Met Andere Woorden 1 jaar Alliade
> interview Organisatiefilosoof Rob van Es
‘Professionele ethiek verplichte kost in de zorgsector’
Verrassend, kritisch, beschouwend, inspirerend of gewoon duidelijk over zorg? ‘Met Andere Woorden’ is een serie nieuwsbrieven van zorggroep Alliade, bestaande uit Talant, Meriant, Drievers Dale, Baanplus en Zorgkompas. Iedere maand leest u hierin hoe een prominente Nederlander vanuit zijn of haar eigen invalshoek kijkt naar de zorg. We starten deze reeks, omdat we het belangrijk vinden met open vizier de meningen uit de maatschappij tegemoet te treden en deze met u te delen. Samenwerken is immers de basis voor vernieuwing en verbetering. Met vriendelijke groet, Erik Kuik en Jan van Hoek Raad van Bestuur Zorggroep Alliade
Colofon: Concept en vormgeving: de Bey communicatie & vormgeving b.v., Franeker Tekst: Amber Boomsma, Tekstlabel Fotografie: Fotobureau Hoge Noorden, Leeuwarden
1 jaar Alliade
‘Professionele ethiek verplichte kost in de zorgsector’
> interview Organisatiefilosoof Rob van Es
In zijn boek over professionele ethiek haalt organisatiefilosoof en universitair docent Rob van Es de roman Everyman van Philip Roth (1933) aan. De kern van dat verhaal is dat ouder worden uiteindelijk functioneert als de grote gelijkmaker. Iedereen verliest zijn zelfstandigheid en wordt afhankelijk van anderen. Dat besef kan bijdragen aan zorg voor elkaar. De vraag is alleen: wannéér komt dat inzicht? Speelt het bij gezonde mensen een rol als zij besluiten nemen over mensen die wegens ziekte, handicap of ouderdom afhankelijk zijn van zorg? Het antwoord op die vragen verschilt per persoon, want het menselijk handelen vertoont moreel gezien een grote reikwijdte. We bewegen ons op een brede schaal met aan het ene uiteinde zuiver egoïsme en aan het andere uiteinde zuiver altruïsme. De meeste mensen handelen vanuit gemengde belangen, waarbij eigenbelang en het belang van anderen beide een rol spelen. En voor organisaties geldt hetzelfde. Dat was voor Rob van Es reden om het boek Professionele ethiek, morele besluitvorming in organisaties en professies (2011) te schrijven. Een aanrader voor iedereen die in zakendoen meer wil betekenen dan het najagen van eigenbelang of het maximaliseren van de winst. En eigenlijk verplichte kost voor organisaties met een maatschappelijke verantwoordelijkheid, zoals in de zorgsector. Want Van Es stelt: ‘Normen en waarden uit de kindertijd zijn niet toereikend bij besluitvorming die impact heeft voor grote groepen mensen. Daar is professionele ethiek nodig.’
1 jaar Alliade
Het gros van de leidinggevenden en managers is
waren van de wereld. Ethisch gezien konden zij
doen in de zorg. En iedereen heeft er een mening
afgerekend op cijfers, dan worden die cijfers je
volgens Van Es niet of nauwelijks geschoold in
hun keuze verantwoorden, want het was de enige
over, meestal gebaseerd op eigen ervaringen of
uitgangspunt. En het lastige van ethiek is dat je
ethiek of filosofie. ‘Het maakt zelden deel uit
manier waarop ze konden overleven. Dit is een
verhalen uit de omgeving. Precies daarom is het
weinig wapens in handen hebt. Niemand valt er
van bedrijfskundige studieprogramma’s’, weet
extreem voorbeeld, maar ook de zorgsector kent
volgens Van Es zo belangrijk dat zorgbestuurders
immers over als besluiten zonder zorgvuldig
de universitair docent. ‘Bovendien beperken we
volop vraagstukken waarbij de huis-tuin-en-
op een professionele manier morele verantwoor-
ethisch proces worden genomen. Anderzijds is de
ons in de Nederlandse opvoeding meestal tot de
keukenmoraal ontoereikend is. Want zorg gaat
delijkheid nemen. ‘Zij worden ervoor betaald om
samenleving opener dan ooit en dat stimuleert om
moraal zoals die van generatie op generatie wordt
echt ergens over. Het raakt mensen, omdat zorg
boven al die meningen uit te stijgen. Zij worden
elkaar aan te spreken op verantwoordelijkheden,
overgedragen. En daarmee schiet je echt tekort
in de kern om kwaliteit van leven en sterven gaat.’
vanuit hun functie in staat geacht om ethisch te
ook de morele. Bovendien hebben we door de
reflecteren op morele vraagstukken. Dus het is
globalisering te maken met steeds meer verschil-
bij belangrijke besluitvorming. Dan is het nodig om een stap hoger te gaan, naar een metaniveau
Kwaliteit van sterven? ‘Ja, ook doodgaan hoort
aan hen om signalen op te vangen en belangen
lende culturen, overtuigingen en invalshoeken.
of een balkon van waaruit we bewust kunnen
bij zorg’, stelt Van Es. ‘In de afgelopen vier jaar
zorgvuldig af te wegen. De uitdaging is - zeker bij
Met zo’n rijk palet kun je niet meer uitgaan van
kijken naar vormen van moraliseren. Dát brengt
zijn mijn ouders en mijn zus gestorven. Een flinke
grote instellingen - om de link te leggen tussen
één vaststaande moraal.’
ons tot de ethiek: de kunst om systematisch en
confrontatie met de dood. Bij mijn vader en zus
kritisch te reflecteren op moraal. En dan gaat het
ging het proces snel, bij mijn moeder was het een
niet alleen om je eigen moraal, of die van gelijk-
lijdensweg. Ze wilde niet meer, maar euthanasie
gestemden, maar juist ook om die van anderen.
bleek bij de artsen een lastig en gevoelig onder-
Want mensen verschillen in wat zij als logisch
werp. Ik heb me er kwaad over gemaakt. Hoe kan
en moreel ervaren. Dat komt door onze genen,
het dat zoveel medische professionals daar nog
opvoeding, cultuur en persoonlijke geschiedenis.
steeds niet mee kunnen omgaan? Naar mijn
Bovendien is ook de context bepalend. Daarom
mening zijn ze er niet alleen om mensen gezond
het hoofd en het lichaam van de organisatie.
Gedeelde kern
is ethiek als proces zo’n belangrijk hulpmiddel
te houden, maar ook om te helpen bij een waardig
Laat medewerkers bij het werkoverleg maar aan-
Is het geen onbegonnen werk om oog en oor te
bij professionele besluitvorming.’
einde. Artsen hebben vanuit hun functie de ver-
geven waar ze in de praktijk tegenaan lopen en
hebben voor al die verschillende perspectieven?
antwoordelijkheid om het vraagstuk euthanasie
speel dat door naar de bestuurders. Het is aan
‘Het is de enige manier om tot een compleet
De waaromvraag
vanuit professionele ethiek te behandelen.
hen om daar op een hoger abstractieniveau naar
beeld te komen’, stelt de organisatiefilosoof
In tegenstelling tot moraal schrijft ethiek niets
Anders krijg je schrijnende situaties. Mijn moeder
te kijken in een professioneel ethisch proces.’
nuchter. ‘De kunst daarbij is om uit al die gevari-
voor. ‘Het proces staat centraal’, benadrukt de
heeft zichzelf laten uitdrogen en uithongeren om
organisatiefilosoof. ‘Of een beslissing nu goed of
te laten zien: ik wil echt dood. Ik heb me erover
Van Es heeft de indruk dat de tijd rijp is voor
gedeelde kern te filteren. Zeker binnen organisa-
slecht is, het gaat erom dat je het besluit moreel
verbaasd dat zij daartoe in staat was. Maar het
werkelijke ethiek. ‘Door de crisis zijn organisaties
ties zullen mensen elkaar herkennen in ge-
kunt verantwoorden. Uitleggen waaróm je tot deze
verbaasde me nog veel meer dat artsen nog
meer dan ooit bezig met de vraag waarom zij er
meenschappelijke doelen. Maak maar zichtbaar
keuze bent gekomen. Want er bestaat niet één
steeds geen heldere maatstaven hebben voor
eigenlijk zijn en hoe ze hun missie en visie willen
hoe iedereen daar vanuit zijn eigen rol aan
manier die altijd de goede is. Waarschijnlijk vinden
euthanasie en beslissingen voor zich uit schuiven.’
uitdragen. Het is nodig om weer terug te keren
bijdraagt. Want dan kun je ook zelfbewust
naar de basis en van daaruit omhoog te werken.
uitleggen waarom en hoe je in de rol van
we het allemaal moreel fout om mensenvlees te
‘Naar mijn mening zijn artsen er niet alleen om mensen gezond te houden, maar ook om te helpen bij een waardig einde. Artsen hebben vanuit hun functie de verantwoordelijkheid om het vraagstuk euthanasie vanuit professionele ethiek te behandelen. ’
eerde bijdragen en geluiden heel analytisch de
eten. Toch maakten de overlevenden van de
Verantwoordelijkheid nemen
De focus is tijdens de economische hoogtijdagen
directeur tot bepaalde beslissingen komt. En
vliegtuigcrash in de Andes in 1972 de keuze om
Euthanasie is slechts één van de vele ethische
enorm verschoven naar kengetallen en statistieken,
hoe die besluiten bijdragen aan de maatschap-
dat wel te doen, toen ze tien weken afgesloten
vragen, problemen en dilemma’s die zich voor-
zelfs in de zorg. Niet zo gek, want als je wordt
pelijke functie van de organisatie. De aanpak
> interview Organisatiefilosoof Rob van Es
1 jaar Alliade
te doen. Alles halen we uit de kast om maar niet
willen we dat geld efficiënt en zorgvuldig besteden,
te sterven. Medisch-technisch gezien is bijna
maar als we met publieke diensten ook geld wil-
alles mogelijk. Moet de trukendoos nog voller?
len verdienen, dan groeit het scheef.’
Of kunnen we ons misschien beter bezighouden
Tegelijkertijd verwacht Van Es dat met de bezui-
met wat nog wenselijk en menselijk is? Ook een
nigingen weer een zichtbaarder verschil gaat
ethisch vraagstuk, dat in de eerste plaats moed
ontstaan tussen arm en rijk. ‘Zolang we kiezen
vraagt om het aan te gaan.’
voor beschaving, ben ik ervan overtuigd dat er
‘Stel vragen en luister naar de antwoorden. Vang zoveel mogelijk signalen uit de volle breedte en durf het bloemrijke palet van het menselijke moreel in relatie tot zorg in beeld te brengen. En kom vervolgens na diep nadenken tot beslissingen die te verantwoorden zijn. Los van goed of fout, want dat zijn labels.’ Bloemrijk palet
een vangnet zal zijn in onze samenleving. Een
Voor de zorgsector heeft de organisatiefilosoof
basispakket in zorg waar iedereen gebruik van
geen pasklare antwoorden. Wel een suggestie.
mag maken en waar we allemaal belasting voor
‘Stel vragen en luister naar de antwoorden.
betalen. Maar zo’n basis kent wel grenzen, merken
Vang zoveel mogelijk signalen uit de volle breedte
we nu aan alle kanten. Daarom verwacht ik dat
en durf het bloemrijke palet van het menselijke
met het ouder worden van de generatie baby-
van zo’n zorgvuldig ethisch proces is te leren en
binnen organisaties. Zo zetten films, schilderijen,
moreel in relatie tot zorg in beeld te brengen.
boomers een grotere diversiteit in pakketten zal
te trainen. Daar hoop ik met mijn boek een
toneelstukken of literatuur mensen bewust of
En kom vervolgens na diep nadenken tot beslis-
ontstaan, waarbij mensen naast de basiszorg
bijdrage aan te leveren. Het bevat daarom een
onbewust aan het denken. Ook in zorgvraag-
singen die te verantwoorden zijn. Los van goed
kunnen kiezen voor extra opties die ze zelf
model met concrete handvatten, maar ook een
stukken kunnen kunstuitingen ons op een ander
of fout, want dat zijn labels. Het gaat erom te
betalen. Verschillen zijn er altijd geweest en
schat aan voorbeelden uit de kunst en cultuur die
spoor zetten. Zo zag ik ooit een prachtige Japanse
kunnen beargumenteren waaróm een bepaalde
zullen er ook altijd blijven. Ouderdom is een
ons iets vertellen over ethiek en kunnen inspireren
film over een oude vrouw die klaar was met leven.
richting wordt gekozen. Al is het dan wel zaak
gelijkmaker als het gaat om toenemende
bij morele besluitvorming.’
Haar zoon droeg haar op verzoek - zij het met
dat onze landsbestuurders hun bedrijfskundige
afhankelijkheid en in het ideale geval krijgen we
gemengde gevoelens - op zijn rug naar een
obsessies niet langer loslaten op zorg, onderwijs
dan allemaal dezelfde zorg. Maar het leven is
Van Es is zelf altijd bezig met de verbinding tussen
vallei waar oude en zieke mensen bijeenkomen
en andere publieke diensten. De overheid is te ver
niet voor iedereen gelijk, hoe graag we dat ook
cultuur, ethiek en politiek. ‘We kunnen wel pro-
om in rust te sterven. Deze film staat haaks op
doorgeschoten in hun neiging om maatschap-
willen. Onze eisen worden hoger en hoger, de
beren om deze drie begrippen uit elkaar te trekken,
hoe wij in het Westen leven. Hier draait alles om
pelijke instellingen bedrijfskundig te organiseren
kosten rijzen de pan uit. Het is een ethische
maar ze zijn altijd met elkaar verweven. Ook
gezond zijn en blijven, om tot het einde toe mee
en te meten. Want daar zijn ze niet op ingericht.
discussie waard of we dat nog langer moreel
Zorg en onderwijs zijn er voor het primaire proces
kunnen verantwoorden.’
en dat kost de samenleving geld. Punt. Natuurlijk
> interview Organisatiefilosoof Rob van Es
1 jaar Alliade
