek en wat de oorzaken zijn van de dalende populariteit, en wat dit te maken heeft met de informatiemaatschappij waarin we nu leven. Vervolgens zal ik deze oorzaken gaan uitdiepen, zitten er nog meer addertjes onder het gras?
In hoofdstuk 3 beschrijf ik hoe de boekenwereld in elkaar zit en hoe populair de online verkoop van boeken is.
Kunnen boekhandels nog wel blijven bestaan? En hoe kunnen ze dat het beste doen?
In het laatste hoofdstuk beschrijf ik wat er in de maatschappij zal gebeuren als het gedrukte boek en wat we daar aan zouden kunnen doen.
Hoofdstuk 1. De populariteit van het gedrukte boek toen en nu
1.1 Het boek en zijn verleden
Voor een lange tijd was onze ervaring met literatuur en onze relatie met taal gebaseerd op gehoor en spraak.2 Millennia lang waren er verhalenvertellers, barden en troubadours die rondreisden en hun verhalen vertelden door middel van spraak en zang. Jaren later, met de ontwikkeling van het schrift heeft literatuur zich kunnen bevrijden van de begrenzende eigenschappen die spraak en gehoor met zich mee brengen, al is ‘orale’ literatuur nooit helemaal verdwenen. Een situatie waarin iemand iets vertelt heeft drie beperkingen; een luisteraar kan niet bepalen hoe lang het verhaal duurt, er is geen controle over de snelheid waarin de verteller vertelt en als laatste kan een luisteraar niet terugkijken in het verhaal naar dingen die hem interesseren; het verhaal moet gevolgd worden op de manier waarop het wordt vertelt. Bij een geschreven tekst kan de lezer altijd zelf bepalen hoe lang hij leest, hoe snel hij leest, welke delen hij leest en in welke volgorde hij dat doet. De ontvanger van het verhaal krijgt met het schrift veel meer vrijheid en mogelijkheid tot interpretatie van een verhaal.3
Het schrift heeft zich ontwikkeld van kleitabletten, naar papyrusrol, naar codex en uiteindelijk naar het gedrukte boek. Voordat de drukkunst werd ontwikkeld werden boeken
en
andere
(over)geschreven,
geschriften
met
de
hand
deze boeken heten handgeschriften.4
Het met de hand schrijven van boeken was een erg intensief werk; het duurde lang en boeken waren
17
daardoor erg kostbaar. Er waren vaak maar enkele oplages van handgeschriften, zo zijn er veel boeken uit de oudheid en de middeleeuwen verloren gegaan bij het verdwijnen van het laatste exemplaar.
Wanneer en door wie de drukkunst is uitgevonden is niet meer te achterhalen. In de oudheid was het principe van drukken van afbeeldingen al bekend zoals de vondsten bewijzen van rolcilinders in Mesopotamië. Vanaf het jaar 1000 zijn er in Europa boeken gedrukt met de blokdruktechniek. In de drukwereld is men eigenlijk altijd bezig geweest met het zoeken naar middelen om het drukproces te versimpelen en versnellen.5
Met de komst van de drukkunst ontstond een derde merksteen in onze taalcultuur. Taal, schrift en drukkunst waren die drie merkstenen in de evolutie en de opbouw van de menselijke taalcultuur.6 Deze drie elementen waren zo belangrijk voor de taalcultuur omdat hiermee communicatie tussen mensen gemakkelijker werd. Taal maakte het mogelijk om met elkaar te spreken, schrift maakte het mogelijk om woorden op te schrijven en aan een aantal mensen te laten lezen, taal en geletterdheid hebben het mogelijk gemaakt relaties en gedachten te kunnen verwoorden. Tenslotte vergrootte drukkunst de mogelijkheden van het schrift door de oplage waarin het gebruikt kon worden. Dankzij drukkunst werd het mogelijk om iets in grote hoeveelheden te produceren en onder een grote groep te verspreiden.
18
Het gedrukte boek heeft taal, en daarbij communicatie, vele verlengarmen gegeven en de menselijke greep op de wereld vergroot.7 Het heeft verspreiding van de menselijke denkwereld en manier van handelen mogelijk gemaakt. De rol van het boek werd steeds belangrijker doordat de manier van gebruik steeds breder werd. Er werden steeds meer functies aan het boek gekoppeld zoals informatie opslaan, kennis delen, maar ook voor vermaak.
Het gedrukte boek was zo populair dat het in zijn bestaan stand heeft gehouden naast de ontwikkeling van nieuwe media, naast de ontwikkeling van het dagblad, dat de nieuwste maar vaak ook minder diepgaande informatie brengt, en naast het tijdschrift dat wetenschappelijk, maar ook recreatief populair kan zijn. Al moet er wel gezegd worden dat in een aantal gevallen, binnen bepaalde gespecialiseerde wetenschappen de periodieke publicatie, in de vorm van een tijdschrift, het boek had kunnen verdringen. Het boek heeft ook het microfiche weerstaan, een soort chip waar meer dan 3 miljoen lettertekens op passen. Het microfiche was als het ware een technisch boek zonder pagina’s. Dat het niet prettig zoeken en lezen was op een dergelijk fiche is één van de belangrijkste redenen dat het fiche het boek niet heeft kunnen verslaan. Het fiche was namelijk wel een goede oplossing voor ruimtegebrek omdat het heel klein was. Radio en geluidsopnames hebben het boek ook niet kunnen verdringen, maar wel verschillende nieuwe
19
mogelijkheden gegeven. Een voorbeeld hiervan is het audioboek voor slechtzienden of moeilijk lezenden.8
20
1.2 Het boek in het heden
Negen
op
de
tien
Nederlanders
lezen
gedrukte
boeken.910 Ruim de helft van de bevolking leest minstens één keer per week een boek, drie op de tien mensen vrijwel elke dag. Dit was de uitkomst van het onderzoek naar de boekenbranche uitgevoerd door het GfK (Growth from Knowlegde)
besteedt
in februari 2012.11 De tijd die men hieraan
daalt
echter
onderzoeksresultaten Planbureau).
12
van
gestaag,
dit
het
(Sociaal
SCP
blijkt
uit
Cultureel
Het is niet duidelijk of de dalende populariteit
zorgt voor ‘ontlezing’.13 Veel digitale media hebben op één of andere manier te maken met lezen, maar er kan nog niet gezegd worden dat het digitaal lezen, het normale lezen vervangt, of dat het gelijkwaardig is. Volgens het onderzoek van het GfK gebruikt 91% van de ondervraagden
(bijna)
de ondervraagden
elke dag internet en kijkt 90% van
(bijna)
elke dag televisie.14 Maar bij
boeken ligt het percentage veel lager, namelijk 30% van de ondervraagden leest
(bijna)
elke dag boeken.
Volgens het onderzoek naar de boekenbranche van het GfK uit juli 2011 zijn er meer mensen die minder zijn gaan lezen de afgelopen 5 jaar.15 38% van de ondervraagden zijn minder gaan lezen. De redenen die ze opgeven zijn tijdsgebrek en/of andere hobby’s, ook is de
computer
een
grote
oorzaak.
30%
van
de
ondervraagden zijn meer gaan lezen, één van de redenen die ze hier voor opgeven is de aanschaf van een tablet of e-reader. Volgens datzelfde onderzoek is internet een populair medium, met een 2,0 staat het op
21
nummer 1.16 Boeken daarentegen staan met een 4,3 op nummer 5 en tijdschriften zijn het minst populair, deze staan met een 4,6 op de laatste plaats.
Uit het onderzoek ‘Alles over tijd’ van SPOT (Stichting ter Promotie en Optimalisatie van Televisiereclame)
blijkt dat men in
2008 1,5 uur per week besteedde aan het lezen van gedrukte boeken. In 2012 is dat gedaald naar 0,9 uur per week.17 Er is wel een kleine stijging geconstateerd in het lezen van e-boeken. Wat in 2008 nog niet in het onderzoek opgenomen was, omdat het minimaal was, is in 2012 0,1 uur per week. Ook de tijd die men aan drukwerk in het algemeen besteedt is gedaald. De tijd die men besteedt aan nieuwsbladen is van 1,8 uur in 2008 gedaald naar 1,4 uur per week in 2012. De tijdschriften zijn van 0,7 uur in 2008 gedaald naar 0,4 uur per week in 2012. De digitale media lijken echter wel populairder te worden. De tijd die men aan internet besteedt is van 9,3 uur in 2008 gestegen naar 11,5 uur per week in 2012. De tijd die men aan televisie besteedt van 11,5 uur in 2008 gestegen naar 17,5 uur per week in 2012. Deze stijging is deels veroorzaakt doordat men op internet programma’s terug kan kijken. Het lijkt erop dat de digitalisering er voor zorgt dat er minder gedrukte boeken gelezen
worden
en
meer
tijd
op
internet
wordt
doorgebracht.
Ook de verkoop van gedrukte boeken daalt. Volgens de gegevens van de KVB (Koninklijke Vereniging van het Boekenvak) was de totale omzet van gedrukte boeken in 2012 557
22
miljoen euro.18 Dit betekent een daling van 6,3% ten opzichte van 2011. E-boeken hebben een markaandeel van 2,7%. Er zijn in 2012 1,2 miljoen e-boeken verkocht, dat is 75% meer dan in 2011. De daling in verkoop valt mee in vergelijking met de verkoopdaling in andere sectoren in entertainment en vrijetijdsbesteding
(CD, DVD
en games).
De dalende populariteit van gedrukte boeken kan verschillende
oorzaken
hebben.
Zoals
hierboven
beschreven is worden andere media, waaronder vooral internet en televisie, populairder. A. Grypdonck, schrijver van het boek Is er nog een toekomst voor het boek?, schrijft in 1981 al dat er nu elektronica is en het streven naar vernieuwing en versimpeling die een bedreiging lijkt te vormen voor het gedrukte boek en de intelligentie van de mens.19 Volgens Grypdonck zorgen deze media ervoor dat de menselijke intelligentie daalt: mensen die veel gebruik maken van internet kunnen niet goed meer lange teksten lezen en deze ook begrijpen. Nicholas Carr (1959),
de schrijver van het boek The Shallows: What the
Internet Is Doing to Our Brains beschrijft in zijn boek overeenkomsten met de bewering van Grypdonck; dat onze hersenen zouden veranderen door de grote hoeveelheid informatie op internet en het multitasken wat daardoor veroorzaakt wordt.20 Hierdoor we ons minder lang op één handeling kunnen concentreren.
Uit het eerder genoemde onderzoek van het GfK uit juli 2011 blijkt een andere oorzaak; mensen besteden minder
23
tijd aan het lezen van gedrukte media.21 De dalende populariteit van gedrukte boeken door het internet en andere digitale media komt van twee kanten, men gebruikt meer internet en heeft daardoor minder tijd voor gedrukte boeken. Maar ook door internet vinden we het moeilijker om boeken te lezen en te begrijpen. Internet en andere digitale media zorgen als het ware voor een vicieuze cirkel. Deze oorzaken worden in het volgende hoofdstuk uitgebreid behandeld.
24
Hoofdstuk 2. De oorzaken van de dalende populariteit van boeken
Er zijn meerdere oorzaken waardoor het gedrukte boek minder populair wordt. Bijna al deze oorzaken zijn gekoppeld aan het ontstaan en de gevolgen van de informatiemaatschappij.
Mensen
die
in
een
informatiemaatschappij leven zijn op een andere manier gaan handelen en denken, met als gevolg dat gedrukte boeken minder populair worden.
2.1 Onze samenleving, de informatiemaatschappij
2.1.1 Wat is een informatiemaatschappij? De Nederlandse samenleving ondergaat sinds het ontstaan van internet in 1989 ingrijpende veranderingen onder
invloed
van
het
toenemende
informatie- en communicatietechnologie
gebruik 22
(ICT).
van
ICT en
media zijn onmisbaar geworden in onze samenleving. Deze samenleving noemen we dan ook vaak een informatiemaatschappij.
In de informatiemaatschappij bestaat er veel verlangen naar informatie; men wil direct het laatste nieuws weten.23 De krant was ooit onze dagelijkse nieuwsbron, maar deze kan de snelheid van de stroom informatie die internet ons biedt niet bijbenen en is in populariteit aan het verliezen. De informatiemaatschappij draait om een enorme, constante stroom van informatie. Dagelijks worden er miljarden boodschappen uitgezonden en ontvangen
waarvan
de
snelheid
ook
nog
eens
spectaculair is toegenomen. Het product ‘informatie’ is ook niet langer meer gebonden aan iets tastbaars zoals papier. In deze veranderde maatschappij zijn er bijna geen grenzen meer met betrekking tot communicatie; alles is mogelijk.
Het meest gebruikte medium in Nederland is de televisie, op de tweede plaats komt internet, daarna boeken, nieuwsbladen en tijdschriften. Ondanks dat internet, met betrekking tot de tijd die eraan besteed wordt, op de
27
tweede plaats staat wordt het wel, in het onderzoek naar de boekenbranche van het GfK uit juli 2011, genoemd als meest populaire medium.24 Waarschijnlijk is het internet populairder dan de televisie omdat het internet veel verschillende soorten vermaak en ook vele verschillende mogelijkheden tot communicatie biedt. Televisiekijken daarentegen is een manier van ontspanning waarbij je zelf bijna niet hoeft te handelen. Dit wordt erg gewaardeerd als mensen moe zijn.
2.1.2 Individualisering Individualisering is een proces in de verzelfstandiging van mensen ten opzichte van elkaar. Dit betekent dat mensen op steeds meer terreinen van het leven keuzes kunnen maken die relatief los staan van de keuzes van andere mensen, zelfs van wie voor hun het meest dichtbij staat, maar ook relatief los van eerder of ergens anders gemaakte eigen keuzes. Er is minder dwang dan vroeger, maar er is ook minder aanvaarding in wat het lot brengt. Het indelen van het eigen leven en van de eigen persoon is
letterlijk
een
leven(s)werk
geworden.25
Het proces van individualisering is met de industrialisatie op gang gekomen maar is ondertussen in onze informatiemaatschappij
uitgegroeid
tot
een
massaverschijnsel. De oorzaak hiervan is de sterk gegroeide welvaart in het westen, de volledig geletterde samenleving met een groot en vrij aanbod aan communicatiemedia die ontstaan is na de Tweede
28
Wereldoorlog.26 De verspreiding van nieuwe gedachten, de confrontatie met andere ideeën, leefstijlen en gewoonten,
de
kritiek
op
het
traditionele
en
vanzelfsprekende, de discussie over wat goed en slecht is, mooi en lelijk, juist en onjuist is de basis van de individualisering.27 Iedereen lijkt een eigen mening te hebben, en komt daar voor uit.
2.1.3 Wat de informatiemaatschappij met ons doet De
‘vrijheid’
die
de
informatiemaatschappij
en
individualisering ons geeft, gaat voor veel mensen samen met sterke gevoelens van onveiligheid, onzekerheid, eenzaamheid en onrust.28 Men tracht orde te scheppen in de chaos, wat echter niet langer mogelijk lijkt te zijn door de stoom informatie die steeds maar binnenkomt, waarvan het bijna onmogelijk lijkt om die buiten te sluiten.
Ook is werkdruk en werkstress toegenomen ten gevolgen van de opkomst van de informatiemaatschappij. Volgens Job-Demand-Control-Model van de Zweedse psycholoog Robert Karasek wordt werkstress veroorzaakt door een combinatie van hoge taakeisen regelmogelijkheid
(problemen)
en een laag
(mogelijkheid om problemen op te lossen).
29 30
We worden niet overspannen van de problemen die we tijdens ons werk oplossen, deze problemen zorgen zelfs voor een hoge mate van uitdaging van ons werk, maar we worden overspannen wanneer ons werk ons niet de mogelijkheid biedt om te problemen op te lossen.
29
De oorzaak ligt in het steeds complexer worden van het werk doordat men gebruik is gaan maken van ICT in de arbeidsorganisatie. Wel kan ICT er voor zorgen dat de werknemer zelfstandiger kan werken en zijn werk kan afstemmen op andere aspecten van het dagelijks leven. Door
die
nieuwe
sociale
en
technologische
ontwikkelingen wordt werk en sociaal leven steeds gemakkelijker met elkaar verweven. Een gevolg hiervan is dat het werk niet meer apart gezien kan worden van de andere aspecten van het dagelijks leven. Werk en privé overlappen elkaar en hierdoor kan een gevoel van permanente tijdsdruk ontstaan, het idee dat men continu in een sociaal spitsuur leeft.31
De eisen, die de informatiemaatschappij aan haar burgers stelt, veranderen snel. Dit heeft tot gevolg dat bestaande vaardigheden soms niet meer aan de huidige eisen en verwachtingen, die de informatiemaatschappij met zich meebrengt, voldoen. Niet iedereen voelt zich thuis in de snelle Zap-cultuur of is in staat om te
multitasken wat een vereiste is voor het succesvol participeren in de informatiemaatschappij. Zij die niet snel genoeg hebben
de
noodzakelijke
kans
slachtoffer
capaciteiten te
worden
ontwikkelen, van
de
informatiemaatschappij. Zij raken achter, werk op ICT vlak wordt te moeilijk, sociaal contact is moeilijker te onderhouden doordat dit veel op internet onderhouden wordt etc.
30
Als
je
eenmaal
beïnvloed
bent
door
de
informatiemaatschappij voel je je meestal verplicht om mee te doen aan die maatschappij zoals die nu is. Je voelt je verplicht om tien keer per uur op je mobiele ‘telefoon’ te kijken of je al een smsje, whatsappje of
facebookberichtje hebt. Ik zelf bijvoorbeeld vind het lastig om te blijven wie ik ben omdat ik op alle mogelijk manieren wordt beïnvloed door de media.
31
2.2 De gevolgen van het internet
Internet is een van de oorzaken van alle veranderingen die de informatiemaatschappij met zich mee brengt. Eigenlijk
draait
het
grootste
deel
van
de
informatiemaatschappij om internet. Maar wat doet het internet nou eigenlijk met ons, en wat heeft dat te maken met de populariteit van het gedrukte boek?
2.2.1 Wat is internet en waar komt het vandaan? De jaren ‘60 was de tijd van de Koude Oorlog tussen Amerika en de Sovjetunie. De Amerikanen waren bang dat de Russen met één goed gemikte atoombom de grootste Amerikaanse supercomputer zouden kunnen uitschakelen.32 Het Pentagon besloot daarom om een netwerk van computers aan te leggen dat samen functioneerde als één, en dat blijft doen, ook als bepaalde delen platliggen. Dus in plaats van lineair geschakelde
computers
waarbij
het
hele
netwerk
ontregeld is als één schakel ontbreekt, werden de computers als in een web met elkaar verbonden. In 1969 gaat het Defense Advanced Research Projects Agency Network 33
computers.
(ARPAnet)
online, deze bestaat uit vier
Als er twee van de vier uitvallen, dan
kunnen de twee overgebleven computers gewoon door gaan met communiceren.
Om het netwerk wereldwijd te kunnen gebruiken, was een nieuw standaard protocol nodig. Zo werd de IP
32
(Internet Protocol)
wordt
hoe
technologie ontwikkeld waarin bepaald elektronische
boodschappen
ingepakt,
geadresseerd en verstuurd worden via dat nieuwe netwerk. Dit standaard protocol werd in 1977 ontwikkeld en werd TCP/IP (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) genoemd. TCP/IP maakt het mogelijk om verschillende branches van andere complexe netwerken direct aan het
ARPAnet te verbinden. Begin jaren ’90 werd het World Wide Web, ons huidige internet, bedacht door de software engineer Tim Berners-Lee
(1955).
De term internet zoals wij die nu gebruiken was oorspronkelijk een bijvoeglijk naamwoord, namelijk een afkorting van internetworking.34 Hiermee wordt bedoeld: netwerken onderling verbinden. In de oorspronkelijke specificatie van TCP/ IP is deze term al te vinden. Men had het bijvoorbeeld over internet-mail en internet-
verkeer. Hier betekende internet: werkend met TCP/IP, en
het
was
een
voorziening
waar op
sommige
computernetwerken voor specifieke doeleinden gebruik van werd gemaakt, als aanvulling op de faciliteiten van het computernetwerk zelf.
Door het ontstaan van een groot en explosief groeiend wereldwijd netwerk van via TCP/IP verbonden computers ging de term internet verwijzen naar dat specifieke netwerk, en het werd rond 1990 de officiële naam voor dat netwerk.
33
De burgers van de huidige informatiemaatschappij zijn internet steeds meer gaan gebruiken. Het is een steeds groter deel van onze samenleving geworden. Internet is de belangrijkste reden dat onze samenleving een informatiemaatschappij is geworden. Wat begon met het delen van informatie en gegevens, is uitgegroeid tot een sociale bezigheid die bijna niet meer genegeerd kan worden. In Nederland waren in oktober van 2012 12,4 miljoen mensen aangesloten op het internet, dat is 96% van alle 12- tot 75-jarigen.35 Mobiel internet begint ook steeds populairder te worden. Het is vooral populair onder de leeftijdscategorie van 12 tot 25 jaar, de zogenaamde ‘Google-generatie’.36 In 2012 gebruikt 86% van deze leeftijdscategorie internet op een laptop, telefoon
of
tablet.
leeftijdscategorieën
Gemiddeld gebruikt
gezien 60%
over van
alle de
internetgebruikers mobiel internet. Bijna de helft hiervan gebruikt internet op zijn mobiele telefoon en heeft dus constant beschikking.
2.2.2 De Google-generatie Wie geboren is na 1980 en opgegroeid met de gemakken van internet valt onder de Google-generatie. Doordat deze generatie opgegroeid is met de gemakken van internet is hun denkwijze anders dan van hen die zonder internet is opgegroeid. Veertigplussers kunnen het zich nauwelijks voorstellen, maar het lijkt er op dat de Google-generatie heel goed weet dat veel informatie op internet met een korreltje zout moet worden genomen. Ze
34
zijn bekend genoeg met internet om de betrouwbaarheid van Wikipedia of een shockblog als GeenStijl te relativeren. Ze weten om te gaan met de eventuele onjuiste informatie en hebben ook geen last van een informatie overload zoals de meeste 40 plussers wel hebben.37
Echter,
niet
iedereen
is
het
hiermee
eens.38
Onderzoekers van CIBER research team van het University College London hebben onderzoek gedaan naar het informatiegedrag van jongeren en het gebruik van bibliotheken en concluderen dat de Google-generatie gebrek heeft aan informatievaardigheden.39 Jongeren maar ook ouderen die veel gebruik maken van internet zijn ongeduldig als ze naar informatie zoeken. Ze tolereren geen vertraging en hun informatie behoefte moet meteen bevredigd worden; ze investeren geen tijd in het doorgronden van de zoekmethodes en de informatie. Volgens dat zelfde onderzoek is de Google-
generatie
een
mythe
als
het
gaat
over
de
informatiewinning van jongeren op internet. Jongeren die opgegroeid zijn in het internettijdperk vertrouwen volledig op de digitale bronnen, maar lijken niet de capaciteiten te hebben om deze bronnen te beoordelen op hun inhoud en waarheid.
Onze taal is één van de eigenschappen die de mens onderscheidt van andere diersoorten op de aarde. Ieder persoon dat onder enigszins normale omstandigheden opgroeit leert in één van zijn eerste levensjaren een taal
35
spreken en daarna schrijven. Er lijkt echter een einde te komen aan de taal zoals die nu is.40 Hoogleraren op universiteiten klagen er al een aantal jaar over, veel studenten, van de Google-generatie, kunnen namelijk geen fatsoenlijke zin meer schrijven. De Vrije Universiteit in Amsterdam heeft de eerstejaars aan een taaltoets onderworpen en dit bewees wat de hoogleraren al zeiden. Eén op de zeven eerstejaars begint de studie met onvoldoende kennis van de Nederlandse taal.
De Google-generatie verblijft veel op internet en kan daar alles opzoeken wat ze maar willen, maar op datzelfde internet ontwikkelen ze hun eigen taal en hebben ze geen controle van ouders en geleerden over hun manier van schrijven. Een voorbeeld hiervan is het Breezah-
taaltje dat zich heeft ontwikkeld in chatrooms en chatprogramma’s zoals MSN Messenger.41 bReZeRtAl lAt
ziiCh lAsTiiG OmSgrYvEn mAr hEt kOmT Er gLoBaL Op nEr dAt bPaLdE KlAnK3N Op eN VaStE WiiJzE WoRdEn gEsGrEv3n 3N 3r aFwiiS3l3nD GeBrUiiK WoRdT GeM4Kt v4n hOfD- eN KlE1Ne lEtTUrS!!!! Andere taalgebreken die je vaak op internet tegen komt en dan vooral in berichten op bijvoorbeeld facebook of op een forum zijn woorden zoals: ‘me’ in plaats van ‘mijn’, ‘sgrijven’ in plaats van ‘schrijven’ en ‘lkkr’ in ‘plaatst’ van lekker. Het lijkt er op dat, omdat er niet op deze ‘andere’ manier van schrijven wordt gewezen, de jeugd op een gegeven moment niet meer weet hoe ze correct Nederlands moet schrijven.
36
2.2.3 Internet doet ‘iets’ met onze hersenen Heb jij ook wel eens het gevoel dat jouw hersenen een aantal jaar geleden anders werkten? Dat je je minder goed kan concentreren en ongeduldig bent, dat iets je hersenen veranderd heeft? Nicholas Carr
(1959)
ook. Hij
schrijft op de eerste pagina van zijn boek The Shallows:
What the Internet Is Doing to Our Brains: “De laatste jaren heb ik het gevoel dat er iets met mijn brein aan het rotzooien is”.42 In dit boek schrijft hij over de invloed van internet op onze hersenen. Ik dacht zelf tijdens het lezen van dit boek, “hier zit een kern van waarheid in”, ik merk dat ik niet meer zo als vroeger denk en dat merk ik vooral als ik lees; ik ben gehaast, onrustig en snel afgeleid, ik wil meer dan alleen het boek. Uit het boek van Carr blijkt dat we ons brein kunnen verpesten en daar zijn we momenteel goed mee bezig.43
Tien jaar geleden dachten wetenschappers nog dat onze hersenen onveranderlijk waren, echter die theorie is de laatste paar jaar flink onderuitgehaald. Uit onderzoek is gebleken dat onze hersenen tot op hoge leeftijd nieuwe zenuwcellen en synapsen aanmaken.44 Als we ons actief mentaal inspannen zoals leren, nadenken en problemen oplossen verandert ons brein fysiek, dit noemen we
neuroplasticiteit.45 Deze neuroplasticiteit zorgt ervoor dat we aan onze hersenen kunnen werken: we kunnen ze trainen, we kunnen onszelf slimmer maken en slechte eigenschappen dempen. Neuroplasticiteit heeft echter ook één groot nadeel, we kunnen onze hersenen namelijk
37
ook verpesten door ze op een verkeerde manier te gebruiken.
Doordat
we
veel
surfen
op
internet
en
korte
informatieberichten lezen veranderen onze hersenen; ze zijn alleen nog in staat tot oppervlakkig scannen, en zoeken voortdurend naar afleiding en nieuwe informatie. Lang geconcentreerd lezen wordt hierdoor vermoeilijkt. Carr haalt in zijn boek verschillende onderzoeken aan die dit bewijzen.46 Carr beweert dat we door het gebruik van internet onze hersenen onherstelbaar beschadigen. Ook neemt hij in zijn boek het standpunt in dat boeken lezen goed is, en dat we deze moeten blijven lezen om deze beschadigingen tegen te gaan.
Internet lijkt zeker wel iets met onze hersenen te doen, maar over wat dat precies is zijn de geleerden het niet eens. Niels Taatgen, hoogleraar kunstmatige intelligentie aan
de
Rijkuniversiteit
in
Groningen,
heeft
forse
bedenkingen bij de bewering van Carr, dat internet onze hersenen onherstelbaar beschadigt. Als je iets leert dan veranderen je hersenen altijd. Door te oefenen is het mogelijk het weer terug te veranderen.47 Door het gebruik van computers en internet zijn veel mensen gaan multitasken. Dit komt doordat computers tegenwoordig zo zijn gemaakt dat je simpel met verschillende programma’s tegelijk bezig kunt zijn. Ook internet browsers zijn tegenwoordig zo ontworpen dat er verschillende websites open kunnen staan in één scherm,
38
je kunt heel gemakkelijk in één klik van de ene taak naar de andere taak switchen.48
Mensen kunnen dus meerdere dingen tegelijk doen, maar tot een bepaald punt. Het kan uit de hand lopen, iemand kan verslaafd raken aan multitasken. Geconcentreerd werken aan één mentaal inspannende taak is er voor velen niet meer bij, doordat ze elke vijf minuten behoefte hebben om hun mail te checken. Echter was de neiging afleiding te zoeken als we iets moeilijks doen er ook vóór de komst van de computer en het internet, denkt Taatgen. Alleen vroeger lagen de verleidingen minder gemakkelijk voor het grijpen. Het internet tast je hersenen niet aan en als je op gezette tijden een boek blijft lezen, blijft die vaardigheid gewoon intact, verzekert Taatgen. Zelfs als je door teveel internetgebruik rusteloosheid en een gebrek aan concentratievermogen hebt ontwikkeld kun je dat door oefenen weer afleren. Maar Carrs waarschuwing dat we onze hersenen aan het verpesten zijn is wel verstandig om in ons achterhoofd te houden; het is namelijk moeilijk gewoontes te veranderen, net als bij een verslaving, je moet het echt zelf willen.
Pieter Roelfsema, hoogleraar neurobiologie en directeur van het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen (KNAW),
zegt dat bepaalde delen van je hersenen
verantwoordelijk zijn voor het verplaatsen van je aandacht.49 Het zou kunnen dat die gebieden door veel
multitasken krachtiger worden, waardoor ze als je je lang moet concentreren vertellen dat het tijd is voor iets
39
anders. Roelfsema vraagt zich af hoe erg dat nou eigenlijk is. Bij veel internetgebruik filter je misschien meer, je bent aandachtiger gericht op informatie die je anders niet had kunnen krijgen. Als je hersenen er achter komen dat door blijven lezen geen waarde heeft, dan is het tijd om verder te gaan. Dit is veel efficiënter dan wanneer je een heel artikel leest waar je eigenlijk niets aan hebt.
Het is niet alleen internet dat er voor zorgt dat onze manier
denken
verandert,
tegenwoordig
wordt
de
traditionele media ook zo aangepast dat het gemakkelijk is om snel tussen verschillende artikelen te switchen. Bijvoorbeeld NRCnext; dat is als het ware een website op papier. Op de voorpagina veel beeld en korte berichten. Alles kort en krachtig. Je kunt kijken wat er gebeurd is en als je wilt is het mogelijk verder te lezen, doorklikken naar een volgende pagina, ofwel ‘De krant als hyperlink’.50 A. Grypdonck schrijver van het boek Is er nog een
toekomst voor het boek? heeft in 1981 al iets vergelijkbaars geschreven, “Het lezen, het volgehouden en met concentratie doornemen van een iets langere tekst, het begrijpend en verwerkend lezen, is een inspanning geworden die velen niet meer aan kunnen”.51 Volgens
Grypdonck
worden
we
verwend
met
oppervlakkige informatie, ingekorte teksten, opsommingen en beelden, hiermee wordt de inspanning beperkt. In een wereld waarin een intelligente technische omgeving uit
40
het menselijk brein is ontstaan, is de mens zelf niet meer in staat intelligent te handelen. Wat hij hiermee wil zeggen is dat door alle voorgekauwde informatie, die toen door de media maar nu door het internet wordt verspreid, er voor zorgt dat we zelf niet meer nadenken, dat we zelf niet verder kijken. En dat we op een gegeven moment zelfs niet meer kunnen nadenken. We gebruiken onze hersenen niet meer zoals we dat vroeger deden en dit
gaat
ten
koste
van
onze
intelligentie
en
52
vaardigheden.
Mijn mening is; dat er een kern van waarheid zit in het verhaal van Grypdonck, we hebben met onze steeds groter wordende intelligentie een wereld opgebouwd, maar door onze verminderde concentratievermogen en verlangen naar oppervlakkige informatie kunnen velen van ons deze intelligentie niet meer evenaren. De mens heeft zoveel moeite gedaan om ons handelen te versimpelen, het lijkt alsof we nu op het punt van omkeer zitten. Door deze versimpelingen denken we onze intelligentie en vaardigheden niet meer nodig te hebben.
2.2.4 Internet en de populariteit van het gedrukte boek Internet wordt steeds populairder. Volgens het onderzoek
Alles over tijd van SPOT van Televisiereclame)
(Stichting ter Promotie en Optimalisatie
is de tijd die men aan internet besteedt
van 9,3 uur in 2008 gestegen naar 11,5 uur per week in 2012.53 Deze tijd moet ergens vandaan komen en blijkt
41
ten koste te gaan van gedrukte media; hier wordt volgens hetzelfde onderzoek steeds minder tijd aan besteed.
Men gebruikt steeds vaker en langer internet met alle gevolgen die hierboven zijn beschreven; men kan zich minder goed lang concentreren, is onrustig en verlangt naar meer informatie dan één bron kan geven. Hierdoor wordt lezen vermoeilijkt en wordt het nog minder gedaan. Internet zorgt dus eigenlijk voor een vicieuze cirkel met betrekking tot de populariteit van het gedrukte boek.
Stel dat er geen boeken meer gelezen worden, hoe erg is dat nou eigenlijk? Vervangt het internet niet het lezen van een boek? Wat is er eigenlijk anders aan het lezen van een weblog? Dat zal ik je vertellen, op internet is er teveel afleiding waardoor het vermoeilijkt wordt om lang geconcentreerd een tekst te lezen. Met een boek is het mogelijk je afsluiten van de informatiestroom die de digitale media voortbrengen. Het internet zal dus nooit het lange geconcentreerde lezen dat een boek mogelijk maakt kunnen vervangen.
Ik denk dat het echt belangrijk is voor onze hersenen en intelligentie dat we boeken en het liefst gedrukte boeken blijven lezen. Ook heeft het gedrukte boek een stukje nostalgie en sfeer die digitale media nooit zal kunnen nabootsen.
42
2.3 Het digitale boek
2.3.1 Het verlangen naar versimpeling en nieuwe technieken De mens is zijn hele bestaan eigenlijk al bezig met zoeken naar versimpeling van het leven.54 We zijn op zoek
naar
versimpeling
van
het
produceren
van
producten. De informatiemaatschappij en internet hebben gezorgd voor het verlangen naar nieuwe technieken om ons
dagelijks
leven
te
versimpelen.
De
telefoon
bijvoorbeeld wordt steeds multifunctioneler; vroeger was het alleen mogelijk om te bellen, later ontstond de mogelijkheid om korte tekstberichten te versturen. Tegenwoordig
is
de
telefoon
een
heel
communicatiecentrum geworden waardoor we op alle mogelijke manier bereikbaar zijn. Zo ook de televisie; deze krijgt steeds meer functies. Met de komst van digitale
televisie
is
het televisiekijken
heel breed
geworden. Vroeger moesten we een uitzending opnemen als we het niet konden zien, tegenwoordig kunnen we gemiste uitzendingen terugkijken met een programma op de televisie zelf. We kunnen tegenwoordig zelfs met onze televisie
op
internet
surfen.
Veel
dingen
gaan
gemakkelijker en kosten minder handelingen.
2.3.2 Het digitale boek tegenover het gedrukte boek Ondertussen versimpelende
heeft
men
techniek
een
voor
het
vervangende gedrukte
en boek
ontwikkeld, het e-boek. Een bestand van een boek
43
waarvoor een digitaal medium nodig is om het te kunnen lezen. Het lijkt erop dat in onze informatiemaatschappij ook boeken gedigitaliseerd gaan worden.
Al sinds de opkomst van internet worden digitale boeken als grote kanshebbers bestempeld. Het digitale boek is langzaam zijn weg in de boekenmarkt aan het zoeken en wordt steeds populairder. Er zijn in 2012 1,2 miljoen eboeken
verkocht,
75%
meer
dan
in
2011.
Het
omzetaandeel van het e-boek binnen de algemene boekenmarkt komt daarmee uit op 2,7%.55 Volgens het onderzoek naar de boekenbranche dat is uitgevoerd door het GfK in februari 2012 heeft inmiddels 10% van de Nederlanders in de afgelopen maand minimaal één digitaal boek gelezen en is het digitale boek bij 53% van de Nederlanders bekend.56 In 2009 was het digitale boek nog maar bij 18% van de Nederlanders bekend.
Nu heerst de vraag; zal het digitale boek de doodsstreek betekenen voor het gedrukte boek of zal het digitale boek van het gedrukte boek weer uit het dal halen? Het kan meerdere kanten op; het gedrukte boek blijft naast het digitale boek bestaan of het verdwijnt. Echter kan het gedrukte boek ook op de achtergrond blijven bestaan zoals dat met de LP het geval is. Als het gedrukte boek verdwijnt, zal dat niet plotseling gaan maar geleidelijk en langzaam zoals bij het cassettebandje en de VHS-tape. Een proces waar de ‘vaste’ telefoon en de CD momenteel midden in zitten.57
44
Uit onderzoek van Stichting Marktonderzoek Boekenvak blijkt dat 42% van de digitale lezers geen behoefte meer heeft om gedrukte boeken te kopen.58 Het merendeel, namelijk 58%, blijft nog wel gedrukte boeken kopen. Er blijkt zelfs uit verschillende onderzoeken dat veel e-boek lezers méér zijn gaan lezen en in sommige gevallen zelfs meer gedrukte boeken hebben aangeschaft.
Volgende de scriptie van student Journalistiek van de School of Media Robert Feller, kent de gemiddelde consument veel minder waarde toe aan een digitaal boek, ten opzichte van een gedrukt boek.59 Een aantal consumenten is zelfs van mening dat het digitale boek (bijna)
niets mag kosten. Bij de vraag: wat zou je hooguit
willen betalen voor een digitaal boek, komt het vaak voor dat consumenten nul euro invulden terwijl zij voor een gedrukt exemplaar altijd wel bereid zijn om een bedrag neer te leggen.
Mensen zullen altijd verhalen willen lezen of dat nu gedrukte of digitaal is. Beide, gedrukte- of digitale boeken, hebben voor- en nadelen. Een e-boek lezen op een e-reader of tablet is licht en klein, je kunt gemakkelijker meerdere boeken meenemen. Wat een digitaal boek niet heeft en een gedrukt boek wel is fysieke uitstaling: hierdoor gaat de beleving van het boek verloren. Je ziet niet hoe dik of dun het boek is, de uitstraling van een
(mooie)
cover is afwezig, de tekst op de
achterflap kan je niet even snel lezen. Ook ontbreekt de geur van oud of nieuw papier en in een digitaal boek is
45
de romantiek van fysieke ezelsoren onmogelijk. Het digitale boek wekt geen nieuwsgierigheid meer op.
Hoe het digitale boek zich verder gaat ontwikkelen moeten we nog maar afwachten, maar het is in populariteit aan het toenemen. Als straks de generatie komt die nog nooit een gedrukt boek heeft aangeraakt en alleen door middel van computers en techniek onderwijs heeft gevolgd, denk ik dat de kans bestaat dat het gedrukte boek onderuit gaat. Helemaal als de generatie die nog wel gedrukte boeken heeft gelezen is verdwenen.
46
Hoofdstuk 3. De status van de boekenwereld
Het gaat niet goed in de boekenwereld. Er worden minder boeken verkocht, dat is een feit. In 2012 waren er 1.660 boekhandels, dat zijn er 120 minder dan 5 jaar geleden.60 Dat lijkt nog niet veel, maar de verdwijning van
boekhandels
gaat
steeds
sneller.
In
2008
verdwenen er 10 boekhandels, in 2009 waren dat er al 20 en het laatste jaar zijn er 50 gesloten. De boekenwereld zet zich door ingestelde regels en wetten, in combinatie met de dalende verkoop, helemaal vast. Of speelt de stijgende online verkoop, doordat internet steeds populairder wordt, misschien ook een rol in de crisis van de boekenwereld? In dit hoofdstuk wordt er beschreven wat er precies in de boekenwereld gebeurt, en of er mogelijkheid is om deze crisis op te lossen.
3.1 De rechten van de boekhandel 3.1.1 De wet op de vaste boekenprijs Op 9 november in 2004 is de wet op de vaste boekenprijs ingesteld, een belangrijke wettelijke regeling voor het boekenvak.61 Hiermee wilde men de prijzen van boeken, bladmuziek en schoolboeken controleerbaar maken. Gedrukte boeken, e-boeken, vallen niet onder deze wet. De wet houdt in dat een uitgever van een boek of bladmuziek verplicht is om een prijs te bepalen voor zijn uitgave. Dit moet hij melden aan het Commissariaat voor de Media
(CvdM),
welke toezicht houdt op het
naleven van de wet op de vaste boekenprijs.62 De uitgever mag de prijs pas na een half jaar aanpassen en na één jaar is het mogelijk om deze vaste prijs op te heffen. Iedere tussentijdse prijswijziging moet ook gemeld worden aan het CvdM.
De wet op de vaste boekprijs is ingesteld om te voorkomen dat er een concurrentiestrijd ontstaat, er wordt niet meer geconcurreerd op prijs waardoor kleine boekhandels levensvatbaar blijven en Nederland een hoge dichtheid aan boekhandels kent.63 Maar ook om te voorkomen
dat
‘niet-boekhandels’
bijvoorbeeld
supermarkten boeken als serviceartikel tegen een te lage prijs met weinig of geen marge gaan verkopen.
Ook wordt een divers aanbod van boeken gestimuleerd door de wet op de vaste boekenprijs.64 De prijs van een boek waarvan de omzet hoog is komt niet onder druk te
49
staan, bestsellers leveren daardoor zowel uitgevers als boekhandels hoge winsten op. Omdat uitgevers hoge winsten hebben van bestsellers investeren zij in de uitgave
van
boeken
met
een
kleiner
verwacht
lezerspubliek die daardoor minder rendabel zijn.
3.1.2 Het recht van retour De boekhandel heeft de mogelijkheid om boeken te retourneren naar de uitgever als blijkt dat boeken te groot in zijn gekocht of als boeken niet verkopen. Dit wordt het vrij recht van retour genoemd
(VRR).65
Deze regeling
houdt in dat de boekhandel boeken mag terugsturen naar de uitgever tot een door de uitgever per kalenderjaar vastgesteld limiet. Dit mag zelfs na een aantal maanden nog. De boekhandel krijgt hierop zijn geld terug van de uitgever. Hierdoor kan de boekhandel flexibel met zijn voorraden omgaan. Echter is dit VRR een groot nadeel voor de uitgevers, zij zitten namelijk met boeken die niet meer actueel zijn en dus weinig of niets meer opbrengen. Deze geretourneerde boeken worden vernietigd door het Centraal Boekenhuis
(CB).66
Dit VRR kost de uitgevers
ongeveer 3,5 miljoen euro per jaar, een aanzienlijke kostenpost.67
Om kosten te besparen is er in september 2012 een tweede manier van ‘retourneren’ ingesteld. Deze wordt de Facturatie Vertrouwensretour genoemd
(FVR).68
Hierbij
worden de ‘retouren’ door de boekhandel zelf vernietigd. Echter moet de uitgevers hier wel eerst akkoord opgeven.
50
Het CB zorgt er daarna voor dat de creditering geregeld wordt. Hiermee komt het hele logistieke retourproces te vervallen.
Het recht van retour is een veilig systeem voor boekhandelaren omdat zij niet met hele grote voorraden blijven zitten. Voor de uitgevers is het echter een verliesgevend systeem.
51
3.2 Online verkoop
3.2.1 Van fysieke winkels naar webwinkels Er
is
een
duidelijke
verschuiving
gaande
in
de
boekenwereld, een verschuiving naar online verkoop zoals dat bij meerdere branches zichtbaar is. Deze verschuiving is voor de boekhandel en uitgever goed merkbaar. Echter is het voor de boekhandel een groter probleem dan voor de uitgever. De boekhandel ziet namelijk zijn omzet snel dalen en zijn klantenbestand kleiner worden, de uitgever ziet zijn klanten verschuiven naar de online verkoop. De boekhandel kan ook niet echt profiteren van de opkomst van e-boeken omdat het hier gaat om een digitaal bestand wat lastig verkoopt in een echte winkel.
65% van de boeken wordt gekocht in fysieke winkels zoals boekenwinkels en warenhuizen.69 De andere 35% wordt verkocht via internet; dit percentage stijgt nog steeds. Boeken worden online niet alleen verkocht door specifieke webwinkels, maar ook door websites van fysieke winkels. Boekhandels zouden hierin een kans hebben om hun via hun fysieke winkel online te verkopen en zo hun winkel staande te houden.
Nederland telt een heleboel sites die boeken aanbieden. Van deze honderden sites worden er in ieder geval al ruim honderdtwintig bediend door het CB. De sites variëren in grootte en assortiment van grote webwinkels met een ruim aanbod naar kleine gespecialiseerde
52
partijen. Ook hebben uitgevers vaak eigen webwinkels waardoor je boeken direct bij de uitgever kan kopen. Echter wordt de online boekhandelmarkt gedomineerd door een paar grote webwinkels, een voorbeeld hiervan is bol.com.70
3.2.2 Waarom steeds meer mensen online kopen Als nieuwe boeken op internet niet goedkoper zijn door de vaste boekenprijs, waarom kopen dan toch zoveel mensen online boeken? Het is toch veel handiger om boeken in een winkel te kopen waar je geholpen kan worden in je keus? Dat vraag je je misschien af. Toch vinden mensen het over het algemeen tegenwoordig erg fijn om producten online te bestellen.
In 2009 heeft vergelijkingssite beslist.nl onderzoek gedaan naar redenen waarom er online gekocht wordt.71 De voornamelijkste redenen hiervoor zijn; het gemak dat vanuit huis winkelen heeft
(68,1%)
webwinkels 24 uur per dag open zijn
en het feit dat (67,1%).
Een reden
die niet in dit onderzoek is opgenomen maar ook belangrijk is, is het kopen op afbetaling of op factuur. Je hoeft vaak niet gelijk te betalen, waardoor je het product wat je graag wilt hebben alvast kunt aanschaffen ook al heb je nu geen geld. Andere redenen zijn betere prijzen (62,8%),
makkelijker
assortiment producten
te
vergelijken
(41,6%),
(59,3%),
aanbiedingen
reviews van andere consumenten
breder
(40,7%)
en
(39,8%).
53
In een fysieke winkel is over het algemeen meer service, er werken mensen die weten waar ze het over hebben en waar je altijd hulp kunt vragen als je iets niet kunt vinden. Echter weegt dat voor veel mensen niet op tegen de webwinkel waar het vele male gemakkelijker is om een specifieke keuze te kunnen vinden. In een boekhandel zijn
boeken
vaak
gerangschikt
op
een
bepaalde
categorie, maar bijvoorbeeld niet op schrijver of een titelnaam. In een webwinkel is het vaak mogelijk om op verschillende manieren te zoeken naar een specifiek boek, op genre, schrijver of titel etc. Het is weer een vergemakkelijking van het leven wat mensen aantrekt om online te gaan shoppen.
In webwinkels krijg je vaak aanraders tijdens het zoeken. Webwinkels registreren namelijk wat kopers van dat specifieke boek nog meer hebben gekocht. Op deze manier kom je in aanraking met boeken die je in eerste instantie nooit zou hebben aangeschaft. Een voordeel voor de webwinkel want die verkoopt daardoor meer boeken, maar ook een voordeel voor de consument als deze niet weet welk boek hij zou willen kopen.
54
3.3 Moeilijkheden
3.3.1 De boekenwereld zet zich vast De boekenwereld ligt met zichzelf in de clinch. De rechten die opgesteld zijn om de boekhandel tegemoet te komen en het de teruglopende populariteit van het boek dreigen ervoor te zorgen dat de boekenwereld zichzelf onderuit haalt. De boekhandel en uitgever lijken hier niet uit te komen. Als er niets veranderd zal dit leiden tot de ondergang van de boekenwereld.
De boekenwereld zit zo in elkaar dat er bijna geen verandering mogelijk is. Iedere verandering moet eerst door verschillende organisaties besproken en beoordeeld worden. Buiten dat zijn de verschillende rechten in de boekenwereld nauwelijks te veranderen of op te heffen zonder dat de boekenwereld daar zelf grote nadeel van heeft. Als bijvoorbeeld de wet op de vaste boekprijs wordt opgeheven, zullen veel kleinere boekhandels weg geconcurreerd worden en verdwijnen.
De boekhandel ziet haar klantenbestand teruglopen waardoor zij hoge inkoopkortingen eist bij de uitgevers. De
boekhandel
is
nog
steeds
het
grootste
distributiekanaal voor uitgevers dus kunnen ze deze kortingen niet weigeren. Als ze dat wel doen hebben de uitgevers kans dat ze hun grootste afzetkanaal kwijt raken en daarmee zal de omzet nog meer teruglopen. Er wordt dus toegegeven aan de inkoopkortingen omdat er geen andere mogelijkheid is.72
55
3.3.2
(Te)veel
nieuwe titels
Door het instellen van de wet op de vaste boekenprijs is de mogelijkheid ontstaan om een divers aanbod van boeken te creëren. Echter heeft dit ook negatieve gevolgen. In de toekomst zal het aantal boekhandels na verwachting nog verder teruglopen.
Er kunnen ook teveel titels uitgebracht worden, en dat lijkt het geval te zijn. In 2010 werden er totaal 17.500 nieuwe titels op de markt gebracht.73 Dit betekent dat er statistisch gezien ongeveer 48 titels per dag uitgebracht worden. Echter worden er niet iedere dag titels uitgebracht, dit gebeurt in periodes. Eén van die periodes is de najaarsaabieding in november. In 2010 werden bij deze aanbieding van titels ongeveer 1.500 nieuwe titels op de markt gebracht.
Met zoveel titels wordt het de uitgevers erg moeilijk gemaakt om hun boeken onder de aandacht te brengen bij de consument en de boekhandels. Het is zelfs bijna onmogelijk voor een uitgever om zich te onderscheiden van de rest. Alle nieuwe titels een plek geven in de boekhandel is geen optie. Er moeten dus keuzes gemaakt worden welke titels wel en niet ingekocht worden. Die keuzes worden steeds veiliger ten gevolge van de slechte situatie van de boekhandels. Titels die goed verkopen worden steeds opnieuw ingekocht in plaats van nieuwe en risicovollere titels. Een gevolg hiervan is dat een boekhandel juist weer klanten kwijtraakt doordat ze niet de ‘juiste’ collectie hebben.
56
Ook de consumenten wordt het moeilijk gemaakt met al die titels: wat zijn goede titels en welke niet? Bekende titels worden onder de aandacht gebracht in de boekhandel waardoor de consument sneller voor deze zullen kiezen. Het is als uitgever bijna onmogelijk om daar nog tussen te komen, hij moet wel met iets heel goeds en bijzonders komen. Het gevolg hiervan is dat het diverse aanbod weer kleiner wordt, misschien wel weer te klein.
Er is onderzoek gedaan of het recht op de vaste boekenprijs voor e-boeken deze ontwikkeling in de boekenwereld zou kunnen tegen gaan. Het aandeel van e-boeken in de boekmarkt is nog te klein gebleken ten opzichte van het gedrukte boek, en zal de verandering momenteel nog niet tegen kunnen gaan. Bovendien heeft de vaste boekenprijs voor het e-boek als nadeel dat het de doorbraak van het e-boek vertraagt en dus de innovatie in de boekenwereld zal remmen. Echter zal de boekhandelspositie
juist
nog
verder
verslechteren
naarmate het marktaandeel van het e-boek stijgt. Het eboek tegenhouden met een vaste boekprijs zou in dat geval toch een optie zijn, als men niet zou denken dat het een vernieuwende factor, en de toekomst van het boek is.74
3.3.3 Wat kan de boekhandel doen? Een boekhandel zou uit deze neerwaartse spiraal kunnen ontsnappen door gewaagde keuzes te maken qua inkoop
57
van titel in combinatie met de bestellers. Ze moeten zich kunnen onderscheiden, ondernemerschap is hierin erg belangrijk. Het is belangrijk dat een boekhandel op een opvallende manier klanten binnenhaalt.
Boekhandels moeten zich zien te onderscheiden van webwinkels, ze moeten klantgerichter worden dan webwinkels. Dat kan een winkel doen door het personeel klantgerichtheid en met kennis te laten handelen. Een klant moet zich thuis voelen in een winkel, en er graag naar terug gaan. Er zijn nog genoeg consumenten die graag in een boekhandel komen. Die klanten willen vaak wel goed geholpen worden en worden verrast door het assortiment van de winkel. Er zijn mogelijkheden, maar het is wel moeilijk. Lukt dit niet, dan zullen veel, en vooral kleine boekhandels verdwijnen.
Wij als consument kunnen hier ook iets aan doen. We zouden namelijk onze boeken in een boekhandel moeten kopen in plaats van op internet. Het is beter voor ons dan alleen maar achter die computer te zitten en we redden de boekhandels ermee. De perfecte oplossing, zou je denken.
3.3.4 Het is mogelijk "Ben je soms gek geworden?" zeiden de mensen tegen Monique Burger. Toen ze in 2010 aankondigde een boekhandel te gaan openen.75
58
Echter was haar idee zo gek nog niet, ‘De Nieuwe Boekhandel’ zoals ze haar winkel noemt bruist van de activiteiten.76 Vooral de gedachte dat er iets te doen moet zijn in de winkel is volgens Burger dé manier voor de boekhandel om te overleven. "Ik zeg altijd: de helft van de omzet komt van die drie muren, de andere helft komt van wat je erbij doet."
Volgens Burger is het enthousiasme, dat bij haar wel volop aanwezig is, nog wel eens verdwenen in de Nederlandse boekhandels. Je moet in de huidige tijd creatief zijn als je wil dat je boekhandel het overleeft, “gooi die ouwe ‘meukdenkbeelden’ overboord” aldus Burger.
‘De Nieuwe Boekhandel’ is aanwezig op sociale mediaplatforms. Door niet alleen aanwezig te zijn, maar ook dingen te doen op de sociale mediaplatforms trek je de aandacht. Ze heeft haar winkel opengesteld voor allerlei activiteiten die de verkoop kunnen stimuleren. "Waarom zou je een schrijver bijvoorbeeld niet in je winkel laten debuteren?" Activiteiten hoeven natuurlijk niet per se uit de boekenwereld te komen, een verjaardags- of afscheidsfeestje bijvoorbeeld trekken ook aandacht. “En slim, want zie je boekenkoopdrang maar eens te beheersen als je een paar uur met een hapje en een drankje tussen het aanbod staat.”
Burgers doet het goed in de boekenwereld. In 2010, nog geen jaar na de opening van de winkel, werd zij door
59
vakgenoten
en
klanten
verkozen
tot
de
Beste
Boekverkoper, een onderscheiding die ook bekend is als de Albert Hogeveen Bokaal. In 2011 greep ze net naast de MKB-Award, ze werd tweede. Echter kan ze zich nu wel de beste boekhandel in het Midden- en Kleinbedrijf noemen.
Kortom: Het is dus zeker mogelijk om als boekhandel te kunnen blijven bestaan in de boekenwereld. Als het zelfs mogelijk is om een nieuwe goedlopende zaak te beginnen,
moeten
er
toch
mogelijkheden
zijn.
Boekhandels moeten er echter wel moeite voor willen doen.
60
Hoofdstuk 4. Wat als… Wat kunnen we hier aan doen? (conclusie)
In bijna alles wat in de vorige hoofdstukken beschreven is herken ik mezelf. Ik ben geboren in 1988 en dat maakt mij onderdeel van de Google-generatie. Ik gebruik heel veel internet en ik merk dat, sinds ik gebruik maakt van
social media, een heel slecht concentratievermogen heb. Ik wil steeds meer ‘nutteloze’ informatie tot mij nemen, ik wil kijken of er al iets gebeurd is op facebook terwijl ik weet dat ik drie minuten geleden ook al gekeken heb. Ik ben onrustig en heb weinig geduld om echt goed naar informatie te zoeken.
Als ik een boek lees ben ik voordat ik echt in het verhaal zit al onrustig, ik wil iets anders doen, meer informatie, op facebook of nieuwssites kijken. Dit maakt het lezen van een boek erg lastig omdat je verdiepen in het verhaal bijna onmogelijk is. Ook ik koop een groot deel van mijn boeken via het internet, omdat dat nou eenmaal gemakkelijk is.
Vroeger, toen ik nog niet veel gebruik maakte van internet kon ik veel beter een boek lezen. Ik werd bijna nergens door afgeleid, en ik had ook niet het gevoel dat ik meer informatie dan alleen het boek nodig had.
Aan mijn eigen veranderde manier van werken en lezen zie ik dat het minder goed gaat met het gedrukte boek. Als dit bij iedereen zo is, wordt er inderdaad veel minder gelezen dan vroeger. Als mensen dan ook nog eens het e-boek verkiezen boven gedrukte boeken, zal het gedrukte boek inderdaad langzaam verdwijnen. Maar wat verandert er nou eigenlijk als het gedrukte boek verdwijnt? En kunnen we er iets aan doen om het te voorkomen?
4.1 Wat gebeurt er als het gedrukte boek verdwijnt?
4.1.1 Het straatbeeld verandert Als het gedrukte boek in de toekomst helemaal verdwijnt, maar ook als het op de achtergrond zal blijven bestaan, zal ons straatbeeld erg veranderen. Niet alleen de kleine boekhandel op hoek van straat zal verdwijnen maar ook de grote ‘boekenwarenhuizen’. Nergens zullen meer gedrukte boeken te koop zijn, zelfs in bijvoorbeeld kookwinkels zullen geen gedrukte kookboeken meer te vinden
zijn.
Ook
zullen
bibliotheken
naar
alle
waarschijnlijkheid verdwijnen, en hiermee ook een plek om samen te komen of te studeren. Er verdwijnt nostalgie.
Als het e-boek wel blijft bestaan komt er waarschijnlijk een digitale mogelijkheid in de winkels om e-boeken te kopen.
4.1.2 Dalend concentratievermogen en vermindering intelligentie en vaardigheden Het boek, en dan vooral het gedrukte boek, is een middel wat tegenover de gevolgen staat die digitale media en vooral internet voortbrengen. Namelijk de verandering in onze hersenen die het dalende concentratievermogen en de vermindering van onze intelligentie en vaardigheden veroorzaakt. Nicholas Carr, Niels Taatgen en A. Grypdonck verwoorden dit allemaal op een andere manier, maar zijn het wel deels met elkaar eens. Als het
63
gedrukte boek verdwijnt zie ik geen middel meer waarmee we ons concentratievermogen en intelligentie kunnen trainen. Ik zie alleen maar media met veel en over het algemeen oppervlakkige informatie. De kans bestaat dus dat met de verdwijning van het gedrukte boek
ons
concentratievermogen,
intelligentie
en
vaardigheden in een neerwaarts spiraal terecht komen met alle gevolgen van dien.
4.1.3 Digitalisering van de maatschappij De verdwijning van het gedrukte boek, en ook drukwerk, zal er voor zorgen dat we ons nog meer afhankelijk maken van computers en internet dan dat we nu al zijn. Dit komt doordat het gedrukte boek één van de laatste fysieke media is. We gaan hiermee nog een stapje verder in de digitalisering van de maatschappij.
Ik vind dit een slechte ontwikkeling. De digitale wereld is een wereld is een wereld waar we niet voor de volle 100% controle over kunnen hebben. Ze kan weg vallen. Maar we maken ons er wel afhankelijk van. Als er bijvoorbeeld een stroomstoring is hebben we geen toegang meer tot deze wereld. Momenteel zijn wij heel druk bezig om heel ons leven in die digitale wereld te stoppen, om ons afhankelijk te maken van technieken. Als die wereld wegvalt kunnen we niet meer werken, geen informatie meer opzoeken, we kunnen niet meer bij nieuwsberichten om te kijken wat er aan de hand is, we
64
kunnen zelfs niets meer kopen omdat ons geld gedigitaliseerd is.
65
4.2 Mogelijke oplossingen
4.2.1 Weg met internet De grootste concurrent van boeken is internet. Ten eerste; wordt de tijd die men eerst besteedde aan lezen nu voor een groot deel gebruikt om te internetten. Ten tweede; wordt de vaardigheid om lang te kunnen lezen aangetast door het veelvuldig gebruikt van internet. En ten derde; wordt online verkoop steeds populairder waardoor boekhandels het moeilijk hebben.
Er moet dus veel minder gebruik van internet gemaakt worden. Uit die computer en weer fysieke dingen doen zoals een boek lezen of een bordspel spelen. Als we geen internet meer gebruiken houden we een heleboel tijd over en kunnen we ons concentratievermogen ook weer verbeteren. Ook zouden we weer boeken in de winkel
moeten
gaan
kopen.
Hierdoor
helpen
de
boekenwereld zijn de problemen, kunnen de winkels blijven bestaan en werknemers behouden hun banen. En zeg nou zelf winkelen in een echte winkel is toch veel leuker?
4.2.2 Boeken naar de mensen toe brengen Maar er moet meer gebeuren, veel mensen zijn het genot van het lezen kwijtgeraakt. Boeken moeten weer naar de mensen toe gebracht worden zodat ze weer gaan lezen. Ik denk dat een paviljoen dat op verschillende plaatsen geplaatst
66
kan
worden,
waar
boeken
gelezen
en
uitgewisseld kunnen worden een geschikte mogelijkheid zou zijn. Een paviljoen waar schrijvers kunnen debuteren, waar voorlees sessies gehouden kunnen worden om aandacht te trekken voor het gedrukte boek. Een paviljoen waar men over boeken kan praten, waar alles draait om boeken en wat dat door de vormgeving ook duidelijk maakt.
67
68
Noten Voorwoord 1
The Future of Publishing, Penguin Group UK, http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=We q_sHxghcg (22-03-2013).
Hoofdstuk 1. De populariteit van het gedrukte boek toen en nu 2
C. Vandendorpe, From Papyrus to Hypertext, Chicago 2009, p. 5.
3
C. Vandendorpe, O.C. (noot 2), p. 6.
4
C. Vandendorpe, O.C. (noot 2), p. 7.
5
Boekdrukkinst, Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Boekdrukkunst (20-01-2013).
6
Een merksteen is een belangrijk punt. In dit geval en belangrijk punt in
7
A. Grypdonck, Is er nog een toekomst voor het boek? Hasselt 1981,
8
A. Grypdonck, O.C. (noot 7), p. 4.
9
Boven de dertien jaar.
de geschiedenis.
p.3.
10
Gedrukte media, Leesmonitor Leestijd, http://www.leesmonitor.nu/page/10002/gedrukte-media (20-012013).
11
Onderzoek boekenbranche GFK februari 2012, Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, http://www.siob.nl/media/documents/RapportageBoekenbranchemeting-19-januari-2012.pdf (20-01-2013).
12
Gedrukte media blijven dalen in populariteit, Sociaal en cultureel planbureau, http://www.scp.nl/Organisatie/Onderzoeksgroepen/Tijd_Media_C ultuur/Tijdsbesteding/Hoe_lang_en_hoe_vaak/Vrije_tijd/Media/Ge drukte_media/Algemeen (02-12-2012).
13
Met ‘ontlezing’ wordt bedoeld dat mensen minder lezen in het
14
Onderzoek boekenbranche GFK februari 2012, O.C. (noot 11).
algemeen.
69
15
Onderzoek boekenbranche GFK juli 2011, Sectorinstituut Openbare Bibliotheken, http://www.siob.nl/media/documents/RapportageBoekenbranche-meting-17-juli-2011.pdf (20-01-2013).
16
Een 1 staat voor het medium dat het liefst gebruikt wordt, 5 staat voor
17
Alles over tijd, Stichting ter Promotie en Optimalisatie van
het medium dat het minst graag gebruikt wordt.
Televisiereclame, http://www.spot.nl/docs/defaultsource/tijdbestedingsonderzoek/boekje-alles-over-tijd2012.pdf?sfvrsn=0 (20-01-2013). 18
Koninklijke vereniging van het boekenvak, http://www.kvb.nl/feiten-
19
A. Grypdonck, O.C. (noot 7), pp. 4 – 5.
20
N. Carr, The Shallows: What The Internet Is Doing To Our Brains, New
21
Onderzoek boekenbranche GFK juli 2011, O.C. (noot 15).
en-cijfers (20-01-2013).
York 2010, pp. 4-10
Hoofdstuk 2. De oorzaken van de dalende populariteit van boeken 22
S.N. Hogewind & S. Dijkstra, Slachtoffers van de
informatiesamenleving. Den Haag 2001, pp. 11 – 12. 23
De informatiemaatschappij, NTR: Schooltv, http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20111121_communicatie04 (11-02-2013).
24
Onderzoek boekenbranche GFK juli 2011, O.C. (noot 15)
25
S.N. Hogewind & S. Dijkstra, O.C. (noot 22) Inleiding.
26
S.N. Hogewind & S. Dijkstra, O.C. (noot 22) pp. 25 – 26.
27
P. Schnabel, Individualisering en sociale integratie, 2004. pp. 9 – 13.
28
S.N. Hogewind & S. Dijkstra, O.C. (noot 22) Inleiding.
29
JDC-model van Robert Karasek dat in 1979 ontworpen is, is een van de eerste modellen van de werkbeleving. Dit model en behoord tot de absolute basis van latere modellen. Het model laat de relatie tussen taakeisen en regelmogelijkheden zien met betrekking tot werkstress.
30
M. Veldhoven, Psychosociale arbeidsbelasting en werkstress, Lisse
31
S.N. Hogewind & S. Dijkstra, O.C. (noot 22) pp. 70 – 75.
1996, pp. 11-13
70
32
Hoe is het internet ontstaan? NTR: Schooltv http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20111212_internet01 (1102-2013).
33
Geschiedenis van het internet, Internetvraagbaak, http://www.internetvraagbaak.nl/internethistory.htm#www (11-022013).
34
Internet, Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Internet (11-02-
35
Verdere groei mobiel internet gebruik, Centraal bureau voor de
2013).
statistiek, http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/vrije-tijdcultuur/publicaties/artikelen/archief/2012/2012-060-pb.htm (1102-2013). 36
De google-generatie is een generatie die geboren is na 1980 en
37
H. Blanken, De google-generatie zit niet te wachten op
opgegroeid met computeren, digitale media en internet.
informatieprofessionals, Henk Blanken, http://www.henkblanken.nl/?p=839 (11-02-2013). 38
M. J. Klaver, Do google-generatie is een mythe, NRC, http://weblogs.nrc.nl/klaver/2008/01/17/de-google-generatieis-een-mythe/ (11-02-2013).
39
Information behaviour of the researcher of the future, UCL http://www.jisc.ac.uk/media/documents/programmes/reppres/gg _final_keynote_11012008.pdf (11-02-2013).
40
M. Couzy, Google-generatie kan niet spellen, Onderwijs van morgen http://www.onderwijsvanmorgen.nl/google-generatie-kan-nietspellen/ (11-02-2013).
41
Breezertaal, Wikipedia, http://nl.wikipedia.org/wiki/Breezertaal (11-
42
N. Carr, O.C. (noot 20), p. 4.
43
N. Carr, O.C. (noot 20), pp. 139-142.
44
Een Synaps is een verbinding tussen twee zenuwcellen in de hersenen
45
J. Vandermeulen, M. Derix en J. Lafosse, Neuroplasticiteit, De
02-2013).
Maakbare Mens, http://www.demaakbaremens.org/index.php/media/recensies/23 3-neuroplasticiteit (11-02-2013). 46
M. Martijn, Wat doet internet met mijn hersenen?, Vrij Nederland, http://www.vn.nl/Archief/Media/Artikel-Media/Wat-doet-internetmet-mijn-hersens.htm (02-12-2012).
71
47
M. Martijn, O.C. (noot 46).
48
K. Versluis, K. Hoe het internet onze hersens verandert, Intermediar, http://www.intermediair.nl/carriere/doorgroeien/competenties/hoe -het-internet-onze-hersenen-verandert (25-11-2012).
49
Martijn, M. O.C. (noot 46).
50
Martijn, M. O.C. (noot 46).
51
A. Grypdonck, O.C. (noot 7) pp. 6-7.
52
A. Grypdonck, O.C. (noot 7) p. 7.
53
Alles over tijd, O.C. (noot 17).
54
A. Grypdonck, O.C. (noot 7) p. 4.
55
Branche informatie, Rabobank cijfers en trends, https://www.rabobankcijfersentrends.nl/index.cfm?action=print.print Pdf&id=2f8240e0-b0e5-49ae-9eb1-0f34bcb6e762 (06-032013).
56
Onderzoek boekenbranche GFK februari 2012, O.C. (noot 11).
57
G. Coebergh, Maakt e-reader van papieren boek weer een
statussymbool?, Modblog, http://www.molblog.nl/bericht/maakt-ereader-van-papieren-boek-weer-een-statussymbool (09-11-2012). 58
G. Coebergh, O.C. (noot 57).
59
R. Feller, Digitale boeken - De verhouding tussen uitgevers en
consumenten, School of media – journalistiek, http://erookies.files.wordpress.com/2011/04/scriptie-digitaleboeken-robert-feller-20112.pdf (11-11-2012).
Hoofdstuk 3. De status van de boekenwereld 60
Branche informatie, O.C. (noot 55).
61
Wet op de vaste boekenprijs, Overheid.nl wet- en regelgeving, http://wetten.overheid.nl/BWBR0017452/geldigheidsdatum_0603-2013 (06-03-2013).
62
Vast boekenprijs, Commissariaat voor de media,
63
Wet op de vaste boekenprijs, Plazilla, http://plazilla.com/wet-op-de-
64
Wet op de vaste boekenprijs, O.C. (noot 63).
65
Handleiding nieuwe retouren uitgever, Centraal boekenhuis versie 1.0.
http://www.cvdm.nl/content.jsp?objectid=7017 (06-03-2013).
vaste-boekenprijs (06-03-2013).
2010, pp. 2 – 10.
72
66
Het Centraal Boekhuis (CB) is de grootste logistieke dienstverlener op
67
B. Vermond, De onzekere toekomst van de boekenwereld,
het gebied van boeken in het Nederlandse taalgebied.
Frankwatching, http://www.frankwatching.com/archive/2011/01/25/deonzekere-toekomst-van-de-boekenwereld/ (25-11-2012). 68
Handleiding nieuwe retouren uitgever, O.C. (noot 65) pp. 11 – 14.
69
Bol.com is een groot internetbedrijf, in 1999 opgericht door het Duitse mediaconcern Bertelsmann AG. De naam BOL is een afkorting van Bertelsmann On-Line.
70
Branche informatie, O.C. (noot 55).
71
A. van Erkel, Waarom kopen je klanten online?, Schrijvenvoorinternet, http://www.schrijvenvoorinternet.nl/2009/08/19/waarom-kopenje-klanten-online/ (06-03-2013).
72
B. Vermond, O.C. (noot 67)
73
B. Vermond, O.C. (noot 67)
74
Evaluatie van de wet op de vaste boekenprijs, Overheid.nl officiele bekendmakingen, https://zoek.officielebekendmakingen.nl/dossier/32300/kst32300-2?resultIndex=2&sorttype=1&sortorder=4 (06-03-2013).
75
J. van Velzen, Ook online stokt de boekenverkoop , Trouw.nl, http://www.trouw.nl/tr/nl/4468/Schrijf/article/detail/2457243/ 2011/06/24/Ook-online-stokt-de-boekverkoop.dhtml (06-032013).
76
De nieuwe boekhandel, http://www.denieuweboekhandel.nl/?activiteiten (06-03-2013).
73
Bronnenlijst Internet →
Alles over tijd, Stichting ter Promotie en Optimalisatie van Televisiereclame, http://www.spot.nl/docs/defaultsource/tijdbestedingsonderzoek/boekje-alles-over-tijd2012.pdf?sfvrsn=0 (20-01-2013)
→
Blanken, H. (2009) De google-generatie zit niet te wachten op
informatieprofessionals, Henk Blanken, http://www.henkblanken.nl/?p=839 (11-02-2013)
→
Branche informatie, Rabobank cijfers en trends, https://www.rabobankcijfersentrends.nl/index.cfm?action=print.print Pdf&id=2f8240e0-b0e5-49ae-9eb1-0f34bcb6e762 (06-032013)
→
Coebergh, G. (2010), Maakt e-reader van papieren boek weer een
statussymbool?, Molblog, http://www.molblog.nl/bericht/maakt-ereader-van-papieren-boek-weer-een-statussymbool (09-11-2012)
→
Couzy, M. (2009) Google-generatie kan niet spellen, Onderwijs van morgen http://www.onderwijsvanmorgen.nl/google-generatie-kanniet-spellen/ (11-02-2013)
→
De informatiemaatschappij, NTR: Schooltv, http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20111121_communicatie04 (11-02-2013)
→
De nieuwe boekhandel, http://www.denieuweboekhandel.nl/?activiteite (06-03-2013)
→
Douwe (2012), Verandering in de maatschappij, Visionair, http://www.visionair.nl/politiek-en maatschappij/nederland/veranderingen-in-de-nieuwsmedia-enonze-politieke-en-economische-systemen/ (04-11-2012)
74
→
Erkel, A. van (2009), Waarom kopen je klanten online?, Schrijvenvoorinternet, http://www.schrijvenvoorinternet.nl/2009/08/19/waarom-kopenje-klanten-online/(06-03-2013)
→
Evaluatie van de wet op de vaste boekenprijs, Overheid.nl officiele bekendmakingen, https://zoek.officielebekendmakingen.nl/dossier/32300/kst32300-2?resultIndex=2&sorttype=1&sortorder=4 (06-03-2013)
→
Feller, R. (2010), Digitale boeken - De verhouding tussen uitgevers
en consumenten, School of media – journalistiek, http://erookies.files.wordpress.com/2011/04/scriptie-digitaleboeken-robert-feller-20112.pdf (11-11-2012)
→
Freedland, J. (2011), We owe the internet for changing the world.
Now let’s learn how to turn off, The Guardian, http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2011/feb/22/internetlearn-to-turn-off (25-11-2012)
→
Fygi, K. (2009), Nederland vindt geprint boek fijner dan e-book, Modblog, http://www.molblog.nl/bericht/nederlander-vindt-geprintboek-fijner-dan-e-book (09-11-2012)
→
Fygi, K. (2011), Toekomst van het book: ‘Papieren of digitale boek,
who cares?”, Modblog, http://www.molblog.nl/bericht/toekomstvan-het-boek-papieren-of-digitale-boek-who-cares/ (09-11-2012)
→
Gedrukte media, Leesmonitor Leestijd, http://www.leesmonitor.nu/page/10002/gedrukte-media (2001-2013)
→
Gedrukte media blijven dalen in populariteit, Sociaal en cultureel planbureau, http://www.scp.nl/Organisatie/Onderzoeksgroepen/Tijd_Media_C ultuur/Tijdsbesteding/Hoe_lang_en_hoe_vaak/Vrije_tijd/Media/Ge drukte_media/Algemeen (02-12-2012)
75
→
Information behaviour of the researcher of the future, UCL http://www.jisc.ac.uk/media/documents/programmes/reppres/gg _final_keynote_11012008.pdf (11-02-2013)
→
Klaver, M.J. (2008) Do google-generatie is een mythe, NRC, http://weblogs.nrc.nl/klaver/2008/01/17/de-google-generatieis-een-mythe/ (11-02-2013)
→
Klerk, J. (2011), Het diepe lezen verdwijnt, http://www.janklerk.net/2011/10/het-diepe-lezenverdwijntrecensie.html (25-11-2012)
→
Koninklijke vereniging van het boekenvak, http://www.kvb.nl/feitenen-cijfers (20-01-2013)
→
Martijn, M. (2012), Wat doet internet met mijn hersenen?, Vrij Nederland, http://www.vn.nl/Archief/Media/Artikel-Media/Watdoet-internet-met-mijn-hersens.htm (02-12-2012)
→
Mossberg, W. (2007), How is technology changing the way we
live?, Bigthink, http://bigthink.com/ideas/4969 (25-11-2012)
→
Onderzoek boekenbranche GFK Februari 2012, Sectorinstituur Openbare Bibliotheken, http://www.siob.nl/media/documents/RapportageBoekenbranchemeting-19-januari-2012.pdf (20-01-2013)
→
Onderzoek boekenbranche GFK Juli 2011, Sectorinstituur Openbare Bibliotheken, http://www.siob.nl/media/documents/RapportageBoekenbranche-meting-17-juli-2011.pdf (20-01-2013)
→
Pfauth, E. (2010), Boeken hebben een toekomst, NRC-next, http://www.nrcnext.nl/blog/2010/03/17/boeken-hebben-geentoekomst/ (09-11-2012)
76
→
Vandermeulen, J. Derix, M. en Lafosse, J. (2008) Neuroplasticiteit, De Maakbare Mens, http://www.demaakbaremens.org/index.php/media/recensies/23 3-neuroplasticiteit (11-02-2013)
→
Vast boekenprijs, Commissariaat voor de media, http://www.cvdm.nl/content.jsp?objectid=7017 (06-03-2013)
→
Verdere groei mobiel internet gebruik, Centraal bureau voor de statistiek, http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/vrije-tijdcultuur/publicaties/artikelen/archief/2012/2012-060-pb.htm (11-02-2013)
→
Velzen, J. van (2011) Ook online stokt de boekenverkoop , Trouw.nl, http://www.trouw.nl/tr/nl/4468/Schrijf/article/detail/2457243/ 2011/06/24/Ook-online-stokt-de-boekverkoop.dhtml (06-032013)
→
Vermond, B. (2011), De onzekere toekomst van de boekenwereld, Frankwatching, http://www.frankwatching.com/archive/2011/01/25/deonzekere-toekomst-van-de-boekenwereld/ (25-11-2012)
→
Versluis, K. (2010), Hoe het internet onze hersens verandert, Intermediar, http://www.intermediair.nl/carriere/doorgroeien/competenties/hoe -het-internet-onze-hersenen-verandert (25-11-2012)
→
Wet op de vaste boekenprijs, Overheid.nl wet- en regelgeving, http://wetten.overheid.nl/BWBR0017452/geldigheidsdatum_0603-2013 (06-03-2013)
→
Wet op de vaste boekenprijs, Plazilla, http://plazilla.com/wet-opde-vaste-boekenprijs (06-03-2013)
77
Tijdschriften →
Handleiding nieuwe retouren uitgever, (2012) Centraal boekenhuis versie 1.0
→
Project De Boekenberg MVRDV, de Architect, 43, juli-augustus
2012, 22-26
Boeken →
Brown, D.J. (2008) The Impact of Electronic Publishing. München: K.G. Saur
→
Carr, N. (2010) The Shallows. New York: W. W. Norton & Company
→
Gomez, J. (2008) Print is dead. Macmillan: New York
→
Grypdonck, A. (1981) Is er nog een toekomst voor het boek? Hasselt: Heideland-Orbis N.V.
→
Hogewind, S.N. & Dijkstra, S. (2001) Slachtoffers van de
informatiesamenleving. Den Haag: Stichting Maatschappij en Onderneming
→
Jones, F., & Bright, J. (2001). Stress: Myth, theory and research. London: Prentice Hal
→
Karasek, R. en Theorell, T. (1990). Healthy work: stress, productivity, and the reconstruction of working life. New York: Basic Books
→
Mulisch, H. (1984) De toekomst van het boek. Amsterdam: Joos Nijsen
→
Schnabel, P. (2004) Individualisering en sociale integratie, Sociaal en Cultureel Planbureau.
78
→
Vandendorpe, C. (2009) Form Papyrus to Hypertext. Urbana en Chicago: University of Illinois press
→
Veldhoven, M. van. (1996). Psychosociale arbeidsbelasting en werkstress. Lisse: Swets en Zeitlinger
→
Wagner, D. A. (1987) The future of literacy in a changing world. New York: Pergamon Press
79
